Чулхула
| Чулхула выр. Нижний Новгород | |
Хула гербĕ
| |
| Патшалăх: | Раççей |
|---|---|
| Регион: | Чулхула облаçĕ |
| Никĕсленĕ: | 1221 |
| Хула, çултан: | |
| Халăх йышĕ, пин çын: | 1 250,6 (2010) |
| Хула лаптăкĕ: | 411 км2 |
| Геогр. анлăхĕ: | 56° 20′ |
| Геогр. вăрăмлăхĕ: | 44° 00′ |
Чулхула[1] (калаçура тăтăшах вырăсла Нижний теççĕ[2], XIII - XVII ĕмĕрсенче — Но́вгород Низо́вской земли́, 7.10.1932 — 22.10.1932 — Го́рький, выр. Нижний Новгород, çаран мари Угарман, ирçе Алоош) — Раççей варринчи хула, Атăлçи федераци тăрăхĕн тата Чулхула облаçĕн администраци центрĕ. Атăлçи федераци тăрăхĕнче тата Атăл çинче пурăнан халăх йышĕпе иккĕмĕш вырăнта. Хăшпĕр хыпарсемпе, карман-хулана 1221 çулхи нарăсăн 10-мĕшĕнче[3] улатимĕр кнеçĕ Юрий Всеволодович никĕс хывнă.
Тухăç-Европа тӳремĕн варринче, Хура Атăл Атăла юхса кĕнĕ çĕрте вырнаçнă. Хур Атăл хулана иккĕне пайлать: сылтăм чăнкă çыранĕнче — Дятлов тăвĕ çинче туçи, тата сулахай лутра çыранĕнче юханшвлешьен. Атăлăн сулахай çыранĕнче Бор хула-спутник ларать.
1500—1515 çулсенче чултан кремль тунă, ăна вара паянкунчен те нимле тăшман та илеймен. Унăн хӳми çумĕнче 1612 çулта Кузьма Минин ялти староста халăхран укçа пуçтарса, Пожарский кнеçпе Мускав тата мĕнпур Раççее поляксемпе литвасенчен хăтармашкăн халăха хĕçпăшаллантарнă. 1817 çултанпа, хулара Макарьево ярмаркине йĕркелесе ярсан, Раççейре чи пысăк сутă-илӳ центрĕсенчен пĕри пулса тăрать. 1896 çулта хулара Пĕтĕм Раççейри ӳнер-промăçлăх куравĕ иртнĕ, çакăн хыççăн раççей трамвайне аталантарса ярать. 1930-мĕш çулсенчи совет индустриализаци тапхăрĕнче унта машинă тăвакан пысăк савутсем, çав шутра чи пысăккине — ГАЗ лартнă[4]. 1941—1945 çулсенчи Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи вăхăтĕнче хула фронта нумай вăрçă техникине панă[5], çавна пула хулана Вăтам Атăл çинче çав тери хăватлăн бомбăланă. Вăрçă вĕçленсен хулана Ленин орденĕпе чысланă. 1985 çулхи чӳкĕн 20-мĕшĕнче хулара метрополитенăн пĕрремĕш пайне хута янă. 2012 çулта канат çулне (ăна пассажир транспорчĕн маршрутне малалла тăсмашкăн пĕр тĕрексĕр шыв урлă çакнă) — Европăра ун пек пысăкки çук. 2013 çулта хула электричкине ĕçе кĕртнĕ. 2018 çулта хулара тĕнчери футбол чемпионачĕн матчĕсене ирттернĕ.
Раççей Федерации Президенчĕн 2020 çулхи утăн 2-мĕшĕнчи Хутайĕпе Чулхулана «Ĕçшĕн тивĕçлĕх хули» ята панă[6].
Кун-çулĕ
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Феодаллă сапаланчăк тапхăрĕнче
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Мускав патшалăхĕн чикĕ сыхлавçи
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Кĕперне хули
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Совет тапхарĕ
[тӳрлет | кодне тӳрлет]1917 çулхи кĕркунне хулара совет влаçне туса хунă. 1929 çулта Сормовăпа тата Канавинăна пăрахăçланă та, вĕсен территорийĕ ытти ялсемпе пĕрле (Гордеевка, Карповка, Высоково чиркӳллĕ ялсем, Высоково, Копосово, Починки, Бурнаковка, Княжиха, Ратманиха, Костариха, Молитовка, Борзовка, Монастырка тата ур. ялсем) Мăн Чулхула картине кĕртнĕ, çавăнтанпа хула районсене пайланать. Çав çултах малтан патшалăха кĕпернесене пайланă администрацисене пĕтернĕ. Чулхула кĕпернине салатса янă. Чулхула Чулхула Енĕн (1932 çултанпа пăрахăçлаччинех — Горьки Ен) центрĕ пулать. 1932 çулта хулана вырăсла Горький ята куçарнă.
XX ĕмĕрĕн вăтăрмĕш çулĕсенче — Чулхулара промăçлăх ĕçĕ хăвăрт ӳссе пырать. 1932 çулта промăçлă пысăк йĕркелӳ — Горьки автомобиль завочĕ ĕçе кĕрет, вăл Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçин тапхăрĕнче хӳтĕлев промăçлăхĕн паллă центрĕ шутланнă.
«Чулхуласем — фронта» мемориал
Хальхи хула
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Экономика
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Çул-йĕр
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Хула районĕсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- Автозавод районĕ
- Канавино районĕ
- Ленин районĕ
- Мускав районĕ
- Нижегородски районĕ
- Окаçум районĕ
- Совет районĕ
- Сормово районĕ
Чулхулан паллă çыннисем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Чыслă гражданĕсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Çавăн пекех пăхăр
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Асăрхавсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- ^ Вырăс версийĕпе, 1221 çулта Новград Нижний тесе никĕсленĕ; см.: Татищев В. Н. История Российская. — М.—Л.: 1964 Т. IV.
- ^ Орфографический академический ресурс «АКАДЕМОС» Института русского языка им. В.В. Виноградова РАН. orfo.ruslang.ru. Тĕрĕсленĕ 3 Нарӑс уйӑхӗн 2020.
- ^ Кучин В. Десять веков Нижегородского края. 1152—2018. — Издательские решения, 2018. — Т. 3. — ISBN 978-5-4490-6270-3
- ^ «Группа ГАЗ» — автомобили отечественного производства, официальный сайт российского производителя. Нижний Новгород: Группа ГАЗ. çăлкуçран архивланă 8 Нарӑс уйӑхӗн 2014. Тĕрĕсленĕ 29 Ҫӗртме уйӑхӗн 2017.
- ^ Горьковская область в годы Великой Отечественной войны 1941—1945 гг (2014-11-30). Тĕрĕсленĕ 30 Чӳк уйӑхӗн 2014.
- ^ Указ Президента Российской Федерации от 02.07.2020 № 444 «О присвоении почётного звания Российской Федерации „Город трудовой доблести“»
Вуламалли
[тӳрлет | кодне тӳрлет] |
Тимлĕх! Пысăк совет энциклопедийĕ ирĕклĕ çăлкуç шутланмасть. Энциклопедирен тĕп тӳрĕ куçарса илнĕ статьясем автор правине пăсаççĕ, вĕсене кăларса пăрахма тăратаççĕ. Эхер те статьяра ПСЭ куçарса илнĕ пай пулсан, çак текста тӳрех çĕнĕрен çырмалла. Эхер ПСЭ текста илмен пулсан, ăна çăлкуç тесе çеç (текста мар) кăтартнă пулсан, вара ПСЭ «çăлкуçсем» пайне лартмалла та {{ПСЭ}} шаблона хуратмалла.
|
- Гациский А. С. Нижегородка. Путеводитель и указатель по Нижнему Новгороду и нижегородской ярмарке. 2012 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 5-мӗшӗнче архивланӑ. — Н. Новгород: Тип. губернскаго правления, 1875. — 60 с.(PDF)
- Кучкин В. А. Территория Суздальского и Нижегородского Великих княжеств в XIV в. 2004 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 23-мӗшӗнче архивланӑ. // Формирование государственной территории северо-восточной Руси в X—XIV вв. 2003 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 20-мӗшӗнче архивланӑ. / В. А. Кучкин; Отв. ред. акад. Б. А. Рыбаков. — М.: Наука, 1984. — Гл. 5.
- Пудалов Б. М. Письменные источники по истории Нижегородского края (XIII — начало XVIII века): Учебное пособие. — Н. Новгород: Изд. Нижегородского педагогического университета, 2001. (Опубликовано на сайте электронного периодического издания «Открытый текст».)
- Храмцовский Н. И. Краткий очерк истории и описание Нижняго-Новгорода. 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ. — 1859.
- Л. Л. Трубе, «Наши города» Горьковское книжное издательство, 1954 г.
Каçăсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
|
Чулхула Викиампарта? |
|---|
- Чулхула администрацин сайчĕ 2005 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ. (вырăсла тата акăлчанла)
- Чулхулан чи пысăк тетел порталĕ (вырăсла)
- Чулхула администрацин сайчĕ 2017 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ.
- Чулхула хула думин сайчĕ
- Проект корректуры ген-плана города 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
- Справочник «Весь Нижний Новгород»
Хура Атăл çинчи пурăнакан вырăнсем (шыв пуçламăшĕнчен шыв вăрри патне) |
|
|---|---|
Орёл | сулахай юпи Орлик | сылтăм юпи Зуша | Белёв | Чекалин (Лихвин) | сулахай юпи Жиздра | сулахай юпи Угра | Калуга | Дугна | Алексин | Таруса | сулахай юпи Протва | Протвино | Серпухов | Пущино | Кашира | Ступино | Озёры | Коломна | сулахай юпи Мускав | Луховицы | Белоомут | Рязань | сылтăм юпи Проньă | Сăпас-Кисан | Шилово | Лашма | Касимов | сылтăм юпи Мăкшă | Елатьма | Дмитриевы Горы | Шиморское | Досчатое | Мурăм | сылтăм юпи Тёша | Тумботино | Павлă | сулахай юпи Клязьма | Горбатов | Желнино | Дзержинск | Бабино | Дуденево | Чулхула
|
| Раççейри миллионер-хуласем | |||
|---|---|---|---|
 | Мускав • Санкт-Петербург • Çĕн Çĕпĕр • Екатеринбург • Чулхула • Хусан • Самар • Омск • Челепи • Ростов-Тан-çинчи • Ĕпхӳ • Волгоград |  | |
М7 «Волга» автомобиль магистралĕ çинчи пурăнан вырăнсем (Мускавран Ĕпхӳне çити) |
|||||
|---|---|---|---|---|---|
|
çав. пекех: М-5 «Урал»
¹ Хытаркăчсенчи хисеп Мускав центрĕнчен миçе км кăтартать: Чулхула облаçне çити — топографи карттисемпе, малалла — GPS-карттипе.
|
| |||
Ĕçри хастарлăх хулисем |
|
|---|---|
Алдан • Аçтăрхан • Барнаул • Бологое • Боровичи • Улатимĕр • Вологда • Воркута • Воткинск • Горловка • Дзержинск • Екатеринбург • Златоуст • Иваново • Ижевск • Иркутск • Хусан • Каменск-Уральский • Каспийск • Кемĕр • Киров • Коломна • Комсомольск-на-Амуре • Кострома • Красноярск • Луганск • Лысьва • Магадан • Магнитогорск • Мончегорск • Находка • Чулхула • Нижний Тагил • Новокузнецк • Новомосковск • Çĕн Çĕпĕр • Норильск • Омск • Орск • Оха • Пенза • Перĕм • Подольск • Прокопьевск • Рубцовск • Рыбинск • Рязань • Самар • Сарăту • Северодвинск • Ступино • Сызрань • Томск • Тĕмен • Улан-Удэ • Чĕмпĕр • Ĕпхӳ • Ханты-Мансийск • Шупашкар • Челепи • Чита • Якутск • Ярославль |
|
|
Ку Чулхула пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. |
- Асамлӑ ISBN каҫӑсемпе усӑ куракан страницӑсем
- Файл каҫи ӗҫлемен страницӑсен йышӗ
- Википеди:Хăвăрт кăларса пăрахмалла
- Викиампар каçă статьисем
- Раççейри миллионлă хуласем
- Ĕçри хастарлăх хулисем
- Чулхула пирки вĕçлемен статьясем
- Ят улаштарнă хуласем
- Атăл çинчм хуласем
- Хура Атăл çинчи хуласем
- XIII ĕмĕрте никĕсленĕ хуласем
- Ленин орденĕпе чысланă хуласем
- Авалхи Руç хулисем
- Чулхула
- Раççей хулисем