Ψαραετός

Ψαραετός
Ενήλικος ψαραετός (υποείδος Pandion haliaetus carolinensis)
Κατάσταση διατήρησης
Ελαχίστης Ανησυχίας (IUCN 3.1)
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata) Ομοταξία: Πουλιά (Αves) Τάξη: Αετόμορφα (Accipitriformes) Οικογένεια: Πανδιονίδες (Pandionidae) Γένος: Πανδίων (Pandion) (Savigny, 1809) Είδος: P. haliaetus
Διώνυμο
Pandion haliaetus (Πανδίων ο αλιαετός) (Λινναίος 1758)
Υποείδη
Pandion haliaetus carolinensis Pandion haliaetus cristatus Pandion haliaetus haliaetus Pandion haliaetus ridgwayi

Ο Ψαραετός (Pandion haliaetus - Πανδίων ο αλιαετός) είναι κοσμοπολίτικο αρπακτικό που ανήκει στην οικογένεια των Πανδιονίδων. Το επιστημονικό του όνομα το πήρε από τον Αθηναίο βασιλιά Πανδίωνα παππού του Θησέα. Έχουν βρεθεί απολιθώματα των προγόνων του ηλικίας δεκατριών εκατομμυρίων ετών στην Καλιφόρνια και στη Φλόριντα. Από αυτά τα οστά συμπεραίνεται ότι πρόκειται για είδη πιο αδύναμα αλλά κατά τα άλλα παρόμοια με το σημερινό.

Συστηματική ταξινόμηση

Το είδος περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Κάρολο Λινναίο το 1758 στη Σουηδία, ως  Falco haliaeetus. Μεταφέρθηκε όμως στο γένος Pandion από τον Γάλλο ζωολόγο Μ. Σαβινί (Marie Jules César Lelorgne de Savigny 1777 – 1851).

Ο Ψαραετός ανήκει στην τάξη των Ιερακόμορφων, στην οικογένεια των Πανδιονίδων, της οποίας είναι και ο μοναδικός ζωντανός εκπρόσωπος. Στο είδος ανήκουν τέσσερα υποείδη:

• Pandion haliaetus carolinensis (Gmelin, 1816). Είναι το υποείδος της Βορείου Αμερικής, είναι αποδημητικό και είναι το μεγαλύτερο και πιο σκουρόχρωμο από όλα τα υποείδη.
• Pandion haliaetus cristatus (Vieillot, 1788). Είναι το υποείδος που ζει στην Αυστραλία και την Τασμανία, είναι επιδημητικό και είναι το μικρότερο σε μέγεθος. Προσφάτως καταχωρήθηκε ως ξεχωριστό είδος, Ανατολικός Ψαραετός (Pandion cristatus - Πανδίων ο λοφιοφόρος).
• Pandion haliaetus haliaetus (Λινναίος, 1758). Είναι το υποείδος της Ευρασίας και είναι αποδημητικό.
• Pandion haliaetus ridgwayi (Maynard, 1887). Είναι το υποείδος της καραϊβικής, είναι επιδημητικό και είναι το πιο ανοιχτόχρωμο από όλα τα υποείδη.

Μορφολογία

Πρόκειται για ένα αρκετά μεγάλο αρπακτικό με τα θηλυκά να είναι μεγαλύτερα από τα αρσενικά. Το μέγεθος των θηλυκών είναι 60-66 εκατοστά και με βάρος 1600-2000 γραμμάρια. Τα αρσενικά είναι 50-55 εκατοστά και βάρος 1200-1600 γραμμάρια. Το άνοιγμα των φτερών κυμαίνεται από 145 μέχρι 170 εκατοστά.

Ενήλικος ψαραετός

Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων, εκτός από το μέγεθος, είναι μικρές. Οι μακριές φτερούγες του έχουν μία χαρακτηριστική καμπή στο ύψος του καρπού. Ο χρωματισμός του είναι λευκός στο κάτω μέρος (κοιλιά και στήθος) με εξαίρεση τις σκουρόχρωμες κηλίδες στον καρπό και στον λαιμό που σχηματίζουν ένα περιλαίμιο και που στα θηλυκά είναι μεγαλύτερο και πιο έντονο. Αυτός ο χρωματισμός καθιστά σχεδόν αδύνατο τον εντοπισμό του αρπακτικού από την λεία του όταν είναι σε πτήση. Το κάτω μέρος της ουράς έχει λευκές και καφέ λωρίδες. Το πάνω μέρος του σώματος (Πλάτη, ουρά και πάνω μέρος φτερούγων) έχει ένα σκούρο καφέ χρώμα που στα θηλυκά είναι πιο σκούρο όπως και στα άτομα που ζουν στις πιο βόρειες περιοχές.

Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα στον χρωματισμό του Ψαραετού είναι μία σκούρα λωρίδα που ξεκινάει από τα μάτια και καταλήγει στο πάνω μέρος του κεφαλιού. Τα πόδια του και το κήρωμα έχουν ανοιχτό μπλε χρώμα ενώ το ράμφος είναι μαύρο. Τα μάτια είναι κίτρινου χρώματος. Λόγω του είδους της διατροφής του έχει μερικά χαρακτηριστικά που διαφέρουν από τα άλλα αρπακτικά. Τα πόδια του είναι ιδιαίτερα μακριά και καταλήγουν σε μακριά και ιδιαιτέρως γαμψά νύχια. Τα δύο δάχτυλα είναι γυρισμένα αντίθετα και στο κάτω μέρος των ποδιών έχει αγκαθωτά λέπια που του επιτρέπουν να πιάνει καλύτερα και πιο σταθερά την λεία του. Το φτέρωμα του είναι πυκνό και επικαλύπτεται με μία ελαιώδη ουσία ενώ τα ρουθούνια του μπορούν να κλείνουν ερμητικά ως προστασία από το νερό όταν βουτάει για να πιάσει τα ψάρια.

Οι πληθυσμοί του Ψαραετού που ζουν στις βορειότερες περιοχές είναι συνήθως μεγαλύτεροι και πιο σκούροι. Τα ανήλικα άτομα μοιάζουν με τα ενήλικα είναι όμως, στο πάνω μέρος του σώματος, διάστικτα με μικρές κηλίδες ανοιχτού κίτρινου χρώματος, το περιλαίμιο δεν είναι ιδιαιτέρως έντονο και τα μάτια έχουν χρώμα πορτοκαλοκόκκινο. Τα νεαρά αποκτούν το φτέρωμα των ενηλίκων σε ηλικία 18 μηνών περίπου.

Βιολογία

Ψαραετός εν πτήσει

Ο Ψαραετός είναι ένα μεταναστευτικό πτηνό όσο αφορά τους πληθυσμούς που ζουν στις βόρειες περιοχές της εξάπλωσης τους. Από αυτούς τα άτομα που ζουν πιο βόρεια μπορούν να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις μεταξύ των περιοχών αναπαραγωγής και των περιοχών διαχείμασης. Όσον αφορά τα μεταναστευτικά άτομα που ζουν πιο νότια συνήθως διανύουν μικρότερες αποστάσεις μεταξύ των δύο περιοχών, τις περισσότερες φορές λιγότερο από 200 χιλιόμετρα. Οι πληθυσμοί που ζουν στις τροπικές και υποτροπικές περιοχές είναι επιδημητικά.

Πρόκειται για ένα αρπακτικό που ανέχεται χωρίς δυσκολία την συγκατοίκηση με άλλα άτομα του ίδιου είδους σε μικρή σχετικά έκταση, πρόκειται για μία συμπεριφορά πολύ σπάνια στην ομάδα των αρπακτικών. Αυτό το χαρακτηριστικό μπορεί να είναι και μία από της αιτίες που έκαναν αυτό το πτηνό να αναπτύξει έναν ένα σύστημα επικοινωνίας που βασίζεται σε κραυγές, στάσεις του σώματος και τρόπους πτήσης. Σχεδόν πάντα χρησιμοποιείται ένας συνδυασμός των διαφόρων μορφών επικοινωνίας.

Η διάρκεια ζωής του στη φύση μπορεί να φτάσει τα 25 χρόνια.

Τροφή

Η διατροφή του βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στα ψάρια, πολύ σπάνια μπορεί να κυνηγήσει μικρά θηλαστικά, ερπετά και πτηνά. Κυνηγάει συνήθως ψάρια μικρού και μεσαίου μεγέθους ενώ τα είδη είναι ποικίλα και εξαρτώνται από την περιοχή κυνηγιού και την αφθονία του κάθε είδους. Σύμφωνα με έρευνες ο ψαραετός δεν επηρεάζει αρνητικά τους πληθυσμούς των θηραμάτων του αφού πιάνει κυρίως άρρωστα και γέρικα άτομα. Ο τρόπος κυνηγιού είναι ιδιαίτερος. Συνήθως ξεκινάει εν πτήση, λιγότερο συχνά καθισμένος σε ένα παρατηρητήριο. Με τον εντοπισμό του θηράματος κάνει μερικούς γύρους στον αέρα χτυπώντας τις φτερούγες και μετά κάνει ελεύθερη πτώση, λίγο πριν ακουμπήσει το νερό επιμηκύνει τα πόδια του προς τα εμπρός ώστε να είναι αυτά τα πρώτα που θα μπουν μέσα και λυγίζει τις φτερούγες του προς τα πίσω. Μόλις τα δάχτυλα ακουμπήσουν το ψάρι και το συλλαμβάνουν. Αμέσως μετά ξαναπαίρνει ύψος με δυνατά χτυπήματα των φτερούγων. Κατά την πτήση κρατάει το ψάρι και με τα δύο πόδια τα οποία βάζει το ένα μπροστά από το άλλο. Η κατανάλωση γίνεται με τον ψαραετό να κάθεται σε κάποιο στήριγμα και ξεκινάει πάντα από το κεφάλι. Όταν κυνηγάει και για την υπόλοιπη οικογένεια καταναλώνει ένα μέρος του θηράματος πριν μεταφέρει το υπόλοιπο στην φωλιά. Η επιτυχία του στο κυνήγι κυμαίνεται στο 50% αλλά επηρεάζεται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής.

Αναπαραγωγή

Φωλιά ψαραετού στο Μεγάλο Φαράγγι του Γιέλοουστοον

Pandion haliaetus

Πρόκειται για ένα μονογαμικό είδος, σε σπάνιες περιπτώσεις, όταν υπάρχουν πολλές φωλιές σε μικρή απόσταση, μπορεί να παρατηρηθούν φαινόμενα πολυγαμίας. Η περίοδος αναπαραγωγής διαφέρει ανάμεσα στους μεταναστευτικούς και στους επιδημητικούς πληθυσμούς, στους πρώτους είναι μεταξύ Απριλίου και Μαΐου ενώ στους δεύτερους μεταξύ Δεκεμβρίου και Μαρτίου.

Τα επιδημητικά παραμένουν όλο τον χρόνο στην φωλιά και μερικές φορές περιπλανώνται κάποιες μέρες μακριά της. Τα αποδημητικά επιστρέφουν στην ίδια φωλιά επί σειρά ετών. Το αρσενικό επιστρέφει πρώτο και ακολουθεί το θηλυκό λίγες μέρες αργότερα. Με την αρχή της αναπαραγωγικής περιόδου ανανεώνουν τους δεσμούς τους και επισκευάζουν την φωλιά μαζί αλλά τα μεγαλύτερο μέρος των επισκευών την κάνουν τα θηλυκά. Η εναπόθεση των αβγών γίνεται μετά το τέλος των επισκευών.

Οι φωλιές μπορούν να βρίσκονται ή απομονωμένες ή κοντά σε άλλες φωλιές ψαραετών, αυτό εξαρτάτε από την παρουσία θηραμάτων στην περιοχή. Η κατασκευή τους γίνεται σε σημεία δυσκολοπρόσιτα όπως απότομους βράχους, μικρά νησιά και μεμονωμένα υποστηρίγματα που εξέχουν από το νερό. Το θηλυκό εναποθέτει από δύο μέχρι τέσσερα αβγά με διαφορά μία με δύο μέρες το ένα από το άλλο.

Η επώαση ξεκινάει αμέσως μετά την εναπόθεση του πρώτου αβγού και οι νεοσσοί εκκολάπτονται με την σειρά που εναπόθεσης των αβγών. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι νεοσσοί να έχουν διαφορετικές πιθανότητες επιβίωσης. Σε όλη την περίοδο της επώασης και μέχρι οι νεοσσοί να πετάξουν από την φωλιά το αρσενικό εξασφαλίζει την τροφή για το θηλυκό και για τους νεοσσούς. Η επώαση διαρκεί περίπου 40 ημέρες. Μετά την εκκόλαψη οι νεοσσοί μεγαλώνουν γρήγορα και είναι έτοιμοι να πετάξουν σε ηλικία 48 με 76 ημερών, τα μικρά των μεταναστευτικών πληθυσμών είναι έτοιμα να πετάξουν γρηγορότερα από τα άλλα. όταν έρθει η στιγμή της μετανάστευσης τα μικρά είναι τελείως ανεξάρτητα. Συνήθως την πρώτη χρονιά τα νεαρά άτομα παραμένουν στις περιοχές διαχείμασης και δεν επιστρέφουν στους τόπους αναπαραγωγής. Είναι σεξουαλικά ώριμα σε ηλικία 3 ετών.

Βιότοπος και γεωγραφική εξάπλωση

Γεωγραφική κατανομή του ψαραετού

Ο ψαραετός είναι διαδεδομένος γιατί ζει σε μεγάλη ποικιλία βιοτόπων. Απαραίτητη είναι η παρουσία πηγής νερού αρκετά μεγάλης για να του επιτρέπει την εύρεση τροφής. Τις φωλιές του τις βρίσκουμε σε απόσταση μέχρι 5 χιλιομέτρων από τη θάλασσα, λιμνοθάλασσες, δέλτα ποταμών, ποτάμια, λίμνες, τεχνητούς συλλέκτες νερού και άλλες υδάτινες λεκάνες.

Πρόκειται για ένα κοσμοπολίτικο είδος, το βρίσκουμε στην βόρειο και νότιο Αμερική, στην Καραϊβική, στην Αφρική, στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Ωκεανία. Στην νότια Αμερική και την νοτιοανατολική Ασία δεν αναπαράγεται αλλά είναι μόνο χειμερινός επισκέπτης. Οι πληθυσμοί της βορείου Αμερικής μεταναστεύουν στη νότια Αμερική και την Καραϊβική, εκείνοι της Ευρώπης στην Αφρική και εκείνοι της Ασίας βορείως των Ιμαλαΐων στη νότια Ασία.

Στην Ελλάδα, ο ψαραετός δεν αναπαράγεται πλέον. Μέχρι το 1924, ο Ψαραετός φώλιαζε στη λίμνη Δοϊράνη ενώ στον Έβρο φώλιασε για τελευταία φορά το 1966 οπότε η φωλιά του καταστράφηκε σκόπιμα. Τώρα απαντάται σαν περαστικός κατά τη μετανάστευση. Περνάει το Μάρτιο και τον Απρίλιο, πηγαίνοντας βόρεια, δίπλα σε μεγάλες λίμνες και ποτάμια όπου παραμονεύει για φρέσκα ψάρια, συνήθως πάνω σε ξερά δέντρα ή σε βράχους κοντά στο νερό. Ξαναπερνάει από τη χώρα μας το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο, ταξιδεύοντας αυτή τη φορά προς το Νότο. Τότε είναι συνηθισμένος κυρίως στους υγροτόπους της Δυτικής Ελλάδας. 

Απειλές και πληθυσμιακή κατάσταση

Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα η κατάσταση του είδους ήταν ανησυχητική. Οι μεγαλύτερες απειλές προέρχονταν από το κυνήγι, τη συλλογή των αβγών και από το DDT, που επηρεάζει τις αναπαραγωγικές ικανότητες των πουλιών. Προς τα τέλη του 20ου αιώνα η κατάσταση άλλαξε και ο ψαραετός ανέκτησε τους παλιούς του πληθυσμούς. Παρόλο που σε κάποιες χώρες η κατάσταση παραμένει κρίσιμη, σε αυτές τις χώρες συμπεριλαμβάνεται και η Ελλάδα, σε παγκόσμιο επίπεδο η κατάσταση είναι πολύ θετική. Λόγω της πολύ μεγάλης γεωγραφικής του εξάπλωσης και το μεγάλου αριθμού αναπαραγόμενων ζευγαριών το IUCN τον κατατάσσει ανάμεσα στα είδη ελάχιστης ανησυχίας (LC).

Βιβλιογραφία

• Roger Peterson, Guy Mountfort, P.A.D. Hollom, Julian Huxley, Α. Κανέλλη και W. Bauer. (1981). Τα πουλιά της Ελλάδας και της Ευρώπης. Χρυσός τύπος. 
• «Όλα τα πουλιά της Ελλάδας» με την επιστημονική επιμέλεια της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρίας. Έκδοση της εφημερίδας «Ελεύθερος Τύπο». Αθήνα, 1996
• Ντίνος Απαλόδημου (1993). Περιγραφικό λεξικό των πουλιών της Ελλάδος. Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. ISBN 9789608519312. 
• Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant (2007). Τα πουλιά της Ελλάδος, της Κύπρου και της Ευρώπης. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία. ISBN 9789608663183. 
• George Handrinos, Triantaphyllos Akriotis (1997). The birds of Greece. C. Helm. ISBN 9780713639292. 
• Linnaeus, Carl (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. (in Latin). Holmiae [Stockholm]: Laurentii Salvii. p. 91. F. cera pedibusque caeruleis, corpore supra fusco subtus albo, capite albido

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• «The Osprey (Pandion haliaetus)». birdphotos.com.au. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Απριλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 20 Μαρτίου 2014. 
• Kirschbaum, K.; Hammond, G.; Sharpe Watkins, P. «Pandion haliaetus». Animal Diversity Web. University of Michigan. Ανακτήθηκε στις 20 Μαρτίου 2014. 
• Kaufman 1996; AOU 1998; Dunn and Alderfer 2011. «Pandion haliaetus». Encyclopedia of Life. Ανακτήθηκε στις 20 Μαρτίου 2014.  (Αγγλικά)
• BirdLife International (2014). «Species factsheet: Pandion haliaetus». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιουνίου 2011. Ανακτήθηκε στις 20 Μαρτίου 2014.  (Αγγλικά)