Геты

Меркавана Залмаксіс (кароль, або святар, або бог фракійскага племя гетаў)

Ге́ты (лац.: Getae, грэч. Γέται) — старажытны ваяўнічы фракійскі народ, роднасны дакам, з якімі яго змешвалі рымляне; жыў у часы Герадота паміж Балканамі і Дунаем.

Залмаксіса шанавалі як адзінага бога. Герадот назваў гетаў тымі, «хто верыць у сваю неўміручасць» (getas tous athanatizontas), «таму што паводле іх веры яны не памруць, а адправяцца да Залмаксіса». Залмаксіс «вучыў, што ні ён, ні яго госці, ні іх нашчадкі не памруць, а толькі патрапяць у іншае месца, дзе будуць жыць вечна, карыстаючыся ўсімі дабротамі».

Паколькі геты жылі ў землях, слаба вядомых грэкам, але пры гэтым былі ім добра знаёмыя па імі, гэта спарадзіла масу фантастычных паведамленняў — асабліва ў эпоху позняй антычнасці, на якую прыпадае росквіт старажытнагрэчаскай фантастыкі. Так, Юліян Апастат паведамляў пра перамогу гетаў над готамі. Да таго ж у гэты перыяд становіцца агульнапрынятым пераносіць тапонімы і этнонімы часоў росквіту грэчаскай цывілізацыі на сучаснасць. Да прыкладу, у Візантыі яшчэ ў XII ст. было прынята называць скіфамі усіх качэўнікаў Паўночнага Прычарнамор'я, аж да печанегаў і полаўцаў, без уліку, ці сапраўды гэтыя плямёны неяк звязаны паміж сабой. Гэта варта ўлічваць пры ацэнцы позніх паведамленняў пра гетаў. Так, Іардан лічыў готаў прадаўжальнікамі гісторыі гетаў. Такі погляд не мае пад сабой іншых падстаў, акрамя простага сугучча, і тлумачыцца імкненнем пастаражытніць гісторыю свайго народа, паколькі паводле антычных паняццяў народ, які не валодае шматвяковым мінулым, не мог разлічваць на павагу.

Гісторыя

Карта Усходняй Еўропы ў 200 г. да н.э., дзе паказана размяшчэнне гетаў на поўнач ад Дуная

Звесткі пра гетаў у перыяд VI стагоддзя да н.э. вядомыя нам дзякуючы працы Герадота. Персідскі цар Дарый I у 514 годзе да н.э. накіраваў армію супраць скіфаў у так званую Малую Скіфію (цяпер Дабруджа). Фракійскія плямёны (Thynoi, Skirmiadoi, Tranipsai, Nipsaioi і іншыя) не аказалі асаблівага супраціўлення персідскай арміі. Як паведамляе пра гэта Герадот:

«Не даходзячы яшчэ да Істра, Дарый спачатку скарыў гетаў, якія лічаць сябе бессмяротнымі. Фракійцы жа з Сальмідэса і званыя скірмыядамі і ніпсеямі, якія жывуць на поўнач ад Апалоніі і горада Месамбрыя, падпарадкаваліся Дарыю без бою. Аднак геты, самыя храбрыя і сумленныя сярод фракійцаў, аказалі цару ўзброенае супраціўленне, але адразу ж былі заваяваны».

Уключыўшы гетаў у сваё войска, Дарый затым падышоў да Істра (Дуная) і пераправіўся цераз яго (Герадот IV, 97). Паход прадоўжыўся да 512 г. да н.э., калі персідская армія, змучаная і знясіленая баямі, павярнула назад, пакінуўшы нядаўна заваяваныя тэрыторыі. Як мяркуецца, Дарый прасунуўся не далей Буджака (у любым выпадку не пераходзячы Днестр). Геты ж засталіся на новай для сябе тэрыторыі, якую і пачалі асвойваць.

Пра гістарычныя падзеі V стагоддзя да н.э. і першай паловы наступнага стагоддзя пісьмовых крыніц няма, хоць накоплены ўжо досыць багаты археалагічны матэрыял. Толькі на тэрыторыі Малдовы з гетамі звязваюць ад 190 да 250 помнікаў. Мяркуючы па маштабах грэчаскага імпарту, найважнейшыя цэнтры гетаў у гэты перыяд размяшчаліся каля сёлаў Бутучэнь, Трэбужэнь і Сахарна (вакол іх сканцэнтраваны цэлыя групы помнікаў), а таксама Ханска, Сталнічэнь, Хыртапул Марэ, Алчэдар, Матэўць, Глінжень , Рудзь і інш. У румынскай Малдове да гэтай жа групе адносяцца помнікі: Кэята (павет Вранча), Федэшць-Чэтэцуе, Бунешць і Рэдукэнень (павет Васлуй), Мошна (павет Ясы) і інш.

У IV стагоддзі на паўднёвым захадзе ад пасялення гетаў пачынае ўзвышацца дзяржава Македонія, з якой быў заключаны саюз. Да гэтага часу на поўначы скіфскаму цару Атэю удалося ўтварыць на заходніх межах Вялікай Скіфіі ў Паўночным Прычарнамор'і вялікую дзяржаву. Разарваўшы часовы саюз з Македоніяй у сярэдзіне IV стагоддзя да н.э., Атэй скарае гетаў пад кіраўніцтвам невядомага военачальніка (так званага «караля Істрыі») і захоплівае амаль усю дэльту Дуная. У 339 г. да н.э. у выніку кровапралітнай бітвы паміж скіфскімі войскамі і македонскай арміяй Філіпа II цар Атэй быў забіты, а яго войскі раз­біты. Малая Скіфія на невялікі час час апыняецца пад уладай Македоніі.

У выніку гэтых падзей скіфы былі выцеснены з Буджака, які перайшоў пад кантроль гетаў. У 331 г. да н.э. яны былі прыцягнуты ў якасці дапаможнай сілы для паходу Запірыяна супраць грэчаскіх гарадоў Паўночнага Прычарнамор'я. Аднак сілы Запірыяна былі адкінуты ніжнедняпроўскімі скіфамі, якія прыйшлі на дапамогу жыхарам Ольвіі, а сам ён загінуў, не паспеўшы пераправіцца праз Дунай. Пасля гэтага пераможцы-скіфы абрынуліся на гетаў. Практычна на ўсіх гецкіх паселішчах паміж Днястром і Карпатамі да гэтага часу адносяцца сляды разбурэнняў, пасля якіх жыццё на іх не аднавілася. На некалькі дзясяткаў гадоў увесь гэты край запуставаў.

Зрэшты, геты ўтрымаліся ў суседніх раёнах ніжняга Падунаўя. Адзін з іх цароў, Драміхет, здолеў у 293/292 г. да н.э. разбіць у «Гецкай пустыні» (Буджаку) войска Лісімаха. Страбон паведамляе пра гэта:

«Драміхет — цар гетаў у эпоху пераемнікаў Аляксандра — захапіў жывым Лісімаха, які выступіў супраць яго паходам. Паказаўшы затым Лісімаху на беднату сваю і свайго племя і разам з тым на іх незалежнасць, ён параіў Лісімаху не ваяваць з такімі плямёнамі, але ўступаць з імі ў сяброўскія адносіны. Пасля гэтых слоў цар арганізаваў палоннаму ветлівы прыём і, склаўшы з ім пагадненне аб дружбе, вызваліў яго».

Аднак наяўных пісьмовых даных недастаткова для высноў пра тое, у якіх межах існавала царства Драміхета і дзе знаходзіўся яго цэнтр. У любым выпадку, яно не магло ахопліваць толькі Буджак, бо гецкія помнікі ў ім для гэтага часу вельмі малалікія. «Параўнальна невялікае гецкае насельніцтва стэпавых раёнаў Днестра-Дунайскага міжрэчча наўрад ці магло складаць такую ваенную сілу, якая здольная б была супрацьстаяць Лісімаху».

Увесну 61 г. да н.э. Гай Антоній Гібрыда, працягваючы заваявальныя паходы рымлян у Фракіі, уварваўся да гетаў, але нечаканы­але натыкнуўся на бязлітаснае супраціўленне. Каля горада Істрыя ў Малой Скіфіі ён быў разбіты аб'яднанымі войскамі гетаў, бастарнаў і грэкаў, а сам патрапіў у палон. Гэта нечаканае паражэнне, а таксама ўнутраная барацьба ў самым Рыме, спынілі рымскае прасоўванне да Дуная.

У сярэдзіне I ст. да н.э. уладаром усяго Ніжняга Падунаўя стаў Бурэбіста, якога крыніцы называюць то гетам, то дакам. Яго паходы пагражалі не толькі Фракіі і гарадам заходняга ўзбярэжжа Понта, але нават межам рымскай правінцыі Македонія. Пасля захопу ўлады Цэзар планаваў здзейсніць паход супраць гетаў, аднак яго забойства прадухіліла вайну. Зрэшты, Бурэбіста быў забіты ў тым жа годзе, і з гэтага моманту тэрмін «геты» канчаткова становіцца анахранізмам для абазначэння новых народаў, якія займалі былую гецкую тэрыторыю.

Гл. таксама

• Гета-дакі

Літаратура

• Элиаде М. Залмоксис, исчезающий бог.
• Гримм Я. Ueber die G. — 1847.
• Bessel W. De rebus geticis. — 1854.
• Rösler B. Die G. und ihre Nachbarn. — 1864.
• Никулицэ И. Т. Геты в Днестровско-карпатских землях.. — Кишинев, 1977..
• Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).