Усцюрт

Выгляд з космасу

Усцю́рт (каз.: Үстірт, узб.: Ustyurt, каракалп.: U'stirt, туркм.: Üstyurt) — пустыннае плато на захадзе Цэнтральнай Азіі. Агульная плошча - каля 200 000 км². Прыкладная колькасць насельніцтва - 10 000 чал.

Геаграфія

Плато Усцюрт месціцца паміж Мангышлакам, залівам Кара-Багаз-Гол, Аральскім морам і дэльтай Амудар'і. Уваходзіць у склад Мангістаускай вобласці Казахстана, Каракалпакстана (Узбекістан) і Балканскага велаята Туркменістана.

Фарміраванне плато адбывалася на працягу некалькіх дзясяткаў мільёнаў гадоў першапачаткова як плыткаводдзя старажытнага мора, дзе назапашваліся арганічныя асадкі. Каля 4 млн гадоў таму пачалося падняцце плато ў выніку тэктанічных працэсаў. У перыяд 780 - 126 тысяч гадоў таму на Усцюрце існавалі рэкі і азёры, якія ў нашы дні ператварыліся ў саланчакі. У тэктанічныя расколіны прасочваліся воды. Яны руйнавалі верхні браняваны пласт. Такім чынам узнікалі глыбокія катлавіны. Абрывы на месцах старажытных рэк падмываліся падчас перыядычнага наступу Каспійскага мора. У выніку ўтварылася гіпсавая пустыня, абмежаваная крутымі абрывамі вышынёй да 150 - 400 м.

Для ўнутраных прастораў Усцюрта характэрны пейзажы з відавочнымі слядамі выветрывання — шматлікімі рашчылінамі, цяснінамі, карставымі агаленнямі, сухімі старажытнымі рэчышчамі, рознакаляровымі запасамі вапнякоў. На Усцюрце больш няма адкрытых вадаёмаў, аднак сустракаюцца калодзежы з прэснай вадой, дажджавая і адталая вада можа назапашвацца на дне катлавін.

Карысныя выкапні:

• Нафта
• Газ
• Друз

Клімат умераны кантынентальны. Сярэдняя тэмпература студзеня — -2,5°С — -5°С. У месцах з паніжаным рэльефам часам апускаецца да -40°С. Сярэдняя тэмпература ліпеня — +26°С — +28°С. Улетку на паверхні глебы магчымы тэмпературы да +40°С — +60°С.

Прырода

Паверхня плато Усцюрт — пустыня з шэра-бурымі глебамі, месцамі засоленымі з праслойкамі гіпсу і цвёрдай паверхняй. Флора пераходная, характэрная для паўднёвых салянкавых і паўночных палынных пустынь. Салянка сустракаецца пераважна на саланчаках, палын — паўсюдна. Распаўсюджаны таксама такія расліны, як саксаул, лох, джантак, трыснёг, тамарыск, кавыль і інш.

Фаўна адносна багатая і разнастайная. Усцюрт насяляюць 50 відаў сысуноў, 200 відаў птушак, 1 від земнаводных, 1 від рыб, шмат паўзуноў (у тым ліку 17 відаў яшчарак). Сярод жывёл вылучаюцца такія рэдкія віды, як гепард, каракал, медаед, джэйран, муфлон, чаротавы кот, дроп, маркут і г. д. На плато сустракаюцца здзічэлыя коні.

Для аховы прыроды Усцюрта на тэрыторыі Казахстана ў 1984 г. быў створаны Усцюрцкі дзяржаўны прыродны запаведнік, які займае 223 342 га.

Археалогія

Плато Усцюрт было населена ўжо ў перыяд палеаліта. У пэўныя перыяды гісторыі, калі надвор'е адрознівалася большай вільготнасцю, яго насельніцтва павялічвалася. З эпохі бронзы яго насельнікі займаліся качавой жывёлагадоўляй. Усцюрт выкарыстоўваўся ў якасці транзітнага шляху ў гандлі паміж Сярэдняй Азіяй і Усходняй Еўропай. Дзякуючы малай населенасці і сухому клімату на плато захаваліся шматлікія рэшткі культур мінулага.

Археолагі выявілі на Усцюрце старажытныя стаянкі, петрогліфы, магільні, крэпасці, свяцілішчы, караван-сараі. Самая знакамітая археалагічная знаходка была зроблена ў 1983 г. на захадзе плато каля калодзежа Бейтэ — 70 каменных мужскіх скульптур ад 1 м да 4 м у вышыню, пахавальныя курганы і ахвярнікі. Яны належалі масагетам (IV - III стст. да н. э.) У 1986 г. падчас даследавання сярэднявечных помнікаў з паветра на ўсходзе плато ўзбекскімі вучонымі былі заўважаны вялізарныя стралападобныя малюнкі, накіраваныя "навершам" на поўнач. Пры далейшым даследаванні аказалася, што яны ўяўляюць сабой каменныя агарожы да 800 - 900 м у даўжыню, да 400 - 600 м у шырыню і да 80 см у вышыню, абнесеныя валам. Высоўваецца меркаванне, што загадкавыя стралападобныя пабудовы з'яўляліся загонамі для свойскай жывёлы.

Літаратура

• ДРЕВНЯЯ И СРЕДНЕВЕКОВАЯ КУЛЬТУРА ЮГО-ВОСТОЧНОГО УСТЮРТА. — Ташкент: Изд-во «Фан», 1978