Rambutan

Rambutan
An bunga nin rambutan
Rambutan sa Pilipinas
Sayantipiko na klasipikasyon
Kahadean:	Plantae
Klado:	Angiosperms
Klado:	Eudicots
Klado:	Core eudicots
Klado:	Rosids
Orden:	Sapindales
Pamilya:	Sapindaceae
Genus:	Nephelium
Espesyes:	N. lappaceum
Ngaran binomyal
Nephelium lappaceum L.

An tinanom na rambutan (Pacol, Syudad nin Naga)

An rambutan (Nephelium lappaceum) sarong kasyahan na magkahoy na tinanom tropikal na sakop sa pamilyang Sapindaceae. Rambutan man an apod kan bunga kaini. Tubo ining tal sa Indonesya, Sur-Subangan na Asya. Hararaning "kapinsan" kaini an litsiya, longan, asin Mamoncillo. Tinutubod man ini na natural natubo sa Arkipelago Malayo. Boot sabihon kan "rambutan", buhokan o mabuhok asin ini parte kan lenggwaheng mga Indones asin Pilipino.

Arapodan sa iba-ibang lugar

• Thai - ngoh
• Panama, Kosta Rika, Nikaragwa - mamon chino

Sa mga saodan sa Malaya igwang species kaini asin ini sadit-sadit sa regular na rambutan saka an kolor giyaw.

Deskripsyon

Ini sarong kahoy na pirming berdehan an dahon, naabot 10-20 metro an langkaw.

An rambutan pwedeng lalake o babae. Kun lalake, nagbuburak sana ini pero dai nabunga. An babae nabunga ini asin kun hermaprodita, dakul an burak na naresulta sa bunga kisa idtong burak na mayo man nabunga.

An bunga kaini matabilog, dakul mga buhok-buhok, an kolor mapula o granate (bihirang narangha o giyaw) kun hinog na, asin 3-6 sentimetro an pakadakula. Namumurangot ini sa sarong takogong na loyloy na pwede may tiripon na bunga nagbibilang 10-20. An laman kan bunga masilag-silag, malaputi o malarosa na an namit bakong gayo mahamis. sa kagat nakaagid sa laman kan lansones o litsiyas.

An pisog niya makorokintab, 2-3 cm an laba. Ini malomoy pero medyo maragmo', nakakapaling kun dai luto pero pwede kakanon kun lutoon.

Produksyon

Ini popular na panghardin na tinanom asin pinapalakop na pangkomersyo sa mga patanoman. Saro ini sa mas bistong prutas igdi sa Sur-Subangan na Asya asin kinukultibar man sa mga lugar na tropikal arog pa kan Aprika, Kambodya, Mga Isla nin Karibe, Sentrong Amerika, Indya, Indonesya, Malaysia, Filipinas, Sri Lanka. An Tailandya, nagproprodusir nin dagya' sa saiyang probinsya nin Surat thani. An produksyon sa Australya nagdadakula na, asin kan 1997, sa Hawaii an rambutan ikatolo sa ginusi kun kantidad an pigooralayan. Sa Ekwador, ini pigkukultibar naman asin bisto ini sa pangaran na "achotillo".

An prutas na ini parati presko pinapabakal, ginigibong santan, atsara o piglalata. An tinanom na ini, huli sa makolor niyang mga bunga, magayon na pang-landscape sa natad.

Ubak kan rambutan

Thai Rambutans, Surat Thani

Rambutan cut open.

Kalidad

An rambutan na prutas mas marhay an kalidad saka mas saray an saiyang namit saka na'gom kun ipabakal na takod pa sa saiyang pongot asin mga takogong ta dai nalapa' tolos asin nadanay an saiyang pagkapresko nin mas halawig na panahon kisa idtong pigguno' asin pigrabnot saro-saro sa saiyang takogong saka pig-atado sa pagtinda.

Pagkultibar asin pakinabang

An rambutan mas angay sa maimbong na klimang tropikal asin sensitibo sa temperaturang hababa sa 10*C, asin pinapatambo na pamgkomersyo sa lugar na 15" kan equator. An tinanom na ini maray magtalubo sa hararom na daga na mayaman sa organikong pataba' asin natubang sa mga bakilid ta suno' ninda an maray na bulos kan tubig. An rambutan napropropagar paagi nin grafting, air-layering, asin budding, an huri mas ginugusto ta an pananom na hale direkta sa pagtanom kan pisog naluwas maalsom. An tinanom na pig-budding nabunga sa 2-3 taon, na an su'dol na pagbunga niya kun naabot na an 8 abot 10 taon na edad. An pananom haleng pisog mismo nasbunga sa laog nin 5-6 na taon.

An ubak , gamot, asin dahon kan rambutan may pakinabang sa medisina asin sa paggibong mga tugma' o tina'.

An tinanom na rambutan nagbubunga magkaduwang beses sa sangtaon, saro sa autumn asin kaamayan kan imbyerno o kahurihan kan tigbururakan asin kaamayan kan tig-init. An bunga dapat pahinogon sa tinanom mismo, dangan gunoon sa laog nin apat abot pitong semanang periodo. An preskong prutas madaling mapusi' asin may halipot na panahon nin pagsaray. An sarong tinanom pwede magbunga nin 5,000-6,000 na prutas (60-70 kilogramo). Produksyon napoon sa 1.2 tonelada lambang ektarya sa mga hubin na pataoman asin pwede umabot 200 tonelada kada erktarya kun mga gurang na an mga tinanom. Sa Hawaii 24 kan 38 pigkultibar na ektarya nagprodusir nin 120 toneladang prutas kan taon 1997. An gusi pwede maglangkaw pa sa mas pakarhay na pagmanehar kan patanoman, kaiba na an mas maray na polinisasyon asin sa pagtanom nin mga maray-mag'aning mga cultivars.

Dakul kan mga pangkomersyong cultivars mga hermaprodita, may babae saka dikit na lalakeng burak; an mga cultivar na nagproprodusir mga babaeng burak kaipohan an pagtaraid kan mga lalakeng tinanom.

Sa Malaysia, an rambutan namumurak poon Marso abot Hulyo, asin otro pamurak sa pag'oltan kan Hulyo asin Nobyembre, parati huli sa pag'bagwak kan oran pakatapos nin halawig na tig-init. An panahon nin pamumurak iba-iba sa mga lugar. Kadaklan, pero basko man gabos, an burak nabu'kad amay kan aldaw. Pwede abot 100 na burak sa bawat amoging bukas aro-aldaw sa panahon nin tigbururakan. An prutas nahinog 15-18 semasna paka pamumurak.

Mga pananom

Labing 200 na pananom (cultivar) an napatambo sa mga piling clones naghahale sa enterong lugar kan tropikal na Asya.

An pirang patambong tinanom na rambutan sa Nikaragwamga hermaprodita. An mga pisog kaini pinanao kan mga representante haleng World Relief/European Union na pinagsarong grupo kan taon 2001 sa mga kasararoan arog kan APAC (Asociacion Pueblos en Accion comunitaria) na italtag an mga ini sa sobrang 100 na paraoma sa palibot kan Nikaragwa. Kan mga taon 2005-2006, an mga paraoma duman enot nahiling pa sana an mga enot na bunga alagad pira pang taon bago ini magin komersyal an produksyon.

Polinisasyon

An maalimyong burak kan rambutan nakakabihag na gayo sa dakul na insekto orog na sa mga potyokan. An mga gipaw nin potyokan na nagririlibot naghahanap pagkakan na nektar sa mga kaburakan kan rambutan, nakakatipon nin dakulang kantidad nin tangguli. An mga babaeng burak kan rambutan parati nabu'kad pag alas seis pero an potyokan na inaapod na "A. cerana" napoon paghanap asin pagsopsop mga alas otso asin natapos bigla pag'alas onse. Sa Tailandya, mas pinipili an "A. cerana" sa pagpolinisar kan rambutan sa mga saradit na omahan kan tinanom na ini.

Toltolan

• Fruits of Warm Climates: Rambutan
• Know and Enjoy Tropical Fruit: Lychee, Rambutan and Longan Archived 2012-12-08 at the Wayback Machine.
• Nephelium lappaceum (Sapindaceae) Archived 2015-02-27 at the Wayback Machine.
• Sorting Nephelium names

Mga panluwas na takod

• Article from the Encyclopedia of Asian Food Archived 2007-08-10 at the Wayback Machine.
• General information site on the rambutan