Ягайлавічы

	Ягайлавічы; лац. Jagajłavičy
	Герб Ягайлавічаў
Краіна паходжаньня:	Вялікае Княства Літоўскае
Тытулы:	Вялікі князь, кароль
Прызнаныя ў:	Вялікае Княства Літоўскае, Польскае Каралеўства, Рэч Паспалітая, Каралеўства Вугоршчына, Чэскае Каралеўства
Першы з роду:	Ягайла (1352—1434)
Апошні з роду:	Жыгімонт Аўгуст (1520—1572)
Адгалінаваньне роду:	Гедзімінавічы, Альгердавічы

Ягайлавічы (Ягелоны) — валадарская дынастыя Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ; 1377—1381, 1382—1387, 1440—1572), Польшчы (1386—1572), Вугоршчыны (1440—1444, 1490—1526) і Чэхіі (1471—1526). Галіна роду Гедзімінавічаў.

Назва

Агала, Агела, Егела, Агел, Егел або Егіла, пазьней Эгель (Aggalo^[1], Agella, Agela, Egelo^[2], Agel, Egel^[3], Egila, Egel^[4], Eggel^[5], Eggeli^[6]) — імя германскага паходжаньня^[7]. Іменная аснова ег- (аг-, ек-) (імёны ліцьвінаў Ягвін, Ягінт, Ягоўд; германскія імёны Egwinus, Egind, Egold) паходзіць ад гоцкага agis 'страх' або agja 'вастрыё, меч'^[8], а аснова -гайл- (-гал-, -гел-) (імёны ліцьвінаў Відзігайла, Інгела, Монтгайла; германскія імёны Widigail, Ingeila, Montigel) — ад гоцкага і бургундзкага gails 'жвавы, свавольны, ганарысты'^[9]. Апроч таго, у старажытных германскіх імёнах шырока бытаваў антрапанімічны суфікс-пашыральнік з элемэнтам -л- (-l-)^[10].

Адпаведнасьць імя Ягайла германскаму імю Agilo сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў^[11]^[12].

Гаспадары з дынастыі

Ягайла (у праваслаўі Якаў; 1352—1434), заснавальнік дынастыі, быў старэйшым сынам вялікага князя літоўскага Альгерда (1295—1377) ад 2-ой жонкі Юльяны Цьвярской (1325—1399) і адпаведна ўнукам вялікага князя Гедзіміна. У траўні 1377 г. заняў вялікакняскі сталец, зь якога ў 1381 г. яго скінуў дзядзька Кейстут. У чэрвені 1382 г. вярнуў сабе сталец. У лютым 1386 г., ахрысьціўшыся ў каталіцтва, ажаніўся з польскай каралевай Ядвігай Анжуйскай (1370—1399; на стальцы з 1382 г.), дачкой вугорскага і польскага караля Людвіка І Вялікага, і заняў польскі сталец пад імем Уладзіслава II Ягайлы (валадарыў да 1434 г.). У 1387 г. перадаў уладу ў ВКЛ роднаму малодшаму брату Скіргайлу (у праваслаўі Іван; 1354—1394). Да 1440 г. яе трымалі прадстаўнікі іншых галін роду Гедзімінавічаў. У першых 2 шлюбах меў па дачцэ, кожная зь якіх памерла пры яго жыцьці: першая — Лізавета-Баніфацыя(pl) (22 чэрвеня—13 ліпеня 1399) памерла на 21 дзень пасьля нараджэньня, другая — Ядвіга Ягайлаўна(en) (1408—1431) памерла ў 13-гадовым узросьце. У 4-ым шлюбе з Соф’яй Гальшанскай (Друцкай; 1405—1461) меў 3-ох сыноў, 2-і зь якіх памёр пры яго жыцьці ў 7-месячным узросьце: Казімер (1426—1427). Дынастыю працягнулі старэйшы і малодшы браты: Уладзіслаў ІІІ (1427—1444) і Казімер-Андрэй (Казімер IV; 1427—1492).
Уладзіслаў III (31 кастрычніка 1424, Кракаў — 10 лістапада 1444, Варна), старэйшы сын Ягайлы ад 4-ай жонкі Соф’і Гальшанскай (Друцкай; 1405—1461), заняў польскі сталец у 1434 г. пасьля сьмерці бацькі. У 1440 г. яго абралі і вугорскім каралём пад імем Уласла V (валадарыў да 1444 г.). Загінуў у бітве пад Варнай(en) (цяпер Баўгарыя) супраць асманскага войска на чале з султанам Мурадам ІІ, ад чаго пасьмяротна атрымаў мянушку Варнэньчык. Пасьля яго сьмерці Ягайлавічы страцілі вугорскі сталец.
Казімер Ягайлавіч (Казімер-Андрэй; 30 лістапада 1427—7 чэрвеня 1492), малодшы сын Ягайлы і малодшы брат Уладзіслава III, вярнуў Ягайлавічам сталец ВКЛ у 1440 г. пасьля забойства вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча (валадарыў да 1492 г.). У 1447 г. праз 3 гады пасьля сьмерці брата Ўладзіслава ІІІ заняў і польскі сталец пад імем Казімер IV (валадарыў да 1492 г.). У 1454 г. ажаніўся з Эльжбэтай Аўстрыйскай (1436—1505), дачкой нямецкага караля Альбрэхта ІІ Габсбурга, ад якой меў 6 сыноў і 7 дачок. Сыны: Уладзіслаў (1456—1516), сьв. Казімер (1458—1484), Ян I Ольбрахт (1459—1501), Аляксандар (1461—1506), Жыгімонт Стары (1467—1548), Фрыдэрык (1468—1503).

Фамільнае дрэва дынастыі Гедзімінавічаў і Ягайлавічаў, 1521 г.

Уладзіслаў Ягелончык(en) (1 сакавіка 1456, Кракаў — 13 сакавіка 1516, Буда), старэйшы сын Казімера Ягайлавіча, стаўся каралём Чэхіі пад імем Уладзіслава ІІ ў 1471 г. і валадарыў да 1516 году. У 1490 г. яго абралі і каралём Вугоршчыны пад імем Уласла VI (валадарыў да 1516 г.). У 3-ім шлюбе ад Ганны з Фуа (1484—1506) меў сына Людвіка II (1506—1526) і дачку Ганну (1503, Буда —1547, Прага), якая выйшла за муж за аўстрыйскага эрцгерцага Фэрдынанда I Габсбурга.
- Людвік II (1 ліпеня 1506, Буда — 29 жніўня 1526, Мохач), адзіны сын і спадкаемца Ўладзіслава ІІ, заняў вугорскі і чэскі стальцы ў 1516 г. (Лаяш II) і валадарыў да 1526 году. Загінуў у бітве пад Мохачам(en) (цяпер поўдзень Вугоршчыны) супраць асманскага войска на чале з султанам Сулейманам I. У выніку праз шлюб старэйшай сястры Ганны з аўстрыйскім эрцгерцагам Фэрдынандам I вугорскі і чэскі стальцы перайшлі да Габсбургаў, чые нашчадкі валадарылі ў Вугоршчыне і Чэхіі да 1918 году.
Ян I Ольбрахт (27 сьнежня 1459, Кракаў — 17 чэрвеня 1501), 3-і сын Казімера Ягайлавіча, пераняў уладу ў толькі Польшчы ў 1492 г. пасьля сьмерці бацькі. У выніку ўнія з ВКЛ спыніла існаваньне.
Аляксандар Казімеравіч (5 жніўня 1461, Кракаў — 19 жніўня 1506), 4-ы сын Казімера Ягайлавіча, стаўся вялікім князем літоўскім у 1492 г. і валадарыў да 1506 году. У 1501 г. заняў і польскі сталец пасьля сьмерці брата Яна І Ольбрахта (валадарыў да 1506 г.).
Жыгімонт Стары (1 студзеня 1467, Казаніца(en) — 1 красавіка 1548, Кракаў), 5-ы сын Казімера Ягайлавіча, заняў літоўскі і польскі стальцы ў 1506 г. пасьля сьмерці брата Аляксандра Казімеравіча. У 1-ым шлюбе меў 2 дачок: Ядвіга Баварская(en) (1513—1573), Ганна (1515—1520). У 1517 г. ажаніўся з Бонай Сфорцай (1494—1557), дачкой мілянскага князя Джана Галеаца Сфорцы, ад якой меў сына Жыгімонта Аўгуста (1520—1572) і 4 дачок. Другі сын Войцех Ольбрахт памёр у дзень народзінаў 20 верасьня 1527 году. Тры з 4 дачок сталі каралевамі: Ізабэла (1519—1559) — каралевай Вугоршчыны (з 1539 г.), Ганна (1523—1596) — вялікай княгіняй літоўскай і каралевай Польшчы (з 1576 г.), Кацярына (1526—1583) — каралевай Швэцыі (з 1569 г.).
Жыгімонт Аўгуст (1 жніўня 1520, Кракаў — 7 ліпеня 1572), сын Жыгімонта Старога і апошні мужчынскі прадстаўнік дынастыі, яшчэ пры жыцьці бацькі ў 1529 г. заняў літоўскі сталец (валадарыў да 1572 г.). У 1548 г. заняў і польскі сталец (валадарыў да 1572 г.). У 1569 г. ВКЛ і Польшча заключылі Люблінскую ўнію аб утварэньні фэдэратыўнай Рэчы Паспалітай, што прадугледжвала адзінага манарха^[13].

Галерэя

Крыніцы

^ Francovich-Onesti N. Vestigia longobarde in Italia (568—774). Lessico e antroponimia. — Roma, 1999. P. 251.
^ Piel J. M. Sobre a formação dos nomes de mulher medievais hispano-visigodos // Confluência. N. 3, 1992. P. 99.
^ Nielsen O. Olddanske personnavne. — Kjøbenhavn, 1883. S. 19.
^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 28.
^ Kapff R. Deutsche Vornamen: mit den von ihnen abstammenden Geschlechtsnamen sprachlich erläutert. — Nürtingen am Neckar, 1889. S. 17.
^ Socin A. Mittelhochdeutsches Namenbuch. — Basel, 1903. S. 14, 163, 714.
^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 43.
^ Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 39.
^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 987—992
^ Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 101.
^ Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 1, 1964. P. 86.
^ Анатоль Грыцкевіч. Ягайлавічы // Вялікае Княства Літоўскае / гал.рэд. Генадзь Пашкоў. — 2-ое выд. — Менск: Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2007. — Т. 2. — С. 776. — 792 с. — 3000 ас. — ISBN 978-985-11-0394-8

Літаратура

Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
Ягелоны: дынастыя, эпоха, спадчына / адказн.рэд. Аляксандар Каваленя. — Менск: Беларуская навука, 2007. — 402 с. — 250 ас. — ISBN 978-985-08-0869-1

[1] Francovich-Onesti N. Vestigia longobarde in Italia (568—774). Lessico e antroponimia. — Roma, 1999. P. 251.

[2] Piel J. M. Sobre a formação dos nomes de mulher medievais hispano-visigodos // Confluência. N. 3, 1992. P. 99.

[3] Nielsen O. Olddanske personnavne. — Kjøbenhavn, 1883. S. 19.

[4] Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 28.

[5] Kapff R. Deutsche Vornamen: mit den von ihnen abstammenden Geschlechtsnamen sprachlich erläutert. — Nürtingen am Neckar, 1889. S. 17.

[6] Socin A. Mittelhochdeutsches Namenbuch. — Basel, 1903. S. 14, 163, 714.

[7] Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 43.

[8] Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 39.

[9] Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.

[10] Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 987—992

[Schmittlein-1948-101-11] Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 101.

[12] Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 1, 1964. P. 86.

[13] Анатоль Грыцкевіч. Ягайлавічы // Вялікае Княства Літоўскае / гал.рэд. Генадзь Пашкоў. — 2-ое выд. — Менск: Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2007. — Т. 2. — С. 776. — 792 с. — 3000 ас. — ISBN 978-985-11-0394-8

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]