Перайсці да зместу

Алегорыя пячоры

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Алегорыя пячоры
Алегорыя пячоры Платона, Ян Сенрэдам, паводле Карнеліса ван Гарлема, 1604, Альберціна, Вена

Алегорыя пячоры, Платонаўская пячора (грэч. Αλληγορία του Σπηλαίου), таксама: Пячора Платона, Міф аб пячоры — алегорыя прадстаўленая грэчаскім філосафам Платонам у яго працы Дзяржава (514a-520a, Кніга VII), для параўнання «эфекту адукацыі (παιδεία) і яе недахопу ў нашае прыродзе». Праца была прадстаўлена ў форме дыялогу паміж братам Платона Глаўконам і яго настаўнікам Сакратам, расказаная апошнім. Алегорыя прадстаўлена пасля аналогіі сонца (508b-509c) і аналогіі падзеленай лініі (509d-511e).

У дыялогу Платона Сакрат апісвае глыбокую пячору, адкрытую з аднаго боку. Знутры пячоры вонкі ідзе доўгі круты ўздым. Людзі, якія трапілі ў пастку, жывуць у цемры пячоры. Яны стаяць спіной да ўваходу, а іх ногі і шыі скаваныя ў кайданы, таму яны не могуць павярнуцца, толькі гледзячы на сцены пячоры. За спіной вязняў, бліжэй да ўваходу ў пячору, стаіць сцяна вышынёй з чалавека. За гэтай сцяной перасоўваюцца іншыя людзі, несучы на плячах разьбяныя выявы разнастайных прадметаў. Самі гэтыя людзі нябачныя з-за сцяны, а над ёй тырчаць толькі прадметы, якія яны нясуць. Гэтыя людзі размаўляюць паміж сабой, а ззаду, яшчэ бліжэй да ўваходу, гарыць вялікае вогнішча. Людзі, якія апынуліся ў пастцы пячоры, чуюць галасы людзей за сцяной, але яны скажаюцца і адлюстроўваюцца рэхам. Яны таксама могуць бачыць цені, якія адкідваюць на сцяну прадметы, якія выступаюць за сцяну і асвятляюцца святлом агню. Аднак, паколькі яны былі прыкаваны да пячоры назаўжды, яны прымаюць гэтыя цені за адзіную рэальнасць, якая існуе, а адлюстраванае рэха — за сапраўдныя галасы, якія выдаюцца ценямі. Людзі назіраюць за ценямі, якія праецыруюцца на сцяне ад аб’ектаў, якія праходзяць перад вогнішчам за імі, і даюць імёны гэтым ценям. Цені — гэта рэальнасць зняволеных, але яны не з'яўляюцца дакладным адлюстраваннем рэальнага свету. Цені ўяўляюць фрагмент рэчаіснасці, які мы звычайна можам успрымаць праз нашы пачуцці, у той час як аб’екты пад сонцам уяўляюць сапраўдныя формы аб’ектаў, якія мы можам успрымаць толькі праз розум. Існуюць тры больш высокія ўзроўні: прыродазнаўства; матэматыка, геаметрыя і дэдукцыйная логіка; і тэорыя формаў.

Калі каму-небудзь з жыхароў пячоры ўдалося вызваліцца ад кайданоў і павярнуцца, ён убачыў бы статуэткі, якія бачныя над сцяной, заўважыў бы іх падабенства з ценямі на сцяне і пераканаўся, што яны больш рэальныя, чым гэтыя цені. Калі б яму ўдалося пераадолець сцяну і наблізіцца да ўваходу, ён спачатку быў бы аслеплены сонечнымі блікамі і павінен быў бы навучыцца бачыць свет. Ён навучыцца распазнаваць знаёмыя рэчы ў ценях і водблісках рэчаіснасці. Урэшце ён зірне на сонца і ўбачыць у ім сапраўдную прычыну ўсіх іншых рэчаў. Сакрат гаворыць аб неабходнасці паступовага прывыкання: спачатку да водбліскаў прадметаў у вадзе, потым да саміх прадметаў, да святла зорак і месяца — і толькі потым да сонечнага святла. Такім чынам Сакрат тлумачыць, што філосаф падобны на вязня, які вызваляецца з пячоры і прыходзіць да разумення, што цені на сцяне насамрэч не з'яўляюцца непасрэднай крыніцай убачаных вобразаў. Філосаф імкнецца зразумець і ўспрыняць больш высокія ўзроўні рэчаіснасці. Аднак іншыя вязні пячоры нават не жадаюць пакідаць сваю турму, бо не ведаюць лепшага жыцця[1]. Сакрат адзначае, што гэту алегорыю можна спалучыць з папярэднімі творамі, а менавіта з аналогіяй сонца і аналогіяй падзеленай лініі.

Адгалоскам платонаўскай выявы пячоры з'яўляецца канцэпцыя «пячорнай ілюзіі» ў філасофіі Фрэнсіса Бэкана[2][3].

Сімволіка

[правіць | правіць зыходнік]
Алегорыя пячоры, зверху ўніз: Сонца («Форма Дабра»), Натуральныя рэчы (формы), Адлюстраванні прыродных рэчаў (матэматычныя аб’екты), Агонь (бачнае Сонца), Штучныя аб’екты (фізічныя ці бачныя істоты і аб’екты), Цені штучных аб’ектаў, алегорыя (вобраз, ілюзыя, аналогія сонца і падзеленай лініі)

Міф у метафарычнай форме выяўляе асноўныя складнікі філасофіі Платона. Пячору можна разглядаць як турму душы, якая прымае за сапраўднае быццё толькі тое, што ўспрымае праз пачуцці. Калі б толькі яна магла павярнуцца ў процілеглы бок, да выхаду, г.зн. унутар сябе (а таксама пачуццёвых аб’ектаў), яна магла б дасягнуць крыніцы сапраўднага пазнання і існавання: гэта значыць свет ідэя з галоўным прынцыпам дабро, які, як сонца, свеціць звонку[4].

" Канчатковым вынікам разважанняў было наступнае: строга кажучы, існуе не два віды быцця, а толькі адзін, а менавіта ідэі. Прыняцце новага тыпу быцця прывяло да перавароту погляду на быццё, на рэчаіснасць: бо звычайны погляд бачыць рэчаіснасць толькі ў рэчах, а Платон, прымаючы за меру рэальнасць ідэй, не знаходзіў яе ў рэчах. Яны здаваліся яму толькі з'явамі, а не істотамі; толькі ідэальная істота здавалася яму сапраўды рэальнай. Уладзіслаў Татаркевіч. Гісторыя Філасофіі[5]. "

У інтэрпрэтацыі можна вылучыць наступныя ўзроўні міфа[6]:

1 анталагічны — прадстаўленыя вобразы сімвалізуюць анталагічныя ступені рэальнасці. Цені — гэта пачуццёвыя абліччы сутнасцей, а статуі — іх пачуццёвая крыніца. Сцяна падзяляе сэнсарную і экстрасенсарную рэальнасці. За ёй стаіць сапраўдная рэчаіснасць (ідэі), а сонца — найвышэйшая ідэя (Дабро). У сваім уплывовым прачытанні міфа Ганс Крэмер адзначыў, што рэальныя рэчы за сцяной сімвалізуюць ідэі відаў, зоркі сімвалізуюць метаідэі і ідэальныя лікі, а сонца — ідэю Добрага[7].

2 эпістамалагічны — ілюструюцца ступені пазнання і іх асобныя этапы. Успрыманне ценяў на сцяне пячоры звязана з уяўленнем (’’εἰϰασία’’), а бачанне аб’ектаў, якія іх адкідаюць, — з верай (’’πίστιϛ’’). Пераход на больш высокі ўзровень пазнання, ад успрымання сэнсарных аб’ектаў да рэальных аб’ектаў, дасягаецца з дапамогай вобразных адлюстраванняў: матэматычныя навукі (medіаtіоnal cognіtіоn, ’’διάνοια’’)[8]. Пазнанне рэчаіснасці па-за пячорай адбываецца дзякуючы ноэсіс (грэч. νόησις, ’’noesіs’’), інтуітыўнаму разуменню сутнасці рэчаіснасці,

3 рэлігійна-містычны — пераход ад жыцця ў пачуццёвым свеце да звышпачуццёвага рэальнага свету мае рэлігійна-містычны характар. Гэта ўключае ў сябе разрыў кайданоў і паварот твару ад цемры пячоры да святла, а затым рух да яго крыніцы (г.зн. Дабра). Вызваленне прыходзіць праз «паварот шыі» (’’περιάγειν τὸν αὐχένα’’) і, крыху далей, як «навяртанне» (’’περιαγωγή’’) душы. Вернер Ягер прызнае Платона аўтарам гэтай рэлігійнай метафары, пазней прынятай хрысціянскім платанізмам[9].

4 філасофія палітыкі — міф таксама змяшчае элементы палітычнай філасофіі Платона. Той, хто вызваліўся ад кайданоў і спазнаў сапраўдную рэчаіснасць (філосаф), не спыніўся на сузіранні яе, а вярнуўся назад у цемру пячоры, каб вызваліць ад кайданоў сваіх спадарожнікаў. Гэта рызыкоўны ўчынак, таму што яго словы, настолькі адрозныя ад паўсядзённага досведу зняволеных, будуць успрынятыя як словы вар’ята[10].

Сюжэт алегорыі

[правіць | правіць зыходнік]

Зняволеныя ў пячоры

[правіць | правіць зыходнік]

Платон пачынае з таго, што Сакрат просіць Глаўкона ўявіць пячору, дзе людзі былі зняволены з дзяцінства, але не з нараджэння. Гэтых зняволеных прыкоўваюць так, што іх ногі і шыі фіксуюцца, што прымушае іх глядзець на сцяну перад сабой, а не азірацца на пячору, адзін на аднаго альбо на сябе (514a-b).[11] Ззаду вязняў знаходзіцца агонь, а паміж агнём і вязнямі знаходзіцца дарожка з нізкай сцяной, за якой ходзяць людзі, якія нясуць прадметы альбо лялькі «людзей і іншых жывых істот» (514b)[11].

Людзі ходзяць за сцяной, так што іх целы не адкідваюць цені для зняволеных, а прадметы, якія яны нясуць («гэтак жа, як у лялечнікаў ёсць шырмы перад сабой, на якіх яны працуюць сваімі лялькамі»). (514a).[11] Зняволеныя не бачаць нічога з таго, што адбываецца ззаду іх; яны могуць бачыць толькі цені, адкінутыя на сцяну пячоры перад імі. Гукі размоў людзей рэхам адбіваюцца ад сцен; зняволеныя лічаць, што гэтыя гукі зыходзяць з ценю (514c).[11]

Сакрат мяркуе, што цені з'яўляюцца рэальнасцю для зняволеных, таму што яны ніколі нічога іншага не бачылі; яны не разумеюць, што тое, што яны бачаць, — гэта цені аб’ектаў перад вогнішчам, а тым больш, што гэтыя аб’екты натхнёныя рэальнымі рэчамі па-за пячорай, якіх яны не бачаць (514b-515a).[11]

Выхад з пячоры

[правіць | правіць зыходнік]

Затым Сакрат мяркуе, што будзе, калі хтосьці з пячоры нейкім чынам вызваліцца.[11] Вызвалены вязень азіраўся бы і бачыў агонь. Святло шкодзіць яго вачам, і яму будзе цяжка бачыць цені. Калі б яму сказалі, што тое, што ён бачыць, «сапраўднае», а не іншую версію рэальнасці, якую ён бачыць на сцяне, ён бы не паверыў. У сваім болю, працягвае Сакрат, вызвалены вязень адварочваўся і бег назад да таго, да чаго ён прывык (гэта значыць да ценяў ад прадметаў, якія неслі людзі). Святло «… б’е па яго вачах, і ён ратуецца, адварочваючыся да рэчаў, на якія ён можа глядзець, і лічыць, што яны больш ясныя, чым тое, што яму паказваюць...»[11]

Сакрат працягвае: «Выкажам здагадку, што нехта цягне яго… сілай, па няроўным уздыме, па крутой дарозе, і не спыняецца, пакуль не выцягне яго на святло сонца...»[11] Зняволены будзе злы і будзе пакутаваць, і гэта толькі пагоршыцца, калі прамяністае святло сонца залье яго вочы і аслепіць яго.[11]

«Павольна яго вочы прывыкаюць да сонечнага святла. Спачатку ён бачыць толькі цені. Паступова ён можа бачыць адлюстраванне людзей і рэчаў у вадзе, а потым бачыць саміх людзей і рэчы. У рэшце, ён можа глядзець на зоркі і месяц уначы, пакуль, нарэшце, не зможа паглядзець на само сонца (516a).»[11] Толькі пасля таго, як ён можа глядзець прама на сонца, «ён здольны разважаць пра гэта» і што гэта такое (516b).[11] (Глядзець платонаўскую аналогію сонца, якая знаходзіцца ў канцы Дзяржавы Платона, Кніга VI.)[12][13]

Зноскі

  1. ↑ Ferguson. Plato's Simile of Light. Part II. The Allegory of the Cave (Continued). — 1922. — Т. 16. — С. 15–28. — DOI:10.1017/S0009838800001956.
  2. ↑ В. В. Соколов: Европейская философия XV—XVIII вв.. Москва: Высшая школа, 1984, с. 216. Цытата: водгук вядомай выявы пячоры, якая фігуруе ў платонаўскай «Дзяржаве».
  3. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Franciszek Bacon. W: Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. Wyd. 22. T. 2: Filozofia nowożytna do roku 1830. Warszawa: PWN, 2009, s. 28. ISBN 978-83-0115174-4.
  4. ↑ Rafael Ferber, Platos Idee des Guten, Sankt Augustin 1989, s. 115—148.
  5. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Franciszek Bacon. W: Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. Wyd. 22. T. 2: Filozofia nowożytna do roku 1830. Warszawa: PWN, 2009, s. 97. ISBN 978-83-0115174-4.
  6. ↑ Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008. S. 351—354
  7. ↑ Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008. S. 351—352
  8. ↑ Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008. S. 352
  9. ↑ Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008. S. 353
  10. ↑ Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 2, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008. S. 354
  11. ↑ а б в г д е ё ж з і к Plato. The Republic Book VII. — Penguin Group Inc. — С. 365–401.
  12. ↑ Jowett, B. (ed.) (1941). Plato’s The Republic. New York: The Modern Library.
  13. ↑ The Line and the Cave. — 1962-01-01. — Т. 7. — С. 38–45. — DOI:10.1163/156852862x00025.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Алегорыя_пячоры&oldid=4728802"