Amsterdam
 | |
 | |
| Arwyddair | Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig  |
|---|---|
| Math | dinas, man gyda statws tref, dinas fawr, dinas â phorthladd, llefydd gyda phoblogaeth dynol yn yr Iseldiroedd, cycling city, y ddinas fwyaf, national capital |
| Enwyd ar ôl | Afon Amstel |
| Poblogaeth | 921,468 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Femke Halsema |
| Cylchfa amser | UTC+01:00, CET, UTC+2 |
| Gefeilldref/i | |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Amstelland |
| Sir | Amsterdam |
| Gwlad |  Yr Iseldiroedd |
| Arwynebedd | 219 km² |
| Uwch y môr | −2 metr |
| Gerllaw | Afon Amstel, IJ, IJmeer |
| Cyfesurynnau | 52.37°N 4.88°E |
| Cod post | 1000–1098, 1100–1109 |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Maer Amsterdam |
| Pennaeth y Llywodraeth | Femke Halsema |
 | |
Prifddinas a dinas fwyaf yr Iseldiroedd yw Amsterdam (
ynganiad ). Saif ar lan Afon Amstel yn nhalaith (provincie) Noord-Holland. Roedd poblogaeth Amsterdam, yn y cyfrifiad diwethaf, oddeutu 921,468 (Ionawr 2023)[1]. Mae'r ardal fetropolitanaidd tua'r 6ed mwyaf yn Ewrop, gyda phoblogaeth o tua 2.5 miliwn. Cyfeirir at Amsterdam fel "Fenis y Gogledd", a briodolir gan y nifer fawr o gamlesi a gofrestwryd fel Safle Treftadaeth y Byd gan UNESCO.[2][3]
Er mai prifddinas "brenhinol" yr Iseldiroedd yw Amsterdam, nid hi fu canolfan y llywodraeth erioed. Lleolir canolfan y llywodraeth, y senedd a thrigfan y frenhines i gyd yn ninas Den Haag. Nid yw Amsterdam yn brifddinas o'i thalaith ei hun ychwaith: prifddinas Gogledd Holland yw Haarlem.
Daw enw'r ddinas o argae Amstelle (yn Saesneg: Amstel Dam) sy'n esbonio tarddiad y ddinas; argae ar afon Amstel lle mae Sgwâr Dam wedi'i lleoli heddiw.[4][5] Sefydlwyd pentref bychan yno yn ystod y 12g a ddatblygodd yn un o borthladdoedd pwysicaf y byd yn ystod yr Oes Aur Iseldireg, o ganlyniad i'w datblygiad masnachol arloesol. Yn ystod y cyfnod hwnnw, ystyriwyd y ddinas yn ganolfan flaenllaw ar gyfer masnach a deiamwntiau. Ehangodd y ddinas yn ystod y 19eg a'r 20g, wrth i gymdogaethau maesdrefi newydd gael eu sefydlu. Daliodd y teulu Van Amstel, a gofnodir mewn dogfennau o'r enw hwn er 1019, stiwardiaeth yr ardal am ganrifoedd. Yn ddiweddarach, gwasanaethodd y teulu hefyd o dan iarll yr Iseldiroedd.
Amsterdam yw canolbwynt ariannol a diwylliannol yr Iseldiroedd. Lleolir nifer o sefydliadau Iseldireg mawrion yno ac mae 7 o 500 o gwmnïau mwyaf y byd wedi'u sefydlu yn y ddinas e Philips, AkzoNobel, Booking.com, TomTom, ac ING.[6]. Lleolir Cyfnewidfa Stoc Amsterdam, sy'n rhan o Euronext, yng nghanol y ddinas. Daw 4.2 miliwn o dwristiaid bob blwyddyn i weld atyniadau'r ddinas, sy'n cynnwys ei chamlesi hanesyddol, y Rijksmuseum, Amgueddfa Van Gogh, Tŷ Anne Frank, yr ardal golau coch a'r siopau coffi canabis.
Daearyddiaeth
[golygu | golygu cod]Mae Amsterdam yng Ngorllewin yr Iseldiroedd, ond nid Amsterdam yw ei phrifddinas, ond yn hytrach Haarlem. Mae afon Amstel yn gorffen yng nghanol y ddinas ac yn cysylltu â nifer fawr o gamlesi sy'n dod i ben yn yr IJ yn y pen draw. Mae Amsterdam tua 2 fetr (6.6 troedfedd) islaw lefel y môr.[7] Mae'r tir o'i amgylch yn wastad a cheir coedwig o waith dyn, 'Amsterdamse Bos', yn y de-orllewin. Mae Amsterdam wedi'i chysylltu â Môr y Gogledd trwy 'Gamlas Môr y Gogledd' hir.
Mae Amsterdam wedi'i threfoli'n ddwys, hy mae ganddi boblogaeth dwys, ac felly hefyd yr ardal fetropolitan o amgylch y ddinas. Mae ei harwynebedd yn 219.4 km2 (84.7 metr sgwâr), ac mae gan y ddinas briodol 4,457 o drigolion i bob km2 a 2,275 o dai i bob km2.[8] Mae parciau a gwarchodfeydd natur yn 12% o arwynebedd tir Amsterdam.[9]
Dŵr
[golygu | golygu cod]Mae gan Amsterdam fwy na 100 km (60 milltir) o gamlesi, y gellir llywio'r rhan fwyaf ohonynt mewn cwch. Tair prif gamlas y ddinas yw'r Prinsengracht, Herengracht, a Keizersgracht.
Yn yr Oesoedd Canol, roedd Amsterdam wedi'i amgylchynu gan ffos fawr, o'r enw'r "Singel", sydd bellach yn ffurfio cylch mwyaf mewnol y ddinas, ac yn rhoi siâp pedol i ganol y ddinas. Ceir porthladd sy'n gwasanaethu'r ddinas hefyd. Fe'i cymharwyd â Fenis, oherwydd fod ganddi tua 90 o ynysoedd, sydd wedi'u cysylltu gan fwy na 1,200 o bontydd.[10]
Hinsawdd
[golygu | golygu cod]
Mae gan Amsterdam hinsawdd gefnforol (Köppen Cfb) oherwydd ei agosrwydd at Fôr y Gogledd i'r gorllewin, gyda gwyntoedd gorllewinol cyffredinol.[11] Tra bod y gaeafau'n cŵl a'r hafau'n gynnes, mae'r tymheredd yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn. Weithiau ceir gaeafau oer, eira a hafau poeth a llaith.
Mae Amsterdam, yn ogystal â'r rhan fwyaf o dalaith Gogledd Holland, ym mharth Caledwch 8DA USDA. Mae rhew yn digwydd yn bennaf yn ystod cyfnodau o wyntoedd dwyreiniol neu ogledd-ddwyreiniol o gyfandir mewnol Ewrop. Hyd yn oed wedyn, oherwydd bod Amsterdam wedi'i amgylchynu ar dair ochr gan gyrff mawr o ddŵr, yn ogystal â chael effaith ynys gwres sylweddol, anaml y bydd nosweithiau'n disgyn o dan −5 °C (23 °F), tra gallai fod yn −12 °C yn hawdd. (10 °F) yn Hilversum, 25 km (16 milltir) i'r de-ddwyrain.
Mae'r hafau'n weddol gynnes gyda nifer o ddiwrnodau poeth bob mis. Y tymheredd uchaf (ar gyfartaledd) ym mis Awst yw 22.1 °C (72 °F), a dim ond ar gyfartaledd y mae 30 °C (86 °F) neu'n uwch yn cael ei fesur, gan osod Amsterdam ym Mharth Gwres AHS 2. Mae'r eithafion uchaf erioed yn amrywio o - 19.7 °C (−3.5 °F) i 36.3 °C (97.3 °F).[12][13]
Mae diwrnodau â mwy nag 1 mm (0.04 mewn) o wlybaniaeth yn gyffredin, ar gyfartaledd 133 diwrnod y flwyddyn. Dyddodiad (cyfanswm glaw) cyfartalog, blynyddol Amsterdam yw 838 mm (33 mewn). Mae rhan fawr o'r dyddodiad hwn yn disgyn fel glaw ysgafn neu gawodydd byr. Mae diwrnodau cymylog a llaith yn gyffredin yn ystod misoedd oerach Hydref i Fawrth.
Adeiladau
[golygu | golygu cod]- Concertgebouw
- Het Houten Huys (hen dŷ)
- Palas brenhinol
- Rembrandthuis (cartref yr arlunydd Rembrandt)
- Rijksmuseum (amgueddfa)
- Tŷ Anne Frank
Pobl o Amsterdam
[golygu | golygu cod]- Willem Janszoon, fforiwr
- Nicolaes Tulp, meddyg
- Rembrandt van Rijn, arlunydd
- Anne Frank, dyddiadurwraig
- Bobby Farrell, canwr (Boney M)
- Johan Cruijff, pêl-droedwr
- Tom Okker, chwaraewr tenis
- Dennis Bergkamp, pêl-droedwr
- Ruud Gullit, pêl-droedwr
- Joop van den Ende, dyn busnes
- Jeroen Krabbé, actor
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "Bevolkingsontwikkeling; regio per maand". Cyrchwyd 23 Mai 2023.
- ↑ "Randstad2040; Facts & Figures (p.26)" (yn Iseldireg). VROM. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Ionawr 2013.
- ↑ "Ranstad Monitor 2017" (PDF). Ragio Ranstad.
- ↑ "Plaatsnamen en hun betekenis". www.volkoomen.nl. Cyrchwyd 2021-02-21.
- ↑ "Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen" (yn Iseldireg). Nu.nl. 22 Hydref 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 Hydref 2008. Cyrchwyd 22 Hydref 2008.
- ↑ Forbes.com, Forbes Global 2000 Largest Companies – Dutch rankings.
- ↑ "Actueel Hoogtebestand Nederland" (yn Iseldireg). Cyrchwyd 18 Mai 2008.
- ↑ "Kerncijfers Amsterdam 2007" (PDF) (yn Iseldireg). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 28 Mai 2008. Cyrchwyd 18 Mai 2008.
- ↑ "Openbare ruimte en groen: Inleiding" (yn Iseldireg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Mehefin 2008. Cyrchwyd 18 Mai 2008.
- ↑ "Adventure". 16 Mehefin 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Gorffennaf 2014. Cyrchwyd 17 Mehefin 2014.
- ↑ "Amsterdam, Netherlands Köppen Climate Classification (Weatherbase)". Weatherbase. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-01-23. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2019.
- ↑ "06240: Amsterdam Airport Schiphol (Netherlands)". OGIMET. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2019.
- ↑ "Extreme temperatures around the world". Herrera, Maximiliano. Cyrchwyd 2 Mawrth 2012.