Uto-astek dilləri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Uto-astek dilləri
Takson —
Areal —
Təsnifat
Kateqoriya ???
indigenous language[vd]
Indigenous languages of the Americas[vd]
indigenous language of North America[vd]
Uto-Aztek dilləri
Tərkib
—
Dil qrupunun kodları
ISO 639-2 —
ISO 639-5 azc

Uto-Aztek dilləri — Mərkəzi Meksikadan ABŞ-ın qərb hissələrinə qədər uzanan geniş coğrafiyada danışılan böyük bir dil ailəsidir. Bu dil ailəsi adını iki əsas qolundan alır: Ute dilləri (ABŞ-ın cənub-qərbində danışılan) və Aztek dilləri (Meksika bölgəsində danışılan). Uto-Aztek dilləri tarixi cəhətdən həm Şimali, həm də Mərkəzi Amerikada çox geniş yayıldığı üçün bu bölgələrin ən vacib dil ailələrindən biri sayılır.[1]

Coğrafi yayılma

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Meksika və ətrafındakı uto-Aztek dilli icmalar

Uto-Aztek dil ailəsi iki əsas coğrafi bölgüyə bölünür: Şimali qolu — ABŞ-ın qərbində (Nevada, Kaliforniya, Arizona, Utah, Vyominq) və Meksikanın şimalında danışılan dilləri əhatə edir. Cənub qolu — Meksikanın mərkəzində və cənubunda danışılan dillərdir.[2]

Şimali qolu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Ute — ABŞ-ın Kolorado və Utah ərazilərində danışılan yerli dil.
  2. Hopi — ABŞ-ın Arizona ştatında yaşayan Hopi xalqının danışdığı dil.
  3. Şoşoni — ABŞ-ın Nevada, Utah və Vyominq bölgələrində danışılır.
  4. Paiute — Nevada və Koliforniya bölgələrində danışılır.[3]

Cənubi qolu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nahuatl — Aztek imperiyasının rəsmi dili və Uto-Aztek dillərinin ən məşhur nümunəsidir. Bu dil hələ də Meksikada milyonlarla insan tərəfindən danışılır. Nahuatl dili Azteklərin siyasi, hərbi və dini dili idi və bu dilin leksikası ispan dilinə də müəyyən təsir göstərmişdir. Pipil — El Salvadorun qərb bölgəsində danışılan dil, Nahuatl dilinə çox yaxındır.[4]

Uto-Aztek dillərinin tarixi və mədəni əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uto-Aztek dilləri xüsusilə Cənubi Amerikadakı Aztek imperiyasının dil mədəniyyətinə böyük təsir göstərmişdir. Nahuatl, Azteklərin dili olaraq geniş siyasi və mədəni əhəmiyyətə malikdir. Aztek imperiyasının yüksəlişi ilə birlikdə Nahuatl dili mərkəzi Meksikada lingua franca rolunu oynadı. Azteklərin böyük mədəni irsi nəticəsində Nahuatl dilindən bir çox sözlər digər dillərə, xüsusilə də ispan və ingilis dillərinə keçmişdir.

Ümumi dil xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uto-Aztek dilləri bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir: Aqqlütinativ morfologiya — bu dillər müxtəlif prefiks və suffikslərin köklərə birləşdirilərək yeni sözlər yaratma xüsusiyyəti ilə xarakterizə olunur. Söz sırası dilin növünə görə dəyişsə də, bir çox Uto-Aztek dillərində subyekt-obyekt-fel qaydası geniş yayılmışdır. Zəngin morfologiya- Bu dillər xüsusilə mürəkkəb feillərə və geniş qrammatik formalar toplusuna malikdirlər.

Mövcud vəziyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi Uto-Aztek dilləri, xüsusən Şimali qoldakı dillər, demək olar ki, yox olmaq təhlükəsi altındadır və yalnız az sayda yaşlı nəsil tərəfindən danışılır. Buna baxmayaraq, Nahuatl kimi dillər hələ də canlıdır və bu gün Meksikada təxminən 1.5 milyon insan tərəfindən danışılır. Nahuatl dili həm məktəblərdə öyrədilir, həm də mədəni və tarixi baxımdan qorunur.

Uto-Aztek dilləri zəngin tarixə malik olub, həm qədim Mezoamerika, həm də ABŞ-da müxtəlif xalqların mədəniyyətində mühüm rol oynamışdır.[5]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Nahuatl ailəsi". Beynəlxalq. İstifadə tarixi: 16 October 2020.
  2. ↑ Ethnologue. "Dil ailəsinə görə xülasə". Beynəlxalq. 2014. 2016-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 iyul, 2014.
  3. ↑ Ahland, Michael. "The Pahka'anil Language". The Pahka'anil (Tübatulabal) Text Project. March 13, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 21, 2023.
  4. ↑ Campbell, Lyle. (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press, p. 269–273.
  5. ↑ Amerika hind dilləri: Doğma Amerikanın tarixi dilçiliyi. Nyu York: Oksford Universiteti Nəşriyyatı, səh. 269–273.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Caballero, G. "Behind the Mexican Mountains: Recent Developments and New Directions in Research on Uto-Aztecan Languages". Language and Linguistics Compass. 5 (7). 2011: 485–504. doi:10.1111/j.1749-818x.2011.00287.x.
  • Campbell, Lyle. American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America. Oxford University Press. 1997. ISBN 0195094271.
  • Campbell, Lyle. What drives linguistic diversification and language spread? // Bellwood, Peter; Renfrew, Colin (redaktorlar ). Examining the farming/language dispersal hypothesis. Cambridge(U.K.): McDonald Institute for Archaeological Research. 2003. 49–63.
  • Campbell, Lyle; Poser, William J. Language classification, history and method. Cambridge University Press. 2008. ISBN 9780521880053. OL 10438309M.
  • Cortina-Borja, M; Valiñas-Coalla, L. "Some remarks on Uto-Aztecan Classification". International Journal of American Linguistics. 55 (2). 1989: 214–239. doi:10.1086/466114.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Uto-astek_dilləri&oldid=7846714"