Савет эканамічнай узаемадапамогі

Савет эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ) — міжурадавая эканамічная арганізацыя, якая дзейнічала ў 1949—1991 гадах

Савет эканамічнай узаемадапамогі
Эмблема СЭУ
Карта краін-членаў СЭУ
Штаб-кватэра	Масква, СССР
Тып арганізацыі	міжнародная арганізацыя
Заснаванне
Дата заснавання	18 студзеня 1949 года
Ліквідацыя
Дата скасавання	28 чэрвеня 1991 года
Медыяфайлы на Вікісховішчы

. Створана па рашэнні эканамічнай нарады прадстаўнікоў Балгарыі, Венгрыі, Польшчы, Румыніі, СССР і Чэхаславакіі. Штаб-кватэра СЭУ знаходзілася ў Маскве.

Асноўныя рашэнні прымаліся штогод на спецыяльных сесіях, якія праходзілі па чарзе ў сталіцах краін-членаў у парадку назваў па рускім алфавіце. Дэлегацыі краін узначальвалі кіраўнікі ўрадаў, на 16-18-м і 23-м пасяджэннях дэлегацыі краін узначальвалі першыя (генеральныя) сакратары цэнтральных камітэтаў камуністычных і працоўных партый. У 1962 годзе быў створаны выканаўчы камітэт, які складаўся з прадстаўнікоў краін-членаў на ўзроўні намеснікаў кіраўнікоў урадаў па адным ад кожнай краіны. Дзейнічаў сакратарыят СЭУ — эканамічны і выканаўча-адміністрацыйны орган, які размяшчаўся ў Маскве, працай сакратарыята кіраваў сакратар СЭУ (галоўная службовая асоба Савета) і яго намеснікі.

Перакладны рубель — калектыўная валюта, мера кошту, сродак плацяжу і назапашвання для арганізацыі шматбаковых разлікаў краін — членаў Савета эканамічнай узаемадапамогі.

Стварэнне

5 студзеня 1949 года ў Маскве па ініцыятыве СССР і РНР было склікана закрытая эканамічная нарада (падоўжылася да 8 студзеня) прадстаўнікоў урадаў СССР, Румыніі, Венгрыі, Балгарыі, Польшчы і Чэхаславакіі. Нарада прыняла рашэнне аб утварэнні Савета эканамічнай узаемадапамогі, закліканага спрыяць усталяванню цесных эканамічных сувязяў паміж Савецкім Саюзам і краінамі новай дэмакратыі. Пратакол аб стварэнні СЭУ быў падпісаны ў Маскве 18 студзеня 1949 года, але па-сапраўднаму актыўная дзейнасць Савета пачалася каля 1960 года, калі кіраўніцтва СССР спрабавала зрабіць СЭУ свайго роду сацыялістычнай альтэрнатывай ЕЭС (Еўрапейскай эканамічнай супольнасці, папярэдніку Еўрапейскага Саюза). Прыярытэтным напрамкам дзейнасці СЭУ было вызначана эканамічнае і навукова-тэхнічнае супрацоўніцтва краін — членаў Саюза, якая ўключала развіццё ўзаемнага гандлю, арганізацыю абмену гаспадарчым вопытам, аказанне ўзаемнай дапамогі сыравінай, прадуктамі харчавання, абсталяваннем, машынамі і іншымі таварамі. Таксама распрацоўваліся адзіныя стандарты і нормы для краін-удзельніц.

Перыяд паспяховага функцыянавання арганізацыі

З 1964 года пачала дзейнічаць новая сістэма шматбаковых разлікаў паміж краінамі-чальцамі СЭУ. Аперацыі па гэтых разліках ажыццяўляліся Міжнародным банкам эканамічнага супрацоўніцтва (МБЭС), які быў створаны ў кастрычніку 1963 гады ў мэтах садзейнічання развіццю знешняга гандлю членаў СЭУ для пашырэння іх супрацоўніцтва і рэалізацыі шматбаковых разлікаў ў перакладных рублях. 1 студзеня 1970 года быў утвораны Міжнародны інвестыцыйны банк (МІБ) для прадастаўлення доўгатэрміновых і сярэднетэрміновых крэдытаў на правядзенне мерапрыемстваў, звязаных з рэалізацыяй праграмы далейшага паглыблення i ўдасканалення супрацоўніцтва і развіцця сацыялістычнай эканамічнай інтэграцыі краін-членаў СЭУ.

У пачатку 1970-х гадоў краіны-члены СЭУ перайшлі да новага этапу развіцця

Вялікі ўплыў на развіццё сацыялістычных краін аказаў сусветны энергетычны крызіс 1973-1974 гадоў, які выказаўся ў росце коштаў на нафту. Заходнія краіны, імкнучыся аслабіць залежнасць ад імпарту сыравіны і паліва, аператыўна перабудоўвалі народнагаспадарчыя структуры шляхам ўкаранення рэсурса- і энергазберагальных тэхналогій (такіх, напрыклад, як вытворчасць мікрапрацэсараў) і біятэхналогій, а невычэрпныя па тагачасных уяўленнях запасы рэсурсаў у СССР плюс непаваротлівая сістэма цэнаўтварэння ва ўзаемным гандлі пазбаўлялі краіны СЭУ усялякіх стымулаў да такіх навацый. Гэта абярнулася сур'ёзным адставаннем на ключавых кірунках навукова-тэхнічнага прагрэсу.

Праблемы, якія ўсталі перад СЭУ, патрабавалі змены формаў яго дзейнасці. У 1971 годзе была прынята праграма сацыялістычнай эканамічнай інтэграцыі. Ставілася задача развіцця вышэйшых формаў эканамічнай інтэграцыі - вытворчай кааперацыі і спецыялізацыі, навукова-тэхнічнага супрацоўніцтва, каардынацыі планаў эканамічнага развіцця, сумеснай інвестыцыйнай дзейнасці. У 1970-я гады ролю СЭУ ў гаспадарцы сацыялістычных краін некалькі ўзрасла. У 1972-1974 гадах ствараюцца Міжнародная эканамічная арганізацыя «Интерэлектро», гаспадарчыя аб'яднанні «Интератомэнерго», «Интертекстильмаш», «Интерхимволокно», «Интератоминструмент».

У кастрычніку 1974 гады СЭУ атрымаў статус назіральніка ў ААН. Мэтай стварэння СЭУ абвяшчалася садзейнічанне эканамічнаму развіццю краін-удзельніц, падвышэнне ўзроўню індустрыялізацыі, ўзроўню жыцця, прадукцыйнасці працы і гэтак далей. Органы СЭУ прымалі рашэнні і рэкамендацыі па розных эканамічных і навукова-тэхнічных пытаннях; аднак гэтыя рашэнні не мелі абавязковай юрыдычнай сілы і прымаліся толькі са згоды зацікаўленых краін-членаў СЭУ і не распаўсюджваліся на краіны, якія заявілі пра сваю незацікаўленасць у дадзеным пытанні. Дзейнасць СЭУ мела шэраг важных пазітыўных вынікаў: у краінах, якія ўваходзяць у гэтую арганізацыю, з дапамогай іншых членаў СЭУ стваралася развітая індустрыя, ажыццяўлялася будаўніцтва, праводзілася навукова-тэхнічнае супрацоўніцтва. СЭУ спрыяў інтэграцыі эканамічных сістэм краін-удзельніц, іх прагрэсу ў эканамічным і тэхнічным развіцці. Праз СЭУ каардынаваў клірынгавы (бартэрны) гандаль паміж краінамі-удзельніцамі, праводзілася ўзгадненне і ўзаемная прывязка народнагаспадарчых планаў.

У 1975 годзе на долю краін - членаў СЭУ прыпадала траціна сусветнага прамысловай вытворчасці, гаспадарчы патэнцыял гэтых дзяржаў вырас з 1949 года ў некалькі разоў.

Крызісныя 1980-я і распад СЭУ

Скачок коштаў на нафту ў 1973 годзе прывёў да ўзмацнення ролі сыравіннага сектара ў эканоміцы: абарот знешняга гандлю СССР вырас за перыяд з 1970 па 1975 год у 2,3 разы, пры гэтым экспарт паліва, які складаў ў 1970 годзе 15,6% узрос да 1987 да 46,5% (калі ў 1970 годзе доля машын і абсталявання ў экспарце складала 21,5%, то да 1987 года яна скарацілася да 15,5%). Калі доля энергарэсурсаў у экспарце краін СЭУ складала ў 1971-1975 гадах 14,5%, то да 1979 ужо ўзрасла да 58,8%.

СССР і яго партнёры рэагавалі на развіццё негатыўных з'яў ва ўзаемным гандлі: яны прынялі шэраг «шматбаковых праграм» ў мэтах ажыўлення і інтэнсіфікацыі супрацоўніцтва. На партыйнай сустрэчы ў Сафіі восенню 1985 года савецкі бок прапанаваў распрацаваць комплексную праграму навукова-тэхнічнага прагрэсу краін - членаў СЭУ ў мэтах памяншэння і наступнай ліквідацыі адставання садружнасці ў плане навукі і тэхнікі. Спроба сацыялістычных краін падлучыцца да эўрапейскіх праграмаў, у прыватнасці да «Эўрыкі», не ўдалася, таму прыйшлося абапірацца на ўласныя сілы. У лістападзе 1986 г. у Маскве на рабочай сустрэчы вышэйшых кіраўнікоў краін-членаў СЭУ Міхаіл Гарбачоў заявіў, што трэба актывізаваць такой «магутны фактар прагрэсу», як супрацоўніцтва сацкраінаў. Ім жа было адзначана, што «ў другой палове 1970-х - пачатку 1980-х гадоў развіццё сусветнай сацыялістычнай сістэмы замарудзілася». Пра гэта сведчылі і статыстычныя звесткі.

У 1987 годзе было вырашана стварыць адзіны сацыялістычны рынак. У ім зыходна утрымліваўся сур'ёзны рэалістычны патэнцыял. У мэтах рэалізацыі прынятай «рынкавай» стратэгіі на 44-й сесіі СЭУ (1988 г.) была ўтворана часовая працоўная група яго выканкама, закліканая падрыхтаваць канкрэтныя прапановы, якія тычацца метадаў і тэрмінаў намечаных пераўтварэнняў механізму супрацоўніцтва. Рэфармаванне сістэмы знешнеэканамічных сувязяў пры захаванні ў ранейшым выглядзе эканомікі краін-членаў СЭУ было нерэальна. Крызіс ўзаемнага эканамічнага супрацоўніцтва краін СЭУ працягваў паглыбляцца.

У 1988 годзе ў рамках СЭУ была распрацавана і ўведзена сістэма сертыфікацыі СЕПРОРЕВ, якая адрознівалася ад прынятых міжнародных сістэм тым, што акрамя патрабаванняў бяспекі аховы здароўя і экалогіі, вялікае значэнне прад'яўляла да якасных тэхніка-эканамічных параметрах прадукцыі, якая пастаўлялася ў краіны-члены СЭУ.

Пасля змены рэжымаў ва ўсходнееўрапейскіх краінах-сябрах СЭУ ў канцы 1980-х іх новыя ўрады сталі радыкальна пераглядаць свае эканамічныя і палітычныя інтарэсы. Набыўшы паўнавартасную незалежнасць і пачаўшы рашучыя эканамічныя пераўтварэнні, яны ўзялі курс на максімальна хуткае ўключэнне нацыянальных эканомік у сусветную гаспадарку, перш за ўсё ў заходнееўрапейскія інтэграцыйныя працэсы. Адначасова пачалася адкрытая і беспрэцэдэнтна вострая крытыка СЭУ як арганізацыі, з аднаго боку, і сістэмы эканамічнага ўзаемадзеяння ў яго рамках, - з другога.

5 студзеня 1991 года на пасяджэнні выканаўчага камітэта Савета эканамічнай узаемадапамогі, якое праходзіла ў Маскве, было прынята рашэнне аб пераўтварэнні СЭУ ў Арганізацыю міжнароднага эканамічнага супрацоўніцтва.

28 чэрвеня 1991 года ў Будапешце краіны-члены СЭУ: Балгарыя, Венгрыя, В'етнам, Куба, Манголія, Польшча, Румынія, СССР і Чэхаславакія на 46-м пасяджэнні сесіі Савета падпісалі Пратакол аб расфарміраванні арганізацыі. Разам з гэтым завяршылася і гісторыя сацыялістычнай эканамічнай інтэграцыі.

Асобныя структуры, першапачаткова створаныя ў рамках СЭУ (напрыклад, Міжнародны банк эканамічнага супрацоўніцтва, Міжнародны інвестыцыйны банк, Інтерспутник), існуюць і працягваюць сваю дзейнасць да гэтага часу.

Прычыны распаду СЭУ і яго вынікі

Галоўная прычына распаду СЭУ - да часу свайго ўступлення на «шлях сацыялізму» большасць краінаў не дасягнулі той высокай стадыі індустрыяльнай сталасці, якая прадугледжвае фарміраванне ўнутраных стымулаў да інтэграцыі. Крушэння СЭУ ў пэўнай меры спрыялі: выдача жаданага за сапраўднае і прадуцыраванне непрацуючых інтэграцыйных праграм.

Безграшовы гандаль, які на працягу дзесяцігоддзяў вялі краіны сацлягеру, прывеў да таго, што практычна ўсе члены СЭУ знаходзіліся ў ўпэўненасці, што іх падманваюць, што іх краіна дае больш, чым атрымлівае. Інтеграцыя вяла да нівеліроўку эканомік краін-членаў СЭУ: моцныя прайгравалі, а слабыя выйгравалі. Калі параўноўваць эканамічную сітуацыю ў краінах Усходняй Еўропы ў 1928 годзе (пік прадваеннага эканамічнага ўздыму) і ў 1970 годзе (найбольш паспяховы перыяд функцыянавання СЭУ), то апынецца, што доля краін Усходняй Еўропы ў сусветнай прамысловай вытворчасці павялічылася з 6,6 да 8,6 %. Пры гэтым доля Румыніі вырасла з 0,3 да 1%, Балгарыі - з 0,1 да 0,6%, доля Венгрыі - 0,36 да 0,6%, у той час як доля Чэхаславакіі знізілася з 1,7 да 1 , 5%, а ГДР - з 2,8 да 2,4%

Для СССР і Расіі СЭУ сыграў дваякую ролю. З аднаго боку, СССР апынуўся ўладальнікам доўгу ў памеры 15 млрд рублёў. Справа ў тым, што ў 1975-1985 гадах партнёры па блоку былі павінны СССР 15 млрд руб., То за перыяд з 1986 па 1990 гады ролі памяняліся: зараз ужо Савецкі Саюз завінаваціўся 15 млрд руб. Паколькі Савет эканамічнай узаемадапамогі перастаў існаваць у неспрыяльны для СССР момант, расплачвацца з абавязкамі прыйшлося менавіта яму. З іншага, СССР быў набыты вопыт па стварэнні арганізацыі, якая рэгулюе эканамічную дзейнасць некалькіх краін.

Члены СЭУ

Карта краін-членаў СЭУ

Краіны-члены СЭУ

• Албанія
• Балгарыя
• Венгрыя
• В’етнам
• ГДР
• Куба
• Манголія
• Польшча
• Румынія
• СССР
• Чэхаславакія

Асацыяваны члены

• Югаславія

Краіны-назіральніцы

• Ангола
• Афганістан
• Ірак
• Паўднёвы Емен
• Кітай
• КНДР
• Лаос
• Мазамбік
• Мексіка
• Нікарагуа
• Фінляндыя
• Эфіопія