Neolit
Mlađe kameno doba (također neolit i neolitik - ime dobija od grčkih riječi neos = nov, mlad + lithos = kamen) period je prahistorije u kojem je čovjek potpuno ovladao proizvodnjom i upotrebom oružja i oruđa od izglačanog kamena. Ljudske zajednice nisu istovremeno savladale ovu vještinu. One koje su ranije počele koristiti bolje oruđe, brže su napredovale i ušle su u neolit prije onih koji su u dalje klesali kamen. Najbrže su se razvijala društva na Bliskom istoku. Tamo je mlađe kameno doba počelo oko 10.200 godina p. n. e. Na središnjem Balkanu je mlađe kameno doba počelo oko 6.500. godine p. n. e.[1] Pored novog načina obrade kamena i izrade boljeg lovačkog oružja, čovjek neolita je usavršio ribolovni alat, naučio izrađivati glineno oruđe i napravio prvi razvoj. Ipak, najvažnije od svega je bilo pripitomljavanje životinja[2] i uzgoj divljih žitarica.[3]
Osnovna obilježja mlađeg kamenog doba su razvoj zemljoradničke i stočarske privrede, pojava stalnih ruralnih i protourbanih naselja tj. prijelaz na sjedilački način života, te proizvodnja keramičkog posuđa i drugih predmeta od pečene gline. Kameno oruđe i oružje i dalje se proizvodi (sve do u bronzano doba), a javljaju se tehnike glačanja i poliranja. Umjetnost se ogleda u ukrašavanju keramičkih posuda, figuralne plastike i različitih kultnih predmeta.
Mlađe kameno doba se nije ravnomjerno pojavljivalo u svim krajevima svijeta niti na evropskome tlu. Negdje nastaje postupnim razvojem, negdje kao posljedica naglog lokalnog preobražaja, a u neka područja stiže seobom nove populacije. Radi se o dugotrajnom procesu koji se odvijao između 12. i 6. milenija p. n. e. Britanski prahistoričar Gordon Childe uveo je u nauku pojam neolitske revolucije, prve revolucije u historiji ljudskog roda koja je imala društveno-privredni karakter.[4]
Neolitske promjene se nisu svuda odvijale istovremeno. Novosti se pojavljuju prije što bliže idemo prema JI, Grčkoj i Maloj Aziji, tj. bliže žarištima - pokretačima društvenih tokova.[5] Teorija o plodnom polumjesecu zasniva se na činjenici da su prvi koraci u proizvodnji načinjeni u prostoru koji čini široki luk što se pruža visoravnima (ne dolinama) od Levanta preko Male Azije do iračkog Kurdistana, južno od Kaspijskog jezera, a ovija se oko velikih pustinjskih prostranstava (Arapska, Sirijska, Iranska pustinja). Pravo poljodjelstvo počinje, dakle, neovisno u različitim dijelovima svijeta, u različita vremena, s uzgojem različitih biljaka (Plodni polumjesec - pšenica, ječam, mahunarke oko 8000. godina p. n. e.; Azija - riža, proso oko 6000. g. p. n. e.; Srednja Amerika - kukuruz, grah, krompir u 7. mileniju p. n. e.)
Protoneolitik
[uredi | uredi izvor]Prijelazno razdoblje između mezolitika (srednjeg kamenog doba) i mlađeg kamenog doba naziva se protoneolitik (grč. protos=prvi, prednji).
Tada kasni mezolitik ne zadržava izvorne osobine klasičnog mezolitika, već se nazire prijelaz sa skupljanja i lova na proizvodnju hrane, kao i pripitomljavanje životinja. Pojava pripitomljenih životinja potvrđena je arheološki u području Kurdistana (Zagroz planine), ali nema dokaza o uzgoju biljaka. Ipak određeni arheološki nalazi poput kamenih žrvnjeva i mužara, batova i bruseva, jama za zalihe i sl. svjedoče o promjenama u privredi. Važan izvor prehrane postaju samonikle žitarice čija je postojbina upravo u području Bliskog i Srednjeg Istoka. Istovremeno se javljaju tragovi prvih trajnih naselja koji sugeriraju sjedilački način života (sedentizam), što je vidljivo u ostacima nastambi, a također ga potvrđuju skladištenje i čuvanje hrane, ostaci flore i faune koji pokazuju na izmjenu godišnjih doba, te pokapanje mrtvih u sklopu naselja.
Primjeri protoneolitičkih zajednica su Karim Shahir kultura u području Kurdistana (Zagroz planine)i natufijenska kultura na području današnjeg Izraela i Jordana (10000. – 8300. g. p. n. e.), za koju su karakteristična trajna naselja na otvorenom: Ejnan, Jerihon i Beidha, ali se još uvijek naseljavaju i pećine. To su djelomično ukopane nastambe kružnog tlorisa koje imaju donji dio od kamena, gornji od trske i rogožine, a centralni stup nosi krovnu konstrukciju. Smještene su oko centralnog prostora u kojem je ukopano više jama obljepljenih ilovačom, a koje su služile za spremanje zaliha žitarica. Natufijenska kultura u svome je prostoru pojam nečeg novog, a to je osnivanje seoskih zajednica i uvođenje žitne ishrane. Bitno je nova društvena kategorija ruralni život sa standardiziranim stambenim elementima i dugotrajnim boravkom na jednom mjestu kroz više generacija, dakle barem stotinu godina.
U Evropi, protoneolitičkom razdoblju pripada Kultura Lepenskog vira čija je privreda (lov i ribolov) tipično mezolitička, ali sjedilački način života u naseljima bliže je mlađem kamenom dobu.
Pretkeramičko mlađe kameno doba
[uredi | uredi izvor]Ovim nazivom se obilježavaju zajednice koje su u različitim dijelovima svijeta dosegle nivo mlađeg kamenog doba u svim aspektima (privrednom, društvenom, duhovnom) osim u poznavanju keramičke proizvodnje.
Najprije je ta pojava uočena na Bliskom Istoku - pretkeramički Jerihon A i B, Çatalhöyük, Asikly Hoyuk, Cayonu, Hacilar, Jarmo - gdje vrlo stabilne klimatske prilike početkom holocena pogoduju razvoju zajednica koje uzgajaju biljke i nastavljaju s pripitomljavanjem životinja. Slične pojave uočene su u Kirokitiji (Kipru) i u grčkoj Tesaliji (tesalski pretkeramik). Sve ovo dovodi do porasta broja stanovnika i stvaranja velikih naselja, a na Bliskom istoku i u Anatoliji i do početaka stvaranja gradova.
Neolitske stambene kuće
[uredi | uredi izvor]Postoji više vrsta zemunica, prema tome da li su potpuno ili samo djelimično ukopane, ili su čitave iznad tla. Među njima postoji i razlika u konstrukciji. Ima onih koje su izgrađene samo od zemlje, a ima ih i kod koji je skeletni sistem od kolja.
Zajedničko za sve zemunice je građevinski materijal od kojeg su napravljene, zemlja, po čemu su i dobile naziv. Sasvim ukopana zemunica ima s gornje strane pokrov od kolja, zemlje i granja. U prostor se ulazi usječenim stepeništem. Savršeniji tip je djelimično ukopana zemunica. Tlocrt je kružni ili ovalni. Nosivi dio je skeletod kolja u obliku kupe, povezan pletarom. U sredini prostorije bilo je ognjište, oko kojeg je bila izgrađena zemljana ovalna klupa za sjedenje i spavanje. Građena je i zemunica koja nije ukopana, i to samo od zemlje, u vidu nekog nepravilnog potkupolnog prostora.
Neolitska kuća od drveta
[uredi | uredi izvor]Glavni tip neolitske kuće predstavljaju sojenice. Kao i zemljane i kamene kuće se pojavljuju samo u većim grupama, obrazujući manja ili veća grupisana naselja. Sojenička naselja su građena uz obale rijeke, jezera i mora, kao što to rade i danas neka azijska i afrička plemena, koja se nalaze na primitivnom stepenu društveno-ekonomskog razvoja.
Sve kućice bile su izgrađene na prostranoj podnici od drvenih oblica i naboja zemlje. Ovakva uzdignuta podnica, terasa sa ogradom, leži na sistemu kolja gusto pobijenog u vodi, ili uz obalu, do koje vodi širi ili uži most, čija se podnica može ukloniti, da bi se sojeničko naselje odvojilo od okoline i tako zaštitilo od eventualnih opasnosti. Svaka sojenica u tlocrtu je pravougaonik, sa jednom ili dvije prostorije.
U prvoj prostoriji je bilo ognjište. Druga prostorija, ukoliko je postojala, služila je za spavanje. Konstruktivni sistem je bio drveni sklop stubaca, greda i kosnika, ili su zidovi građeni od horizontalno postavljenih greda na preklop. Ispuna zida je najčešće pleter od pruća, spolja i iznutra oblijepljen malterom od blata. Dvovodni krov je imao pokrivač od slame i šindre. Između koliba, u podnici, bilo je otvora kroz koje se silazilo do čamaca na vodu.
Čamci su bili izdubljeni iz jednog debla. Sojenička naselja na teško prilaznim močvarnim terenima (tresištima) zovu se "glibice". Sojenice se grade kroz čitav period neolita i kasnije u bakarnom, bronzanom i željeznom dobu.
Lista neoolitskih kultura u Plodnom polumjesecu
[uredi | uredi izvor]Na osnovu arheoloških nalaza i radiokarbonske analize izrađena je ASPRO (Atlas des sites du Proche-Orient - Atlas of Near East archaeological sites) hronologizacija[6] perioda, kultura, osobenosti i datiranje neolitskog perioda na području Plodnog polumjeseca.
| ASPRO Period | Kulture | Datiranje (pne) |
| Period 1 | Natufian, Zarzian | 12.500 – 9.500. |
| Period 2 | Protoneolit, Predkeramički neolit A | 10.500 – 8.300. |
| Period 3 | Rani Predkeramički neolit B | 9.200 – 8.300. |
| Period 3 | Srednji Predkeramički neolit B | 8.400 – 7.500. |
| Period 4,5 | Kasni Predkeramički neolit B, Predkeramički neolit C | 7.600 – 6.000. |
| Period 6 | Hassuna, Samarra, Halaf, Ubaid 1 | 6.400 – 5.600. |
| Period 7 | Keramički Neolit A, Halafian, Ubaid 2 | 5.800 – 5.400. |
| Period 8 | Keramički Neolit B, Ubaid 3 | 5.000 – 4.500. |
| Period 9 | Ubaid 4 | 6.400 – 5600. |
Neolit u Evropi
[uredi | uredi izvor]Neolitska Evropa je izraz koji se koristi za vrijeme između perioda mezolita i bronzanog doba u Evropi, približno između 6500. pne. i 1700. pne. Nakon što je analizom C14 bilo moguće odrediti starost nalaza i uz poznatu udaljenost nalazišta od područja Plodnog polumjeseca na zapadu azijskog kontinenta, utvrđeno je da se neolit u Evropi širio prosječnom brzinom od oko 1 km/god. - neolitska ekspanzija.
O pojavi i širenju neolita u Evropi prisutne su dvije teorije. Prva je teorija autohtonosti (kontinuiteta), koju zastupa manji broj autora.[7] Po njima, prelazak ljudskih zajednica iz mezolita u neolit je posljedica samostalnog (autohtonog) razvoja.[8]
Druga je teorija difuzije koja se realizuje kroz niz mogućnosti: postupno demografsko širenje, preseljavanje čitavih zajednica, selektivna kolonizacija brzim skokovima, infiltracija manjih skupina ljudi, granični dodiri, trgovina.[9][10][11]
Neolit u jugoistočnoj Evropi i Mediteranu
[uredi | uredi izvor]Prve neolitske grupe pojavljuju se u jugoistočnoj Evropi, a najstariji nalazi datiraju su u vrijeme 6500. p.n.e. na ostrvu Kritu i na kopnu u Tesaliji. Odatle ide širenje u dva pravca. Jedan pravac je prema centralnom Balkanu i Podunavlju, a drugi obalama i ostrvima Sredozemnog mora. Starčevačka kultura ili Starčevačko-kereško-kriška kultura na centralnom Balkanu, Mađarskoj i Rumuniji, zajedno sa Protosesklo kulturom u sjevernoj Grčkoj, Anzabegovo-Vršnik kulturom u Sjevernoj Makedonija i Čavdar-Kremilovci-Karanovo u Bugarskoj pripada grupi kultura pod nazivom FTN (First Temporate Neolithic), a odnosi se na najranije neolitske kulture u umjerenoj klimi Evrope.
Daljnji razvoj neolita na ovim prostorima dovodi do stvaranja Vinčanske kulture (5.300-4000)[1], čije umjetničko stvaralaštvo predstavlja jednu od najznačajnijih osobenosti u historiji neolitske Evrope u kojoj je, prema mišljenju Marije Gumbitas, unutar kulture možda nastao i prvi oblik pismenosti (Vinčansko pismo, Vinčanski znakovi, Vinčanski simboli). Mnogi lingvisti i arheolozi osporavaju njenu teoriju.[12][13]
Obala Sredozemnog mora sa ostrvima je područje Impresso kulture.[14] Kultura u daljnjem razvoju prodire i u unutrašnjost, gdje se pojavljuju nove kulture: Danilska kultura, Kakanjska kultura, Butmirska kultura, Hvarsko-lisičićka kultura.
Oko 4700 pne Impresso kultura (Mediteranski neolit) stigla je na istočni dio Iberijskog poluostrva. Naslijedila ju je La Amagra kultura, sa crveno-žutom bojom keramike, čije veze sa ostalin neolitskim kulturama nisu još uvijek jasne.[15]
Konstrukcije od megalita zauzimaju značajno mjesto u periodu neolita. Pojavljuju se još u mezolitu, a trajaće do bronzanog doba.[16] Posebno je poznata Malta. Na UNESCO Listi svjetske baštine, Megalitski hramovi Malte, nalazi se sedam hramova. Izgrađeni su oko 3.500. pne i stariji su od piramida u Egiptu.[17][18]
Pomenute kulture pokazuju određeni kontinuitet sa grupama u jugozapadnoj Aziji i Anadoliji.[19] Sva neolitska nalazišta u Evropi sadrže keramiku, biljke (žitarice) i životinje (koza, ovca, svinja, krava) kao i nalazišta u jugoistočnoj Aziji i Anadoliji[20]
Neolit u ostaloj Evropi
[uredi | uredi izvor]Širenje neolita kroz Evropu, od Egeja do Britanije trajao je oko 2.500 god. (6500. pne - 4000. pne).[1] Baltički region je u neolitu od oko 3.500. pne. Generalno, kolonizacija je išla po skokovitom obrascu od jednog do drugog aluvijalnog područja, zaobilazeći planinska područja. Radiokarbonska analiza pokazuje da su mezolitske i neolitske populacije živjele jedna uz drugu nekoliko milenijuma u mnogim dijelovima Evrope, posebno na Iberijskom poluostrvu i duž Atlantske obale.[11]
Sa prostora Starčevačko-kereške kulture u Mađarskoj neolit se širi uz Dunav, kroz Mađarsku, Slovačku i Češku, južnu Njemačku, najdalje do Holandije i Pariza u Francuskoj. Na tom prostoru nastala je, na osnovama Starčevačke keramike, keramika posebnih osobima, pa je taj period neolita u Evropi, između 5.500-4.500 pne nazvan Kultura trakaste keramike, ili skraćeno LBK (od njem: Linearbandkeramik). Arheolog Gordon Childe koristi naziv Dunavska kultura, dok Marija Gimbutas taj dio historije Evrope naziva Stara Evropa, da bi ga odvojila od perioda metalnog doba i dolaska Praindoevropljana. [1] Područje sjeverne Njemačke, Danske, Poljske nije obuhvaćeno ovim terminima. Kultura se dijeli na dvije varijante, istočnu i zapadnu (na prostoru Mađarske).
Širenjem starčevačkog kompleksa u šestom milenijumu i Kulture trakaste keramike sa zapada i Boian kulture iz istočnog Balkana neolitska ekonomija se razvija i na prostoru Moldavije i zapadne Ukrajine pod nazivom Dnjestar-Bug kultura. U petom milenijumu ova kultura prelazi u fazu Cucuteni kulture (na ruskom Tripolje), koja se razvila u urbanu civilizaciju. Veliki grad južno od Kijeva imao je u periodu 4.000-3.500 pne oko 3.000 stambenih struktura u kojima je živjelo preko 20.000 stanovnika[21][22][23]
Jedna druga teorija smatra da je neolit u srednjoj Evropi posljedica autohtonog razvoja lokalnih mezolitskih kultura. Treća teorija smatra da je neolit u Evropu došao sa prostora istočne Evrope.
Neolit u Bosni i Hercegovini
[uredi | uredi izvor]Prostorni okvir današnje Bosne i Hercegovine je bio idealan za svestrani razvoj neolitskih aglomeracija i naseljen je već tokom ranog neolita. Predstavljao je sponu između mediteranskog i centralnobalkanskog prostora. Doline rijeka Neretve i Bosne već tada postale su arterija kojom su se kretali prvi kolonizatori. Najstarija nalazišta su Gornja Tuzla i Obre I, koji se datuju u period 5.800-5.500. pne. Ponekad se neolitska nalazišta Bosne i Hercegovine smeštaju u „prelaznu zonu“ između neolita na jadranskoj obali i kontinentalnog neolita Balkana (Starčevačka kultura). Očigledno preplitanje dva stila ukrašavanja, dvije tradicije izrade keramike jasno je stavilo do znanja istraživačima da se radi o specifičnoj mješavini kultura sa prevagom starčevačkih elemenata.[10]
Osnovna obilježja neolita su razvoj zemljoradnje i stočarstva, pripitomljenje životinja, te pojava ruralnih naselja tj. prelazak na sjedilački način života.[24] Društvena struktura se zasnivala na rodovskom uređenju, u okvirima porodice i matrijarthatu. Najvažnija karakteristika društvene strukture neolitskih stanovnika je vrlo dobro usklađen odnos individualnog i kolektivnog, ličnog i zajedničkog. Svako naselje je sadržavalo neke objekte od zajedničkog interesa (radionička mjesta, žrvnjivšta, ognjišta). [20]
Na teritoriji Bosne i Hercegovine nije otkrivena ni jedna nekropola. Nekoliko pronađenih skeleta u okviru samog naselja (Zelena pećina i Obre I) su posljedica žrtvovanja u okviru kulta plodnosti.
Daljni razvoj doveo je do stvaranja novih kultura, prvenstveno u skladu sa teorijom difuzije, ali prema nekim mišljenjima i u skladu sa teorijom autohtonosti.[7]
Lista neoolitskih kultura u Evropi
[uredi | uredi izvor]| Sesklo | Egej | 6500 pne | 5000 | komentar |
| Dimini | Egej | 5000 | 4400 | |
| Starčevo | Centralni Balkan, Podunavlje | 6200 | 4500 | Kereš (Mađarska), Kriš (Rumunija) |
| Vinča[1] | Centralni Balkan, Podunavlje | 5700 | 4500 | |
| Impresso | Mediteran | 6400 | 5500 | eng: Cardium pottery culture |
| Danilo | Hrvatska | 5400 | 3900 | |
| Kakanj[25] | Bosna i Hercegovina | 6230 | 4900 | |
| Butmir | Bosna i Hercegovina | 5100 | 4500 | |
| Hvarsko - lisičićka[26] | Hrvatska, Bosna i Hercegovina | 4200 | 2500 | |
| Karanovo | Istočni Balkan | 6200 | 3500 | |
| Boian | Istočni Balkan | 4300 | 3500 | |
| Trakasta keramika | Srednji Dunav | 5500 | 4500 | eng: Linear Pottery culture |
| Lenđel | Srednji Dunav | 5000 | 3400 | |
| Tisa | Mađarska | 5000 | 3400 | |
| Dnjestar-Bug | Moldavija, Ukrajina | 6200 | 4700 | |
| Cucuteni | Moldavija, Ukrajina | 5500 | 2700 | (rus: Tripolje) |
| La Amagra | Španija | |||
| Vindmil hil | Engleska | 3000 | eng: Windmill Hill culture | |
| Megalitske kulture | Evropa | 8000 | 2000 | Od Mezolita do Bronzanog doba |
Literatura
[uredi | uredi izvor]Vanjski linkovi
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b c d e "Marija Gimbutas - The Goddesses and Gods of Old Europe". University of California Press - Berkeley, Los Anfeles. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Rane domesticirane životinje". Internet archive. Arhivirano s originala 21. 10. 2013. Pristupljeno 9. 2. 2019.CS1 održavanje: bot: nepoznat status originalnog URL-a (link)(en)
- ^ "Cristian Violatti –Neolithic Period". Ancient history eciklopedya. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ History.com Editors - Neolitska revolucija
- ^ - Šta je neolitska revolucija
- ^ Francis Hours (1994). Atlas des sites du proche orient (14000 - 5700 BP). Maison de l'Orient méditerranéen. ISBN 978-2-903264-53-6. Pristupljeno 25. 7. 2011.
- ^ a b "Saša Buljević - Naselja i naseobinske strukture neolita na podruĉju Bosne i Hercegovine" (PDF). Filozofski fakultet u Sarajevu. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Dragoslav Srejović - Balkan i Anadolija u srednje i mlađe kameno doba". Elektronsko izdanje Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri – Beograd 2001. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA - Kultovi sa Mediterana". Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Arhivirano s originala, 1. 10. 2019. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ a b "Nenad N.Tasić - Neolit u senci - još jedan osvrt na starčevačka naselja u Bosni" (PDF). ANUBIH – Godišnjak, Knjiga XXXVI, Sarajevo, 2007. Arhivirano s originala (PDF), 14. 12. 2018. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ a b "Matej Mitrović – Neolitik Bliskog Istoka i jugoistočne Europe". SVEUČILIŠTE U ZADRU Odjel Za Arheologiju, 2014. Arhivirano s originala, 4. 11. 2019. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Romanian History and Culture - The European Cradle. The Old European Script. TARTARIA TABLETS". Arhivirano s originala, 18. 12. 2019. Pristupljeno 25. 11. 2019.
- ^ Vinča symbols - World Heritage Encyclopedia[mrtav link]
- ^ "J. Balen, Rajna Šošić Klindžić, Tomislav Hršak - Starčevačka kultura". Arheološki muzej u Zagrebu, 2014. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ Capel, J. - Red ochre decorations in Spanish Neolithic ceramics: amineralogical and technological study, October 11, 2011
- ^ Johnson, W. (1908) p. 67. Retrieved July 28, 2018.
- ^ De Soldanis, Gozo, Ancient and Modern, Religious and Profane, Book I, str. 86–88
- ^ "3600BC Ggantija Temples on Gozo – Millennium before the Pyramids or Stonehenge". Carnaval.com. Arhivirano s originala, 28. 3. 2021. Pristupljeno 25. 9. 2014.
- ^ "Nenad N.Tasić - O značenju kvadrata i kruga u neolitskoj ornamentici" (PDF). ANUBIH – Godišnjak, Knjiga XXXVII, Sarajevo, 2008. Arhivirano s originala (PDF), 12. 10. 2020. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ a b "Neolitsko doba, s.16". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ Diachenko, Aleksandr; Francesco Menotti (2012). "The gravity model: monitoring the formation and development of the Tripolye culture giant-settlements in Ukraine". Journal of Archaeological Science. 39: 2810–2817. doi:10.1016/j.jas.2012.04.025.
- ^ Johannes Müller - High precision Tripolye settlement plans, demographic estimations and settlement organization
- ^ "Johannes Müller - Trypillia Mega-Sites and European Prehistory: 4100–3400 BCE". Taylor & Francis 22 January 2016. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE". Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ^ "Edina Kadić: ANALIZA PRAHISTORIJSKIH KERAMIČKIH ULOMAKA SA LOKALITETA DONJE PAPRATNICE – ZAGREBNICE KOD KAKNJA". Filozofski fakultet Sarajevo, 2012. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Alojz Benac, Sarajevo 1964 –STUDIJE O KAMENOM I BAKARNOM DOBU SJEVEROZAPADNOG BALKANA". Pristupljeno 9. 2. 2016.
