Белая Царква
Горад
Белая Царква на карце Украіны ±   | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Бе́лая Царква́[2], таксама Бі́ла Цэ́рква[3] (укр.: Біла Церква) — горад абласнога падпарадкавання ў Кіеўскай вобласці Украіны, эканамічны і культурны цэнтр Сталічнага эканамічнага раёна, таксама кліматычны і бальнеялагічны курорт, размешчаны ў 80 км на поўдзень ад Кіева на рацэ Рось. Адміністрацыйны цэнтр Білацэркаўскага раёна. Плошча 33,7 км². Колькасць насельніцтва станам на 2024 год складала 205 тыс. чалавек.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]XI—XVI стагоддзі
[правіць | правіць зыходнік]Горад заснаваны ў 1032 годзе кіеўскім князем Яраславам Мудрым. Першапачаткова называўся Юр'еў (Гюргевъ). Назва ўтворана ад хрысціянскага імя Яраслава Мудрага — Юрый (Георгій).
Пачатак XI стагоддзя адзначыўся бесперапыннымі набегамі печанегаў на паўднёвыя ўскраіны Кіеўскай дзяржавы. У выніку мяжы Русі былі адкінуты на поўнач — да берагоў Стугны. У 1017 годзе кіеўскі князь Яраслаў Мудры нанёс паражэнне печанегам і адціснуў іх на поўдзень. Для ўмацавання паўднёвых рубяжоў дзяржавы ўздоўж Росі ў 1032 годзе было пачата будаўніцтва абарончай лініі — сістэмы вартавых крэпасцей, злучаных паміж сабой велізарнымі насыпамі і равамі.
Менавіта ў 1032 годзе з'явіліся Корсунь, Багуслаў, Сцеблаў, Валадарка (летапісны Валадар) і іншыя населеныя пункты Паросся. І менавіта ў той год на скалістым левым беразе Росі з'явіўся ваенна-феадальны замак, які атрымаў назву Юр'еў (у гонар хрысціянскага імя Яраслава Мудрага — Юрый). Замак пасля «аброс» мястэчкам, якое ў канцы XI стагоддзя стала кафедральным цэнтрам Пораскай епархіі.
Сэрцам горада была гара з размешчаным на ёй дзяцінцам (замкам). Таксама на гары стаяў белакаменны сабор — абавязковы атрыбут епархіяльнага цэнтра.
Юр'еў жыў у пастаянным напружанні. Набегі печанегаў змяніліся націскам полаўцаў, а пасля — мангола-татараў. Горад быў качэўнікам «як косць у горле», пастаянна перашкаджаючы іх паходам на поўнач. Не раз яго руйнавалі дашчэнту. У апошні раз Юр'еў загінуў у руінах у XIII стагоддзі. Упаўшы для таго, каб адрадзіцца з новым назвай — Белая Царква.
Спалены качэўнікамі Юр'еў пакінуў пасля сябе толькі высокі паўразбураны епіскапскі сабор. Гэта збудаванне, пабудаванае з белага каменя, якое доўгі час служыла перасяленцам арыенцірам сярод густых і дзікіх лясоў, якія пакрывалі ў той час даліну Росі. Менавіта таму месца, дзе стаяў сабор, а пасля і горад, устаў з руін княжацкага Юр'ева на скалістым беразе, атрымала назву Белая Царква. Сабор, якому горад абавязаны сваёй назвай, знік у віхуры гістарычных падзей, цяпер ніхто, здаецца, не скажа, кім і калі ён быў разбураны. Падчас археалагічных раскопак, праведзеных ужо ў XX стагоддзі, на Замкавай гары былі знойдзены рэшткі гэтага будынка.
У 1362 годзе Белая Царква разам з Кіеўскім княствам была далучана да Літвы, а пасля Люблінскай уніі (1569 года) ўвайшла ў склад Рэчы Паспалітай. Гарадок стаў цэнтрам староства (адміністрацыйная адзінка ў Польшчы) і набыў значэнне важнейшага стратэгічнага пункта на поўдні дзяржавы. У 1589 польскі кароль Жыгімонт III зацвердзіў прывілеі гораду на сойме ў Варшаве, надаўшы Белай Царквы і яго жыхарам Магдэбургскае права.
У сярэдзіне XVI стагоддзя для абароны дзяржавы ад татараў у Белай Царкве быў пабудаваны замак, у якім знаходзіўся пастаянны польскі гарнізон, які налічваў да 2 тысяч салдат і афіцэраў. Гара, на якой некалі быў размешчаны замак, завецца Замкавай.
Канец XVI стагоддзя ўпершыню зрабіў Белую Царкву знакамітым на ўсю Рэч Паспалітую горадам. Гэтаму паспрыяла паўстанне гараджан, раз'юшаных скасаваннем старостам Янушам Астрожскім Магдэбургскага права ў горадзе. У 1589 годзе яны захапілі замак са зброяй і боепрыпасамі і амаль год утрымлівалі горад у сваіх руках.
У 1591 годзе менавіта захопам Белацаркоўскага замка пачалося сялянска-казацкае паўстанне, якое паклала пачатак перыяду пастаянных войнаў паміж Украінай і Польшчай. На чале паўстання стаў Хрыстафор (Крыштаф) Касінскі.
XVII—XVIII стагоддзі
[правіць | правіць зыходнік]У часы Вызваленчай вайны 1648—1657 гадоў Белая Царква, якая была ў той час даволі значным горадам — цэнтрам староства і палка і мела больш за 1000 двароў — стала адным з найважнейшых апорных пунктаў казацкага войска. Доўгі час Багдан Хмяльніцкі з асноўнымі сваімі сіламі знаходзіўся ў Белацаркоўскім замку, рассылаючы адсюль па ўсёй Украіне заклікі да барацьбы. 18 (28) верасня 1651 года тут было заключана пагадненне паміж польска-шляхецкім урадам і гетманам Багданам Хмяльніцкім, якое атрымала назву Белацаркоўскі дагавор.
У 1663 годзе падчас бітвы паміж польскім войскам і атрадамі Івана Сырко замак у Белай Царквы амаль разбурылі. Але ўжо ў наступным годзе яго адбудавалі зноў, умацаваўшы па самых сучасных правілах фартыфікацыйнай тэхнікі — ён стаў практычна непрыступным. Яго не змаглі ўзяць ні войскі Івана Брухавецкага ў 1665 годзе, ні Пятра Дарашэнкі ў 1667, 69 і 72 гадах. З 1660 года Белая Царква напераменку належала то Расіі, то Польшчы, некаторы час Пароссе нават было нейтральнай тэрыторыяй.
Пачатак XVIII стагоддзя ва Украіне адбіўся буйным паўстаннем казакоў пад правадырствам Белацаркоўскі і Фастоўскі палкоўніка Сямёна Палія супраць Польшчы. Палій у 1702 годзе з 10-тысячным атрадам узяў у аблогу Белую Царкву. Пасля некалькіх няўдалых штурмаў палкоўнік звярнуўся да хітрасці — узяўшы ў палон каменданта, ён прымусіў замак капітуляваць. Горад стаў цэнтрам паўстання, да яго пацягнуліся бяздольныя сяляне адусюль. Насельніцтва Белай Царквы ў той час дасягнула 70 тысяч, замак пастаянна ўмацоўваўся. У 1703 годзе палякам удалося ўціхамірыць паўстанне, і таго ж года Правабярэжжа акупавалі расійскія войскі. Падпальшчыка арыштавалі і выслалі ў Сібір (далёка не апошнюю ролю адыграў у гэтым гетман Мазепа).
Іван Мазепа нарадзіўся побач з Белай Царквой у радавым маёнтку — сяле Мазепінцы — і лічыў гэты край сваёй радзімай. У 1703 годзе ён пасяліўся ў Белацаркоўскім замку і задумаў зрабіць горад сваёй уласнасцю. У Белацаркоўскім замку гетман адчуваў сябе ў поўнай бяспецы. Менавіта тут прайшла значная частка яго жыцця — тут ён нажыў ільвіную долю сваіх капіталаў і стаў адным з найбагацейшых феадалаў у Еўропе, тут пакараў смерцю Качубея і іскры. Па некаторых крыніцах у Белацаркоўскім замку была знойдзена казна гетмана.
Іван Мазепа накіроўваў значную частку прыбыткаў ад сваіх 20 тысячы маёнткаў на будаўніцтва культавых будынкаў. Па ўсёй Украіне падняў цэлы шэраг пышных выдатных цэркваў у стылі ўкраінскага барока. У 1706 г. узвядзенне вялікай каменнай царквы пачаў Мазепа на радзіме — у Белай Царкве. Крывавыя падзеі 1708 года і наступная перадача горада Польшчы так і пакінулі гэты будынак недабудаваным. Да нашых дзён дажыла толькі частка той царквы, якая называецца Нікольская.
Да 1774 года Белая Царква «варылася» ў катле смут і паўстанняў, вянком якіх стала Каліеўшчына. За падаўленне Каліеўшчыны польскі каронны гетман — граф Ксаверый Браніцкі ў 1774 годзе атрымаў у падарунак адно з самых багатых у Польшчы Белацаркоўскае староства, а ў 1793 годзе горад канчаткова далучылі да Расіі. На доўгія часы (да XX стагоддзя) Белацаркоўшчына стала вотчынай сям'і Браніцкіх.
Белая Царква і Александрыя «былі сапраўдным феадальным герцагствам з дваром, з вялікай колькасцю людзей, якія карміліся вакол двара, з вялікімі стайнямі пародзістых коней, з палявання, на якія з'яжджаліся ўся арыстакратыя Паўднёва-Заходняга края» — вось што пісаў пра часы Браніцкіх у Белай Царквы Мікалай Бярдзяеў у сваім «Самапазнанні».
Браніцкія мелі неадназначны ўплыў на сваю галоўную рэзідэнцыю. Яны зрабілі Белую Царкву правінцыйным горадам, які страціў любое адміністрацыйнае значэнне для дзяржавы. Па загадзе Кацярыны II і не без «указкі» Браніцкіх замак быў разбураны, Белацаркоўскае староства ліквідавалі, павятовы цэнтр перанеслі ў Васількова, горад з казённай уласнасці перайшоў у асабістае.
XIX—XX стагоддзі
[правіць | правіць зыходнік]У 1806 годзе Браніцкіх заключылі дагавор з яўрэйскай абшчынай, якой далі дазвол на пасяленне і будаўніцтва ў горадзе. Яўрэі прынеслі ў Белую Царква вялікую гандаль і рамяство. Яна стала вузлом важных транспартных шляхоў, праз яе праходзілі шматлікія ўрадавыя, ваенныя, паштовыя эстафеты і купецкія караваны. У 1809-14 гадах Браніцкі ў цэнтры горада ўзвёў гандлёвыя рады, чым стымуляваў далейшае рассяленне яўрэяў у Белай Царкве і абумовіў карэннае змяненне этнічнага складу гарадскога насельніцтва.
У 1918 годзе Белая Царква зноў у поўны голас заявіла пра сябе. У гэтым горадзе аб'ядналіся вялікая сіла, якая пасля ўскалыхнула ўсю Украіну. «Яшчэ ў верасні ніхто ў Горадзе (Кіеве) не ўяўляў сабе, што могуць збудаваць тры чалавекі, якія маюць талент з'явіцца своечасова, нават у такім нікчэмным месцы, як Белая Царква» — гэтыя крыўдныя для Белай Царквы словы з «Белай гвардыі» Міхаіла Булгакава тычацца Таропцы, Пятлюры і Вінічэнкі і лішні раз пацвярджаюць той факт, што менавіта гэты горад сыграў вядучую ролю ў стварэнні Дырэкторыі Украінскай Народнай Рэспублікі.
У лістападзе 1918 года ў Белай Царкве пачалося ўзброенае паўстанне пад кіраўніцтвам Сімона Пятлюры і Уладзіміра Вінічэнкі. Тут адбывалася фарміраванне асноўных сіл Дырэкторыі. Тут упершыню было надрукавана паведамленне аб аднаўленні ўлады незалежнай УНР.
Больш за месяц горад над Россю было штабам сіл паўстанцаў — фактычна другой сталіцай Украіны. Менавіта адсюль адправілася 60-тысячнае войска, якое 14 лістапада 1918 года захапіла Кіеў.
У час Другой сусветнай вайны ў раёне Белай Царквы ў лістападзе — снежні 1943 адбываліся жорсткія баі, у якіх войскі 1-га Украінскага фронту разграмілі нямецкія полчышчы і стварылі ўмовы для акружэння і знішчэння варожай групоўкі ў Корсунь-Шаўчэнкаўскай аперацыі 1944 года.
Знаходзіцца за 80 км ад Кіева.
Насельніцтва
[правіць | правіць зыходнік]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Вядомыя асобы
[правіць | правіць зыходнік]- Аляксандр Васілевіч Мядзведзь (1937—2024) — беларускі спартсмен і трэнер (вольная барацьба), прафесар.
- Юрый Пятровіч Прудэус (1923—1963) — беларускі архітэктар.
- Шолам Іонавіч Хінчын (1916—1991) — беларускі архітэктар.
Адукацыя і навука
[правіць | правіць зыходнік]
Ітэя[d], Грэцыя (18 чэрвеня 2013)[10]
Астровец Свентакшыскі, Польшча (2001)[10]
Біела-Поле, Чарнагорыя (2 красавіка 2011)[10]
Вільнюс, Літва (13 верасня 2011)[10][11]
Крамянчуг, Украіна (2001)[10]
Пухаў[d], Славакія (2004)[12]
Сенакі, Грузія (2 кастрычніка 1997)[10]
Суйчжоў[d], Кітай (7 студзеня 1997)[10]- Тарнаў, Польшча (2007)[10]
Зноскі
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2022 Державна служба статистики України (укр.)
- ↑ Напісанне Бе́лая Царква́ ў адпаведнасці з арт. Белая Царква. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).
- ↑ Напісанне ў адпаведнасці з ТКП 177-2009 (03150) «Спосабы і правілы перадачы геаграфічных назваў і тэрмінаў Украіны на беларускую мову»
- ↑ Moksha Wikipedia — 2008.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р http://pop-stat.mashke.org/ukraine-cities.htm
- ↑ http://kyivobl.ukrstat.gov.ua/content/p.php3?c=114&lang=1
- ↑ Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року — Київ: Державна служба статистики України, 2019. Праверана 1 ліпеня 2019.
- ↑ Державна служба статистики України Чисельність наявного населення України на 1 січня 2021 року — Київ: Державна служба статистики України.
- ↑ Дзяржаўная служба статыстыкі Украіны Чисельність наявного населення України на 1 січня 2022 року — Кіеў.
- ↑ а б в г д е ё ж https://bc-rada.gov.ua/node/1918
- ↑ https://vilnius.lt/lt/tarptautinis-bendradarbiavimas/
- ↑ https://www.puchov.sk/partnerske-mesta.html
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Белая Царква. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Белая Царква- Украіна. Біла Цэрква Архівавана 13 кастрычніка 2011.
| Раёны |   | |
|---|---|---|
| Гарады | ||
| Пгт |
| |
| Слоўнікі і энцыклапедыі | |
|---|---|
| Нарматыўны кантроль |