Халыҡ-ара шахмат федерацияһы
| Халыҡ-ара шахмат федерацияһы | |
| Нигеҙләү датаһы | 20 июль 1924[1][2] |
|---|---|
 | |
| Ҡыҫҡаса атамаһы | FIDE, ФИДЕ, ФИДЕ, ФИДЕ, ФИДЕ, ФИДЕ, ФІДЕ, ფიდე, פיד״ה, 国际棋联, 國際棋聯, ՖԻԴԵ, فیده, ফিদে һәм ഫിഡെ |
| Принадлежит к | Халыҡ-ара олимпия комитеты |
| Спорт төрө | шахмат |
| Етәксе | Аркадий Владимирович Дворкович[d] |
| Рәсми тел | инглизсә, Француз теле, Испан теле һәм урыҫ теле |
| Девиз тексы | Gens Una Sumus[3] |
| Дәүләт |
 Швейцария |
| Административ-территориаль берәмек | Во[d] |
| Ойошма ағзаһы | Всемирное объединение международных спортивных федераций[d] һәм Association of IOC Recognised International Sports Federations[d] |
| Милке | База данных ФИДЕ[d] |
| Штаб-фатирҙың урынлашыуы | Лозанна[d], Швейцария |
| Рәсми сайт | fide.com |
| Зона обслуживания | бөтә донъяла[d] |
| Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр | 213 434 һәм 205 000 ± 999[4] |
Халыҡ-ара шахмат федерацияһы (ФИДЕ, франц. Fédération Internationale des Échecs, FIDE) — донъяның милли шахмат федерацияларын берләштергән халыҡ-ара спорт ойошмаһы. Ул шахматты популярлаштырыу, төрлө халыҡ-ара ярыштар, шул иҫәптән, донъя чемпионатын үткәреү менән шөғөлләнә. 1924 йылдың 20 июлендә Парижда ойошторола.
Дөйөм мәғлүмәттәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Федерацияның үҙ флагы һәм гимны бар. ФИДЕ девизы — «беҙ — бер ғаилә» (лат. Gens una sumus). ФИДЕ штаб-фатиры Грецияның баш ҡалаһы Афинала урынлашҡан. 1980 йылдан — ЮНЕСКО ағзаһы.
ФИДЕ-ға шулай уҡ ҡайһы бер башҡа халыҡ-ара шахмат ойошмалары ла ҡушылған — хат алышыу аша халыҡ-ара шахмат уйындары федерацияһы (ИКЧФ), күҙҙәре күрмәгәндәрҙең халыҡ-ара шахматсылар ассоциацияһы (ИБЧА), халыҡ-ара шахмат матбуғаты ассоциацияһы (АИП), шахмат композицияһы буйынса ФИДЕ-ның даими комиссияһы һәм башҡалар.
Кирсан Илюмжинов
Федерация шахмат уйынының халыҡ-ара ҡағиҙәләренең билдәләй, халыҡ-ара спорт һәм судьялар исемен индерә, был исемдәр йыл һайын иң айырылып торған шахматсыларға һәм судьяларға бирелә. ФИДЕ-ның рәсми рейтинг бите баҫтырылып сығарыла (айына бер тапҡыр яңыртыла).
ФИДЕ президенттары исемлеге
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Исеме | Йылдар | Ил |
|---|---|---|
| Александр Рюб | 1924—1949 |  Нидерланд
|
| Фольке Рогард | 1949—1970 |  Швеция
|
| Макс Эйве | 1970—1978 | Нидерланд
|
| Фридрик Олафссон | 1978—1982 |  Исландия
|
| Флоренсио Кампоманес | 1982—1995 |  Филиппин
|
| Кирсан Илюмжинов | 1995-тән алып |  Рәсәй
|
6 вице-президенттың береһе беренсе була, ҡалғандары Азиянан, Төньяҡ һәм Көньяҡ Американан, Африканан, Европан вәкилдәр.
Кирсан Илюмжинов 2010 йылдың 29 сентябрендә генераль ассамблеяһы ултырышы 2010 йылдың 29 сентябрендә конгресс барышында фиде вазифаһына һайлана ханты-Мансийск.
ФИДЕ ағзалары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Үҙ илдәренең шахматсыларын күрһәтә алған һәм эшмәкәрлеге ФИДЕ уставына ҡаршы килмәгән бөтә милли шахмат федерациялары ла ФИДЕ ағзаһы була ала. Бөтә милли федерациялар ҙа — ФИДЕ ағзалары тиң хоҡуҡлылар. Үҙ эшмәкәрлегендә ФИДЕ демократик принциптарға таянып эш итә; сәйәси, милли, раса, дини һәм социаль мотивтар буйынса дискриминацияға ҡаршы сыға (мәҫәлән, ЮАР-ҙың шахмат федерацияһы үҙ ваҡытында ФИДЕ ағзалығынан апартеида сәйәсәтен үткәргәне өсөн сығарыла, ә 1996 йылдан ФИДЕ уларға үҙенең халыҡ-ара турнирҙарында ҡатнашырға рөхсәтен бирҙе[5]).
СССР — 1947 йылдан ФИДЕ ағзаһы. Совет шахматсыларының ФИДЕ составына инеүе шахмат донъяһында уның абруйын үҫтереүгә булышлыҡ итә.1960 йылдар уртаһында ФИДЕ ҡайһы бер Азия, Африка һәм Латин Америкаһы илдәре иҫәбенә күпкә ҙурая.
Милли федерациялар — ФИДЕ ағзалары региональ билдәләре буйынса 23 зонаға бүленә, һәр зона үҙенең президенынт һайлай, ул ФИДЕ-ла үҙ зонаһының мәнфәғәтен яҡлай.
Әлеге ваҡытта ФИДЕ составына 173 илдең федерацияһы инә[6] . Ҡайһы бер милли федерациялар ағзалыҡ иғәнәләрен түләй алмағанлаҡтан йәки уларҙың тарҡалыуы арҡаһында, исемлек үҙгәреп тора.
Түбәндәге таблицала зонанан һуң, йәйә эсендә, зоналағы илдәр һаны күрһәтелгән, ә артабан — илдең ФИДЕ составына ингән йылы
|
|
|
|
Кот-д ' Ивуарҙың ағзалығы финанс йөкләмәләрен үтәмәү арҡаһында туҡтатылды.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1914—1946 йылдар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1914 йылдың апрелендә Санкт-Петербургта халыҡ-ара шахмат федерацияһын булдырыуға тәүге ынтылыш яһала. 1914 йылдың июлендә Мангеймда үткән халыҡ-ара шахмат турнирында икенсе тапҡыр ынтылыш яһап ҡарайҙар.1920 йылда Гетеборгтағы турнирҙа ла тағы ла бер тапҡыр халыҡ-ара федерацияһын ойошторорға уйлайҙар. Донъя чемпионаттын үткәреү ҡағиҙәләрен шахматсылар үҙҙәре эшләргә тырыша. 1922 йылда донъя чемпионы Хосе Рауль Капабланка «Лондон ҡағиҙәләрен» тәҡдим итә: бер-бер артлы 6 партияла беренсе булып еңеү яулаған уйынсы чемпион була, уйын ваҡыты 5 сәғәт менән сикләнә; ваҡытҡа ла лимит индерелә — 40 йөрөшкә 2,5 сәғәт, чемпион, билдәле шахмат оҫтаһынан саҡырыу алғандан һуң, яулаған исемен бер йыл буйы һаҡлай алырға тейеш, бәйге датаһын чемпион үҙе билдәләй; әгәр ҙә приздар фонды 10 000 долларҙан кәмерәк икән, чемпион саҡырыуҙы ҡабул итмәҫкә тейеш. Шул уҡ ваҡытта, приздар фондының 20 % титулын эйәһенә бирелә, ә ҡалған сумманың 60 % ярышта еңеп сыҡҡанға, ә 40 % — еңелеүсегә. Алехин, Боголюбов, Реть, Рубинштейн, Тартаковер һәм Видмар был тәҡдимгә тиҙ үк ҡул ҡуя. Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә был ҡағиҙә буйынса үткәрелгән берҙән-бер матч 1927 йылда Алехиндың Капабланкаға ҡаршы уйнаған матчы була .
1922 йылда Рәсәйҙең шахмат оҫтаһы Евгений Зноский-Боровский, Лондондағы халыҡ-ара турнирҙа ҡатнашып, 1924 йылда Париждағы VIII Олимпия уйындары ваҡытында турнирҠалып:Какой үткәреләсәге һәм уны француздарҙың Шахмат федерацияһы ойошторасағы тураһында иғлан итә.
ФИДЕ 20 июлендә 1924 йылдың 20 июлендә Парижда (һигеҙенсе йәйге олимпия уйындары ваҡытында) П. Винсент (Франция), Л. Рис (Бөйөк Британия) һәм А. Рюэб (Нидерланд) инициативаһы буйынса булдырыла.. ФИДЕ Аргентинала, Бельгияла, Бөйөк Британияла, Венгрияла, Испанияла, Италияла, Канадала, Нидерландта, Польшала, Румынияла, Францияла, Чехословакияла, Швейцарияла, Югославияла — бөтәһе 14 илдә бар.
Барлыҡҡа килгәненең тәүге йылдарында ФИДЕ әллә ни йоғонто яһау көсөнә эйә булмай һәм уның финансланыуы ла насар торошта була. ФИДЕ өсөн «Лондон ҡағиҙәләре» бик ҡулай булып күренә, әммә 10 000 доллар булған приздар фонды улар өсөн үтәй алмаҫлыҡ була. Ҡағиҙәләрҙе ҡайтанан ҡарау өсөн Капабланка саҡыртыла. ФИДЕ-ның Будапешт ҡалаһында 1926 йылда үткән өсөнсө конгресында Шахмат олимпиадаһын ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Әммә саҡырыу ҡағыҙҙары һуң ебәрелгәнлектән, турнирҙа ни бары 4 ил генә ҡатнаша. Һөҙөмтәлә был ярыштарҙы Кесе олимпиада тип атайҙар. Венгрия еңеүсе була, унан һуңғы урындарҙы Югославия, Румыния һәм Германия бүлешә. 1927 йылда, үҙенең Лондонда үткән 4-се конгресы ваҡытында, ФИДЕ Беренсе Шахмат Олимпиадаһын ойоштора һәм үткәрә. Турнирҙың рәсми исеме — «Милләт турниры» йәки «Донъяның команда беренселеге», ләкин «Шахмат олимпиадаһы» тигән исеме үтә лә популяр булып китә. Тәүге 16 команда ҡатнашҡан Шахмат олимпиадаһының еңеүсеһе исемен Венгрия ала.
1928 йылда Эйваны еңгәненән һуң,ФИДЕ Боголюбовты «ФИДЕ чемпионы» тип иғлан итә. Ғәмәлдәге донъя чемпионы Алехин ФИДЕ Конгресында булып китә һәм донъя чемпионы исеменә үтәсәк матчтарҙы ФИДЕ эгидаһы аҫтында үткәреүгә ризалығын бирә. Капабланка менән үткән ниндәй ҙә булһа бәйге, 1927 йылда Буэнос-Айрестағы бәйге кеүек үк, шул уҡ шарттарҙа, йәғни приздар фондының 10 000 доллар булыуын талап иткәненсә, үткәрелә алыр ине. ФИДЕ был тәҡдимде ҡабул итә һәм киләсәктә үткәреләсәк матчтар өсөн Лондон Ҡағиҙәләрен үҙгәртеү буйынса комиссия ойоштора.
ФИДЕ 1935 йылдан дәғүәселәрҙе һайлау ҡағиҙәләре индерергә тырыша. Был мәлдә Алехин менән Эйва 1937 йыл аҙағына тәғәйенләнгән матч-реваншҡа әҙерләнә. Голланд Шахмат Федерацияһы экс-чемпионы һәм яңы ҡалҡҡан йондоҙ ҡатнашлығында супертурнир (AVRO) үткәрергә тәҡдим итә, был киләһе уйында ҡатнашыуға дәғүә итеүсене асыҡлау өсөн кәрәк була. ФИДЕ был тәҡдимдән баш тарта һәм гроссмейстер Сало Флорҙы уйында ҡатнашыуға рәсми дәғүәсе итеп билдәләй. Быға яуап итеп, Эйва, әгәр Алехин менән осрашыуҙан һуң да ул үҙ исемен һаҡлай икән, ул саҡта 1940 йылда Флор менән осрашырға әҙер икәнлеген белдерә. Ул1938 йылғы йәки 1927 йылда үҙ исемен юғалтҡан Хосе Рауль Капабланка менән 1939 йылғы матчта уйнау хоҡуғын һаҡларға теләүе хаҡында әйтә. Әгәр Эйва титулын юғалтһа, ул саҡта Капабланка, ФИДЕ ҡарарына ярашлы, 1940 Флор менән уйнарға тейеш була. Уйынсыларҙың һәм шахмат белгестәренең күбеһе голланд тәҡдимен хуплап сыға һәм ФИДЕ тәҡдименә ҡаршы икәнлектәрен белдерә. Был конфликт хәл ителмәгән көйө ҡала: Эйва Алехин менән уйнауында үҙ исемен юғалта, 1938 йылдағы AVRO турнирында Пауль Кересе еңеүсе була, ә Капабланка менән Флора турнир таблицаһының аҫҡы һыҙығында була. 1939 йылда, Икенсе донъя һуғышы башланғас, ФИДЕ эгидаһы аҫтында үткән халыҡ-ара ярыштар туҡтала.
1993—1946 йылдар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1946 йылға тиклем яңы донъя чемпионы, бынан алдағы чемпионды матчта еңеп, титулды шулай яулар була. Ғәмәлдәге чемпион Александр Алехин үлгәндән һуң, яңы чемпионды билдәләү проблемаһы килеп тыуа. Күптәр араһында хөрмәт ҡаҙанған уйынсылар һәм белгестәр тарафынан төрлө тәҡдимдәр индерелгәнлектән, бик буталсыҡ хәл барлыҡҡа килә. Был проблеманы хәл итеү мәсьәләһен ойоштороу ФИДЕ өсөн бик ауырға төшә, сөнки яңыраҡ ҡына булған һуғыш арҡаһында бик күп илдәр — бигерәк тә Советтар Союзы, финанс ҡыйынлыҡтары кисерә. Өҫтәүенә, СССР оҙаҡ ваҡыт ФИДЕ -ға ҡушылыуҙан баш тартып килә, шул уҡ ваҡытта уйнауға дәғүә итеүселәрҙең яртыһы тип әйтерлек совет шахматсылары була. Әммә тиҙҙән Советтар Союзы донъя чемпионына вакантлы урын тураһындағы мәсьәлә буйынса фекер алышыуҙан ситтә ҡала алмағанлығын аңлай. Ул 1947 йылда ФИДЕ-ла совет вәкилдәре булмауы өсөн ғәфү үтенеп телеграмма ебәрә, һәм СССР-ҙы киләсәктә ФИДЕ Комитеттарында күрһәтеү кәрәклеге тураһындағы тәҡдимен индерә. 1938 йылда үткәрелгән АВРО-турнир 1948 йылда үткәреләсәк турнир дәғүәселәрен билдәләүгә нигеҙ була. AVRO-турнирҙа һигеҙ уйынсы ҡатнаша, күпселектең фекере буйынса, улар шул замандың донъялағы иң көслө уйынсылары була. Турнирҙа ҡатнашҡандарҙың икәүһе 1938 йылғы турнирҙа ҡатнашыусылар — Алехин һәм өсөнсө донъя чемпионыа Хосе Рауль Капабланка — вафат булғандар, һәм ФИДЕ 1938 йылғы турнирҙа ҡатнашҡан алты шахматсы һайлап алыу турнирында уйнаясағы тураһында ҡарар ҡабул итә. Был уйында түбәндәге шахматсылар ҡатнаша: Макс Эйва (Голландия); Михаил Ботвинник, Пауль Кересе һәм Сало Флор (Советтар Союзы); Ройбен Файн һәм Самуэль Решевский (Америка Ҡушма Штаттары). Ләкин ФИДЕ тиҙ арала советтарҙың Сало Флорҙы Василий Смысловҡа алмаштырыу тәҡдимен ҡабул. Ройбен Файн, психиатрия өлкәһендә ғилми дәрәжә алыу өсөн уҡыуын дауам иткәнлектән, турнирҙа ҡатнашыуҙан баш тарта. Шулай итеп, шахмат буйынса донъя чемпионы титулы өсөн биш уйынсы ғына бәхәсте дауам итә. Ботвинник турнирҙа ышаныслы еңеү яулай, һәм ул яңы донъя чемпионы исемен ала. Шулай уҡ донъя чемпионы исемен алыуға үткәрелгән матчтың дәғүәселәре 3 йыллыҡ циклда билдәләү процедураһы асыҡлана: ФИДЕ составына ингән илдәр үҙҙәренең уйынсыларын зона турнирына ебәрә (һәр илдең нисә көслө уйынсыһы булыуына ҡарап, һәр илдән килергә тейешле уйынсылар һанын билдәләйҙәр); зона турнирында беренсе урын алған уйынсылар зона-ара турнирҙа ҡатнаша (көслө уйынсыларҙың һәм илдәрҙең һаны артыуы арҡаһында, башта ике турнирға, аҙаҡ өс турнирға бүлеп үткәрәләр). Зона-ара турнир таблицаһында беренсе баҫҡысты биләгән шахматсылар, бынан алдағы матчта титулын юғалтҡан дәғүәселәр, һәм бынан алдағы өс йыллыҡ циклда икенсе урын алған шахматсылар менән уйнарға тейеш булалар. Дәғүәселәр турнирында еңгән шахматсы матчты донъя чемпионы менән уйнай. 1962 йылға тиклем шулай уйнала.
1970 йылдар ҡыйынлыҡтары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Бобби Фишер1962 йылда, Кюрасаола үткән сираттағы дәғүәселәр турнирында 4-се урын алғандан һуң, «Sports Illustrated» журналында иң көслө совет шахматсылары Тигран Петросян, Пауль Керес һәм Ефим Геллер башҡа уйынсыларҙы беренсе урынға сығармаҫ өсөн, үҙ-ара килешеү буйынса тигеҙ иҫәпкә уйнауҙар тип, мәҡәлә баҫтырып сығара. ФИДЕ әйләнмәле — олимпия системаһы буйынса һайлап алыу матчтарындағы уйындан сыға барыу тәртибе буйынса үткән дәғүәселәр турнирын ғәмәлдән сығарып, был мәҡәләгә үҙенең мөнәсәбәтен белдерә. 1969 йылда Фишер турнирҙы үткәреү тәртибе һәм приздар фонды мәсьәләләре буйынса килешмәүе арҡаһында, Америка чемпионатында уйнауҙан баш тарта. Ул чемпионат зона турниры булараҡ ҡаралғанлыҡтан, Фишер был циклда донъя чемпионы булған Борис Спасскийға ҡаршы уйнау хоҡуғын юғалта. Әммә америка гроссмейстеры Пал Бенко зона-ара турнирҙа үҙ урынын Фишер файҙаһына биреүгә ризалаша, уға эйәреп, башҡа америка уйынсылары ла шулай эшләй. ФИДЕ президенты Макс Эйве ҡағиҙәләр менән шул тиклем оҫта эш итә, был иһә Фишерға 1970 йылдағы Пальма де Майоркала үткән сезон-ара уйында ҡатнашып, ышаныслы еңеү яулауға мөмкинлек бирә. Артабанғы һайлап алыу матчтарында Фишер совет гроссмейстеры Марк Таймановты 6:0 иҫәбе менән еңә, шул уҡ иҫәп менән Дания гроссмейстеры Бента Ларсенды ла ота, бынан һуң донъяның экс-чемпионы Тигран Петросянды 6,5:2,5 иҫәбе менән еңеп, уңыш ҡаҙана. Һәм 1972 йылда Борис Спасскийҙы еңеп, донъяның яңы чемпионына әйләнә.
Донъя беренселегендәге еңеүенән һуң, Фишер ғәмәлдәге тигеҙ иҫәпкә нигеҙләнгән уйын ҡағиҙәләрен хуплауҙы тәнҡитләп сыға (24 уйын; әгәр ярыш тигеҙ иҫәп менән тамамланһа, чемпион исемен һаҡлап ҡала). Фишер һәм ФИДЕ араһында бәхәс барған арала, йәш совет шахматсыһы Анатолий Карпов 1975 йылғы һайлап алыу циклдарында еңеүгә өлгәшеп, Фишерға саҡырыу ташлау хоҡуғына эйә була. Фишер ярышта үҙе тәҡдим иткәндән башҡа бөтә ҡағиҙәләрҙе ҡабул итеүҙән баш тарта. Фишерҙың төп талаптарының береһе шул була: дәғүәсе титулын яулау өсөн, чемпионға ҡарағанда, иң кәмендә, ике еңеүгә күберәк еңеү яуланырға кәрәк. ФИДЕ раҫлауынса, был талап ғәҙел түгел — берәүгә күберәк еңеү яулаған дәғүәсе үҙенән-үҙе чемпионды еңгән һтип анала, әммә ул титул яулай тигән һүҙ түгел. Фишер үҙе ҡуйған талаптарҙың үтәлеүен теләй, һәм ахыр сиктә, ФИДЕ уның алған исеменән юҡҡа сығара һәм донъяның яңы чемпионы итеп Карповты иғлан итә.
ФИДЕ совет Шахмат федерацияһы менән күп мәсьәләләрҙә уртаҡ тел тапмай. 1976 йылда донъя чемпионы Анатолий Карповтың дәғүәсеһе гроссмейстер Виктор Корчной Нидерландыла сәйәси һыйыныу урыны ала. Бер нисә көн элек аралашҡандарында Макс Эйва Корчнойға былай ти: «… әлбиттә, һеҙ үҙегеҙҙең бөтә хоҡуҡтарығыҙҙы һаҡлаясаҡһығыҙ…». Һуңыраҡ ФИДЕ Корчнойҙың 1978 йылда Анатолий Карповҡа саҡырыу ташлауына советтарҙың ҡаршы төшөргә маташыуын инҡар итә. ФИДЕ менән совет Шахмат федерацияһы араһындағы ҡаршылыҡ 1976 йылғы Шахмат олимпиадаһын Израилдә үткәреү тураһындағы ҡарар арҡаһында ла килеп сыға. Сөнки Советтар Союзы Израиль менән бәйләнеш тотмаған була. СССР командаһы (башҡа социалистик илдәр командалары кеүек үк) был Олимпиадала ҡатнашмай. Әммә социалистик илдәр 1976 йылда тап ошо ваҡытта Триполдә үткән «контролимпиадала» ла ҡатнашмай (был ярыштар протест формаһында ойошторолоп, унда бөтәһе 34 команда сығыш яһай; башлыса ғәрәп илдәре һәм үҫә барыусы илдәр командалары, өҫтәүенә, бер нисә федерация үҙ командаһын Хайфаға ла, Триполға ла ебәрә; турнир Сальвадор командаһының еңеүе менән тамамлана). 1977 йылда ФИДЕ Конгресы СССР -ҙың шахмат донъяһын тарҡатыуға түгел, ә берләштереүенә ярҙам итеүен һыҙыҡ өҫтөнә алып, уның позицияһын хуплай.
ФИДЕ ағзаларының артыуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Үҙенең ФИДЕ-ла президентлығы ваҡытында (1970—1978 йылдар) Макс Эйва федерация ағзаһы булыусы дәүләттәр һанын арттырырға ынтыла. Ошо уҡ сәйәсәтте Флоренсио Кампоманес (1982—1995 йылдарҙағы президенты) та дауам итә. Донъяның экс-чемпионы Анатолий Карпов һуңыраҡ билдәләүенсә, бәләкәй һәм ярлы илдәрҙе күпләп ФИДЕ составына индереү «шахмат донъяһында лидерлыҡ вакуумына, икенсе һүҙ менән әйткәндә, беҙҙең әлеге хәлгә» килтерә. Гроссмейстер Юрий Авербах бик күп көсһөҙ илдәрҙең ФИДЕ-ла булыуы ҡарарҙар менән манипуляция эшләүҙе еңеләйтте, тип белдерә. Ботвинник Михаил был йәһәттән, ФИДЕ-ла, БМО-нан айырмалы, «хәүефһеҙлек советы юҡ» икәнлеген һыҙыҡ өҫтөнә ала.
1983—1985 йылдарҙағы донъя чемпионаты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Донъя чемпионатында Гарри Каспаровты еңеүгә алып килгән ваҡиғалар ФИДЕ-ла ике төрлө бәхәс тыуҙыра. 1983 йылда үтергә тейешле һайлап алыу турнирының ярымфинал матчтарын ойоштороп, ФИДЕ Калифорния штатының Пасаденында Каспаровтың Виктора Корчнойға ҡаршы матчын үткәреү тураһында ҡарар ҡабул итә. Советтар Союзы Каспаровтың Америкаға эмиграцияға китеүенән ҡурҡып, был ҡарарҙы ҡабул итеүҙән баш тарта, ә бәлки, Каспаровты оло йәштәге Корчнойға ҡарағанда, ғәмәлдәге чемпион Анатолий Карпов өсөн олораҡ хәүеф тыуҙыра, тип иҫәпләгәндәрҙер. Баш тартыу була ҡалһа, Каспаров үҙенең донъя чемпионы исемен юғалтасағын белдерә. Ғәҙеллек өсөн шуны билдәләргә кәрәк, дәғүәселәрҙең икеһе лә һайлауға тәҡдим ителгән ҡалаларҙан Роттердамды һайлай; бынан тыш, Смыслов — Рибли араһындағы икенсе матчтың урынын билдәләү буйынса ла конфликт килеп сыға (ФИДЕ президенты ике ҡатнашыусының да теләгенә ҡаршы төшөп, уйын үткәреү урыны итеп БҒЭ-ның Абу-Даби ҡалаһын һайлай). ФИДЕ президенты Флоренсио Кампоманес ике матчты ла Лондонда үткәреү буйынса Советтар Союзы менән һөйләшеүҙәр алып бара. 1984 йылда Карпов менән Каспаров араһында донъя чемпионаты ярышында партиялары сикләнмәйенсә, 6 партияла еңеү яуларға тейеш булалар. Тәүге 27 уйында Карпов 5:0 иҫәбе менән алда бара, ләкин 48-се партияға Каспаров айырманы 5:3 иҫәбенә тиклем ҡыҫҡарта. Был ваҡытҡа улар араһындағы ярыш 159-сы көн барған була (1984 йылдың сентябренән1985 йылдың февраленә тиклем), Карпов хәлдән тайған булып күренә, шуға ла бик күптәр Каспаров еңесәк, тип уйлай. 15 февралдә, алты көн барған һөйләшеүҙәрҙән һуң, ФИДЕ президенты Кампоманес ярыштар чемпионды билдәләмәйенсә тамамланды, тип иғлан итә һәм яңы матч 1985 йылдың сентябрендә 0-0 иҫәбе менән башланасағын, һәм ул 24 партиянан торасағын белдерә. Карпов матбуғат конференцияһында үҙенең әлеге барған ярышты дауам итергә теләүе хаҡында әйтә. Шуға ҡарамаҫтан, икенсе матч үткәрелә, һәм Каспаров унда еңеүгә өлгәшеп, яңы донъя чемпионы исемен ала.
1993 йылдан алып хәҙерге көндәргә тиклем
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1992 йылда Найджел Шорт һайлап алыу турнирында еңә, шуның менән, ул донъя чемпионы исеменә көрәшеүҙә рәсми дәғүәсе булып иҫәпләнә. ФИДЕ бик тиҙ арала Манчестерҙың (Бөйөк Британия) донъя чемпионы исеме өсөн матчты 1993 йылда үткәрергә тигән ҡарарын ҡабул итә. Әммә ул ваҡытта Шорт Грецияла була һәм, ФИДЕ талап иткәнсә, консультация ала алмай. Хәлде өйрәнеп, Шорт ФИДЕ-ға һәм уның президенты Флоренсио Кампоманесҡа (сөнки ул 1984 йылда Каспаров-Карпов матчын туҡтата) ышанысын юғалтҡан Каспаров менән бәйләнешкә инә. Каспаров менән Шорт ФИДЕ иң яҡшы финанс шарттарын тыуҙырырға һәләтле түгел, тигән һығымтаға килә, һәм яңы ойошма — Профессиональ шахмат ассоциацияһы яҡлауы аҫтында сығыш яһаясаҡтары тураһында белдерәләр. Быға яуап итеп, ФИДЕ Каспаровты донъя чемпионы исеменән мәхрүм итә һәм Каспаров менән Шортты рәсми рейтингтар битенән алып ташлайҙар. Шулай уҡ ФИДЕ Карпов менән Ян Тимман араһында донъя чемпионы исеменә үтәсәк матч тураһында иғлан итә, унда Шорт ярымфиналда һәм финалда еңгән була. Каспаров та, Карпов та үҙ матчтарында еңеү яулай, һәм ике шахматсы ла үҙҙәрен донъя чемпиондары тип йөрөтә башлайҙар.
1994 йылда Каспаров ФИДЕ-нан айырылыуын хата аҙым булды, тигән һығымтаға килә, сөнки коммерция бағыусылары һәм донъя шахмат гроссмейстерҙарының күбеһе шахмат донъяһындағы тартҡылашты ҡабул итмәй. Каспаров ФИДЕ менән мөнәсәбәттәрен яҡшыртырға тырыша башлап, ФИДЕ президентына яңынан һайланырға уйлаған Кампоманесты яҡлап сыға. Әммә ФИДЕ-ның күп кенә делегаттары Кампоманесты коррупцияға бирелгән тип һанай, һәм 1995 йылда ул вазифаһынан китергә ризалаша. Уның урынына Рәсәй Федерацияһының Ҡалмыҡ Республикаһы президенты Кирсан Илюмжинов һайлана. Киләһе йылдарҙа донъя чемпионатын берләштереү өсөн бер нисә тапҡыр уңышһыҙ ынтылыш яһала; уларҙың уңышһыҙ булыуының сәбәбе Каспаровтың алдан һайлап алыу турын үткәрмәйенсә генә, бер юлы берләштереүсе матч үткәреүҙе талап итеүендә була. 2000 йылда Владимир Крамник Бөтә донъя шахмат чемпионаты матчында Каспаровты еңә. Әммә Крамник та һайлап алыу матчтарында уйнарға теләмәй һәм ФИДЕ-ның донъя чемпионатын йыл да үткәрелә торған турнирҙан сығарыу чемпионаты менән алмаштырыуына, шуның менән партия лимиты ваҡытын кәметеп, ФИДЕ фекеренсә, уйынды тамашылы итәсәк тигәненә ҡаршы сыға. Ниһайәт, 2006 йылда берләштерелгән матч Крамник менән Веселин Топалов араһында уйнатыла һәм "Бәҙрәф янъялы"булыуына ҡарамаҫтан, Крамник еңеүгә өлгәшә. Әммә шахмат донъяһы эҙемтәләре үҙен күрһәтә. ФИДЕ, Веселин Топалов 2007—2009 йылдарҙағы һайлап алыу циклы башына өлгөрмәне, шуға күрә уның 2007—2009 йылдар циклына «ҡыҫҡа инеше» булырға тейеш тип иҫәпләй.. Шулай уҡ ФИДЕ, Крамник 2007 йылғы турнирҙа еңмәгәс, 2008 йылғы чемпионатта матч еңеүсеһенә ҡаршы уйнарға тейеш тип ҡарар ҡабул итә. Был шарттар бик ҡулай булып сыға, сөнки Вишванатан Ананд турнирҙа еңә һәм донъя чемпионы булыуға өлгәшә.
МОК-тың таныуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1999 йылда ФИДЕ Халыҡ-ара олимпия комитеты (МОК) тарафынан олимпия программаһына инмәгән спорт төрө менән етәкселек итеүсе халыҡ-ара ойошма булараҡ танылыу ала[7]. Ике йыл үткәс, ФИДЕ шахматта ла антидопинг ҡағиҙәләре индерә, был шахмат Олимпия уйындарының бер төрө булһын өсөн, йүнәлтелгән кампания өлөшө булараҡ эшләнә. Шахматтар буйынса айырым Шахмат олимпиадаһы үткәрелә, ул ике йылға бер ойошторола һәм командала уйнауҙы күҙ уңында тота.
Етәкселек органдары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]ФИДЕ-ның етәксе органы булып ФИДЕ Генераль ассамблеяһы, ФИДЕ Үҙәк комитеты һәм ФИДЕ Башҡарма комитеты тора.
Һәр төрлө мәсьәләрҙе хәл итеү өсөн, Генераль ассамблея ваҡытлыса йәки даими комиссия ойоштора, уларҙың үтәлеше Генераль ассамблея ҡарары менән раҫларға тейеш.
ФИДЕ-ның рәсми вәкиләтлеге президенттан, вице-президенттан, зона президенттарынан, генераль сәркәтиптән, ревизорҙан һәм ҡаҙнасынан тора, уларҙы 4 йыл мөҙҙәткә Генераль ассамблея һайлай. Президент Генераль ассамблеяның рәсми йөҙө булып тора, ул Генераль ассамблея, Үҙәк комитет һәм Башҡарма комитет ултырышында рәйеслек итә, айырым осраҡтарҙа (конгрестар араһында) Генераль ассамблея исеменән, ФИДЕ принциптарына таянып, эш итә ала.
Комитеттар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]2010 йылға ҡарата ФИДЕ составында эшләйҙәр:
- арбитрҙар комиссияһы (ARB)
- арбитр имтихандары һәм семинарҙары буйынса эксперт төркөмө (ASEP)
- мәктәптәге шахмат буйынса комиссия (SCH)
- ҡатын-ҡыҙҙар шахмаыт буйынса комиссия (WOM)
- олимпиадалар һәм донъя чемпионаттары буйынса комиссия (WCO)
- конституцион комиссия (CON)
- CACDEC үҫеше буйынса комиссия (DEV)
- этика буйынса комиссия (ETH)
- ярыш буйынса комиссия (EVE)
- медицина комиссияһы (MED)
- квалификация комиссияһы (QC)
- техник комиссия (TEC)
- турнирҙар һәм уйын ҡағиҙәләре буйынса комиссия (RTR)
- швейцар системаһы буйынса программа комиссияһы (SPP)
- техник администрациялау буйынса эксперт төркөмө (TAP)
- тренерҙар комиссияһы (TRG)
- верификацион комиссия (VER)
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Шахмат буйынса донъя чемпионы исеменә матчтар
- Шахмат буйынса донъя команда чемпионаты
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Национальная библиотека Франции — 1537.
- ↑ МЕЖДУНАРОДНАЯ ШАХМАТНАЯ ФЕДЕРАЦИЯ // Большая российская энциклопедия (урыҫ) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
- ↑ FIDE : Actividad • lichess.org
- ↑ Интерфейс программирования приложения YouTube
- ↑ A short history since 1991 (англ.)(недоступная ссылка), CHESS South Africa
- ↑ Официальный сайт Всемирной Шахматной Олимпиады 2010 йыл 1 декабрь архивланған.
- ↑ Ҡалып:Из БОЭ
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Шахмат : энциклопедик һүҙлеге / гл. ред. А. Е. Карпов. — М.: советская энциклопедия, 1990. — С. 244-245. — 624 с — 100 000 дана — ISBN 5-85270-005-3.