МТ-ЛБ

МТ-ЛБ
МТ-ЛБ
МТ-ЛБ
Класіфікацыя	бронетранспарцёр
Баявая маса, т	9,7; 12,2 з грузам
Кампанавальная схема	трансмісійнае і кіравання аддзяленні ў лэбавай частцы, маторнае ў сярэдняй, транспартнае ў кармавой
Экіпаж, чал.	2
Дэсант, чал.	11
Гісторыя
Вытворца
Гады эксплуатацыі	з 1964
Колькасць выпушчаных, шт.	55 000
Асноўныя аператары
Габарыты
Даўжыня, мм	6399—6509
Шырыня, мм	2820—2865
Вышыня, мм	1835—1890
Дарожны прасвет, мм	405 ± 10 міліметр
Браніраванне
Тып брані	сталёвая катаная
Лоб корпуса, мм/град.	14
Узбраенне
Прыцэлы	ПП-61Б
Рухомасць
Тып рухавіка	ЯМЗ-238В
Тып падвескі	незалежная тарсіонная
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

МТ-ЛБ, ШТ-ЛБ (шматмэтавы транспарцёр (цягач) лёгкі браняваны, руск.: МТ-ЛБ - многоцелевой транспортёр (тягач) лёгкий бронированный, «Аб’ект 6») — савецкі плывучы бронетранспарцёр. Створаны для транспартавання (перавозкі) людзей і грузаў, таксама шырока выкарыстоўваецца ў ролі артылерыйскага цягача (у некаторых часцях выкарыстоўваецца для перавозкі асабовага складу матарызаваных стралковых падраздзяленняў, хоць і не прызначаўся для гэтай ролі, у адрозненне ад прынятых раней на ўзбраенне БТР-60).

Прыняты на ўзбраенне ў 1964 годзе, выпускаўся на Харкаўскім трактарным заводзе. У наш час у Расійскай Федэрацыі шэраг мадыфікацый МТ-ЛБ вырабляецца на ААТ Мурамцеплавоз і на Рубцоўскім філіяле ААТ НПК «Уралвагонзавод» імя Ф. Э. Дзяржынскага.

МТ-ЛБ ужываўся савецкімі войскамі у Афганскай вайне, а пасля распаду СССР выкарыстоўваўся практычна ва ўсіх буйных узброеных канфліктах на постсавецкай прасторы. У значных колькасцях МТ-ЛБ таксама пастаўляўся саюзнікам СССР і нейтральным краінам, выкарыстоўваўся ў шэрагу рэгіянальных канфліктаў.

Выкарыстоўваўся як база для шэрагу машын спецыяльнага прызначэння, а шасі бронетранспарцёра выкарыстоўвалася для грамадзянскіх усюдыходаў. Хоць з сярэдзіны васьмідзесятых гадоў і сам МТ-ЛБ у варыянце без вежы і кулямётнага ўзбраення з поспехам выкарыстоўваўся ў народнай гаспадарцы ва ўмовах Крайняй Поўначы як усюдыход.

Мае мянушку «маталыга».

Пасля распаду СССР вытворчая база МТ-ЛБ засталася на тэрыторыі Украіны. На шасі гэтай машыны Харкаўскім трактарным заводам распрацаваны і выпускаецца грамадзянскі ўсюдыход ХТЗ-3Н.

Досвед баявога ўжывання

У асяроддзі вайскоўцаў, якія маюць ускоснае ўяўленне пра гэту машыну, існуе меркаванне пра яе, як пра машыну нізкахуткаснай, слабаабароненай, са слабой агнявой моцай. Такі падыход да МТ-ЛБ заснаваны на параўнальным аналізе гэтай машыны з БМП і БТР. Хібна негатыўная адзнака МТ-ЛБ мае карані ў параўнанні яго характарыстак як баявой машыны пяхоты. Не прымаецца да ўвагі той факт, што МТ-ЛБ з аднаго боку і БМП, БТР з іншага боку — гэта зусім розныя класы вайсковай тэхнікі. У адрозненне ад БМП, БТР, БМД, пры праектаванні МТ-ЛБ не ставілася задачы стварыць баявую машыну падтрымкі пяхоты. Ён першапачаткова праектаваўся як усюдыход для транспарціроўкі грузаў, артылерыйскіх гармат, а таксама — як санітарная машына. З улікам прад’яўленых патрабаванняў, лёгкая браня і кулямёт Калашнікава разглядаюцца не як недахоп, а як добрая якасць. Фактычна, у адрозненне ад звычайнага армейскага грузавіка, функцыі якога ён выконвае, МТ-ЛБ мае гусенічны ход, што павялічвае яго праходнасць, процікулявую браню і кулямётнае ўзбраенне.

Цягач не прызначаны для выкарыстання ў наступальных мэтах. Кулямётнае ўзбраенне ён мае вылучна для ўласнай абароны. Досвед Афганскай вайны паказаў, што, апроч свайго прамога прызначэння, МТ-ЛБ мог у выпадку неабходнасці эфектыўна абараніць кулямётным агнём не толькі сябе, але і гарматныя разлікі, за якімі машына замацавана як цягач.

Мадыфікацыі

Савецкія і расійскія

МТ-ЛБ (Аб’ект 6) — базавы варыянт
- МТ-ЛБВ — усюдыходны варыянт. Мадыфікацыя мае шырэйшыя тракавыя пасы і паніжаны ўдзельны ціск на грунт. Прызначана для арктычных рэгіёнаў.
  - МТ-ЛБВ-Н — шматмэтавы транспарцёр-цягач, адаптаваны для эксплуатацыі ў народнай гаспадарцы.
    - МТ-ЛБВ-НС «Алтай» — шматмэтавы транспарцёр-цягач, адаптаваны для эксплуатацыі ў народнай гаспадарцы.
  - МТ-ЛБВМ — версія з усталёўкай 12,7-мм зенітнага кулямёта НСВТ.
  - МТ-ЛБВМК — версія з усталёўкай 12,7-мм зенітнага кулямёта «Корд». Рухавік ЯМЗ-238ВМ, магутнасцю 240 л.с.
    - МТ-ЛБВМ1К — мадыфікацыя, прыстасаваная для працы на высакагор’і, з усталёўкай новага рухавіка ЯМЗ-238БЛ-1, магутнасцю 310 л.с., новай радыёстанцыяй і новым атапляльнікам.
- МТ-ЛБМ (Аб’ект 6М) — сучасная мадыфікацыя, распрацавана ў ААТ «Мурамцеплавоз»
  - Аб’ект 6МА — варыянт МТ-ЛБМ з вежавай усталёўкай, якая адпавядае бронетранспарцёру БТР-80
    - Аб’ект 6МА1 — мадэрнізацыя «Аб’екта 6МА» з дадатковай усталёўкай 30-мм аўтаматычнага гранатамёта АГС-17 «Полымя»
      - Аб’ект 6МА4 — мадэрнізацыя «Аб’екта 6МА1» з усталяваннем 23-мм аўтаматычнай гарматы 2А14 замест кулямёта КПВТ
    - Аб’ект 6МА2 — мадэрнізацыя «Аб’екта 6МА» з усталяваннем 23-мм аўтаматычнай гарматы 2А14 замест кулямёта КПВТ
  - Аб’ект 6МА3 — мадэрнізацыя «Аб’екта 6МА» з усталяваннем 4 пускавых усталёвак ПТУР 9М133 «Карнет», 7,62-мм кулямёта ПКТМ і 30-мм аўтаматычнага гранатамёта АГС-30 «Атлант»
  - Аб’ект 6МБ — варыянт МТ-ЛБМ з 30-мм гарматай 2А72, вежавая ўсталёўка як у бронетранспарцёра БТР-80А
    - Аб’ект 6МБ2 — мадэрнізацыя «Аб’екта 6МБ» з дадатковым усталяваннем 30-мм аўтаматычнага гранатамёта АГС-17 «Полымя»
  - Аб’ект 6МБ3 — варыянт МТ-ЛБМ з усталяваннем 23-мм авіяцыйнай гарматы ГШ-23у, 12,7-мм зенітнага кулямёта «Корд» і 30-мм аўтаматычнага гранатамёта АГС-30 «Атлант»
  - Аб’ект 6МБ4 — варыянт МТ-ЛБМ з усталяваннем 23-мм авіяцыйнай гарматы ГШ-23к, 12,7-мм зенітнага кулямёта «Корд» і 30-мм аўтаматычнага гранатамёта АГС-30 «Атлант»
  - МТ-ЛБМ1 (Аб’ект 6М1) — мадыфікацыя МТ-ЛБ з усталяваннем новага рухавіка ЯМЗ-238БЛ-1, магутнасцю 300—310 л.з., механічнай трансмісіі з гідрааб’ёмным механізмам кіравання завароткам
    - МТ-ЛБМ1А7 — варыянт з вежавай усталёўкай, якая адпавядае бронетранспарцёру БТР-80, з усталёўкай 7,62-мм кулямёта ПКТМ, 12,7-мм зенітнага кулямёта «Корд», 30-мм аўтаматычнага гранатамёта АГС-17 «Полымя» і ўсталявана сістэма 902В для пастаноўкі дымавых завес.
    - МТ-ЛБМ1Б2 — мадыфікацыя МТ-ЛБМ1 з ідэнтычным узбраеннем «Аб’екта 6МБ2»
  - МТ-ЛБМ2 (Аб’ект 6М2) — мадыфікацыя МТ-ЛБ ад «Курганмашзавода» з усталяваннем новага рухавіка і трансмісіі.
- МТ-ЛБ-ЛПТ — лесапажарны трактар. Вытворца ААТ «Мурамцеплавоз».

Украінскія

МТ-ЛБР6 — БМП на шасі МТ-ЛБ з баявым модулем «ЗТМ-1». Узбраенне: 30-мм аўтаматычная гармата ЗТМ-1, 7,62-мм кулямёт КТ, дымавыя гранатамёты сістэмы 902Б «Хмара». Абароненасць экіпажа ўзмоцнена за кошт разнесенага бранявання і кевларавага падбівання, хадавая частка прычынена процікумулятыўнымі экранамі. Вытворца — Харкаўскі трактарны завод імя Сэрга Арджанікідзэ.

МТ-ЛБР7 — БМП на шасі МТ-ЛБ з баявым модулем «Штурм».^[2] Узбраенне: 30-мм аўтаматычная гармата ЗТМ-1, спараны з ёй 7,62-мм кулямёт КТ-7,62, дзве пускавыя ўсталёўкі ПТУР 9М114М «Конкурс-М», 30-мм аўтаматычны гранатамёт, дымавыя гранатамёты. Абароненасць экіпажа ўзмоцнена за кошт разнесенага бранявання і кевларавага падбівання. Вытворца — Харкаўскі трактарны завод імя Сэрга Арджанікідзэ.

МТ-ЛБМШ — БМП на шасі МТ-ЛБ з баявым модулем «Шквал».^[3] Узбраенне: 30-мм аўтаматычная гармата ЗТМ-1, спараны з ёй 7,62-мм кулямёт КТ-7,62, дзве процітанкавыя кіраваныя ракеты (ПТРК) «Бар’ер», 30-мм аўтаматычны гранатамёт, дымавыя гранатамёты.

Польскія

MT-LB — мадыфікацыя з усталяваннем 12,7-мм кулямёта ДШКМ.

Швецкія

Pbv 401 — мадыфікацыя з усталяваннем 7,62-мм кулямёта Ksp 58 ці Ksp 95

Казахстанскія

«Айбат» — самаходны мінамёт казахстанскай вытворчасці, распрацаваны ізраільскай фірмай «Солтам». Уяўляе сабою МТ-ЛБ, узброены мадэрнізаваным савецкім мінамётам 2Б11.

Машыны на базе

Савецкія і расійскія

МТП-ЛБ — машына тэхнічнай дапамогі. Вежавая ўсталёўка з кулямётам адсутнічаюць, на даху ўсталявана грузавая платформа
МТ-ЛБбу (Аб’ект 10) — падоўжаная версія, шасі мае 7 коўзанак з кожнага боку.
Аб’ект 26 — шасі 122-мм самаходнай гаўбіцы 2С1 «Гваздзік».
1РЛ232 «Леапард» — савецкая станцыя наземнай артылерыйскай выведкі СНАР-10
2С24 — самаходнае шасі мінамётнага комплексу 2К32 «Панна»
9А34 — баявая машына ЗРК 9К35 «Страла-10СВ» (варыянт без радыёпеленгатара)
9А35 — баявая машына ЗРК 9К35 «Страла-10СВ» (варыянт з радыёпеленгатарам)
9П149 — баявая машына ПТРК 9К114 «Штурм-З»
Да-611 — машына радыяцыйнай выведкі
Да-612 — машына радыяцыйнай выведкі
АЗМ — расійская аэратранспартабельная землеройная машына
УДЗМ — расійская ўніверсальная дарожна-землеройная машына
РХМ «Кашалот» — савецкая выведвальная хімічная машына
РПМ — радыяцыйна-пошукавая машына
«Тунджа» — самаходны мінамёт з усталяваннем 120-мм мінамёта М-120
«Тунджа-Сані» — самаходны мінамёт з усталяваннем 120-мм мінамёта 2Б11
2К21-2 — самаходны мінамёт з усталяваннем 82-мм мінамёта 2Б14 «Паднос» і 12,7-мм зенітнага кулямёта «Корд»
2К32 «Панна» — самаходны мінамёт з усталёўкай 82-мм мінамёта 2Б24

Балгарскія

МТ-ЛБ АТ-І — гусенічны мінны загараджальнік
МТ-ЛБ МРХР — машына радыёхімічнай выведкі
МТ-ЛБ СЁЕ — баявая медыцынская машына
МТ-ЛБ ТМХ — самаходны мінамёт з 82-мм мінамётам М-37М
БМП-23 — баявая машына пяхоты, узброеная 23-мм аўтаматычнай гарматай 2А14 і ПТРК 9К11 «Малютка». У канструкцыі хадавой часткі выкарыстоўваюцца элементы МТ-ЛБ і 122-мм самаходнай гаўбіцы 2С1 «Гваздзік»
БМП-30 — баявая машына пяхоты з усталяваннем баявога аддзялення савецкай баявой машыны пяхоты БМП-2
БРМ «Сава» — баявая разведвальная машына. Мае тры варыянту выканання:
- «Сава-1» — з радыёстанцыяй Р-130М і тэлескапічнай шчоглай
- «Сава-2» — з радыёстанцыяй Р-143
- «Сава-3» — з РЛС наземнай выведкі 1РЛ133 пераноснай станцыі назірання і выведкі ПСНР-5 «Крэда»
КШМ-Р-81 «Дэльфін» — камандна-штабная машына
Р-80 — станцыя наземнай артылерыйскай выведкі

Польскія

TRI (Transporter Rozpoznania Inzynieryjnego) — інжынерная выведвальная машына
WEM Lotos — баявая медыцынская машына
WPT Mors — машына тэхнічнай дапамогі.
R-137T — перасоўная радыёстанцыя
- ZWD-1 «Irys» — камандны пункт аўтаматызаванага комплексу «Irys».
MT-LB-23M «Krak» — зенітная самаходная ўсталёўка, узброеная 23-мм зенітнымі аўтаматамі (не пайшоў у серыю).
«Przebisnieg» — комплекс РЭБ, складаецца з трох машын:
- SZ — станцыя радыёперашкод;
- SR — станцыя распазнання;
- WD krel — камандны пункт
«Opal-I»/«Opal-II» — мадэрнізацыя МТ-ЛБ са зменай корпуса, вадамётаў, усталёўкай новага рухавіка SW680/167/1 і вежкі з 12,7-мм зенітным кулямётам НСВТ^[4] (не пайшоў у серыю)
BWO-40 — баявая машына пяхоты. Узброена 40-мм гарматай (не пайшоў у серыю)

Украінскія

ХТЗ-3Н — дэмілітарызаваны МТ-ЛБ. Транспартная гусенічная снегабалотаходавая машына, прызначаная для выканання транспартных і іншых адмысловых прац ва ўмовах бездарожжа і ў цяжкадаступных раёнах.^[5] Вытворца — Харкаўскі трактарны завод імя Серго Арджанікідзэ.
ТГМ-126 — транспартная гусенічная машына на шасі МТ-ЛБ.^[6] Вытворца — Харкаўскі аўтамабільны рамонтны завод.

Аператары

Сучасныя

Баявая машына 9П149 ПТРК «Штурм-З» у Артылерыйскім музеі Санкт-Пецярбурга

Азербайджан — 336 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Арменія — некаторая колькасць МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Бангладэш — 134 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Беларусь — 50 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Балгарыя — 315 МТ-ЛБ, а таксама 687 адзінак тэхнікі на яго базе, па стане на 2012 год. Складзены кантракт на пастаўку ў Ірак 500 бронетранспарцёраў, з ліку якія здымаюцца з узбраення.^[7]
Грузія — 66 МТ-ЛБ, з іх 21 на захоўванні, па стане на 2012 год
ДР Конга — 6 адзінак МТ-ЛБ пастаўлены з Украіны ў 2000 годзе^[8]
Ірак — 61 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Казахстан — 180 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Літва — 10 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Паўночная Македонія — 10 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Малдова — 55 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
М’янма — 26 МТ-ЛБМШ, па стане на 2012 год^[9]^[10]
Нігерыя — 67 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Польшча — некаторая колькасць МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Расія:
- Сухапутныя войскі Расійскай Федэрацыі — 7000 МТ-ЛБ, з іх 2000 на захоўванні, па стане на 2012 год
- Марская пяхота Расіі — 250 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
- Берагавыя войскі ВМФ Расіі — 400 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
ЗША — 17 адзінак МТ-ЛБ пастаўлены з ФРГ у 1991 годзе^[8]
Украіна — 2090 МТ-ЛБ, па стане на 2010 год^[11]
Уругвай — 3 МТ-ЛБ, па стане на 2012 год
Фінляндыя — 102 МТ-ЛБВ, па стане на 2012 год
Швецыя — 137 Pbv.401A, з іх 56 Pbv.4020 па стане на 2010 год

Былыя

Служба і баявое ўжыванне

Афганская вайна (1979—1989)^[12]
Узброены канфлікт у Прыднястроўе — Некаторая колькасць МТ-ЛБ знаходзіцца на ўзбраенні Прыднястроўскіх узброеных сіл. Удзельнічалі ў сакавіку 1992 года ў баях. Ужываліся таксама і з боку Малдавіі. На некаторыя машыны ўсталёўваліся ўсталёўкі ЗП-23-2^[13]
Другая чачэнская вайна — выкарыстоўваліся Расійскімі войскамі. Па стане на лістапад 1999 года ў Чачэнскай Рэспубліцы было засяроджана 667 адзінак МТ-ЛБ^[14]
Узброены канфлікт у Паўднёвай Асеціі (2008)^[15]
Узброены канфлікт на ўсходзе Ўкраіны (2014)^[16]

Выяв

МТ-ЛБВМК на паказе ваеннай тэхнікі ў Броніцах:

Станцыя засечкі ядзерных выбухаў К-612-О на вучэннях часцей і падраздзяленняў войскаў радыяцыйнай, хімічнай і біялагічнай абароны на Шыханскім палігоне:

Відэа

Гл. таксама

Зноскі

↑ https://web.archive.org/web/20190828005018/https://bmpd.livejournal.com/2571099.html
↑ МТ-ЛБМШ (нявызн.). Army Guide.
↑ Укрспецэкспорт прапануе ўзмацненне ўзбраення для МТ-ЛБМШ (нявызн.). Army Guide.
↑ Sopel/Stalagmit (польск.)(недаступная спасылка). Militarium.net. Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2009. Праверана 28 лістапада 2014.
↑ ХТЗ-3Н снегоболотоход (нявызн.). Харкаўскі трактарны завод.
↑ Транспартныя гусенічныя машыны Архівавана 5 сакавіка 2014.
↑ Балгарыя прадасць 500 бронетранспарцёраў у Ірак (нявызн.). Army Guide.
↑ ^а ^б Stockholm International Peace Research Institute — Arms Transfers Database (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2010. Праверана 28 лістапада 2014.
↑ Рынкі ўзбраенняў
↑ Мадэрнізаваныя МТ-ЛБМШ у М’янме
↑ Ground Forces — Ukraine (англ.). GlobalSecurity.org. Праверана 2 верасня 2012.
↑ А. Р. Заец.. Бранетанкавая тэхніка ў Афганістане (1979—1989) (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 21 чэрвеня 2012. Праверана 4 чэрвеня 2012.
↑ Віталь Майсееў.. Танкі ў Прыднястроўе (нявызн.). Альманах «Ваенны каментатар», 2003, № 1(5). Ваенна-патрыятычны сайт «Адвага» (1 студзеня 2003). Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 16 мая 2012.
↑ Генадзь Жилин.. МТ-ЛБ: працяг тэмы : Незаслужана забыты «працавік» другой чачэнскай (нявызн.). Часопіс «Свет зброі», № 7, 2006. Ваенна-патрыятычны сайт «Адвага» (1 ліпеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 26 чэрвеня 2012. Праверана 4 чэрвеня 2012.
↑ Сяргей Варанцоў.. Асеція ў агні (нявызн.)(недаступная спасылка). «Франтавая ілюстрацыя», № 6, 2008. Ваенна-патрыятычны сайт «Адвага». Архівавана з першакрыніцы 24 красавіка 2014.
↑ Поўны разгром калоны 51-й брыгады - чорны дзень ВСУ (нявызн.).

Літаратура

Military Balance 2012
Лёгкі шматмэтавы гусенічны транспарцёр-цягач МТ-ЛБ. Тэхнічнае апісанне і інструкцыя па эксплуатацыі. 6.00.001ТО. — 4-е выданне, дапоўненае. — М.: Ваеннае выдавецтва, 1985. — 447 с.

Спасылкі

МТЛБ (ТГМ-5), палепшаная кабіна Архівавана 5 лютага 2015.
Light Armoured Multipurpose Tracked Tractor MTLB (англ.)(недаступная спасылка). Huta Stalowa Wola. Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2014. Праверана 28 лістапада 2014.
Russia upgrades firepower for MT-LB. Jane’s, 26 September 2006 Архівавана 16 кастрычніка 2006.
MT-LB Multipurpose Armoured Vehicle (англ.)
MT-LB Light Armored Multi-purpose Vehicle (англ.)

[_167d8f3848defd46-1] ttps://web.archive.org/web/20190828005018/https://bmpd.livejournal.com/2571099.html

[2] МТ-ЛБМШ (нявызн.). Army Guide.

[3] Укрспецэкспорт прапануе ўзмацненне ўзбраення для МТ-ЛБМШ (нявызн.). Army Guide.

[militarium.net-4] Sopel/Stalagmit (польск.)(недаступная спасылка). Militarium.net. Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2009. Праверана 28 лістапада 2014.

[5] ХТЗ-3Н снегоболотоход (нявызн.). Харкаўскі трактарны завод.

[6] Транспартныя гусенічныя машыны Архівавана 5 сакавіка 2014.

[Army_Guide-7] Балгарыя прадасць 500 бронетранспарцёраў у Ірак (нявызн.). Army Guide.

[SIPRI-8] а ^б Stockholm International Peace Research Institute — Arms Transfers Database (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2010. Праверана 28 лістапада 2014.

[9] Рынкі ўзбраенняў

[10] Мадэрнізаваныя МТ-ЛБМШ у М’янме

[11] Ground Forces — Ukraine (англ.). GlobalSecurity.org. Праверана 2 верасня 2012.

[12] А. Р. Заец.. Бранетанкавая тэхніка ў Афганістане (1979—1989) (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 21 чэрвеня 2012. Праверана 4 чэрвеня 2012.

[13] Віталь Майсееў.. Танкі ў Прыднястроўе (нявызн.). Альманах «Ваенны каментатар», 2003, № 1(5). Ваенна-патрыятычны сайт «Адвага» (1 студзеня 2003). Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 16 мая 2012.

[14] Генадзь Жилин.. МТ-ЛБ: працяг тэмы : Незаслужана забыты «працавік» другой чачэнскай (нявызн.). Часопіс «Свет зброі», № 7, 2006. Ваенна-патрыятычны сайт «Адвага» (1 ліпеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 26 чэрвеня 2012. Праверана 4 чэрвеня 2012.

[15] Сяргей Варанцоў.. Асеція ў агні (нявызн.)(недаступная спасылка). «Франтавая ілюстрацыя», № 6, 2008. Ваенна-патрыятычны сайт «Адвага». Архівавана з першакрыніцы 24 красавіка 2014.

[16] Поўны разгром калоны 51-й брыгады - чорны дзень ВСУ (нявызн.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]