Bryn y Deml

Bryn y Deml
Enghraifft o'r canlynol	bryn, mynydd sanctaidd, caeadle, mosg, cymdogaeth
Label brodorol	הַר הַבַּיִת
Crefydd	Islam, iddewiaeth, cristnogaeth
Gwlad	Palesteina
Lleoliad	Hen Ddinas Caersalem, Israel
Sylfaenydd	Solomon
Enw brodorol	הַר הַבַּיִת
Gwladwriaeth	Israel
Rhanbarth	Jeriwsalem
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Safle cysegredig wedi'i leoli yn Hen Ddinas Jerwsalem yw Bryn y Deml, ar diriogaethau sy'n destun anghytuno sofraniaeth rhwng gwladwriaeth Israel ac Awdurdod Palesteina. Fe'i gelwir hefyd yn al-Haram esh-Siariff (Arabeg: الحرام الشريف, al-Haram Sharīff-ash, "Noddfa Urddasol"; al-Ḥaram al-Qudsī al-Šarīf, "Noddfa Urddasol Jerwsalem"; Caedle Al Aqsa ^[1] ) gan Fwslimiaid ac fel Har Ha-Bayit (yn Hebraeg: בית המק; 'Bryn y Tŷ' [Duw] h.y. 'y Deml yn Jerswalem', gan gyfeirio at y deml hynafol) gan yr Iddewon a'r Cristnogion.

Bryn Y Deml Iddewig

Dyma safle sancteiddiaf Iddewiaeth oherwydd bod stori Feiblaidd aberth Isaac wedi'i gosod ar Fynydd Moriah. Dewiswyd safle carreg aberth Isaac (Carreg Sanctaidd Abraham) gan y Brenin Dafydd i adeiladu cysegrfa a fyddai’n gartref i wrthrych sancteiddiaf Iddewiaeth, Arch y Cyfamod.

Cwblhawyd y gweithiau gan Solomon yn y Deml Gyntaf neu Deml Solomon, fel y'i gelwir, ac mae'n hysbys yn unig o'r disgrifiadau o'r Beibl, gan iddo gael ei ddistrywio a'i ddinistrio gan Nebuchadnesar II yn 587 CC, ac felly ysgogodd ddechrau. alltudiaeth yr Iddewon i Babilon.

Flynyddoedd yn ddiweddarach, adeiladwyd yr Ail Deml, a ddinistriwyd yn 70 OC gan y Rhufeiniaid. Yn ôl traddodiad, ac eithrio'r Wal Orllewinol, a elwir y Wal Wylofain, sy'n dal i gael ei chadw heddiw ac sy'n fan gweddi pwysicaf yn y grefydd Iddewig. Yn ôl y mwyafrif o archeolegwyr, clo ydyw ar wal Rufeinig y Brenin Herod mewn gwirionedd. Yn ôl y traddodiad Iddewig, dyma’r man lle bydd yn rhaid adeiladu’r drydedd deml a’r olaf ar ddyfodiad y Meseia.

Yn ôl uniongrededd Iddewig, mae Iddewon yn cael eu gwahardd i fynd i mewn i Fryn y Deml oherwydd eu bod yn ei ystyried yn lle cysegredig ac oherwydd y byddai posibilrwydd o fynd yn groes i sancta sanctorum y deml sydd wedi darfod, hynny yw, yr ardal lle y gallai yn unig (ac y gall, hyd yn oed heddiw) i fynd i mewn i'r Archoffeiriad. Dim ond os ydyn nhw'n ufuddhau i reoliadau caeth y gall Cristnogion fynd i mewn.

Adeiladau Mwslimaidd

Ar y Caedle al Asqa hefyd mae dau o demlau pwysicaf Islam a adeiladwyd yn y seithfed ganrif, sef, Mosg Al-Aqsa, sef y mosg mwyaf yn Jerwsalem.

Ceir hefyd adeilad hardd 'Cromen y Graig' neu 'Dôm y Graig', (Saesneg: The Dome of the Rock; Arabeg: قبة الصخرة‎ Qubbat aṣ-Ṣakhra, Hebraeg: כיפת הסלע‎ Kippat ha-Sela) sy'n ddyledus i'w henw y credir ei bod y tu mewn i'r garreg yr oedd Abraham yn paratoi i aberthu ei fab Ishmael - yn unol â thraddodiad Islamaidd; Mae Mwslimiaid yn credu bod Muhammad, o'r un garreg hon, wedi'i ddyrchafu i'r nefoedd. Mae'r gromen yn un o'r lleoedd mwyaf cynrychioliadol yn y ddinas. Fe'i hadeiladwyd rhwng 687 a 691 gan y nawfed caliph, Abd-al-Malik ibn Marwan. Heb unrhyw newidiadau hanfodol am fwy na thair canrif ar ddeg, mae'n un o'r lleoedd mwyaf cynrychioliadol yn y ddinas.^[2]

Man Dadl

Yng ngoleuni honiadau deuol Iddewiaeth ac Islam, mae'n un o'r safleoedd crefyddol sy'n achosi'r fwyaf o ymryson yn y byd. Ers y Croesgadau, mae cymuned Fwslimaidd Jerwsalem wedi rheoli'r safle trwy Waqf Islamaidd Jerwsalem. Mae Bryn y Deml o fewn yr Hen Ddinas, sydd wedi cael ei reoli gan Israel er 1967. Ar ôl y Rhyfel Chwe Diwrnod, rhoddodd Israel weinyddiaeth y safle yn ôl i'r Waqf o dan warchodaeth Gwlad yr Iorddonen, ond gydag Israel yn gyfrifol am gynnal rheolaeth dros ddiogelwch y fangre. [11] Mae'n fangre parhau i fod yn ganolbwynt mawr i'r gwrthdaro rhwng Arabiaid ac Israel. [12] Mewn ymgais i gadw'r status quo, mae llywodraeth Israel yn gorfodi gwaharddiad dadleuol ar weddi gan bobl nad ydyn nhw'n Fwslimiaid.^[3]^[4]

Dechrau'r Ail Intifada

Ar 28 Medi 2000, ar ôl ymweliad Ariel Sharon â'r Bryn gan rhoi ar droed cychwyn Ail Intifada'r Palesteiniaid a gelwir hefyd yn Intifada Al-Aqsa. Gwelai'r Arabaid Mwslemaidd penderfyniad Sharon fel gweithred trahaus a phryfoclyd honedig. Roedd y digwyddiad yn, wedi oedi ac, i nifer o Balesteiniaid, llusgo traed a diffyg gwella yn ei hamgylchiadau materol a gwleidyddol wedi Cytundebau Oslo, yn sbardun a arweiniodd at y gwrthryfel a barodd o 2000 hyd at 2005.^[5]

Fodd bynnag, daeth Comisiwn Mitchell, gyda'r dasg o astudio gwreiddiau'r Intifada, ac archwilio'r terfysgoedd a'r gormes yn ystod ymweliad Sharon, i'r casgliad nad yr ymweliad oedd y rheswm dros y cychwyn Intiffada Al-Aqsa, ond yn hytrach mae'n mynd yn ôl at ddadansoddiad y trafodaethau yn Camp David ar 25 Gorffennaf 2000.^[6]