Ιάμβλιχος

Ιάμβλιχος
Γέννηση	250 Χαλκίς Συρίας
Θάνατος	325 (75 ετών)
Περίοδος	Αρχαία φιλοσοφία
Περιοχή	Δυτική φιλοσοφία
Σχολή	Νεοπλατωνισμός
Επιδράσεις	Πορφύριος, Πυθαγόρας, Νεοπυθαγόρειοι, Αριστοτέλης, Πλάτων
Επηρέασε	Πρόκλος
Σχετικά πολυμέσα

Ο Ιάμβλιχος (Iamblichus Chalcidensis, 250 - 325) ήταν Σύρος νεοπλατωνικός φιλόσοφος, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κατεύθυνση που ακολούθησε η νεώτερη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Ήταν επίσης ο βιογράφος του Πυθαγόρα και μυστικιστής, φιλόσοφος και μαθηματικός.

Ο Ιάμβλιχος έζησε σε μια ταραγμένη εποχή, μια περίοδο μεγάλων ζυμώσεων, κατά την οποία ένας πολιτισμικός κύκλος πλησιάζει στο τέλος του κι ένας καινούργιος ανοίγει. Τη μεταβατική αυτή περίοδο εμφανίζεται το φιλοσοφικό ρεύμα των νεοπλατωνικών. Με επίκεντρο αρχικά την Αλεξάνδρεια, οι νεοπλατωνιστές εργάστηκαν με στόχο να συνθέσουν τις διδασκαλίες του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Μυστηρίων σε ένα ενιαίο σύστημα, αναζωογονώντας την ψυχή του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Η ανταπόκριση ήταν εντυπωσιακή. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα η διδασκαλία τους διαδόθηκε στη Ρώμη και άλλες ρωμαϊκές μητροπόλεις, διαμορφώνοντας τρεις ιδιαίτερες σχολές: την Αλεξανδρινή, όπου διακρίνονται κυρίως ο Πλωτίνος και ο Πορφύριος, την Αθηναϊκή, με κύριο εκπρόσωπο τον Πρόκλο και τη Συριακή, με κορυφαίο τον Ιάμβλιχο.

Βίος

Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Ιάμβλιχο, ιδιαίτερα για τα χρόνια της νιότης του, είναι λιγοστά. Γόνος πλούσιας και αριστοκρατικής οικογένειας, γεννήθηκε γύρω στο 250 μ.Χ. στη Χαλκίδα της Κοίλης Συρίας. Λέγεται ότι η οικογένειά του καταγόταν από τους βασιλείς-ιερείς της Έμεσας (σημερινή Χομς), πόλη περίφημη για το ναό του συροφοινικικού θεού του ήλιου Ηλιογάβαλου. Περήφανος για την εθνική του καταγωγή, αρνήθηκε να υιοθετήσει ελληνικό ή λατινικό όνομα, σύμφωνα με τη συνήθεια της εποχής και διατήρησε το συριακό Για-μλικού, «ο θεός κυβερνά». Αρχικά μελέτησε το νεοπλατωνισμό κοντά στον Ανατόλιο τον περιπατητικό, έναν από τους πρώτους μαθητές του Πορφύριου και κατόπιν δίπλα στον ίδιο τον Πορφύριο, τον κορυφαίο μαθητή του Πλωτίνου, πιθανότατα στη Ρώμη, τον οποίο διαδέχτηκε στη θέση του διαδόχου της Νεοπλατωνικής Σχολής. Νωρίτερα όμως είχε ιδρύσει δική του σχολή στη Συρία, όπου η φήμη του προσέλκυσε πλήθος μαθητές από όλες τις ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Στη σχολή του ο Ιάμβλιχος δεν περιορίστηκε στο να επαναλαμβάνει απλώς τις διδασκαλίες των προκατόχων του. Επεξεργάστηκε και συστηματοποίησε τον νεοπλατωνισμό του Πλωτίνου, έργο για το οποίο θεωρείται ο πρώτος σχολαστικός φιλόσοφος στην ιστορία. Κυρίως, όμως, εμπλούτισε το διανοητικό αυτό σύστημα με πληθώρα στοιχείων από τα μεσογειακά μυστήρια. Κοντά, δηλαδή, στην πλωτινική θεωρία εισάγει τη θεουργία, την «περί των θείων πράξη» (σε αντιδιαστολή με τη θεολογία, τον «περί των θείων λόγο»). Σκοπός του έργου του είναι η ενοποίηση των θρησκευτικών και φιλοσοφικών ιδεών του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου σε ένα ενιαίο σύστημα εσωτερικής ανάπτυξης. Για τον Ιάμβλιχο, ζητούμενο της φιλοσοφικής αναζήτησης δεν είναι η γνώση, η στείρα διανοητική ενασχόληση, αλλά η «Θεοκρασία», η ένωση με το θείο Ένα, την ύψιστη Δημιουργική Μονάδα. Η μελέτη και ο στοχασμός γύρω από τις ανώτερες αλήθειες, αγαπημένες ασχολίες των φιλοσόφων, είναι σημαντικά για την καλλιέργεια και τον ορθό προσανατολισμό της ψυχής. Από μόνα τους όμως δεν αρκούν να ανυψώσουν τον άνθρωπο στα επίπεδα του πνεύματος, καθώς παραμένουν στο επίπεδο της καθημερινής συνείδησης. «Η θεουργική ένωση επιτυγχάνεται μόνο με την τελειωτική λειτουργία των ανείπωτων πράξεων που εκτελούνται ορθά, πράξεων που υπερβαίνουν κάθε νόηση και με τη δύναμη των άφατων συμβόλων, που είναι νοητά μόνο στους θεούς», γράφει στο Περί των Αιγυπτίων Μυστηρίων. Αυτές οι πράξεις και τα σύμβολα επιτρέπουν στον άνθρωπο να υπερβεί τα όρια του συγκεκριμένου νου, της περιορισμένης λογικής σκέψης, και να έρθει σε άμεση επαφή με το θείο.

Σύμφωνα με τον Ευνάπιο, που παραθέτει τη βιογραφία του Ιάμβλιχου στο Βίοι Σοφιστών, ο Ιάμβλιχος αφιέρωνε πολύ χρόνο στους πολυάριθμους μαθητές του. «Ενώ έπιναν το κρασί τους, συνήθιζε να γοητεύει τους συνδαιτυμόνες με τα λεγόμενά του και να τους γεμίζει σαν με νέκταρ. Κι εκείνοι δεν έπαυαν στιγμή να αποζητούν τούτη την ευχαρίστηση και δεν τη χόρταιναν ποτέ, έτσι που δεν τον άφηναν ποτέ σε ησυχία». Παρόλα αυτά, περιστασιακά «τελούσε ορισμένες τελετουργίες, ξέχωρα από τους φίλους και μαθητές του, όταν λάτρευε το Θείο Ον». Σύντομα, όμως, διαπίστωσε ότι η τακτική αυτή έδινε λαβή σε παράξενα σχόλια καθώς οι μαθητές του, «ανέθεσαν στον ευφραδέστερο από αυτούς να τους εκπροσωπήσει, ρωτώντας, "Δάσκαλε, πολυεμπνευσμένε, γιατί απομονώνεσαι έτσι, αντί να μοιράζεσαι μαζί μας την εξαίσια σοφία σου; Εν τούτοις έφτασαν σε εμάς φήμες από τους δούλους σου πως όταν προσεύχεσαι στους θεούς ανυψώνεσαι από τη γη πάνω από δέκα πήχες ψηλά, πως το σώμα και τα ρούχα σου αλλάζουν παίρνοντας μια όμορφη χρυσή απόχρωση και πως όταν τελειώνεις την προσευχή, το σώμα σου γίνεται όπως ήταν πριν, ξαναγυρίζεις στη γη και συναναστρέφεσαι μαζί μας". Ο Ιάμβλιχος, που δε συνήθιζε να γελά, γέλασε ακούγοντας αυτά τα λόγια. Απάντησε δε ως εξής: "Εκείνος που σας παραπλάνησε έτσι, ήταν πνευματώδης, τα γεγονότα όμως είναι διαφορετικά. Ωστόσο, από εδώ και εμπρός θα είστε παρόντες σε όλα όσα γίνονται"». Δεν είναι ίσως δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς γεννιούνται τέτοιες φήμες γύρω από έναν σεβαστό δάσκαλο που δίδασκε τη συνειδησιακή ανύψωση από τα χαμηλότερα στα υψηλότερα επίπεδα της ύπαρξης.

Ο Ευνάπιος αναφέρει και ένα άλλο, ακόμη πιο εντυπωσιακό περιστατικό. Ο Ιάμβλιχος συνήθιζε να πηγαίνει το καλοκαίρι με τους μαθητές του στα Γάδαρα, πόλη φημισμένη για τα θερμά λουτρά της. Οι μαθητές τον παρακαλούσαν από καιρό να τους δείξει τις δυνάμεις του μα εκείνος αρνιόταν πάντα, ώσπου μια μέρα στα λουτρά ενέδωσε χαμογελώντας. Υπήρχαν δύο θερμές πηγές, μικρότερες αλλά πιο όμορφες από τις άλλες. Ο δάσκαλος έστειλε τους μαθητές να ρωτήσουν τους ντόπιους πως τις ονόμαζαν παλιότερα. Σύντομα γύρισαν με την απάντηση πως η μία ονομαζόταν Έρως και η διπλανή Αντέρως. «Αμέσως άγγιξε το νερό με το χέρι του (έτυχε να κάθεται στην άκρη της πηγής) και προφέροντας μια σύντομη επίκληση κάλεσε από τα βάθη της πηγής ένα νεαρό αγόρι. Είχε λευκό δέρμα, μέτριο ανάστημα, χρυσά μαλλιά και η πλάτη και το στήθος του έλαμπαν. Έμοιαζε με κάποιον που μόλις είχε κάνει το λουτρό του. Οι μαθητές έμειναν έκθαμβοι, αλλά ο Ιάμβλιχος είπε, "Πάμε στη διπλανή πηγή" και σηκώθηκε και τους οδήγησε εκεί σκεφτικός. Ύστερα επανέλαβε τα ίδια ακριβώς με πριν και κάλεσε έναν άλλο Έρωτα, όμοιο σε όλα με τον πρώτο, με εξαίρεση τα μαλλιά του που ήταν πιο σκουρόχρωμα και έπεφταν σε χαλαρές μπούκλες στο φως του ήλιου. Τα δύο αγόρια αγκάλιασαν τον Ιάμβλιχο και σφίχτηκαν επάνω του σαν ήταν πραγματικός πατέρας τους. Έπειτα ξαναγύρισε το καθένα στον τόπο του κι έφυγε να κάνει το λουτρό του, μέσα στο σεβασμό των μαθητών του. Μετά από αυτό, οι μαθητές του έπαψαν να του ζητούν άλλες αποδείξεις και πίστευαν ό,τι τους έλεγε χάρη στις αποδείξεις που τους αποκαλύφτηκαν, μένοντας προσκολλημένοι κοντά του σαν αδιάσπαστη αλυσίδα».

Δεν είναι γνωστό πότε ή πώς ακριβώς πέθανε ο Ιάμβλιχος. Πιθανώς έφυγε από τη ζωή γύρω στο 330, λίγο μετά την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο και λίγο πριν ο χριστιανισμός γίνει η επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Από τους πολυπληθείς μαθητές του ξεχωρίζουν ο Σώπατρος ο Απαμεύς και ο Αιδέσιος, που τον διαδέχτηκε στη διεύθυνση της συριακής σχολής, καθώς και ο μαθητής του Αιδέσιου, Μάξιμος ο Εφέσιος, δάσκαλος του αυτοκράτορα Ιουλιανού. Ο επιφανέστερος, όμως, συνεχιστής του Ιάμβλιχου είναι ο Πρόκλος, διάδοχος της αθηναϊκής σχολής. Βαθιά επηρεασμένα από τη διδασκαλία του Ιάμβλιχου είναι και τα έργα του λεγόμενου «ψευδο-Διονύσιου» που άσκησαν μεγάλη επιρροή στη μεσαιωνική χριστιανική σκέψη.

Η φιλοσοφία του

Η διδασκαλία του Ιάμβλιχου θεμελιώνεται πάνω στην αρχή «τα πάντα είναι μέσα στα πάντα, αλλά σε καθένα σύμφωνα με τη φύση του» και στο ερμητικό αξίωμα «όπως επάνω, έτσι κάτω», δηλαδή στο αντικαθρέφτισμα των πανομοιότυπων δομών του Μακρόκοσμου στον Μικρόκοσμο. Τα «άφατα σύμβολα, που είναι νοητά μόνο στους θεούς» είναι οι αριθμοί, που αποκαλύπτουν και περιέχουν το κλειδί για την κατανόηση του Σύμπαντος. Η αριθμολογία των πυθαγορείων είναι ουσιαστικό μέρος της διδασκαλίας του Ιάμβλιχου, που την επεξεργάστηκε και τη συστηματοποίησε, χαρτογραφώντας με λεπτομέρεια την εκδήλωση του δημιουργημένου κόσμου, μέσα από διαδοχικά επίπεδα, από το Ένα στα Πολλά.

Ο ηθικός βίος θεωρείται εξίσου σημαντικός με την καλλιέργεια της ψυχής. Ο Ιάμβλιχος δεν απορρίπτει τον υλικό κόσμο, ούτε το φυσικό σώμα. Για εκείνον το πνεύμα, η ψυχή, το σώμα και η ύλη είναι μια αδιαίρετη αλληλουχία, βαθμιαίες συμπυκνώσεις της εκδήλωσης από την «άρρητον Αρχήν» μέχρι το φυσικό κόσμο. Για αυτό η ηθική στάση και η εσωτερική ποιότητα, η συνειδησιακή κατάσταση, του ατόμου είναι ουσιαστικό να εναρμονίζονται με τους συμπαντικούς νόμους. Ο ίδιος ο Ιάμβλιχος κέρδισε με τον εγκρατή και ισορροπημένο τρόπο ζωής του το προσωνύμιο του δικαίου, ενώ οι μαθητές του τον αποκαλούσαν «θείο» και του απέδιδαν υπερφυσικές δυνάμεις.

Χωρίς να αντιτίθεται ουσιωδώς στο συνεπές μεταφυσικό και σωτηριολογικό σύστημα του Πλωτίνου, ο Ιάμβλιχος απέρριψε τη νοητική φιλοσοφική άσκηση ως οδό έκστασης και έδωσε αντιθέτως έμφαση στη θεουργία ως μέσον λύτρωσης της ψυχής από τα δεσμά της ύλης. Για τον Ιάμβλιχο η θεουργία αποτελεί αναγκαία επιλογή καθώς εξαναγκάζει τους θεούς, κατώτερες, κερματισμένες όψεις του πλωτινικού Ενός, να ανυψώσουν την «καθαρή ψυχή» από τον φυσικό κόσμο προς την πηγή της, τον νοητικό κόσμο των ιδεών, μέσω μίας αδιάσπαστης οντολογικής αλυσίδας υπερφυσικών πλασμάτων: δαίμονες, ήρωες, άγγελοι, αρχάγγελοι και, τελικώς, οι ίδιοι οι θεοί, πάνω από τους οποίους τοποθετείται μόνον το Εν, η «απόλυτη ενότητα» και αυτάρκης αιτία των πάντων κατά τον Πλωτίνο. Ο Ιάμβλιχος ωστόσο έθεσε την «άρρητον Αρχήν» του πάνω ακόμα και από το Εν, ενώ με τη διδασκαλία του περί του λυτρωτικού φιλοσοφικού ρόλου της δημοφιλούς θεουργίας διεύρυνε σημαντικά την επιρροή του νεοπλατωνισμού και το πλήθος των ενδιαφερομένων για αυτόν.

Το έργο

Από τη «Χαλδαϊκή Θεολογία» του Ιάμβλιχου διασώθηκαν έξι βιβλία: Περί του πυθαγορικού βίου, Προτρεπτικός επί φιλοσοφίαν, Περί της κοινής μαθηματικής, Περί της Νικομάχου Γερασηνού Αριθμητικής Εισαγωγής, Τα θεολογούμενα αριθμητικά και το Περί των Αιγυπτίων Μυστηρίων. Επίσης, εκτεταμένα αποσπάσματα από το Περί Ψυχής, από το Επιστολαί προς Μακεδόνιον και Σώπατρον «Περί ειμαρμένης» και από το Προς Δέξιππον και Σώπατρον το «Περί διαλεκτικής», σώζονται στο Ανθολόγιον του Στοβαίου.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

• Ιαμβλίχου, Προτρεπτικός επί φιλοσοφίαν, (μτφρ. Α. Πέτρου), Ζήτρος, (Αθήναι, 2002)
• Ιαμβλίχου, Προτρεπτικός επί φιλοσοφίαν, (εισαγωγή-μετάφραση-ερμηνεία Λ. Γ. Μπενάκης), Ακαδημία Αθηνών, (Αθήνα, 2012)
• Ιαμβλίχου, Περί του πυθαγορικού βίου, (μτφρ. Α. Πέτρου), Ζήτρος, (Αθήναι, 2001)
• Fowden, Garth. The Egyptian Hermes: A Historical Approach to the Late Pagan Mind, Princeton University Press, (Princeton,1986).
• Shaw, Gregory. Theurgy and the Soul: The Neoplatonism of Iamblichus, Pennsylvania State University Press (Pennsylvania, 1971).

Δικτυακοί Τόποι

• BETWEEN EROS AND ANTEROS: The Teachings of Iamblichus

• EROS AND SELF: IAMBLICHUS ON THE PARADOXES OF CONSCIOUSNESS

• Iamblichus Page