Gweld cod am Llywodraeth leol yng Nghymru

{{Gwleidyddiaeth Cymru}}
I bwrpas llywodraeth leol, rhennir [[Cymru]] yn 22 o [[awdurdodau unedol]] (ers 1 Ebrill 1996). O fewn yr haen uchaf hwn, ceir sawl math o [[Sir|sir]] sefː sir, bwrdeistrefi sirol a [[dinas]]oedd (gyda statws sirol).<ref>Local Government (Wales) Act 1994</ref> Yn aml gelwir nhw o dan un enw - sir, er bod hyn yn dechnegol anghywir. Cynrychiolir yr awdurdodau lleol sy'n gweinyddu'r siroedd hyn gan [[Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru|Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru]]. Mae cynghorau etholedig yr awdurdodau hyn yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethauː addysg, gwaith cymdeithasol, cadwraeth yr amgylchedd a thraffyrdd.

O dan yr haen hwn ceir cynghorau cymuned; dirprwyir rhai cyfrifoldebau iddynt hwy ee torri gwair, parciau lleol.

Fe benodir [[Arglwydd Raglaw]] gan [[Elisabeth II, brenhines y Deyrnas Unedig|Frenhines]] y DU, i'w chynrychioli yn yr wyth [[Siroedd cadwedig Cymru|Sir cadwedig]] sef yr ardaloedd cyfredol a ddefnyddir yng Nghymru at ddibenion seremonïol Rhaglawiaeth a Siryfiaeth.

Yn Ebrill 2013 cyhoeddwyd fod Llywodraeth Cymru am gynnal [[Ad-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru]] gyda'r bwriad o dorri'r nifer o siroedd o 22 i tua 12.

== Dinasoedd ==
Saith [[dinas]] sydd yng Nghymru: yn ogystal â'r tri awdurdod unedol sydd â [[Statws dinas yn y Deyrnas Unedig|statws dinas]], mae gan [[cymuned (Cymru)|gymunedau]] [[Bangor]], [[Llanelwy]] a [[Tyddewi|Thyddewi]] statws dinas a gadarnheir gan [[breintlythyrau|freintlythyrau]].

* [[Abertawe]]
* [[Bangor]]
* [[Caerdydd]]
* [[Casnewydd]]
* [[Llanelwy]]
* [[Tyddewi]]
* [[Wrecsam]]

Yn hanesyddol roedd [[Llanelwy]] yn ddinas, gan iddi fod yn [[Esgobaeth Llanelwy|ganolfan esgobaeth]], a chyfeirir ati fel dinas yn [[Encyclopædia Britannica]] 1911. Er hyn nid oedd statws dinas swyddogol gan Lanelwy. Pan roddwyd statws dinas i Dyddewi ym 1994 fe ymgeisiodd Cyngor Cymuned Llanelwy am yr un statws, trwy ddeiseb. Gwrthodwyd y ddeiseb gan nad oedd unrhyw dystiolaeth o siarter neu freintlythyrau yn cael eu rhoi i'r dref yn y gorffennol, fel yn achos Tyddewi. Aflwyddiannus oedd ceisiadau am statws dinas mewn cystadlaethau yn 2000 a 2002.<ref>{{dyf llyfr |teitl=City Status in the British isles, 1830 - 2002 |olaf=Beckett |cyntaf=J V |blwyddyn=2005 |cyhoeddwr=Ashgate Publishing |lleoliad=Aldershot |isbn=0754650677 |tud=133 - 135}}</ref>

Ar 14 Mawrth 2012, fodd bynnag, croesawodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, [[Cheryl Gillan]], gyhoeddiad Llywodraeth y DU y byddai Llanelwy yn ennill statws dinas. Ymgeisiodd sawl tref, a dewiswyd Llanelwy "i gydnabod ei chyfoeth o hanes, ei chyfraniad diwylliannol a’i statws metropolitan fel canolbwynt ar gyfer technoleg, masnach a busnes."<ref>[https://www.gov.uk/government/news/st-asaph-a-new-diamond-city-for-north-wales.cy Gwefan www.gov.uk]; adalwyd 6 Ionawr 2014</ref>

Enillodd Wrecsam gystadleuaeth i gael statws dinas yn 2022. Roedd hyn yn rhan o ddathliadau Jiwbilî Platinwm y Frenhines a gwobrwyd 8 tref ar draws y DU. Cafodd Wrecsam ei wneud yn ddinas yn swyddogol ar 1 Medi 2022.<ref>{{dyf newyddion|url=https://www.walesonline.co.uk/news/wrexham-officially-becomes-wales-seventh-24897413|teitl=Wrexham officially becomes Wales' seventh city after Platinum Jubilee award|cyhoeddwr=WalesOnline|dyddiad=1 Medi 2022|dyddiadcyrchu=1 Medi 2022|iaith=en}}</ref>

== Awdurdodau unedol ==
{{Prif|Rhestr o awdurdodau unedol Cymru}}
{| class="wikitable"
|-
|{{Map ardaloedd Cymru}}
||
# [[Abertawe (sir)|Abertawe]]
# [[Castell-Nedd Port Talbot]]
# [[Pen-y-bont ar Ogwr (sir)|Pen-y-bont ar Ogwr]]
# [[Bro Morgannwg]]
# [[Caerdydd]]
# [[Casnewydd (sir)|Casnewydd]]
# [[Rhondda Cynon Taf]]
# [[Merthyr Tudful (sir)|Merthyr Tudful]]
# [[Caerffili (sir)|Caerffili]]
# [[Torfaen]]
# [[Blaenau Gwent]]
|
|[[Delwedd:Wales Administrative 2009 v5 Welsh.png|335px]]
|
|}

== Cymunedau ==
{{prif|Cymuned (Cymru)|Rhestr cymunedau Cymru}}
Cymuned yw'r uned leiaf o lywodraeth leol yng Nghymru.

== Siroedd cadwedig ==
{{prif|Siroedd cadwedig Cymru}}
Pan adrefnwyd llywodraeth leol yng Nghymru yn 1974 diddymwyd yr hen siroedd gweinyddol a chreuwyd wyth [[sir]] newydd yn eu lle. O'r siroedd hyn, mae [[Powys]] a [[Gwynedd]] yn dal i fodoli ond gyda newidiadau i'w ffiniau, yn enwedig yn achos Gwynedd a chollodd [[Ynys Môn]] ac a welodd yr ardaloedd gogledd-ddwyreiniol yn mynd yn rhan o [[Conwy (sir)|Fwrdeistref Sirol Conwy]]. Mae siroedd 1974-1996 yn cael eu disgrifio'n swyddogol fel siroedd cadwedig ar gyfer rhai pwrpasau seremonïol ond heb unrhyw ran mewn llywodraeth leol.

Dyma'r siroedd:
*[[Clwyd]]
*[[De Morgannwg]]
*[[Dyfed]]
*[[Gorllewin Morgannwg]]
*[[Gwent]]
*[[Gwynedd]]
*[[Morgannwg Ganol]]
*[[Powys]]

==Hanes "Siroedd" Cymru==
Erbyn 1066 roedd Lloegr gyfan wedi cael ei rhannu'n [[Sir|siroedd]], ond nid oedd gan Gymru siroedd tan y 13g. Aberteifi a Chaerfyrddin a sefydlwyd yn gyntaf a hynny yn y 1240au. Ym 1284 rhannwyd "Tywysogaeth Gwynedd" yn dair sir: Môn, Caernarfon a Meirionnydd. Gellir edrych ar y drefn newydd hon felly fel trefn Seisnig a fwriwyd ar Gymru wedi syrthio'ryn ystod blynyddoedd olaf y Tywysog [[Llywelyn ap Gruffudd|Llywelyn II]]. Cyn diwedd y ganrif roedd y Fflint hithau wedi'i chlensio'n sir a olygai fod bron i hanner tiriogaeth Cymru o dan reolaeth coron Lloegr. [[Y Mers]] oedd yn weddill, a chafwyd gwared a nhw trwy ddefnyddio y [[Y Deddfau Uno 1536 a 1543|Ddeddf Uno1536]]  gan greu Sir Benfro, Sir Drefaldwyn, Sir Ddinbych, Sir Faesyfed, Sir Forgannwg, Sir Frycheiniog a Sir Fynwy. Dyna gyfanswm o 13 sir. Y mwyaf oedd Sir Gaerfyrddin (246,168ha) a Sir y Fflint (65,975ha). Cawsant eu mapio gan [[John Speed]] ac eraill ac fe'u derbyniwyd yn frwd gan y Boneddigion.

Yn 1974 diddymwyd yr 13 sir. Yn eu lle sefydlwyd y siroedd cadwedig uchod.

==NUTS gan Eurostat==
O fewn [[Eurostat]]s yr [[Enwau Unedau Tiriogaethol at Ddibenion Ystadegaeth]](''Nomenclature of Territorial Units for Statistics'', NUTS), ystyrir Cymru yn rhanbarth lefel-1, gyda'r côd "UKL", ac a isrennir fel a ganlyn:

{| class="wikitable"
|- style="background-color:#ffd700;text-align:left;"
! NUTS 1
! Côd
! NUTS 2
! Côd
! NUTS 3
! Côd
|-
| Cymru
| UKL
| rowspan=8 | [[Gorllewin Cymru]] a [[Cymoedd De Cymru|Chymoedd De Cymru]]
| rowspan=8 | UKL1
| [[Ynys Môn]]
| UKL11
|-
| rowspan=11 colspan=2 align="center" | [[Delwedd:NUTS 3 regions of Wales map.svg|220px]]
| [[Gwynedd]]
| UKL12
|-
| [[Conwy (sir)|Conwy]] a [[Sir Ddinbych]]
| UKL13
|-
| [[De-orllewin Cymru]] ([[Ceredigion]], [[Sir Gaerfyrddin]], [[Sir Benfro]])
| UKL14
|-
| Cymoedd Canol ([[Merthyr Tudful]], [[Rhondda Cynon Taf]])
| UKL15
|-
| Cymoedd Gwent ([[Blaenau Gwent]], [[Caerffili (sir)|Caerffili]], [[Torfaen]])
| UKL16
|-
| [[Pen-y-bont ar Ogwr (sir)|Pen-y-bont ar Ogwr]] a [[Castell-nedd Port Talbot]]
| UKL17
|-
| [[Abertawe (sir)|Abertawe]]
| UKL18
|-
| rowspan=4 | [[Dwyrain Cymru]]
| rowspan=4 | UKL2
| [[Sir Fynwy]] a [[Casnewydd (sir)|Chasnewydd]]
| UKL21
|-
| [[Caerdydd]] a [[Bro Morgannwg]]
| UKL22
|-
| [[Sir y Fflint]] a [[Wrecsam (sir)|Wrecsam]]
| UKL23
|-
| [[Powys]]
| UKL24
|-
|}

== Heddluoedd a gwasanaethau tân ==
=== Heddluoedd ===
{{prif|Heddluoedd Cymru}}
Ceir pedwar [[heddlu]] yng Nghymru:

{| class="wikitable"
|-
|[[Delwedd:Wales Police Numbered.png|200px]]
|| 
# [[Heddlu Gogledd Cymru]]
# [[Heddlu Dyfed-Powys]]
# [[Heddlu De Cymru]]
# [[Heddlu Gwent]]
|}

=== Gwasanaethau tân ac achub ===
Ceir tri [[gwasanaeth tân ac achub]] yng Nghymru:

{| class="wikitable"
|-
|[[Delwedd:Wales fire services numbered.png|200px]] 
|| 
# [[Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru]]
# [[Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru]]
# [[Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru]]
|}

== Gweler hefyd ==
* [[Ad-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru, 2015]]
* [[Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru]]
* [[Cymunedau Cymru]] (Trefi a Chymunedau Cymru)
* [[Rhestr Siroedd a Dinasoedd Cymru yn ôl y canran o siaradwyr Cymraeg]]
* [[Siroedd Cymru cyn ad-drefnu 1974]]

== Cyfeiriadau ==
{{cyfeiriadau}}

{{Siroedd Cymru}}
{{Cymru}}

[[Categori:Llywodraeth leol yng Nghymru| ]]
[[Categori:Llywodraeth Cymru|Lleol]]