Урбанізацыя
Урбанізацыя (ад лац.: urbanus — гарадскі) — працэс павышэння ролі гарадоў у развіцці грамадства, які ахоплівае змены ў размяшчэнні вытворчых сіл, перш за ўсё ў рассяленні насельніцтва, яго сацыяльна-прафесійнай, дэмаграфічнай структуры, спосабе жыцця, культуры і інш.
У вузкім сэнсе урбанізацыя — рост гарадоў, асабліва вялікіх, павышэнне ўдзельнай вагі гарадскога насельніцтва ў краіне, рэгіёне, усім свеце. Перадумовы ўрбанізацыі — рост у гарадах прамысловасці, развіццё іх культурных і палітычных функцый, паглыбленне тэрытарыяльнага падзелу працы. Для ўрбанізацыі характэрны прыток у гарады сельскага насельніцтва і нарастальны маятнікавай рух насельніцтва з сельскага асяроддзя і бліжэйшых малых гарадоў у буйныя гарады (на працу, па культурна-бытавых патрэбах і інш.) Працэс, зваротны урбанізацыі, завецца руралізацыяй.
Працэс урбанізацыі ідзе за кошт:
- Натуральнага прыросту гарадскога насельніцтва;
- Пераўтварэння сельскіх населеных пунктаў у гарадскія;
- Фарміравання шырокіх прыгарадных зон;
- міграцыі з сельскай мясцовасці ў гарадскую.
Вынікі ўрбанізацыі
правіцьРазвіццё працэсаў урбанізацыі цесна звязана з асаблівасцямі фарміравання гарадскога насельніцтва і росту гарадоў, прытокам мігрантаў з сельскай мясцовасці, натуральным прыростам гарадскога насельніцтва, уключэннем у гарадскую мяжу прыгарадных тэрыторый, пераўтварэннем сельскіх паселішчаў у гарадскія. Найбольш высокі працэнт гарадскога насельніцтва (ад 75 да 90 %) маюць развітыя краіны Заходняй Еўропы, ЗША, Канада, Ізраіль, Японія, Аўстралія, Новая Зеландыя.
| Гады | Колькасць гарадскога насельніцтва, млн. чал. | Доля ва ўсім насельніцтве,% |
|---|---|---|
| 1900 | 220 | 13 |
| 1950 | 740 | 29 |
| 1970 | 1350 | 36 |
| 1990 | 2280 | 43 |
| 2025 (прагноз) | Каля 5000 | Каля 61 |
Субурбанізацыя
правіцьНаступны этап урбанізацыі — субурбанізацыя. Дабрабыт, які расце, дазваляе людзям будаваць дамы «сельскага тыпу» у прыгарадах, пазбягаючы такіх «любат» вялікіх гарадоў як шум, забруджванне паветра, недахоп зеляніны і г. д. Аднак насельніцтва прыгарадаў ні ў якай меры не становіцца сельскім, практычна ўсе працягваюць працаваць у горадзе. Субурбанізацыя немагчымая без масавай аўтамабілізацыі, таму што ў прыгарадах практычна адсутнічае інфраструктура (крамы, школы і інш.), а галоўнае — месца прыкладання працы.
У Заходняй Еўропе і Паўночнай Амерыцы працэс субурбанізацыі пачаўся ў 50-х гадах. У Расіі першыя праявы субурбанізацыі назіраюцца ў першую чаргу ў раёне Масквы, аднак тут гэты працэс набыў адну адметную асаблівасць: не адважваючыся адмовіцца ад гарадской кватэры, многія жыхары мегаполіса вялікую частку часу праводзяць на загарадных дачах.
Працэс субурбанізацыі нельга тлумачыць адназначна станоўча. Жыхары прыгарадаў часцяком становяцца «закладнікамі аўтамабіля», таму што грамадскі транспарт у прыгарадах, як правіла, адсутнічае. Да таго ж у невялікіх краінах з высокай шчыльнасцю насельніцтва, напрыклад Бельгіі і Нідэрландах прыгарады займаюць амаль усю вольную прастору, выцясняючы прыродныя ландшафы. Прыток сельскага насельніцтва ў гарады апярэджвае патрэбнасць у рабочай сіле, што часта прыводзіць да росту беспрацоўя, абвастрэння сацыяльна-эканамічных праблем. У Злучаных Штатах Амерыкі, ПАР, Брытаніі субурбанізацыя суправаджаецца так званымі «ўцёкамі белых» (англ.: White flight): цэнтральныя раёны гарадоў засяляюцца прадстаўнікамі экватарыяльнай расы, у той час, як белае насельніцтва перамяшчаецца ў прыгарады.
Гадзінная міграцыя жыхароў прыгарадаў у гарады прыводзіць да затораў на дарогах, што вядзе да забруджвання паветра, страты часу і да іншых праблем. Для барацьбы з гэтым у многіх развітых краінах вядзецца палітыка развіцця ў прыгарадах грамадскага транспарту, напрыклад прыгараднага чыгуначнага і легкарэльсавага, напрыклад сістэма RER у Парыжы.
У працэсе камп’ютарызацыі эканомікі ў апошняе дзесяцігоддзе з’явіўся эфект адрыву месца працы (намінальнага) ад месца выканання працоўных задач: чалавек за камп’ютарам можа выконваць працу для фірмы на іншым канцы зямнога шара. Транспартная праблема, якая тармозіць працэс субурбанізацыі, такім чынам саслабляецца (для некаторых відаў работ становіцца ўсё роўна, у якім пункце зямнога шара знаходзіцца выканаўца), і ўзнікае канцэпцыя «сусветнай вёскі»: усе (а дакладней — інфармацыйна-камунікатыўныя тыпы дзеячаў) рана ці позна пераедуць у экалагічна чыстыя прыгарады і рост гарадоў спыніцца.
Да паняцця субурбанізацыі блізка паняцце рурбанізацыя (ад англ.: Rural — сельскі, па-лацінску Urbanus — гарадскі) — распаўсюджванне гарадскіх формаў і ўмоў жыцця на сельскія паселішчы, складовая частка працэсу ўрбанізацыі ў яго шырокім разуменні. Рурбанізацыя можа суправаджацца міграцыяй гарадскога насельніцтва ў сельскія паселішчы, пераносам у сельскую мясцовасць формаў гаспадарчай дзейнасці, характэрных для гарадоў. У Расіі з пачатку XXI стагоддзя гэта з’ява назіраецца галоўным чынам у Маскоўскай вобласці. У многіх фармальна сельскіх населеных пунктах будуюцца прамысловыя прадпрыемствы і склады, якія выводзяцца з Масквы, пераважная большасць насельніцтва вядзе гарадскі лад жыцця, насельніцтва павялічваецца за кошт перасяленцаў з Масквы і іншых рэгіёнаў.
Геаўрбанізацыя
правіцьПрацэс ка- або суэвалюцыі штучных і прыродных фактараў развіцця.
Урбанізацыя прыроды — працэс трансфармацыі натуральных прыродных ландшафтаў у штучныя пад уплывам забудовы.
Ілжывая урбанізацыя
правіцьУ сувязі з дэмаграфічным выбухам у краінах, якія развіваюцца, у першую чаргу, Лацінскай Амерыкі і Паўднёва-Усходняй Азіі, паўстала паняцце ілжывая урбанізацыя. Яна ўяўляе сабой імклівы рост колькасці гарадскога насельніцтва, які не суправаджаецца дастатковым ростам ліку працоўных месцаў. Адрозненне ад сапраўднай урбанізацыі складаецца ў тым, што не адбываецца развіцця гарадскіх функцый, якія характарызуюць сусветны працэс урбанізацыі. Адбываецца «выштурхоўванне» ў гарады сельскага насельніцтва з перанаселеных аграрных раёнаў. Доля гарадскога насельніцтва нашмат перавышае долю эканамічна актыўнага гарадскога насельніцтва, занятага ў вытворчай і невытворчай сферах. Сельскае насельніцтва, якое прыбывае ў горад, папаўняе войска беспрацоўных, а недахоп жылля выклікае з’яўленне недобраўпарадкаваных гарадскіх ускраін з антысанітарнымі ўмовамі жыцця.
Навука
правіцьВывучэннем працэсаў урбанізацыі займаецца новая для XX і XXI стагоддзяў дысцыпліна ўрбаністыка (геаўрбаністыка).
Літаратура
правіць- Геаграфічныя паняцці і тэрміны. Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1993. ISBN 5-85700-085-8