Etrurska umjetnost

Etrursko zidno slikarstvo, Grobnica triklinijum, Tarkvinija, oko 480. p. n. e.

Krilati konji s ormovima, bareljef od terakote, etruščanska umjetnost iz helenističkog doba (Palazzo Vitelleschi, Tarkvinija)

Etrurska umjetnost odnosi se na stil arhitekture, slikarstva, skulpture i primijenjenih umjetnosti koja se razvijala na području Italije u periodu između 9. i 2. vijeka p. n. e. U kulturnom i umjetničkom pogledu Etrurci su tijesno vezani za Malu Aziju i stari Bliski istok.

Historija

Porijeklo Etruščana se veže za Malu Aziju i stari Bliski istok. Najvjerovatnije je da su Etrurci na Apeninsko poluostrvo došli iz Lidije iz Male Azije, a o tome svjedoči i klasični grčki historičar Herodot. Prije njih za vrijeme željeznog doba, razvijala se tzv. Villanovanska kultura na području između Rima i Firence. Zbog blizine drugih antičke kulture su uticale na etrursku umjetnost kao što su Grčka, Fenicija, Egipat, Asirija i Bliski istok. Etrušćani su posudili svoju abecedu od grka, ali je njihov jezik, čije je naše razumijevanje još uvijek vrlo ograničena, nema vezu među poznatim jezicima.

Hronologija

• 800-650. p. n. e. - Orijentalni period
• 650-500. p. n. e. - Arhajski period
• 500-300. p. n. e. - Klasični period
• 300-100. p. n. e. - kasna faza, rimska kultura

Religija i mitologija

Etrurci su imali brojna božanstva od kojih su mnoga danas nepoznata. Neka od vodećih božanstava su se na kraju izjednačila sa glavnim grčkim i rimskim božanstvima.

etruršćanski	grčki	rimski
Tinia	Zeus	Jupiter
Uni	Hera	Junona
Menvra	Atena	Minerva
Apulu	Apolon	Apolon
Artumes	Artemida	Dijana
Hercle	Heraklo	Heraklo

Arhitektura

Etrušćanski tumul kod Červeterija

Etrurska arhitektura je dala trajan doprinos rimskoj arhtekturi. Malo je sačuvanih arhitektonskih spomenika.

Danas ne postoji nijedan očuvani etrurski hram. Glavni razlog tome je što su Etruršćani podizali hramove od trošnog materijala, prije svega drveta, dok su temelji rađeni od kamena. Oblik etrurskog hrama bio je vrlo sličan Grčkom hramu. Duboki trijem sa stubovima nosi gornji dio hrama, sastoji se od friza i zabata, na vrhu krova najčešće su se nalazile skupine skulptura od terakote, dok je friz bio ukrašen reljefima.

Ističući zagrobni život, slično kao Egipćani, Etrurci su veliku pažnju posvećivali sahranjivanju. Način sahranjivanja razvio se od urni antropomorfnog izgleda pa do grobnica s jednom ili više prostorija. Ono što je najbolje sačuvano jesu grobnice, koje Rimljani nisu skrvnavili i u kojima je sačuvano ono što mi danas znamo o etrurskoj umjetnosti i uopšte o Etrurcima. Grobnice su pune slika, reljefa i skulptura. Građene su u obliku kupastih humki – tumulusa. Tumuli su podezemni kružni grobovi izgrađeni od velikih komada kamena, natkriveni lažnom kupolom i pokriveni zemljom. Kasnije se razvija tip grobnica koje su zidane ili ugrađivane u stijeni, imaju centralnu prostoriju do koje se dolazi dugim hodnikom. Unutrašnjost je urađena poput kuća za stanovanje, sa svim detaljima i predmetima neophodnim za svakodnevnu upotrebu. Tako bogato opremljene grobnice su odraz vjerovanja u zagrobni život.

Najznačajnije nekropole nalaze su u Tarkviniji, Vejima, Červeteriju, Vulčiju i Orvijetu.

Skulptura

Statua Apolona iz Veja, terakota, oko 550-520. godine p. n. e.

Poklopac sarkofaga sa prikazom bračnog para, oko 420. godine p. n. e.

Himera iz Areca, bronza, oko 5. vijeka p. n. e.

Glavni materijal etrurskih kipara bila je glina. Etrurski kipari su imali više sklonosti modelovanju u glini, a ne klesanju kamenja (za razliku od grka). Od ostalih materijala važno je spomenuti bronzu, koja je pored terakote najzastupljenija. Specifičan oblik etrurskog kiparstva predstavljaju sarkofazi pronađeni u grobnicama. Na poklopcu sarkofaga od terakote prikazivani su u poluležećem položaju zagrljeni bračni parovi. Posebnu izražajnost umjetnik ističe u samom portretu preminulih. Naglašene oči i osmijeh koji podsjeća na arhajski upečatljivi su elementi ovih skulptura. Čitavo tijelo muškarca i žene bilo je obojeno živim bojama.

Poklopac sarkofaga sa prikazom bračnog para. Ovakav način prikazivanja umrlih počinje u periodu kada je Etrurska civilizacija bila na vrhuncu moći, krajm 6. i početkom 5. vijeka p. n. e. Glavne karakteristike u izradi ovih sarkofaga su da su poklopci izrađeni u obliku ležaja, preminuli su prikazani u poluležećem položaju, najčešće zagrljeni. Iako su Etrurci posvećivali veliku pažnju likovima preminulih, u početku nisu pokazivali veliku zainteresovanost za individualni portret. Tek su oko 300. godine p. n. e. počeli da posvećuju pažnju izrazu lica, i to pod uticajem grčkog portreta.

Himera iz Areca je možda jedno od najvažnijih djela Etrurske skulpture. Rađena je u bronzi u prirodnoj veličini, i predstavlja mitsko biće dijelom lav, dijelom koza, a dijelom zmija. Inače je čest motiv u etruršćanskoj umjetnosti, pojavljuje se na ogledalima, obojenoj keramici i pečatima. Pronađena je sredinom 16. vijeka.

Statua Apolona iz Veja odlikuje se izuzetnom snagom i ekspresivnošću kako portreta tako i same figure. Pretpostavlja se da je djelo umjetnika Vulca, jedinog etrurskog umjetnika čije je ime poznato. Statua je bila dio grupe koja je prikazivala sukob između Apolona i Herakla.

Slikarstvo

Etrursko zidno slikarstvo, Grobnica leoparda, Tarkvinija, oko 470. p. n. e.

Etrursko zidno slikarstvo sačuvano je samo u grobnicama. Grobnice nose naziv po glavnom motivu koji je oslikan na zidovima ili po imenu pronalazača. Grobne slike su bile rijetke i smatrale su se povlasticom malobrojnih pripadnika etruršćanske elite. Samo su se neki od njih sahranjivali u posebnim grobnicama, a tek je jedan do dva posto tih grobova bilo ukrašeno slikama. Te slike obično su rađene tehnikom fresko. Prvo se kamena površina izglanča, potom se slika po svježem sloju žbuke. Boja se suši istovremeno sa podlogom i nerazdvojno se povezuje s njom. Na freskama se javljaju teme gozbi, pogrebnih povorki i igara, bitki i lova.

Najpoznatije grobince:

• Grobnica bikova (The Tomb of the Bulls, Tomba dei Tori) Tarkvinija, oko 560. p. n. e.
• Grobnica augura (The Tomb of the Augurs, Tomba Dei Augures) Tarkvinija, oko 530. p. n. e.
• Grobnica lova i ribolova (Tomb Of The Hunting And Fishing) Tarkvinija, oko 520. p. n. e.
• Grobnica lavica (The Tomb of The Lionesses, Tomba delle Leonesse), Tarkvinija, oko 520. p. n. e.
• Grobnica leoparda (The Tomb of The Leopards, Tomba dei Leopardi), Tarkvinija, oko 470. p. n. e.

Primijenjene umjetnosti

Etruršćanska ogrlica, oko 5. vijeka p. n. e.

Gravirano etrursko ogledalo sa urezanim likovima Eneje, Atalante i Melagrosa, bronza, oko 4. vijeka p. n. e. (Louvre, Pariz)

Po nalazima iz etrurskih grobnica upoznajemo veliku metaluršku i zlatarsku kulturu, sa izuzetnim tehničkim savršenstvom izrade i visokom vrijednošću oblikovanja. Etrurci su u grobnicama ostavljali brojno posuđe, oslikane vaze, nakit, gravirana ogledala, oružje i oruđe.

Literatura

• Branko Gavela, Etrurci, Beograd, 1978.
• Enciklopedija likovnih umjetnosti, Zagreb, 1966.
• N.A. Maškin, Istorija starog Rima, Beograd, 2002.
• Opća povijesti umjetnosti, Zagreb, 2003.
• Vaun Poulsen, Etrurska umjetnost, Beograd, 1976.

Vanjski linkovi

• Etrurska umjetnost (en)
• Art History Resources Etruscan Art (en)
• The Art Of The Fresco The Etruscan Arhivirano 15. 11. 2011. na Wayback Machine (en)