Смаленск

Горад Смаленск руск.: Смоленск Герб Сцяг Краіна Расія Рэгіён Смаленская вобласць Каардынаты 54°47′ пн. ш. 32°03′ у. д. Мэр Яўген Аляксандравіч Паўлаў Заснаваны 863 Першая згадка 863 Горад з 863 Плошча 166,35 км² Вышыня цэнтра 242 м Водныя аб’екты Дняпро Насельніцтва ▼312 896 чал. (1 студзеня 2023) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код 4812 Паштовыя індэксы 214ХХХ Аўтамабільны код 67 Афіцыйны сайт smoladmin.ru Смаленск на карце Расіі ±

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Смаленск (руск.: Смоленск) — горад у Расіі, адміністрацыйны, прамысловы і культурны цэнтр Смаленскай вобласці і раёна, «Горад-Герой» (з 6 мая 1985 года), узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны I ступені і ордэнам Леніна. Сталіца Беларускай ССР (1—5 студзеня 1919) і цэнтр Беларускай ваеннай акругі (1918-16 верасня 1940).

Горад размешчаны за 419 км на паўднёвы захад ад Масквы ў верхнім цячэнні Дняпра. Ён займае выгаднае геаграфічнае становiшча на шляху з Масквы ў Беларусь, Прыбалтыку і краіны Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. Горад распасціраецца з захаду на ўсход на 25 км і з поўначы на поўдзень на 15 км. Яго тэрыторыя складае 166,35 км².

Этымалогія

Існуе некалькі версій паходжання назвы горада. Так, напрыклад, існуе версіі, што яна ўзыходзіць да этноніма смаляне, або ўтварылася ад ракі Смольня (стараславянскае «смоль» — чарназём) па самай старажытнай мадэлі уласная назва ракі + -ск. Яшчэ адна распаўсюджаная версія паходжання згадвае «шлях з вараг у грэкі». Горад знаходзіўся на канцы месца, дзе перавалаквалі караблі з Заходняй Дзвіны ў Днепр. Гэты волак праходзіў па першапачатковым месцы ўзнікнення Смаленска (цяпер Гнёздава), дзе мясцовыя рамеснікі смалілі лодкі гандляроў.

У айканіміі беларускіх зямель суфікс -ск (-цк) з’яўляецца глыбока традыцыйнай рэліктавай з’явай, якая падкрэслівае самабытнасць беларускага народа і старажытнасць тэрыторыі яго рассялення. Такі суфікс адзначаецца з IX—X стст., у тым ліку ў назве яшчэ аднаго са старажытнейшых гарадоў — Полацка, засведчанай летапісамі пад 862 годам. Звыш паловы гарадоў з назвамі на -ск, згаданых у летапісах XI ст., прыпадае менавіта на зону фармавання беларусаў, дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасць і ў наступныя стагоддзі. Кожны трэці беларускі горад з ліку тых, што занесены ў «Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» канца XIV ст., заканчваецца на -ск (-цк).

Гісторыя

• 863: першы пісьмовы ўспамін пра Смаленск, горад ляжаў на важным гандлёвым шляху «З варагаў у грэкі»; паводле летапісу Нестара, у тыя часы ён быў сталіцай крывічоў, землі якіх займалі вярхоўі Дзвіны, Дняпра і Волгі.
• пач. ХІ ст.: у Смаленску замацаваліся ўласныя князі. Сын полацкай князёўны Рагнеды і кіеўскага князя Уладзіміра, вялікі князь Яраслаў, дзелячы свае землі паміж нашчадкамі, аддаў Смаленскае княства Вячаславу. На той час княства ахоплівала значныя землі, у тым ліку частку Віцебшчыны, Пскоўшчыны, Масковіі і г. д. Але дынастыя гэтая была непастаянная — і на смаленскім стальцы змянілася шмат князёў.
• 1125: смаленскі сталец атрымаў сын кіеўскага князя Мсціслава — Расціслаў, пачынальнік дынастый князёў смаленскіх, яраслаўскіх, вяземскіх і інш.
• ХIII ст.: у складзе Смаленскага княства знаходзіліся такія гарады сучаснай Беларусі, як Мсціслаў, Орша, Копысь, Крычаў і Прапойск.
• ХIII ст.: меў трывалыя сувязі з Рыгай, пра што сведчаць гандлёвыя дагаворы з ёй і «нямецкім берагам».
• 1230: трапіў пад уплыў Полацкага княства. У горадзе працаваў асветнік Аўрамій Смаленскі.
• канец ХIII ст.: пачатак цесных адносін паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Смаленшчынай. Падчас паходаў вялікага князя Альгерда на Маскву (1368, 1370) ён знаходзіў ваенную падтрымку ад смаленскага князя Святаслава. Яго сына Юрыя Святаславіча Вялікае Княства Літоўскае падтрымала ў 1386 годзе падчас барацьбы за смаленскі сталец.

Герб Смаленскага ваяводства

• кан. ХIII — ХV стст.: буйны цэнтр беларускага летапісання (Летапісы смаленскія, Смаленская хроніка, Беларуска-літоўскі летапіс, магчыма, Радзівілаўскі летапіс). Гэты перыяд звязаны з імем Аўрамкі.
• 1395: у Смаленску пачалі кіраваць намеснікі вялікага князя Вітаўта, але ў 1401 годзе горад выйшаў з-пад апекі ВКЛ.
• 24 чэрвеня 1404: вярнуўся ў склад Вялікага Княства Літоўскага; паводле некаторых звестак, Вітаўт даў месту прывілей на Магдэбургскае права (калі гэтая інфармацыя праўдзівая, то атрымліваецца, што Смаленск уваходзіць у першую пяцёрку беларускіх магдэбургскіх гарадоў).

Мадэль сярэдневяковай Смаленскай крэпасці

• 15 ліпеня 1410: смаленскія харугвы ўдзельнічалі ў Грунвальдскай бітве.
• 1449: вялікі князь Казімір заключыў дагавор з маскоўскім князем Васілём Цёмным, згодна з якім Маскоўскае княства адмаўлялася на вечныя часы ад Смаленска і Смаленскай зямлі.
• 1508: сталіца Смаленскага ваяводства.
• пач. ХVІ ст.: нягледзячы на дагавор, вялікі князь маскоўскі Васіль III, бацька Івана Грознага, тройчы браў горад у аблогу, але быў двойчы адбіты войскамі Вялікага Княства Літоўскага пад кіраўніцтвам Юрыя Паца і Мікалая Салагуба. Толькі ў час трэцяй аблогі, пасля моцнай бамбардзіроўкі падбухтораныя Міхаілам Глінскім смаленцы паўсталі — і 1 жніўня 1514 года царскія войскі ўвайшлі ў горад. Масква паводле прашэння гараджан захавала за імі ранейшыя прывілеі.
• 1596—1602: маскавіты збудавалі вакол Смаленску вялікую крэпасць.

Горад на гравюры 1609—1611 гадоў

• 1600: у Смаленску было больш за 8 тыс. будынкаў.
• 16 верасня 1610: войскі Жыгімонта III Вазы акружылі Смаленск. Пасля 20 месяцаў аблогі 3 чэрвеня 1611 года горад вызвалілі і вярнулі да Вялікага Княства Літоўскага. Маскавіты безвынікова спрабавалі адбіць яго ў 1613—1615 гадах.
• 4 лістапада 1611: атрымаў Магдэбургскае права; меў 2 двухтыднёвыя кірмашы, штонядзельныя таргі, склад тавараў, вагі гарадскія, лазню, гасціны двор з даходамі ад іх на карысць усяго горада, дазвол на стварэнне рамесных цэхаў і г. д., а таксама герб «у чырвоным полі постаць арханёла Міхала».
• 1620—1654: у месце дзейнічаў езуіцкі калегіум (у 1646 — 700 вучняў).
• 1625: утварэнне Смаленскай грэка-каталіцкай архіепархіі, якая ахоплівала Смаленскае і Чарнігаўскае ваяводствы.

Войскі Рэчы Паспалітай у Смаленску, карціна Ю. Косака

• 1632—1634: у час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1632—1634) вытрымаў вялікую маскоўскую аблогу. Маскоўскія войскі на чале з М. Шэінам спрабавалі ўзяць горада, але з’яўленне войска на чале з каралём і вялікім князем Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў Уладзіславам ІV змяніла ход кампаніі — і 1 лютага маскоўцы капітулявалі.
• 1638: утварылася Смаленская каталіцкая дыяцэзія.
• 29 верасня 1654: у час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667) войскі цара Аляксея Міхайлавіча пасля двухмесячнай аблогі вымусілі абаронцаў Смаленску да капітуляцыі.
• 1708: цэнтр губерні, якая зрабілася часткай Рыжскай правінцыі (1719).

Медаль за вызваленне Смаленска, 1611

• 1776—1796: цэнтр намесніцтва.
• 1812: у расійска-французскую вайну пэўны час Смаленск займалі войскі Напалеона.
• 1824: утварылася генерал-губернатарства Віцебскае, Магілеўскае і Смаленскае з цэнтрам у Віцебску, якое існавала да 1855 года; статус губернскага цэнтра Смаленск меў да пачатку 1920-х.
• 1860: паводле афіцыйнага перапісу, 68 % жыхароў Смаленскай губерні складалі беларусы.
• 1918: у складзе абвешчанай Беларускай Народнай Рэспублікі.
• 1 студзеня 1919: у Смаленску абвясцілі ўтварэнне Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь, праз тыдзень сталіцу савецкай Беларусі перанеслі з Смаленску ў Мінск.

Смаленск на этнаграфічнай карце беларусаў прафесара Я. Карскага

• 16 студзеня 1919: бальшавікі далучылі Смаленшчыну да складу РСФСР.
• 1920-я: у месце дзейнічала беларуская секцыя пры губернскім аддзеле асветы, пры Смаленскім універсітэце існавала беларускае студэнцкае зямляцтва, працавалі беларускія школы, хаты-чытальні і чырвоныя куткі. Аднак у 1930-я ўся беларуская дзейнасць на Смаленшчыне трапіла пад забарону, пачаліся сталінскія рэпрэсіі і чысткі.
• 1937: цэнтр вобласці.
• Летам 1941 года адбылася Смаленская бітва, да 1943 горад знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй; пасля вайны атрымаў званне «Горад-герой».
• 10 красавіка 2010: пры заходзе на пасадку ў смаленскі ваенны аэрапорт «Паўночны» адбылася адна з найбуйнейшых у гісторыі авіяцыі катастрофа, у якой загінулі прэзідэнт Польшчы Лех Качынскі, першыя асобы Польскай дзяржавы, вядомыя грамадскія і рэлігійныя дзеячы.

Расійская манета ў 2 рублі, прысвечаная Смаленску, 2000

У наш час слядоў беларушчыны ў Смаленску амаль не засталося, хаця пэўныя факты сведчаць пра захаванне беларускае гістарычнае памяці смаленцаў (паводле ўспамінаў А. Трусава, у 1990 годзе мясцовыя дэпутаты прыхільна паставіліся да магчымасці правядзення рэферэндуму па далучэнні Смаленска да Беларусі). У сярэдзіне 1990-х смаленская эліта выступіла з прапановай зрабіць у горадзе сталіцу Саюза Расіі і Беларусі на той падставе, што менавіта тут утварылася Беларуская ССР.

Геаграфія

Смаленск размяшчаецца ў вярхоўі Дняпра, на Смаленскім узвышшы. Рака перасякае горад з усходу на захад і падзяляе яго на дзве часткі: паўночную (Задняпроўе) і паўднёвую (цэнтр). У межах Смаленску і ў яго ваколіц Дняпро прымае некалькі невялікіх прытокаў, у далінах якіх раскінуліся вуліцы горада.

Высокія адхоны між яраў і рэчак, а таксама ўзгоркі і мысы ўтвораць гэтак званыя горы. Перапад вышынь дасягае 90 метраў. Лічыцца, што Смаленск стаіць на сямі ўзгорках.

Хвалісты рэльеф, вялікая колькасць рэчак, рачулак і яраў, багатая расліннасць надаюць Смаленску прыгожы, маляўнічы краявід.

Клімат Смаленска
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	9,3	9,0	17,5	26,0	30,2	31,2	33,3	33,0	29,5	24,8	13,9	8,9	33,3
Сярэдні максімум, °C	−4,6	−3,5	1,5	10,4	17,6	21,0	22,1	21,1	15,1	8,4	1,0	−2,8	9,0
Сярэдняя тэмпература, °C	−9	−6,5	−1,9	5,7	12,2	15,9	17,1	15,8	10,5	4,8	−1,2	−5,1	5,0
Сярэдні мінімум, °C	−10,3	−9,8	−5,3	1,6	7,1	11,1	12,4	11,9	6,4	1,6	−3,5	−7,7	1,3
Абсалютны мінімум, °C	−37,9	−36,8	−28,1	−19,8	−5,4	−0,7	4,4	0,3	−4,4	−12,8	−24,8	−35,2	−37,9
Норма ападкаў, мм	44	38	40	41	56	88	100	69	77	58	56	54	721
Крыніца: pogoda.ru.net

Клімат у Смаленску ўмерана-кантынентальны са значным уплывам атлантычнага марскога паветра. У Смаленску параўнальна цёплае лета і ўмерана-халодная зіма. Значныя ваганні сярэдняй тэмпературы па сезонах: ад −9 °C у студзені да +17,1 °C у ліпені.

На працягу года 178 дзён пераважае пахмурнае надвор’е, 103 дні з туманамі, 28 дзён з навальніцамі. Найбольш вільготным з’яўляецца летні перыяд. Сярэдняя велічыня адноснай вільготнасці паветра — 81 %.

Пераважная ў горадзе ружа вятроў — заходняя, паўднёвая і паўднёва-заходняя.

Культура

Штогод у канцы верасня ў Смаленску праводзіцца Усерасійскі кінафэст «Залаты фенікс». Да дня нараджэння кампазітара Смаляніна М. І. Глінкі ў канцы мая-пачатку чэрвеня праводзіцца традыцыйная «Глінкаўская дэкада». Традыцыйным таксама з’яўляецца тэатральны фестываль «Смаленскі каўчэг»

Тэатры і філармонія

Канцэртная зала абласной філармоніі

• Смаленскі драматычны тэатр імя А. С. Грыбаедава
• Смаленскі тэатр лялек імя Д. Н. Свяцільнікава
• Смаленскі камерны тэатр
• Народны тэатр драмы
• Смаленскі тэатр юнага гледача
• Тэатр-студыя «Дыялог»
• Моладзевы тэатр «Міракл»
• Смаленская абласная філармонія

Кінатэатры

14 студзеня 1901 года ў Смаленску адбыўся першы кінасеанс. Першы фільм з гукавым суправаджэннем быў паказаны 15 лістапада 1931 гады. У 2010 годзе ў Смаленску ў найстарэйшым кінатэатры «Кастрычнік» з’явілася першая 5D-кіназала. У верасні 2011 года ў гандлёвым цэнтры «Байкал» адкрыўся першы 7D-кінатэатр, які паказвае кароткаметражныя мультфільмы.

Дзеючыя кінатэатры

• Сучаснік
• Змена
• Silver Cinema
• Міраж Cinema

Культурныя цэнтры

• Палац культуры чыгуначнікаў (Смаленск)
• Палац культуры прафсаюзаў (Смаленск)
• Смаленскі гарадскі дом культуры
• Культурны цэнтр Губернскі
• Культурны цэнтр Задняпроўе
• Культурны цэнтр УУС
• Культурны цэнтр «МУК»
• Дом культуры УТГ
• Дом культуры УТС
• Дом культуры «Гнёздава»
• Дом культуры «Сартыроўка»
• Дом культуры «Міловідава»
• Дом культуры «Красны Бор»
• Цэнтр вольнага часу «Проніна»
• Культурны цэнтр «Новы Акропаль»

Музеі і галерэі

Асноўны артыкул: Смаленскі дзяржаўны музей-запаведнік

• Смаленская мастацкая галерэя
• Музей гісторыі паліцыі
• Гісторыка-археалагічны і прыродны музей-запаведнік «Гнёздава»
• Арт-галерэя сучаснага мастацтва «40 квадратаў»

Паркі, скверы і сады

• Лапацінскі сад
• Парк 1100-годдзя Смаленска
• Парк Перамогі
• Парк Піянераў
• Парк імя П. І. Пестэля
• Парк імя П. С. Нахімава

Помнік абаронцам Смаленска ў Лапацінскіх садзе

Помнік Сафійскаму пяхотнаму палку ў Лапацінскіх садзе

Гармата ў Лапацінскіх садзе

• Сад Блонье
• Сквер Памяці Герояў
• Пушкінскі сад
• Сквер памяці воінаў-інтэрнацыяналістаў
• Сквер памяці загінуўшых чыгуначнікаў
• Сквер памяці ахвяр аварыі на Чарнобыльскай АЭС
• Сквер імя М. І. Кутузава
• Сквер імя Ю. А. Гагарына

Сквер Памяці Герояў

Помнік «Удзячная Расія» у скверы Памяці Герояў

Бюст Кутузава ў скверы Памяці Герояў

• Рэадаўскі парк
• Красны Бор
• Дубравенка
• Серабранка
• Саколья Гара

Даваенныя будынкі Смаленска

Славутасці

Асноўны артыкул: Славутасці Смаленска

Пасляваенныя будынкі Смаленска

Навука і адукацыя

Сярэдне-спецыяльныя навучальныя ўстановы

Політэхнічны каледж

Каледж тэлекамунікацый

• Смаленскі каледж тэлекамунікацый
• Смаленскі політэхнічны каледж
• Смаленскі будаўнічы каледж
• Смаленскі педагагічны каледж
• Смаленскі базавы медыцынскі каледж
• Смаленская акадэмія прафесійнай адукацыі
• Смаленскі аўтатранспартны каледж імя Я.Г. Трубіцына
• Каледж Смаленскага інстытута мастацтваў
• Міжнародны каледж сучасных тэхналогій
• Смаленскі каледж лёгкай прамысловасці і індустрыі моды
• Смаленскі кааператыўны тэхнікум
• Смаленскі гандлёва-эканамічны тэхнікум
• Смаленскі індустрыяльны тэхнікум
• Смаленскі тэхналагічны тэхнікум
• Смаленскі вячэрні тэкстыльны тэхнікум
• Смаленскі юрыдычны тэхнікум Міжнароднага Юрыдычнага Інстытута
• Смаленскае абласное музычнае вучылішча імя М. І. Глінкі

Філіялы іншагародніх навучальных устаноў

• Юрыдычнага каледжа Расійскай секцыі Міжнароднай паліцэйскай асацыяцыі
• Маскоўскага каледжа чыгуначнага транспарту
• Маскоўскага фінансавага каледжа

Вышэйшыя навучальныя ўстановы

Смаленскі дзяржаўны ўніверсітэт

Акадэмія фізічнай культуры, спорту і турызму

Дзяржаўныя

• Смаленскі дзяржаўны ўніверсітэт
• Смаленскі дзяржаўны медыцынскі універсітэт
• Смаленская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія
• Смаленская дзяржаўная акадэмія фізічнай культуры, спорту і турызму
• Ваенная акадэмія вайсковай супрацьпаветранай абароны Узброеных Сіл Расійскай Федэрацыі
• Смаленскі дзяржаўны інстытут мастацтваў

Недзяржаўныя

• Смаленскі інстытут бізнесу і прадпрымальніцтва
• Смаленская Праваслаўная Духоўная семінарыя

Навукова-даследчыя ўстановы

• Смаленскі навукова-даследчы інстытут сельскай гаспадаркі

Архітэктура

• Аўрааміеў манастыр
• Царква Пятра і Паўла на Гарадзянцы
• Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі
• Смаленскі крэмль
• Свята-Троіцкі манастыр

Эканоміка

Асноўныя прамысловыя прадпрыемствы Смаленска:

• Смаленскі авіяцыйны завод
• ААТ «ВА „Крышталь“» (дыяментагранільная фабрыка)
• ЗАТ «Смаленская панчошная фабрыка»
• ААТ «Хлебапек» (уваходзіць у Аграпрамысловую карпарацыю «Стойленская Ніва»)

Транспарт

• Смаленскі тралейбус
• Смаленскі трамвай

Беларусы Смаленска

«Васіль Каліна»

Я пра Смаленск пішу каротка,
Ты сам падумай і разваж.
Смаленск! Ты слава нашых продкаў,
Смаленск! Ты сёння гонар наш.
Падняць павінен тое ўнук,
Што ў дзеда выслізнула з рук...

Уладзімір Сідаравіч Клішэвіч, 1965

Яшчэ ў 1677 годзе ў Смаленску па-беларуску была надрукавана кніга Міколы Дылецкага «Граматыка мускуійская». У 19 стагоддзі І. І. Арлоўскі пісаў пра смаленскія кірмашы: «Чуецца сакавітая беларуская гаворка, чуваць гукі дудак, скрыпак і свісцёлак, ідзе жвавы гандаль дзеравяным таварам». Паводле перапісу 1859 года ў Смаленску і Смаленскім павеце жылі 82,636 беларусаў і толькі 7,611 рускіх і 1,077 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей. У 1917 годзе ў горад прыязджае Максім Гарэцкі і паступае ў Археалагічны інстытут. Працаваў на савецкай службе, у Смаленскім савеце, камендантам жыллёвага аддзела ў Смаленску (1918), паралельна, потым і стала супрацоўнічаў у газетах «Известия Смоленского Совета», «Западная коммуна», «Звезда» (з жніўня 1918). З восені 1917 да 21 студзеня 1919 года ў Смаленску жыў Янка Купала разам са сваёй жонкай на вуліцы Малой Багаслоўскай, 5 (сёння вуліца Пушкіна) і працаваў агентам забеспячэння. У 1922-23 і 1925-27 дзейнічала беларуская секцыя пры Смаленскім губернскім аддзеле народнай асветы. У 2012 годзе ў Смаленску жыве больш 12000 беларусаў. 22 сакавіка 2013 года заснавана беларускае зямляцтва і суполка Таварыства беларускай мовы імя Ф.Скарыны.

Вядомыя ўраджэнцы і жыхары

• Міхаіл Васілевіч Анцаў (1865—1945) — беларускі кампазітар, харавы дырыжор, хормайстар і педагог.
• Нінэль Міронаўна Бабкова, беларускі вучоны
• Аляксандр Раманавіч Бяляеў, рускі пісьменнік-фантаст
• Барыс Львовіч Васільеў, рускі пісьменнік, драматург
• Барыс Якаўлевіч Вішкароў (1905—1974) — савецкі акцёр, рэжысёр, педагог, сцэнарыст.
• Віктар Аляксандравіч Гвоздзеў, дзяржаўны дзеяч БССР
• Міхаіл Глінка, рускі кампазітар
• Лідзія Аляксандраўна Дурнаво, мастацтвазнаўца
• Уладзімір Кармілкін (1934 — 2002) — беларускі журналіст
• Валерыя Іванаўна Круткене (нар. 1938) — беларускі архітэктар і педагог.
• Макар Цімафеевіч Кудрын (1914—1962) — заслужаны ўрача БССР.
• Уладзімір Уладзіміравіч Навумаў, беларускі дзяржаўны дзеяч
• Уладзімір Сяргеевіч Салдатаў, беларускі фізікахімік
• Галіна Аляксандраўна Трушнікава (нар. 1931) — беларускі архітэктар.
• Святлана Якаўлеўна Ульянава (1936—1984) — беларускі архітэктар.
• Эдуард Анатолевіч Хіль, савецкі і расійскі народны спявак
• Іван Макаравіч Хозераў, беларускі і рускі мастацтвазнавец, гісторык архітэктуры
• Таццяна Нілаўна Яблонская, украінскі жывапісец
• Валянціна Іванаўна Качан (нар. 1951) — беларускі палітык.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 39—40. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).

Спасылкі

• Афіцыйная старонка Смаленскай вобласці (руск.)
• Артыкул на Radzima.org
• Смаленская крэпасць (руск.)
• Беларуская Смаленшчына