Halštatska kultura
Halštatska kultura je bila vodeća arheološka kultura željeznog doba Evrope od 8. do 6. st. p. n. e. koja se razvila iz Kulture polja sa urnama iz 12. st. p. n. e. (kasno bronzano doba), koju je na najvećem dijelu njenog rasprostiranja naslijedila Latenska kultura.[1] Vezuje se za populacije Predkelta i Kelta u zapadnom halštatskom području i za Pred-Ilire u istočnom halštatskom području. Ime je dobila po eponimskom nalazištu Hallstadt (bogati rudnik soli), jezerskom naselju u Austriji, jugozapadno od Salzburga.
Nalazište je otkrio Johann Georg Ramsauer 1846. god. Pronađeno je približno 1300 grobova, sa oko 2000 pokojnika, među kojima su i djeca. Samo naselje je otkriveno kasnije na strmim obroncima u jezeru. Materijal iz Hallstadt je razvrstan u 4 perioda. Hallstadt A i B pripadaju kasnom bronzanom dobu, i upotrebljavaju se za šire oblasti, dok se na željezno doba odnose Hallstadt C i D.[2]
Rasprostranjenost i periodizacija
[uredi | uredi izvor]Zaključno sa 6. vijekom p. n. e. kultura je bila rasprostranjena na širokoj taritoriji, podijeljenoj u dvije prepoznatljive zone. Razlike su u pogrebnim ritualima, grobnim prilozima i umjetničkim stilovima. U zapadnoj zoni elita je sahranjivana sa mačevima (Ha C) i noževima (Ha D), na istoku sa sjekirama. Na zapadu su često grobovi sa kočijama. U istočnoj zoni najčešće su se prilagali šljemovi i konjska oprema. Na istoku su prilagani umjetnički keramički i metalni predmeti ukrašeni slikovitom pričom, a sami spomenici su bili veći od onih na zapadu.
Linija razgraničenja išla je približno linijom Bohemija - Donja Austrija. Zapadna zona je obuhvatala Francusku, Švicarsku, Baden i Bavarsku u Njemačkoj, Češku, Tirol u Austriji, srednju i sjevernu Italiju, Španiju i Portugal. Halštatski kompleks se osjećao i u Velikoj Britaniji i Irskoj.
Istočna zona: Donja Austrija, Moravska u Češkoj, Slovačka dolinom Dunava, Mađarska, Slovenija, Hrvatsko Zagorje i Istra, centralna Bosna i središnji i sjeverni dio Srbije.
Periodizacija čitave arheologije je podjela prahistorijskih kultura i pojedinih perioda radi lakše komunikacije. U periodizaciji starijeg željeznog doba osnovni kriterij je tipologija metalnih nalaza. U današnje vrijeme, sa manjim dopunama, uglavnom se koristi podjela P. Reineckea[3] U pojedinim oblastima ona izaziva dosta teškoća jer razvoj kultura u Evropi, Balkanskom poluostrvu i Panoniji nije bio identičan.
| Reinecke (1902) | Period |
|---|---|
| Ha A | 1200–1050 pne |
| Ha B | 1050–800 pne |
| Ha C | 800–620 pne |
| Ha D | 620–450 pne |
Materijalna kultura
[uredi | uredi izvor]Naselja su uglavnom bila utvrđena, često su se mogla naći na vrhovima brežuljaka, te su pretežno uključivala radionice ljudi koji su se bavili bakrom, srebrom i zlatom. Tipično naselje je Heuneburg na gornjem Dunavu, urađeno po mnogim današnjim standardima,okruženo sa 9 nekropola tumula, zatim Mont Lassois u istočnoj Francuskoj, Vix u Burgundiji i Molpir u Slovačkoj.
Sasvim je sigurno da širenje Halštatske kulture nije isključivo vezano za keltsku populaciju. U sjevernoj Italiji postojala je Golasecca kultura, kao kontinuitet iz Canegrate kulture, koja je predstavljala novi kulturni kompleks u proizvodnji keramke i metalnih proizvoda zapadne Halštatske kulture.
Grčki proizvodi su potvrđeni keramikom sa crnim figurama u kneževskim tumulima kasne Halštatske kulture. Tamo su dospjeli preko grčke kolonije Massilia (današnji Marsej). Uvozio se skupocjeni nakit i vino.
Početno željezo je bilo poprilično egzotično i skupo, te se uglavnom koristilo kao prestižni materijal za nakit. Željezni mačevi pojavili su se tek u kasnijim periodima ove kulture, od 8. stoljeća pa na dalje, a alati još kasnije. Brzorotirajuće keramičko kolo pojavljuje se tek na samom kraju kulture.
Na kraju perioda HallstadtD, život na većini nalazišta zamire i u potpunosti nestaje na brojnim nalazištima. Velika naselja kao što su Heuneburg i Burgstallkogel bila su razvaljena ili napuštena, sahranjivanje u tumulima sa bogatim prilozima je nestalo, a ona stara opljačkana. Navode se dva razloga: pritisak Germana sa sjevera i želja za novim teritorijama. Kulturu je naslijedila mlađa, Latenska kultura.
Socijalno raslojavanje
[uredi | uredi izvor]Halštatska kultura bila je bazirana na poljoprivredi, ali je rad s metalima bio značajno napredan za to vrijeme, pa je do kraja vrlo duge trgovine unutar područja, te sa ostalim mediteranskim kulturama, bio od znatnog ekonomskog značaja. Zbog tog ekonomskog rasta društvene razlike postepeno su postajale sve veće, te su se počele pojavljivati i izdvajati od ostalog stanovništva elitne klase poglavara. Da bi stabilizovali položaj i autoritet i da bi ga objedinjavanjem plemenskih zajednica proširili na susjedna područja, elita koristi novi društveni sloj, sloj radnika.[4] Proces socijalnog raslojavanja i nastanak društvenih sistema spremnih za širenje, dobro se vidi u primjeru ilirskog plemena Autarijati i njihovom potčinjavanju okolnih Ardijejaca i Tribala.
O tom procesu najbolje svjedočanstvo pružaju kneževski grobovi, bogati i raznovrsni materijal pronađen u njima i veličina pojedinih naselja kojima gravitiraju veće nekropole tumula i one sa kneževskim grobovima. Već početkom 7. stoljeća na Glasincu završen je proces formiranja složene hijerarhijske moći, koncentrisane oko lokalnih kneževa. Svojom političkom i ekonomskom moći držali su monopol nad regionalnom trgovinom, ali najvjerovatnije i karavanskim putevima kojima je roba iz kolonijalnih centara stizala do Glasinca i dalje.[5]
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ "Halštatska kultura". Arhivirano s originala, 26. 1. 2021. Pristupljeno 15. 3. 2020.
- ^ John T. Koch - Halštatska kultura
- ^ "Nikola Tasić - Stratigrafska zapažanja na Gomolavi i problem periodizacije starijeg gvozdenog doba u Sremu i Slavoniji - Godišnjak ANUBiH, knjiga 13," (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 30. 11. 2020. Pristupljeno 17. 3. 2020.
- ^ "Salmedin Mesihović - Ilirike". Arhivirano s originala, 12. 1. 2020. Pristupljeno 15. 3. 2020.
- ^ "Aleksandar Jašarević - Socio-ekonomska i simbolička uloga importovanih metalnih posuda s Glasinca, ANUBiH, Godišnjak 43, 2014" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 19. 3. 2020. Pristupljeno 15. 3. 2020.
