Сардзінія

Сцяг Сардзініі	Герб Сардзініі
	Гімн: «Su patriottu sardu a sos feudatarios»
Заснавана	26 лютага 1948
Афіцыйная мова	Сардзінская; Італьянская
Сталіца	Кальяры
Найбуйнейшы горад	Кальяры
Форма кіравання	аўтаномны рэгіён Італіі
Прэзідэнт
Плошча; • Усяго	; 24090 км²
Насельніцтва; • Ацэнка (2018); • Перапіс (2017); • Шчыльнасць	; 1 640 717 чал. ; 1 651 793 чал.; 68,08 чал./км²
ВУП; • Разам ; • На душу насельніцтва	; $33,6 млрд €; $20071 €
Валюта	еўра
Тэлефонны код	+39
Часавыя паясы	UTC+1

Аўтаномны рэгіён Сардзі́нія (італ.: Regione autonoma della Sardegna, сард. Regione autònoma de Sardigna) — аўтаномны рэгіён у складзе Італіі, асноўная частка якога месціцца на міжземнаморскім востраве Сардзінія. Агульная плошча — 24 090 км². Насельніцтва (2018 г.) — 1 640 717 чалавек.

Гісторыя

Нурага — помнік старажытнай нурагічнай цывілізацыі

Першыя людзі з'явіліся на Сардзініі ў палеаліце. У пячоры на ўсходзе вострава знойдзены рэшткі чалавека сучаснага тыпу, які жыў каля 20 тысяч гадоў таму. З сярэдзіны 5 тысячагоддзя да н. э. мясцовыя насельнікі займаліся сельскай гаспадаркай. Сведчаннямі развітай культуры найстаражытнейшага перыяда з'яўляюцца мегалітычныя збудаванні, археалагічны комплекс Монтэ-д'Акорды, магільні тыпу домус-дэ-янас. У 3 тысячагоддзі да н. э. узнікла вытворчасць металаў. На востраве здабывалі медзь, свінец, срэбра. Прыкладна ў сярэдзіне 2 тысячагоддзя да н. э. склалася арыгінальная нурагічная цывілізацыя, якая праіснавала да III ст. да н. э. Яе носьбіты ўзводзілі ўмацаваныя вежы-нурагі, апрацоўвалі бронзу, гандлявалі з іншымі краінамі Міжземнамор'я.

З пачатку 1 тысячагоддзя да н. э. узбярэжжа Сардзініі даследавалі фінікійцы. Яны пабудавалі шэраг калоній, найбольш важным з якіх з'яўляўся Караліс, заснаваны выхадцамі з Тыра. У VI ст. да н. э. паўднёвую і частку цэнтральнай Сардзініі заваявалі карфагеняне. Пасля Першай пунічнай вайны астравіцяне трапілі пад уладу Рыма. Была створана правінцыя Корсіка і Сардзінія. У перыяд рымскага кіравання адбылася раманізацыя насельніцтва, хаця ў горных раёнах захоўваліся асаблівасці аўтахтоннай старажытнай культуры.

У 456 г. Сардзінія была заваявана вандаламі. У 534 г. — візантыйцамі. У 697 г. паўночнаафрыканскія валоданні Візантыі трапілі пад уладу арабаў, і ўлада на востраве апынулася ў руках мясцовых адміністратараў. З 705 г. востраў імкнуліся заваяваць арабы. У XI ст. пасля чарговай вайны з арабскай Іспаніяй адзіная ўлада прыйшла ў заняпад. На Сардзініі ўзнікла 4 самастойныя дзяржавы, якія кіраваліся манархамі-суддзямі. Фармальна яны працягвалі лічыць сябе залежнымі ад Візантыі. У XIII ст. яны трапілі пад уплыў Генуі і Пізы.

У 1297 г. Папа Баніфацый VIII абвясціў аб стварэнні Сардзінскага каралеўства, якое перадаў арагонскаму каралю. В 1324 г. арагонцы захапілі большую частку вострава і падзялілі землі паміж феадаламі. Толькі ў Арбарэі захавалася аўтаномная ўлада суддзяў. Тут існаваў свой парламент карона-дэ-логу, у якім мелі прадстаўніцтвы ўсе буйныя паселішчы, у афіцыйных дакументах выкарыстоўвалася сардзінская мова. З 1353 г. арбарэйцы вялі вайну за вызваленне Сардзініі, пакуль не пацярпелі паражэнне ў 1409 г. У 1420 г. арбарэйская дзяржава спыніла існаванне.

У перыяд іспанскага кіравання ўзбярэжжа часцяком падвяргалася нападам паўночнаафрыканскіх карсараў. Для аховы будаваліся прыбярэжныя ўмацаванні. Аднак напады мусульман працягваліся да 1815 г. Пасля адкрыцця Новага Свету востраў апынулася на ўскраіне гандлёвых шляхоў. Мясцовая эканоміка спецыялізавалася на вытворчасці збожжа. З-за неўраджаяў астравіцяне пакутвалі ад голада. Падчас голада 1680 г. загінула амаль 80 тысяч чалавек.

У 1708 г. Сардзінія перайшла пад уладу Савойскай дынастыі. У 1793 г. садзінскі флот атрымаў бліскучую перамогу над войскамі рэвалюцыйнай Францыі. Аднак з-за незадаволенасці манархічным кіраваннем у 1794 г. у Кальяры адбылося паўстанне. Падчас Рысарджымента Сардзінія стала часткай аб'яднанай Італіі. У другой палове XIX ст. узнікла лясная прамысловасць. Сардзінцы актыўна ўдзельнічалі ў Першай сусветнай вайне. У перыяд фашысцкага кіраўніцтва на востраве ствараліся паселішчы перасяленцаў з Апенінскага паўвострава, пачалася здабыча вугля.

Пасля Другой сусветнай вайны адбывалася індустрыялізацыя, адкрываліся нафтаперапрацоўчыя прадпрыемствы, з 1950-х гг. развіваўся турызм. 26 лютага 1948 г. Сардзінія атрымала аўтаномію ў складзе Італіі. 15 кастрычніка 1997 г. сардзінская мова нароўні з італьянскай атрымала афіцыйны статус. У нашы дні востраў з'яўляецца важным месцам ЕС, дзе актыўна развіваюцца інфармацыйныя тэхналогіі.

Геаграфія

Кальяры

Населеныя пункты Сардзініі

Легенда карты:

— больш 100 000 чал.
— ад 50 000 да 100 000 чал.
— ад 20 000 да 50 000 чал.
— ад 10 000 да 20 000 чал.
— ад 5 000 да 10 000 чал.

Скалы на ўсходнім узбярэжжы Сардзініі

Аўтаномны рэгіён Сардзінія складаецца з шэрагу астравоў. Найбуйнейшым з іх з'яўляецца востраў Сардзінія, другі па велічыні ў Міжземным моры пасля Сіцыліі. Працягласць яго берагавой лініі — 1 849 км. На поўначы ён аддзелены пралівам Баніфача ад суседняй Корсікі, на ўсходзе абмежаваны Тырэнскім морам. Заходні бераг Сардзініі аддалены ад Балеарскіх астравоў прыкладна на 350 км. Паўднёвы бераг ад Афрыканскага кантынента — на 185 км.

Для берагавой лініі характэрны скальныя ўзвышшы, шматлікія залівы і рыясы. Унутраныя раёны складаюцца з гор і плато, падзеленых алювіяльнымі далінамі. Вылучаюцца горны хрыбет Генаргенту (гара Пунта-ла-Мармора дасягае 1 834 м і з'яўляецца найвышэйшым пунктам вострава), горны ланцуг Сульцыс (да 1 116 м), гранітны масіў Лімбара (да 1 362 м), вапняковы масіў Монтэ-Альба (да 1 127 м), горы Монтэ-Лінас (да 1 062 м). Раўніны займаюць каля 18% тэрыторыі (каля 4 451 км²).

Рэкі жывяцца пераважна дажджавымі ападкамі, таму сцёкі залежаць ад сезонных ваганняў. Найдаўжэйшыя рэкі: Флумендоса (127 км), Кагінас (116 км), Цэдрыну (80 км), Кальяры (42,14 км). У нашы дні яны рэгулююцца сістэмай дамб і штучных вадасховішчаў.

Геалогія

Значная частка паверхні сфарміравалася ў эпоху кембрыя — сілура (570 - 410 млн гадоў таму). Рэшткі палеазойскіх скал прадстаўлены выйсцямі мелу і даламіту з гліністымі праслойкамі, месцамі цынкавых і срэбрана-свінцовых радовішчаў. У каменнавугальны перыяд адбываўся выхад на паверхню магматычных парод. Яны стварылі гранітную падкладку, на якой знаходзяцца комплексы іншых парод.

У юрскі і мелавы перыяды востраў з'яўляўся марскім дном, на якім запасіліся асадкі. Пазнейшыя землятрусы стварылі расколіны, фрагментавалі палеазойскія і мезазойскія адкладанні, так што некаторыя з іх апынуліся на паверхні, іншыя апусціліся ўглыб. Тэктанічныя расколіны падзяляюць Сардзінію на 2 часткі: усходнюю с бесперапынным ланцугом гор і заходнюю, падзеленую дробнымі рашчылінамі, з вялікай колькасцю асадкавых парод. У выніку расколаў ад асноўнай часткі сушы былі адлучаны астравы Сан-П'етра і Сант-Антыёка. У сучасны перыяд характэрна адсутнасць значнай сейсмічнай актыўнасці.

Карысныя выкапні: цынк, свінец, срэбра, медзь, баксіты, каалін, вугаль.

Іншыя астравы

Іншыя значныя астравы ў складзе аўтаномнага рэгіёна: Асінара, Ла-Мадалена, Капрэра, Малара, Тавалара, Сан-П'етра, Сант-Антыёка.

Клімат

Сардзінія месціцца ў зоне панавання міжземнаморскага клімата з мяккай зімой і спякотным сухім летам. У студзені ў Кальяры сярэдняя тэмпература трымаецца каля +9,9 °C, а ў жніўні — каля +19,6 °C. Улетку сярэднія тэмпературы могуць перавышаць +30 °C, аднак паверхню асцюжаюць частыя марскія брызы. Узімку ў горных раёнах магчымы снежныя ападкі. Сярэднегадавая колькасць ападкаў на поўдні — 427,5 мм, на поўначы — 919 мм.

Вядомыя асобы

Джавані Анджэла Бечу (нар. 1948) — італьянскі курыяльны прэлат і ватыканскі кардынал.

Гл. таксама

Літаратура

Сардзінія // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 180. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14).

Спасылкі

	Сардзінія на Вікісховішчы

Sardinia даведнік на сайце Wikivoyage