Обер-Ост

Ober Ost
	тэрыторыя ў падначаленні Вярхоўнага камандавання
Ober Ost
	Oberbefehlshaber der gesamten deutschen Streitkräfte im Osten
Герб	Сцяг
	; Тэрыторыя Ober Ost у 1916
< ; < ; < ; < ; < ; < >; >; >; >; > 1914 — 1919 ;
Сталіца	Кёнігсберг
Найбуйнейшыя гарады	Коўна, Вільня
Мова(ы)	Нямецкая мова
Афіцыйная мова	нямецкая
Грашовая адзінка	Ост-рубель
Плошча	108.808 км²
Насельніцтва	~3 000 000
Форма кіравання	Акупацыя
Дынастыя	Вітэльсбахі
Кіраўнікі дзяржавы
Галоўнакамандуючы
• 1914-1916	Паўль фон Гіндэнбург
• 1916-1918	Леапольд Баварскі
• 1918-1919	Макс Хофман
Кіраўнік адміністрацыі
• 1914-1916	Эрых Людэндорф
• 1916-1919	Макс Хофман
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ober Ost (скарачэнне ад ням.: Oberbefehlshaber der gesamten Deutschen Streitkräfte im Osten — «Вярхоўны Галоўнакамандуючы ўсімі нямецкімі войскамі на Усходзе») — орган ваеннай улады Германскай імперыі падчас І Сусветнай вайны на тэрыторыі ўсходняга фронту. Па заключэнні Брэсцкага перамір’я пад кіраўніцтва гэтай структуры перайшлі вызначаныя заходнія рэгіёны тагачаснай Расійскай імперыі, а менавіта Літва (без Клайпеды, якая на той момант належала Германіі), поўдзень Латвіі, цэнтр і захад Беларусі, крайні ўсход Польшчы, што агулам складала тэрыторыю ў прыкладна 108 808 км².

Створаны ў 1914 годзе. Першым на чале структуры стаў Паўль фон Гіндэнбург — ваенны герой Прусіі і будучы прэзідэнт Веймарскай рэспублікі. Існавала і другая пасада — начальнік штаба, якую першым заняў Эрых фон Фалькенгайн.

Палітычны лад

Падчас існавання Обер-Оста на акупаваных тэрыторыях была ўстаноўленая параўнальна жорсткая сістэма ўлады. Так, спецыяльнае ведамства пад назвай «Транспартная палітыка» (ням.: Verkehrspolitik) падзяліла зямельныя надзелы без уліку існай на той момант сацыяльнай і этнічнай арганізацыі. Было забаронена перасякаць межы паветаў, з-за чаго мясцовыя яўрэйскія гандляры былі пазбаўленыя магчымасці зарабляць на жыццё^[1]. Органы ўлады Обер-Оста не ўспрымалі мясцовую культуру і прадпрымалі намаганні па г. зв. «цывілізаванні» мясцовага насельніцтва, спрабуючы інтэграваць яго ў сістэму нямецкага грамадства і культуры^[1]. Збудаваныя чыгункі былі дазволеныя да выкарыстання толькі нямецкім прадстаўнікам; мясцовыя настаўнікі, як правіла, замяняліся нямецкімі^[2].

У 1915 годзе, у сувязі з прасоўваннем на ўсход, пад кантроль Обер-Оста трапілі новыя тэрыторыі. У той час намеснік фон Гіндэнбурга Эрых Людэндорф заснаваў сістэму кіравання гэтым вялікім абшарам, хоць тэхнічна ім кіраваў Гіндэнбург. У структуру арганізацыі былі ўведзеныя дзесяць спецыяльных пасадаў, людзі на якіх адказвалі за фінансы, сельскую гаспадарку і іншыя галіны дзейнасці. У адміністрацыйна-тэрытарыяльным плане Обер-Ост быў падзелены на тры асаблівыя рэгіёны (ням.: Verwaltungsgebiete) — Курляндыя, Літва, Беласток-Гродна.

Па заканчэнні вайны Людэндорф планаваў засвоіць гэтыя землі ў якасці месца для пасялення сваіх войскаў, а таксама нямецкіх бежанцаў з унутраных частак Расіі^[2]. У часы кіравання Людэндорфам Обер-Ост хутка выйшаў па паказчыках вытворчасці харчу і нават пачаў экспарт лішкаў вытворчасці ў цэнтральную Германію. Тым не менш, органы ўлады Обер-Оста не здолелі заваяваць давер мясцовых насельнікаў з прычыны сталага павелічэння падаткаў і экспрапрыяцыяў і адсутнасці ў іх права голасу^[2].

Пасля таго, як Гіндэнбург і Людэндорф у 1916 узялі на сябе вярхоўнае кіраўніцтва ўсімі нямецкімі ўзброенымі сіламі, іхнім намеснікам на Усходзе стаў прынц Леапольд Баварскі.

Зносіны з мясцовым насельніцтвам

Адміністрацыя Обер-Оста мела складанасці ў зносінах з мясцовымі жыхарамі. З прадстаўнікамі вышэйшых класаў мясцовых жыхароў нямецкія салдаты маглі кантактаваць з дапамогай нямецкай або французскай моў, яўрэйскае насельніцтва ў мястэчках магло размаўляць па-нямецку або на ідышы (апошні належыць да германскіх моў і мае падабенствы з нямецкай, праз што немцы былі ў стане крыху разумець ідыш)^[3], аднак у сельскай мясцовасці салдатам даводзілася разлічваць на наяўнасць людзей, якія маглі б перакладаць нямецкую на адну з мясцовых моў^[3]. Падсумоўваючы, гісторыкі робяць выснову, што дадзеныя моўныя праблемы значна ўскладнялі працу нямецкай адміністрацыі^[3]. Часам для распаўсюджвання пастановаў Обер-Оста прыцягвалася духавенства як эфектыўны пасрэднік для людзей, якія размаўлялі на іншай мове^[3].

Кастрычніцкая рэвалюцыя

Па здзяйсненні Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Расіі і заключэнні Брэсцкага перамір’я некаторыя рэгіёны пажадалі патрэбным бачыць пранямецкую ўладу ў сваіх рэгіёнах. Так, у Латвіі было ўтворана Аб’яднанае Балтыйскае Герцагства, а ў Літве была ўсталявана манархія на чале з нямецкім герцагам Урахам.

Адміністрацыйнае ўладкаванне

У адміністрацыйна-тэрытарыяльным плане занятыя тэрыторыі былі падзеленыя на тры рэгіёны (ням.: Verwaltungsgebiete) — Курляндыю (займаў паўднёвы захад Латвіі, назва адпавядала гістарычнай назве гэта часткі Латвіі), Літву (сучасная тэрыторыя Літвы без Клайпеды, а таксама вызначаныя паўночна-заходнія часткі Беларусі і паўночна-ўсходнія часткі Польшчы) і Беластоцка-Гродзенскі рэгіён (займаў, адпаведна, наваколлі Беластока і Гродна).

Серад ваенных падраздзяленняў на тэрыторыі Обер-Оста былі размешчаныя 10-я армія са штабам у Гродне і армейская групоўка Кіева.

На тэрыторыі Обер-Оста ад снежня 1915 выдаваліся двумоўныя пашпарты — абавязкова на нямецкай мове і на выбар польскай, латышскай, літоўскай, яўрэйскай (ідыш). Ад сакавіка 1916 з’явілася магчымасць атрымаць пашпарт і на беларускай мове. Гэтыя пашпарты сталі амаль што ні першымі афіцыйнымі дакументамі, у якіх ужывалася беларуская мова^[4].

Нямецкія ўлады спрабавалі праводзіць палітыку аднолькавага стаўлення да ўсіх нацыянальнасцяў, па прычыне не да канца вырашаных планаў адносна акупаваных зямель. Гэта праяўлялася ў адкрыцці школ з нацыянальнымі мовамі навучання. Да вясны 1918 года было арганізавана 710 школ з літоўскай мовай навучання, 299 з польскай, 89 з беларускай. Праблемамі пры адкрыцці беларускіх школ былі недахоп настаўнікаў і супрацьдзеянне каталіцкага духавенства. Абавязковай мовай да вывучэння ва ўсіх школах была таксама нямецкая^[5].

Наступствы

Пасля разгрому блоку Цэнтральных дзяржаў у Першай сусветнай вайне і рэвалюцыі ў Германіі ў канцы 1918 — пачатку 1919 гг. нямецкія войскі пачалі адступаць з тэрыторыі Обер-Оста. У атрыманым адміністрацыйным вакууме мясцовыя нацыянальныя рухі паспрабавалі ўзяць улады ў свае рукі і заснаваць уласныя нацыянальныя дзяржавы. Тым не менш, часта разуменне тэрыторый будучых дзяржаў у розных нацыянальных рухаў адрознівалася, што прывяло да ўзаемных тэрытарыяльных прэтэнзій; таксама пачаліся сутыкненні з расійскімі камуністамі, якія ставілі на мэце распаўсюджванне сваёй улады на тэрыторыю былой Расійскай імперыі.

Незалежную нацыянальную дзяржаву паспрабавалі стварыць і прадстаўнікі беларускіх нацыянальных рухаў (гл. Беларуская Народная Рэспубліка), аднак органы ўлады новаабвешчанай дзяржавы не здолелі арганізаваць баяздольную армію і прыцягнуць у палітычным плане беларускае насельніцтва, праз што тэрыторыя сучаснай Беларусі была амаль бяскроўна занятая спачатку Расіяй і УНР, потым — Літвой (Маскоўскі дагавор) і Польшчай (самаабарона Лідскай і Гродзенскай зямель). Органы ўлады БНР распаўсюджвалі свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі, у тым ліку, і на тэрыторыі значна на ўсход (Віцебск, Смаленск, Бранск), якія кантраляваліся Расіяй нават у часы нямецкай акупацыі. Пазней інтарэсы больш моцных суседзяў Беларусі сутыкнуліся, што прывяло, у прыватнасці, да савецка-польскай вайны.

Дзяржавы-пераемніцы

Гістарычныя паралелі з палітыкай Трэцяга Рэйху

Гісторык Веяс Габрыель Люлевічус у працы War Land on the Eastern Front: Culture, National Identity, and German Occupation in World War I сцвярджае, што нямецкая палітыка датычна тэрыторый Обер-Оста карэлявала з адпаведнай палітыкай Нацысцкай Германіі на акупаваных ёю ўсходніх тэрыторыях. Як мяркуе Люлевічус, немцы пачалі ўспрымаць гэты рэгіён як тэрыторыю, заўсёды ахопленую «хаосам, хваробамі і варварствам»^[6]. Люлевічус здолеў сабраць значную колькасць доказаў (напрыклад, дзяржаўныя дакументы, лісты, дзённікі і г. д.), аднак у яго працы не згадваецца пра выпадкі станоўчай палітыкі немцаў да мясцовага насельніцтва^[6] (напрыклад, дазвол адкрыцця беларускамоўных школ у Беларусі падчас нямецкай акупацыі). Таксама, на думку іншых гісторыкаў, Люлевічус не звязвае досвед нямецкай палітыкі ў Обер-Осце з нямецкай палітыкай на нямецкіх каланіяльных уладаннях^[6].

Зноскі

↑ ^а ^б Gettman, Erin. The Baltic Region during WWI. — 2002.
↑ ^а ^б ^в Koehl, Robert Lewis. 59 // A Prelude to Hitler's Greater Germany. — The American Historical Review, 1953. — Т. 1. — С. 43-65.
↑ ^а ^б ^в ^г Vagts, Alfred. 7 // A memoir of Military Occupation. — Military Affairs. — Т. 1. — С. 16-24.
↑ Рааго П. А. Асаблівасці мовы нямецкіх акупацыйных пашпартоў 1916г Архівавана 9 лютага 2023. // Беларускае слова: тэрміналогія і тэрміназнаўства : зборнік артыкулаў па матэрыялах навуковых чытанняў, прысвечаных 70-годдзю з дня нараджэння прафесара Л. А. Антанюк — Мінск: БДУ, 2020. — С. 153—161.
↑ Томаш Блашчак. Беларусы ў Літоўскай Рэспубліцы (1918—1940) пераклад з польскай мовы Андрэя Вашкевіча. — Смаленск, Інбелкульт, 2022. — С. 45-46. ISBN 978-5-00076-059-8
↑ ^а ^б ^в Gatrell, Peter; Liulevicius, Vejas Gabriel. 60 // Review of War Land on the Eastern Front: Culture, National Identity, and German Occupation in World War I. — Slavic Review, 2001. — Т. 4. — С. 844-845.

Літаратура

Vejas Gabriel Liulevicius: <212 %3AWLOTEF>2.0.CO%3B2-8 War Land on the Eastern Front: Culture, National Identity, and German Occupation in World War I(недаступная спасылка) — review by Matthew R. Schwonek in The Journal of Military History, Vol. 65, No. 1. (Jan., 2001), pp. 212-213.
Stone, N (1975). The eastern front 1914—1917. New York: Charles Scribner’s Sons.
Davies, Norman (1972). White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War, 1919-20. (2004 edition: ISBN 0-7126-0694-7)

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Обер-Ост

[g-1] а ^б Gettman, Erin. The Baltic Region during WWI. — 2002.

[k-2] а ^б ^в Koehl, Robert Lewis. 59 // A Prelude to Hitler's Greater Germany. — The American Historical Review, 1953. — Т. 1. — С. 43-65.

[v-3] а ^б ^в ^г Vagts, Alfred. 7 // A memoir of Military Occupation. — Military Affairs. — Т. 1. — С. 16-24.

[4] Рааго П. А. Асаблівасці мовы нямецкіх акупацыйных пашпартоў 1916г Архівавана 9 лютага 2023. // Беларускае слова: тэрміналогія і тэрміназнаўства : зборнік артыкулаў па матэрыялах навуковых чытанняў, прысвечаных 70-годдзю з дня нараджэння прафесара Л. А. Антанюк — Мінск: БДУ, 2020. — С. 153—161.

[5] Томаш Блашчак. Беларусы ў Літоўскай Рэспубліцы (1918—1940) пераклад з польскай мовы Андрэя Вашкевіча. — Смаленск, Інбелкульт, 2022. — С. 45-46. ISBN 978-5-00076-059-8

[l-6] а ^б ^в Gatrell, Peter; Liulevicius, Vejas Gabriel. 60 // Review of War Land on the Eastern Front: Culture, National Identity, and German Occupation in World War I. — Slavic Review, 2001. — Т. 4. — С. 844-845.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]