Turqutlar

Turqutlar — Monqolların qolu. Oyrat qrupundan.

Tarixi

Bəzi qaynaqlara görə anlamı yer, yurd, durulan, yaşanılan yer, ömür, yaşam ya da ömürlü, durucu, uzun yaşamlı mənalarına gəldiyi bildirilən Turqut adı, bəzi lüğətlərdə bəldə, məkan, məskən olaraq yer alır.

Tarix səhnəsində Turqut, Turgavut, Turud, Turagut, Tourout, Torgut, Turqutoğulları, Turqutlu kimi isimlərlə gördüyümüz el ya da ellər haqqında çeşidli söz-savlar ortaya atılmaqdadır. Bir görüşə görə Turqut boyundan (Turgot) qərbə köç edərək Anadoluya yerləşənlər Kalmıklardır (Kalmuklar). Monqollar bunları (Turqutları) “Xas Monqol” saymazlar. Onlara görə Turqut boyu, Monqollaşmış Türklərdirlər.

Faruk Sümərin tanımlaması isə bu görüşün əksi yönündədir:

“Kalmuk=Kalmak” deyilən qövm həqiqi Monqollar olub ünləri daha Əmir Teymur dönəmində Mavəraünnəhrə qədər çatmışdı. Kalmıklar Buddist idilər. Kalmıkların batıya gələnlərinin çoğunu Torgut (Turqut) adlı Monqol boyu təşkil edirdi. Torgutlar və ya Kalmıklar əski müttəfikləri olan Monqol boyunun sıxışdırması üzərinə qərbə köç etdilər. Önlərinə çıkan qövmləri yernilgiyer uğratıp Yayıka kadar gəldilər və Harizmə akınlara başladılar”

Bir diplomat olan Eugənə Schuylər "Türkistan" isimli əsərində, Turqutlardan söz edir. Faruk Sümərin görüşünü qismən dəstəkləyern müəllif, onların Monqol boyundan olduğunu söylərir:

“Çingiz xanın xələfləri ilə apardığı hakimiyert mücadələləri sırasında Cungarya (Yarış Ovası) üç kuvvətli Monqol kabilələrinin savaş alanıydı. Bunlar, Çuraslar (Çoros), Hoşutlar və (Turgot)Turqutlardı”.

Əugənə Schuylərə görə, Turqutların Asyada qalan bir bölümü Kungəs və Təkəs çayları arasında yer alan Cungarya (Yarış Ovası) ismi ilə anılan hövzədə yaşayırlar. Ünlü diplomat, bu bölgədə yaşayan Turqutlar için belə deyir:

“Kalmuklar, hala Turqutlar adıyla yaşadıkları Kunges və Təkəsdəki mükəmməl otlaqlara yerləşmələrinə izin verildi. Bunlar köçəri bir həyat sürərlər. Sığır və at bəsləyirlər. Əkinçi olmuşdular. Kunges və Keş vadiləri son əsrin başında Aşağı İtildən dönən Kalmık qəbilələrinin törəmələri olan Turqutlar tərəfindən məskun edilməktədir. Turqutlar tərəfindən məskun edilən Kungəs vadisi, sürülər için çox uyğun deyildir. Zirai otlaq bol olmasına baxmayaraq yayları çox sıcak olur, qışda isə qar çox dərindir. Turqutların qışlaqları Kungəs və Keşin arasındaki dağlardır.”

Ədəbiyyat

• Wang Jinglan, Shao Xingzhou, Cui Jing et al. Anthropological survey on the Mongolian Tuerhute tribe in He shuo county, Xinjiang Uigur autonomous region // Acta anthropologica sinica. Vol. XII, № 2. May, 1993. p. 137-146.
• Санчиров В. П. О Происхождении этнонима торгут и народа, носившего это название // Монголо-бурятские этнонимы: cб. ст. — Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1996. C. 31—50.
• Хойт С.К. Генетическая структура европейских ойратских групп по локусам ABO, RH, HP, TF, GC, ACP1, PGM1, ESD, GLO1, SOD-A // Проблемы этнической истории и культуры тюрко-монгольских народов. Сборник научных трудов. Вып. I. Элиста: КИГИ РАН, 2009. с. 146-183.
• [hamagmongol.narod.ru/library/khoyt_2008_r.htm Хойт С.К. Антропологические характеристики калмыков по данным исследователей XVIII-XIX вв. // Вестник Прикаспия: археология, история, этнография. № 1. Элиста: Изд-во КГУ, 2008. с. 220-243.]
• [hamagmongol.narod.ru/library/khoyt_2012_r.htm Хойт С.К. Калмыки в работах антропологов первой половины XX вв. // Вестник Прикаспия: археология, история, этнография. № 3, 2012. с. 215-245.]