Saltu al enhavo

Okcidentalo

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Okcidentalo
Occidental
Interlingue
konstruita lingvo • Eŭroklono • internacia planlingvo
Parolantoj ĉirkaŭ 30
Skribo latina
Kreinto Edgar von Wahl
Dato 1922
Lingvistika klasifiko
Planlingvo
Oficiala statuso
Reguligita de Interlingue-Union
Lingvaj kodoj
Lingvaj kodoj
  ISO 639-1 ie
  ISO 639-2 ile
  ISO 639-3 ile
  SIL ile
  Glottolog inte1260
Angla nomo Interlingue
Franca nomo occidental
Specimeno

Trans sómmites li noct-calmess
  silenti,
In árbor-cúlmines
  tu senti
apen li vent spirar.
Ne canta plu avies in nide.
  Bentost ja, fide,
  anc tu va reposar.
— Goethe, Wanderers Nachtlied (Noktokanto de migrulo)

v • d • r

Okcidentalo (en Okcidentalo: Occidental [okcidenTAL], ekde 1949: Interlingue [interLINgŭe]) estas lingvo kreita de Edgar von Wahl (kutime Edgar de Wahl) kaj publikigita en 1922. La projekto klasigeblas Eŭroklono, do naturalisma planlingvo bazita sur eŭropaj lingvoj. Post frua aktivado por Volapuko kaj Esperanto li dum kelkaj jardekoj en kontakto kun aliaj interesitoj evoluigis sian projekton de Internacia Lingvo, kiu kombinu plej eblan naturecon kun plej ebla reguleco.[1]

La helplingvo Occidental (poste alinomita Interlingue) baldaŭ fariĝis serioza defianto de Esperanto kaj Ido. Post ioma sukceso en la malfruaj 20-aj ĝis la malfruaj 40-aj jaroj de la 20-a jarcento ĝi en la dua duono de la 20a jarcento perdadis gravecon al Interlingvao, nova naturalisma projekto bazata en Novjorko anstataŭ la milito-detruita Eŭropo. Unu jaro post la morto de Wahl, oni en 1949 ŝanĝis ĝian nomon al Interlingveo (en Okcidentalo: Interlingue).

Eĉ kritike juĝantaj fakuloj agnoskas la rimarkindajn internajn kvalitojn de Okcidentalo[2] - la provon atingi regulecon kadre de naturalisma lingvosistemo. Okcidentalon eblas rigardi kiel situantan en kontakta zono inter du ĉefaj tendencoj de lingvofarado: inter naturalismo kaj — tio eble surprizas — la tradicio de Esperanto[3].

Historio

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de Okcidentalo.
La unua numero de Kosmoglott, publikigata en 1922
Kunveno de Okcidentalo en Vieno en 1927 (Edgar de Wahl sidanta en la mezo)

Edgar de Wahl dum sia vivo ĉiam havis intereson por lingvoj, komencante en sia infanaĝo kun la kreado de sia propra lingvo por la ludo de "vakeroj kaj indianoj" (bazata sur miksaĵo de la antikva greka kaj la estona), kiun liaj kamaradoj tamen rifuzis lerni.[4] Pli poste li fariĝis subtenanto de la planlingva ideo, kaj restis tiel dum la resto de sia vivo. Komence volapukisto, li estis unu el la unuaj esperantistoj; en tiu epoko li tradukis "Princidino Mary” de Lermontov en 1889[5] kaj aŭtoris la unuan hispanan-Esperantan vortaron.[6] Ne kontenta pri la lingvo, li forte laboris por reformoj. Post la sensukcesa balotado de 1894 li forlasis la esperanto-movadon kaj intencis krei pli taŭgan lingvon. Post kelkjara laborado kaj prifajlado li publikigis en 1922 sian propran projekton Occidental en gazeto, kiun li mem eldonis: "Kosmoglott" (Mondlingvo). La stimulo por elekti la jaron 1922 por publikigi la lingvon estis la Ligo de Nacioj, kiu ĝuste en la antaŭa jaro anoncis komisionon por esplori la uzadon de internacia lingvo kun Nitobe Inazo kiel Direktanto de la sekcio de internaciaj oficejoj, de kiu de Wahl ricevis respondon al sia epistolo.[7] Kosmoglott estis malferma forumo por libera interŝanĝo de la kreantoj de diversaj novaj sistemoj. Ĉiu rajtis publikigi ankaŭ en sia propra planlingvo por elprovi kaj propagandi ĝin, kaj dum certa periodo Kosmoglott estis oficiale unuigata kun la Academia pro Interlingua,[8] la akademio kiu proponis la tiutempe nomatan lingvon Interlingua de Giuseppe Peano (ne rilatada kun la hodiaŭa Interlingvao) nun pli konata kiel Latino sine flexione (esperante: Latino sen fleksio). Malgraŭ sia malkonsento pri la uzado de nur purajn latinajn parolojn en Latino sine flexione, De Wahl konservis bonan interrilaton kun Peano kaj trovis la Vocabulario commune de li tre helpema por trovi la inventaron de latinaj paroloj vivantaj en la lingvoj naturaj.[9]

Sep jaroj post la publikigo de la lingvo, en 1929, la redakton transprenis skipo apud Vieno. Oni decidis, ke nun la nova lingvo Okcidentalo estis sufiĉe elprovita, kaj oni komence de tiu jaro fermis la gazeton por aliaj lingvoprojektoj kaj uzis ĝin jam nur por Okcidentalo. Jam en 1927 oni adaptis la nomon al okcidentala ortografio: "Cosmoglotta". Dum la Viena epoko, la komunumo posedis du mecenatojn (Hans Hörbiger el Vieno kaj G.A. Moore el Londono[10]) kiuj helpis la gazeton publikigi sen financa malfacileco, sed ili forpasis en 1931 kaj la gazeto devis denove postvivi kun kotizoj, vendoj de libroj, ktp. Dum la Viena epoko, la artikolo Li ovre de Edgar de Wahl (La Verko de Edgar de Wahl) kontribuis al altirado de novaj uzantoj al la lingvo, kaj en granda kvanto de la lingvo Ido.[11] Tiam, la Idisto Ric Berger devenis Okcidentalisto kaj komencis gazeton Svissia[12] (pli poste Helvetia) por propagi la lingvon en Svislando.

En 1935 la lingvo estis malpermesata en Germanio[13] kune kun aliaj lingvoj artefaritaj, inkluzive Esperanto. En 1936 laŭ dekreto en Germanio la German Occidental Federation estis devigata likvidi[14], en Ĉeĥoslovakio en 1939,[15] kaj en aliaj landoj baldaŭ post la komenco de germana dominado. Dumtempe, aperis en 1935 dua versio de la ĵurnalo, origine nomata Cosmoglotta-Informationes, poste Cosmoglotta B[16]. Cosmoglotta B havis pli malmultekostan koston de presaĵo, kaj estis dediĉata al aferoj pli internaj: diskutoj interlingvaj, membreco, financoj,[17] nomoj de uzantoj kaj iliaj adresoj, ktp.

Post la ŝoko de la komenco de la Dua Mondmilito, neniu Cosmoglotta estis publikigata en 1940, sed poste en 1941 Cosmoglotta B reaperis en Svislando, kaj servis kiel la sola eldonaĵo por la lingvo en Svislando. Krome Svislando, dum la milito nur Svedio povis publikigi libere kaj eta komuniko okazis inter la du landoj per telegramo.[18]

En 1949, la tiama vicprezidanto de la Occidental-Union (Okcidental-Unuiĝo) Ric Berger (kiu poste mem transiris al Interlingvao), konvinkis la Unuiĝon je nomŝanĝo de la lingvo al Interlingue. Oni argumentis, ke la nomo Okcidentalo malhelpas la propagandon de la lingvo en la komunismaj landoj de Orienta Eŭropo.

Ĝis la apero de Interlingvao de IALA en la 50-aj jaroj Okcidentalo estis rigardata la pinto de la naturisma skolo. Tamen la Okcidentalistoj mem daŭre substrekis la neceson de reguleco kaj de la "kristalklara" derivacia sistemo de Okcidental. Poste tamen Okcidentalo perdadis siajn anojn al la pli ekstreme naturisma Interlingvao. Meze de la 80-aj jaroj Cosmoglotta ĉesis aperadi. Ŝajne restis nur modesta informilo en Ĉeĥoslovakio "Actualitás in Interlingue". Cosmoglotta reaperis nur fine de la 90-aj jaroj.

Lingvofilozofio

[redakti | redakti fonton]
Glumarko el 1930 kreita por emfazi legeblecon unuavide: Li lingue quel vu comprende (La lingvo, kiun vi komprenas) kaj Occidental propaga se self (Okcidentalo promocias sin).

De Wahl unue estis enkondukita en planlingvojn pere de Volapuko, internacia helplingvo publikigita en 1879. De Wahl poste finis iĝi unu el la plej fruaj uzantoj de Esperanto (la lingvo internacia), kiun li renkontis la unuan fojon en 1888 dum sia periodo. kiel volapukisto kaj por kiu li estis en la verkado de vortaro de maraj terminoj. Li rapide fariĝis fervora subtenanto de Esperanto dum kelkaj jaroj, en kiuj li kunlaboris kun Zamenhof pri kelkaj partoj de la lingvodezajno[19] kaj tradukis unu el la unuaj verkoj en Esperanton: "Princidino Mary",[106] eldonita en 1889. origine sub la nomo Princino Mary[20]. Li restis esperantisto ĝis 1894 kiam la voĉdono por reformi Esperanton malsukcesis; li estis unu el nur du, kiuj voĉdonis nek por Esperanto senŝanĝa, nek por la reformo proponita de Zamenhof, sed por tute nova reformo.[21] Okcidentalo ne estus anoncita dum plenaj 28 jaroj post kiam de Wahl forlasis Esperanton, periodon en kiu li pasigis laboradon kun aliaj lingvokreantoj provante evoluigi sistemon kiu kombinis naturalismon kaj regulecon, kombinaĵon kiu iĝis ofte referencita vendejo en la promocio de Okcidentalo .[22][23][24][25][26]

Inter tiuj kun kiuj de Wahl laboris dum evoluigado de Okcidentalo estis Waldemar Rosenberger (Idiom Neutral), Julius Lott (Mundolingue), kaj Antoni Grabowski (Moderna latina por tempo, antaŭ ol reveni al Esperanto).[27] La metodo serĉita fare de tiuj "partianoj de naturalismo" estis la distilado de ekzistantaj vortoj en iliajn partojn por akiri la internaciajn radikojn ene de ili (kiel ekzemple asimilado al nat-ur-al-is-ation), tiam uzita en aliaj vortoj por konservi radikvortoj al minimumo konservante naturan aspekton.[28] Tiu ĉi malkomponaĵo de ekzistantaj vortoj estigis grandan nombron da afiksoj. Ekzemple, nur tiuj uzataj por formi substantivojn referantajn al speco de persono estas jenaj: -er- (molinero – muelisto), -or- (redactor – redaktisto), -ari- (millionario – milionulo), -on- (spion, spiono), -ard (mentard, mensogulo), -astr- (poetastro, malĉasta poeto), -es (franceso, franco), -essa (reyessa, reĝino). Laŭ la opinio de de Wahl estis ĉiam preferinde elekti produktivan sufikson ol esti devigita poste krei novajn vortojn el tute novaj radikaluloj.[29] Aldone al tio, la regulo de de Wahl evoluigita poste permesis regulan derivadon de duoble-tigaj latinaj verboj.[30]

La Delegacio por la Alpreno de Internacia Helplingvo, korpo de akademianoj formita por studi la problemon de lingvo internacia kaj kiu rekomendis Esperanton kun reformoj (kondukantaj al la lingvo konata kiel Ido), okazis en 1907 antaŭ ol Okcidentalo estis anoncita. de Wahl tiel elektis sendi memorandon de principoj sur kiu bazi internacian lingvon, memorandon kiu alvenis post kiam la komitato jam paŭzis.[31] Ĝin notis nur preterpase Louis Couturat, kiu jam konis de Wahl kaj liaj kunlaborantoj. La principoj deklaritaj en la memorando estas listigitaj en peto por la komisiono por deklari:[32]

  1. ke neniu el la ekzistantaj sistemoj estas kontentiga;
  2. ke la internacia lingvo por konstrui estu bazita sur internacia materialo;
  3. ke ĝi havu precizan vortsistemon, kiu laŭ siaj propraj reguloj akiras vortojn vere internaciajn;
  4. ke ĝi havu naturan gramatikon, kiu ne produktas nenaturajn formojn;
  5. ke ĝi havu internacian ortografion.

De Wahl publikigis en 1922 modifon de la principo de Otto Jespersen ke "Tiu internacia lingvo estas plej bona, kiu en ĉiu punkto ofertas la plej grandan facilecon al la plej granda nombro",[33] deklarante ke la internacia lingvo devus esti plej facila por la plimulto de tiuj kiuj bezonas. ĝi (lit. kiu devas ĝin apliki),[34] aŭ alivorte tiuj, kiuj bezonas ĝin en internaciaj rilatoj.[35] De Wahl opiniis, ke la nombro da parolantoj ne ĉiam bezonas esti konsiderata, precipe en fakaj areoj kiel botaniko kie ekzemple la esprimo Oenethera biennis (speco de planto) devus esti efektivigita senŝanĝa en internacia lingvo eĉ se la tuta monda loĝantaro de botanikistoj, tiuj plej ofte konataj kaj verŝajne uzi la vorton, ne superis 10,000.[34]

Tio ankaŭ implicis ke vortoj apartenantaj al specialaj kulturoj devus esti importitaj sen modifoj, kiujn De Wahl kredis alportis novajn ideojn de valoro al eŭropa kulturo kiu fariĝis "malsana" post 1-a Mondmilito. Li citis la esprimojn karmo, ko-tau (kowtow) , gejŝo kaj mahdí en 1924 kiel ekzemploj de tiuj, kiujn oni ne enmetu en "voĉan korseton"[36] per devigaj finaĵoj (ekz. karmo, koŭtoŭo, gejŝo, madho en Esperanto) kiam enportitaj en la internacian lingvon:

Citaĵo
„ Tiaj vortoj, ankoraŭ ne multnombraj, vidis grandan kreskon en la pasinta jarcento, kaj estonte kreskos en troa proporcio, kiam per internacia komunikado la ideoj de stabilaj orientaj kulturoj inundos kaj influos la malsanan Eŭropon, kiu estas; nun perdante sian ekvilibron. Kaj ju pli kripligitaj la vortoj estas, des pli kripligitaj estos la ideoj, kiujn ili reprezentas.[36] ”

En artikolo pri la estonta evoluo de la lingvo, de Wahl skribis en 1927, ke pro eŭropa superregado en la sciencoj kaj aliaj kampoj Okcidentano postulas formon kaj derivadon rekoneblajn de eŭropanoj, sed ke ĝi ankaŭ estu ekipita kun gramatika strukturo kapabla preni. pri pli analizaj, ne-derivitaj formoj estontece (kiel ekzemple la ekvivalentoj de "bakisto" por bakisto aŭ "saĝa maniero" por saĝo) se tutmondaj lingvaj tendencoj komencis montri preferon por ili.[37]

De Wahl kredis ke ekzistis bona ekvilibro por esti konservita inter skema reguleco kontraŭ naturalismo en internacia lingvo, kie tro multe de la unua povas esti oportuna por la frua lernanto sed abomena por parolanto, kaj inverse:

Citaĵo
„ Oni ne faras esceptojn por malfaciligi la studon por eksterlandanoj, sed por mallongigi kaj flue paroli [...] Estas klare, ke en ĉi tiu lingvo kiel la plej senpersona, abstrakta kaj negoca el ĉiuj, la reguleco estos pli kaj pli granda. vastigita ol en ĉiuj aliaj naciaj kaj tribaj lingvoj kaj idiomaĵoj. Sed ĝi neniam povos atingi tutan skematismon [...] Ankaŭ ĉi tie la vera solvo estos harmoniigo de la du kontraŭaj principoj. Ĝi postulas la senteman penetron de la reala neceso en la instinkto de la internacia superpopulacio."[38] ”

Dum ĉefe latinida en vortprovizo,[39][40][41] de Wahl elektis grandan ĝermanan substraton kiun li sentis estis pli esprimplena por teknika kaj materiala vortprovizo (memo, ost (oriento), svimmar (naĝi), musko, ktp.), kun latinidaj kaj grekaj vortprovizoj pli taŭgaj en la derivado de internaciaj vortoj ( fémina por virino por formi feminin, can por hundo por formi canin (kanino), ktp.) same kiel mensaj, korpaj kaj naturaj konceptoj.[42] Malgrandaj latinidaj lingvoj kiel la ladina, la provenca (okcitana) kaj la kataluna kune kun kreoloj estis gravaj en la evoluo de la okcidentano por de Wahl,[43][44] kiu skribis jam en 1912 ke lia lingvo evoluinta pli similas al la provenca ol itala aŭ hispana.[45] La svisa revuo Der Landbote faris similan komenton recenzante la lingvon 1945, komentante humure, ke "legante la malmultajn ekzemplojn de Occidental donas al ni la impreson de duonlernita kataluna de fremdulo, kiu ne multe komprenas la gramatikon."[46]

De Wahl emfazis ke la natura aspekto de Okcidentalo ne implicis pograndan importon de naciaj esprimoj kaj uzokutimo, kaj avertis ke fari tion kondukus al kaoso. Unu el liaj artikoloj pri tiu temo estis direktita al anglaj kaj francaj uzantoj, kiujn li kredis malĝuste vidis Okcidentalo kiel miksaĵon de la du: "(la kaosa aspekto de Okcidentalo ) ne estas la kulpo de Okcidentalo mem, sed prefere tiu de ĝiaj uzantoj kaj precipe de la. la franca kaj la angla, aŭ tiuj, kiuj opinias, ke la internacia lingvo estu miksaĵo de tiuj du lingvoj [...] tio estas fundamenta eraro, precipe se tiuj formoj prezentas esceptojn kaj neregulaĵojn en la sistemo de Okcidentalo."[47] Alphonse Matejka skribis. en Cosmoglotta ke de Wahl "ĉiam postulis minimumon de aŭtonomio por sia lingvo kaj amare batalis kontraŭ ĉiuj proponoj kiuj intencis pligrandigi la naturismon de la lingvo nur blinde imitante la latinidajn lingvojn, aŭ kiel de Wahl diris krude en unu el siaj leteroj al mi, 'simiante la francan aŭ la anglan'".[48]

La eraro de Okcidentalo flanke de reguleco kondukis al vortprovizo ankoraŭ rekonebla sed diferenca de la internacia normo, kiel ínpossibil anstataŭ impossibil (ín + poss + ibil), scienca (scienca, de scient-ie + -ic), kaj priskribo (priskribo, el deskri-r + -tion). Tio estas unu el la plej grandaj diferencoj inter ĝi kaj Interlingua, kiu havas vortprovizon prenitan de tielnomitaj 'prototipoj'[49] (la plej lastatempa komuna praulo al ĝiaj fontlingvoj) dum Interlingue/Okcidenta temigis aktivan, spontanean derivadon. Vortprovizo estis konsiderata teknike permesebla eĉ se ĝi ne kongruis kun formoj en aliaj vivantaj lingvoj, kun tiuj derivitaj vortoj priskribitaj kiel "formoj kiujn vivantaj lingvoj povintus produkti uzante siajn proprajn rimedojn".[50]

Vortprovizo

[redakti | redakti fonton]

Kvankam ŝajne favora al la enamiĝlingva familio, de Wahl ne vidis okcidentan kiel latinidan lingvon kaj ne toleris ajnan naciismon aŭ ŝovinismon en la elekto de vortoj por la lingvo. Lia opinio pri justeco en la elekto de vortprovizo estis tiu: "Kiel ajn da specialaj, novaj, signifaj vortoj ĉiu [kulturo] respektive aldonis al la komuna homa kulturo, tiom ili ricevas."[51] En artikolo titolita "International o Romanic" (Internacia aŭ latinida) en 1929, li donis ekzemplojn el kelkaj kategorioj en kiuj apartaj lingvoj havis precipe grandan influon. Tiuj inkludis la grekan por scienco kaj filozofio (teorema, teosofie, astronomie), la latinan por politiko kaj juro (social, republica, comission), skandinavan , la nederlandan kaj la anglan por navigado (log, fregatte, mast, brigg, bote), kaj diversaj aliaj. internacia vortprovizo devenanta de aliaj lingvoj (sabat, alcohol, sultan, divan, nirvana, orang-utan, bushido, té, dalai-lama,cigar, jazz, zebra, bumerang, ktp.).[51]

Simbolo

[redakti | redakti fonton]

La simbolo de Okcidentalo kaj ĝiaj dimensioj[52] estis elektitaj en 1936 post iom da pripensado kaj multaj aliaj proponitaj simboloj kiuj inkludis stiligitajn literojn, stelon (kiel en Esperanto kaj Ido), subirantan sunon por reprezenti la sunon en la okcidento (la Okcidento), globo, kaj pli.[53] La tildo, jam uzita de la Okcidenta-Unio, estis poste elektita surbaze de kvin kriterioj:[54] simbola karaktero, simpleco, originaleco, malverŝajneco esti konfuzata kun alia simbolo, kaj por esti bikromata (havanta du kolorojn) kontraste al polikromata. Preter la kvin kriterioj, la okcidentistoj tiutempe referencis la avantaĝojn de la manko de fiksa signifo por la tildo en la publika sfero, kaj ĝian similecon al ondoformo, implicante paroladon.[54]

Por- kaj kontraŭ-argumentoj

[redakti | redakti fonton]

Avantaĝo de Okcidentalo estas, ke ĝi por homoj kun konoj de internaciaj lingvoj kiel la angla, la franca aŭ la hispana estas grandparte tuj komprenebla. Samtempe ĝi estas multe pli regula ol tiuj lingvoj. Homoj kun antaŭkonoj pri la angla, la franca ktp. ofte estas tiel frapitaj de la simileco de Okcidentalo al tiuj lingvoj, ke ili kutime ne rimarkas kaj subtaksas la regulecon de Okcidentalo.

Gaston Waringhien argumentas, ke la gramatika simpleco de Okcidentalo (kun nek akuzativa finaĵo nek strikta vortordo) kaŭzas ambiguecojn, kiuj ne troviĝas en Esperanto.[55]

Gramatiko

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Gramatiko de Okcidentalo.

Prononco

[redakti | redakti fonton]

Diferencoj al Esperanto:

  • c prononciĝas esperante en la kombinoj ce, ci, cy. En ĉiuj aliaj kazoj kiel k.
  • g kiel ĵ en la kombinoj ge, gi, gy. En ĉiuj aliaj kazoj kiel g.
  • j kiel ĝ.
  • qu kiel kŭ.
  • s inter du vokaloj kiel z. En ĉiuj aliaj kazoj kiel s.
  • t kiel c en la kombino 'ti' + vokalo, krom post s[56] (ekz. question prononcata kiel kŭestion kaj ne "kŭescion")
  • w kiel esperanta ŭ
  • y kiel franca u (aŭ kiel i), en kombino kun vokalo kiel esperanta j
  • z kiel dz
  • ch kiel ĉ, ŝ aŭ kiel ĥ, k
  • eu kiel franca eu (aŭ kiel eŭ)
  • sh kiel ŝ
  • zz kiel c

La akcenton portas la silabo antaŭ la lasta konsonanto. La vortfinaj silaboj -bil, -ic, -im, -ul ŝovas la akcenton al la antaŭlasta silabo. La finaĵoj -s de la pluralo kaj -men de la adverbo ne influas la akcenton.

En aliaj kazoj oni skribas la akcenton: númere, numeró, cité, café

Morfologio

[redakti | redakti fonton]

Finaĵo de la substantivo (nedeviga): -e

Finaĵo de la adjektivo (nedeviga): -i

Finaĵo de la adverbo (nedeviga): -men

La verbo

[redakti | redakti fonton]

Kiel supre dirite ekzistas kvar formoj de la verbo, kiuj estas samaj por ĉiu verbo:

  1. ama
  2. ama-r
  3. ama-nt
  4. ama-t

La senfinaĵan formon oni uzas kiel la esperantan as-formon kaj ankaŭ kiel la u-formon: il ama - li amas; ama! - amu. Por la tre ofta verbo esser - esti ekzistas mallonga senfinaĵa formo: es - estas, estu.

La r-formo estas infinitivo: amar - ami.

La nt-formo estas la aktiva participo. Ĝi pleje similas al la esperanta ant-formo: amant - amanta. Ĉe verboj, kiuj finiĝas je -i, oni intermetas -e- inter la radiko kaj la finaĵo: fini-e-nt.

La t-formo estas la pasiva participo. Sen pliaj tempmodifaj partikuloj ĝi pleje similas al la esperanta at-formo: amat - amata. Kune kun la tempa partikulo ha ĝi formas estintecon.

La tempojn oni indikas per partikuloj:

  • estonteco: va + infinitivo: yo va amar - mi amos
  • estinteco: ha + pasiva participo: yo ha amat - mi amis. Ofte oni ellasas ha.

Derivo

[redakti | redakti fonton]

La grava diferenco inter Okcidentalo kaj Esperanto estas jena: Esperanto prenis sian vortmaterialon el la grandaj eŭropaj lingvoj. Sed la afiksojn (-o, -os, -ad-, -iĝ-, -ul-, ...) ĝi elektis arbitre kaj donis al ĝi pli-malpli arbitrajn signifojn. Von Wahl multe pli detale esploris la signifon de la unuopaj finaĵoj ekzistantaj en la internacia vortaro. (relig-ion, fenomen-al, struct-ura, ...) kaj provis inkluzivi ilin en sian planlingvon. Rezulte li havas en sia lingvo multege da regule derivitaj vortoj, kiuj forme ne diferencas de la internacia vortaro. La avantaĝo de tio estas, ke li unuflanke havas regulan derivosistemon (simile al Esperanto) kaj aliflanke konservas la kutimajn vortformojn de la internacia vortaro (simile al la grandaj lingvoj: angla, franca, hispana, germana, ...).

Tial lernanto povas atingi pasivajn kaj aktivajn kapablojn en Okcidentalo pli rapide ol en Esperanto. La plej multajn sufiksojn oni simple almetas al la radiko, kiel en Esperanto. Tamen ekzistas 5 sufiksoj, kiujn oni ne povas tiel simple almeti, ĉar la rezultaj formoj, estus tro ne-internaciaj. Temas pri la sufiksoj:

-ion, -or, -ori, -iv, -ura

(Ekzemploj: decoration, decorator, decorativ, obligatori, scritura)

La radikoj de la ekzemploj estas:

decora-, obliga-, scri-

Oni do vidas, ke oni intermetis -t- inter la radikon kaj la sufikson. Kial do oni ne tuj prenas la sufiksojn -tion, -tor, -tori, -tiv, -tura?

Ĉar ne ĉiam oni simple intermetas -t-:

expresse-: expression, expressiv explode-: explosion, explosiv

Tial ekzistas la t. n. "Regulo de Wahl", per kiu oni ricevas la radikon, al kiu oni povas almeti la suprajn sufiksojn:

Regulo de Wahl

[redakti | redakti fonton]
Ekzemplo de derivado el la revuo Cosmoglotta.

Forigu la infinitivan -r resp. -er.

Se la lasta litero estas

  1. vokalo: aldonu -t,
  2. d, g, r: ŝanĝu ĝin al -s,
  3. alia konsonanto: ŝanĝu nenion.

Tamen ankoraŭ ekzistas la jenaj 6 verboj, kiuj uzas neregulan perfektan radikon:

ceder: cess- sider: sess- mover: mot- tener: tent- venir: vent- verter: vers-

Literaturo

[redakti | redakti fonton]

La ĉefaj literaturaj verkoj en Okcidentalo estis publikigita en la revuo Cosmoglotta. Ĉi tie oni povas trovi kelkajn originlajn tekstojn kaj tradukaĵoj. Aliaj tekstoj aperis en la revuo Helvetia kaj malgranda parto del okcidentala literaturo estis verkita kiel apartaj verkoj.

Okcidentala literaturo povas esti dividita en plurajn periodojn:

  • Unua periodo inter 1921 kaj 1927.
  • Viena periodo inter 1927 kaj 1949.
  • Periodo de stagnado inter 1950 kaj 1999.
  • Interreta reviviĝo de 1999.

Lastaj verkoj

[redakti | redakti fonton]
  • Li Romance de Photogen e Nycteris de George MacDonald, kaj tradukita de David MacLeod en 2019[57].
  • Kinderseele, de Hermann Hesse, tradukita de Dave MacLeod en januaro 2021.
  • Li últim rendevú o esque rendevús es dangerosi?, de Dorlota Burdon kaj publikita en marto 2021[58].
  • Li sercha in li castelle Dewahl e altri racontas, skribita de Vicente Costalago[59] kaj publikita la 26 marto 2021.
  • Antologie hispan, skribita de Vicente Costalago[60] kaj publikita la 9 aǔgusto 2021.
  • Fabules, racontas e mites, skribita de Vicente Costalago[61] kaj publikita en 2021.
  • Li tresor de Fluvglant, skribita de Vicente Costalago[62] kaj publikigita en 2022.

Facileco de lernado

[redakti | redakti fonton]

Kiel internacia helplingvo, facileco de lernado per regula derivado kaj rekonebla vortprovizo estis ŝlosila principo en la kreado de Okcidentalo. Kosmoglotta ofte prezentis leterojn de novaj uzantoj kaj iamaj uzantoj de aliaj internaciaj lingvoj (ĉefe Esperanto kaj Ido) atestantaj la simplecon de la lingvo.[63] Novaj uzantoj montris sian rapidan regadon de la lingvo,[64][65][66] kaj spertaj helplingvuloj konigis siajn spertojn. Ĉar multaj uzantoj de la lingvo renkontis ĝin post la unua lernado de Esperanto, datumoj pri lernebleco de la lingvo por tiuj sen sperto en aliaj internaciaj helplingvoj estas malabundaj. Unu eksperimento por konstati lerntempon estis farita en la jaroj 1956 ĝis 1957 en svisa katolika mezlernejo (gimnazio) en Disentis pri la tempo bezonata por lerni la lingvon. La eksperimento montris ke la studentoj partoprenantaj en la studo, kiuj havis antaŭan sperton kun la franca, la latina kaj la greka, majstris kaj skribitan kaj parolitan Interlingue post 30 horoj da studado.[67]

Ekzemploj

[redakti | redakti fonton]

Patro Nia:

Patre nor, qui es in li cieles.
Mey tui nómine esser sanctificat,
mey tui regnia venir.
Mey tui vole esser fat qualmen in li cieles
talmen anc sur li terre.
Da nos hodie nor pan omnidial,
e pardona nor débites,
qualmen anc noi pardona nor debitores.
E ne inducte nos in tentation,
ma libera nos de lu mal.

Un international congress[68]:

Noi have un grand international congress in li cité. Li nationes de Europa es representat per eminent cultural persones. Li centre del congress es in li palace del parlament. Elegant modern automobiles sta ante li portas e sur li stradas e plazzas. Li fassades es decorat per li national flaggas. Li flaggas del nordic landes have li cruce quam symbol. On vide delegationes de divers partes de Europa, de nord e sud, de ost e west. Un deputation visita li presidente del state in li grandiosi residentie contra li ópera. Special correspondentes fa observationes e scri articules por li redactiones de grand jurnales e telegrafa al burós de information.

In li grand sala del palace es li general convent. In li micri chambres li special comissiones e comités have secret conferenties. Nu li official programma comensa. Li borgomastre del cité saluta li congressantes. On electe un presidente. Du secretarios scri li protocolles. Un delegat del central states presenta un proposition pri li organisation del international trafic per aeroplanes. Li orator parla con fascinant eloquentie e li auditoria escuta con interesse e applaude con entusiasme. Un polemic debatte comensa e it fini per un resolution in favor al propositor. On accepta li proposition e refusa li contrapropositiones.

In li vestibules e corridores sta gruppes de persones, famosi professores de universitás, rich directores de commercial firmas, energic secretarios de social e professional organisationes, e militares in gala-uniformes. Ili have portafolias con documentes e actes e discusse li actual situation e international aferes.

Cosmoglotta n. 305, jarkolekto 66, novembro 2006-majo 2007, p. 7:

Si qualcunc usator respecta un creat principie del lingue, poy il besona null academie. Si noi have alcun expression quel til nu manca in vocabulariums, poy noi self posse crear it. Si talmen va far quelc “inventores” independentmen de unaltru, ili advere posse alquande arrivar a different resultates, ma ordinarimen ili va concordar. E si lor resultates va esser different, to ne importa, nam chascun forme va esser comprensibil. Per ulteriori usation li un forme poy va inradicar se.

Traduko: Se ĉiu uzanto respektas kreitan principon de la lingvo, poste li bezonas neniun akademion. Se ni havas iun esprimon kiu ĝis nun mankas en vortaroj, poste ni mem povas krei ĝin. Se tiel faros kelkaj “inventistoj” sendepende unu de la alia, ili vere povas iam veni al diversaj rezultoj, sed kutime ili interkonsentos. Kaj se iliaj rezultoj estos diversaj, tio ne gravas, ĉar ĉiu formo estos komprenebla. Per plua uzado tiu unu formo poste enradikiĝos.

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ “Cosmoglotta A, 1929, p. 105”. “Occidental es li sol quel in altissim gradu ha penat satisfar li amalgamation del du quasi contradictori postulates: regularitá e naturalitá.”. 
  2. ↑ The Esperanto Book. Arkivita el la originalo je 2012-02-04. Alirita 2021-02-02. “It should be added, in all fairness to Wahl's work, that the set of rules he developed for analyzing any derived word was simply brilliant. These rules deserve the attention of any student of any of the Romance languages, starting with Latin, inasmuch as they seem to be generally applicable to that family of languages.”.
  3. ↑ “Cosmoglotta A, 1930, p. 12"”. “Hodie, quande yo have plu quam sixant annus, yo comprende Zamenhof e regreta que il ne vive plu por posser presser le li manu. Il esset mi grand mastro e instructor, e quáncam it posse semblar que yo es su max fanatic adversario, yo self estima me quam su max fidel successor, ne in li líttere ma in li mente." Esperante: "Hodiaŭ, kiam mi havas pli ol sesdek jarojn, mi komprenas Zamonhof-on kaj bedaŭras ke li jam ne vivas por ke mi povu lin manpremi. Li estis mia granda majstro kaj instruisto, kaj kvankam povas ŝajni ke mi estas lia plej fanatika kontraŭulo, mi mem vidas min kiel lian plej fidelan posteulon, ne laŭlitere sed laŭmense."”. 
  4. ↑ “Cosmoglotta A., 1927, p.54”. 
  5. ↑ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:EO_Mi%C4%A5ail_Lermontov_-_Princidino_Mary.pdf
  6. ↑ Vĕra Barandovská-Frank: Latinidaj planlingvoj (AIS-kurso, 1 studunuo). Arkivita el la originalo je 2019-01-23. Alirita 2021-01-29. “De Wahl...en 1889 tradukis “La princino Mary” de Lermontov (unu el la plej fruaj Esperanto-tradukoj entute) kaj aŭtoris la unuan hispanan-Esperantan vortaron”.
  7. ↑ “Kosmoglott, 1922, p. 5”. 
  8. ↑ “Kosmoglott, 1924, p. 1”. 
  9. ↑ “Cosmoglotta A, 1946, p. 24”. 
  10. ↑ “Cosmoglotta B, 1937, p.79”. 
  11. ↑ “Cosmoglotta A, 1947, p. 17”. 
  12. ↑ “Svissia, Novembre 1928”. 
  13. ↑ “Cosmoglotta A, 1948, p.4”. “Regretabilmen un public propaganda por Occ. ne esset possibil in Germania desde 1935 (annu del interdiction del lingues artificial in Germania)"”. 
  14. ↑ “Cosmoglotta B, 1936, p. 6”. “Li "German Occidental Federation", quam altri german interlinguistic uniones, ha liquidat se secun un decret del sr. Substitut interdient a omni national-socialisticmen organisates li appartentie a tal federationes.”. 
  15. ↑ “Cosmoglotta B, 1939, p.53”. “Per un circulare in Tchec e Occidental li Club Occidental in Praha avisa su membres e amícos pri que it ha liquidat se ye li date del 30. junio 1939 e retornat a omni membres 60% de lor cotisationes.”. 
  16. ↑ Numeroj de Cosmoglotta B.
  17. ↑ Cosmoglotta B, 1936, p. 26.
  18. ↑ “Cosmoglotta A, 1946, p. 8”. “...on constatat con satisfaction, que malgré li guerre li cooperation adminim con li svedesi amicos mundlingual sempre posset esser mantenet, in tant que lettres e telegrammas scrit in Occidental passat li censuras sin gene.”. 
  19. ↑ Cosmoglotta A, 1927, p. 56. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-20.
  20. ↑ Lermontov, Mikhail (1896), Esperanto: Princidino Mary, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:EO_Mi%C4%A5ail_Lermontov_-_Princidino_Mary.pdf, retrieved 2020-12-20 
  21. ↑ Cosmoglotta A, 1946, p. 19. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2019-01-30.
  22. ↑ Cosmoglotta A, 1929, p. 101. Arkivita el la originalo je 2021-05-11. Alirita 2021-05-11. “Inter omni projectes, Occidental es li sol quel in altissim gradu ha penat satisfar li amalgamation del du quasi contradictori postulates: regularitá e naturalitá.”.
  23. ↑ Cosmoglotta B, 1938, p. 64. Arkivita el la originalo je 2021-05-11. Alirita 2021-05-11. “Do secun li principies fundamental de Occidental: «junter quant possibil regularitá e naturalitá», just li form «radica» es li sol rect e apt por ti parol.”.
  24. ↑ Cosmoglotta A, 1929, p. 76. Arkivita el la originalo je 2021-05-11. Alirita 2021-05-11. “Nu, si li europan popules va un die introducter un tal radical ortografic reforma in su lingues quam li turcos, it va esser natural que anc li lingue international va secuer ti reforma, ma til tande, noi pensa, noi have ancor sufficent témpor e prefere ne chocar li publica e destructer li etymologie, do li regularitá e naturalitá.”.
  25. ↑ Cosmoglotta A, 1929, p. 10. Arkivita el la originalo je 2021-05-11. Alirita 2021-05-11. “Qui in li divers revues interlinguistic...retrosecue li labores de Wahl til lor origines, ti va constatar, que li autor de Occidental ja in su unesim publicationes esset un consecuent representant e protagonist del strict naturalitá del futuri lingue international; ma in contrast a altri interlinguistes del camp naturalistic, Wahl ha sempre accentuat que ti ci naturalitá deve accordar con plen regularitá del structura del lingue.”.
  26. ↑ Cosmoglotta B, 1935, p. 14. Arkivita el la originalo je 2021-05-12. Alirita 2021-05-11. “Occidental esset publicat de Prof. E. de Wahl in 1922. It ha monstrat nos que li vocabularium del grand lingues de civilisation posse esser regularisat per un sistema de derivation admirabilmen simplic, sin arbitrari formes, sin inventet regules». Pro to Occidental es un excellent combination de naturalitá e regularitá. Ti du caracteres merita esser expresset in li insigne e yo proposi representar ti du atributes per li equigambi rect-triangul sur li diametre de un circul. Li equigambie expresse que li naturalitá e li regularitá esset tractat con egal cuidas per sr. de Wahl.”.
  27. ↑ Cosmoglotta A, 1946, p. 18. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-20.
  28. ↑ Cosmoglotta A, 1946, p. 19. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-20.
  29. ↑ Kosmoglott, 1923, p. 9. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-01-30. “Translation: "But I do not understand why the word "celibatario" does not fit Ido. If you have the root "celibat" you derive words such as "legatario, millionario" etc. in the same way. Someone who like M. de B[eaufront] does not understand the sense of the suffix in "secundari" may learn the word as a whole, as it is done in Ido, but I think it is better to have a perhaps somewhat fluctuating suffix than to learn 100 new root words, where I never know if the inventors in one case have preferred an international word or in another a "logical" new formation that I could never even imagine."”.
  30. ↑ . Latinidaj planlingvoj (AIS-kurso, 1 studunuo). Arkivita el la originalo je 2019-01-23. Alirita 2019-01-22. “Male al la “Regul De Wahl”, kiu ebligas en Interlingue regulajn derivaĵojn, Interlingua konservas plurajn radikojn, ekz. ag/act (agente/actor), frang/fract (frangibil/fraction), ung/unct (unguento/unction), tiel ke sen lingvistikaj antaŭscioj pri infinitiva kaj supina formoj oni ne povas diveni la ĝustan rezulton.”.
  31. ↑ Cosmoglotta A, 1946, p. 22. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-21.
  32. ↑ Cosmoglotta A, 1937, p. 73. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-21.
  33. ↑ Cosmoglotta A, 1946, p. 22. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-21.
  34. ↑ 34,0 34,1 Kosmoglott, 1922, p. 19. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-02-16.
  35. ↑ Cosmoglotta B, 1941, p. 15. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-02-16.
  36. ↑ 36,0 36,1 Kosmoglott, 1924, p. 2. Arkivita el la originalo je 2021-02-15. Alirita 2019-02-16. “Tal paroles nu ancor ne tro numerosi, ja in li secul passat ha augmentat in grand quantitá, e in futur va crescer in exorbitant proportion, quande, per li international comunication, li idées del stabil oriental cultures va inundar e influer li maladi Europa, quel just nu perdi su equilibrie.”.
  37. ↑ Cosmoglotta A, 1927, p. 86. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2020-12-15.
  38. ↑ Cosmoglotta A, 1927, p.95. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-03-04.
  39. ↑ Cosmoglotta B, 1945, p. 90 Arkivigite je 2021-04-15 per la retarkivo Wayback Machine: Translation: "Occidental being a neo-Latin language, the influence of the languages French, Italian and Spanish will probably still be greater than that of the Anglo-Saxons."
  40. ↑ Cosmoglotta B, 1944, p. 104 Arkivigite je 2021-04-15 per la retarkivo Wayback Machine: Translation: "and what else is Occidental than a simplified Italian, or, to state it more generally, the simplified commonality of all Romance languages?"
  41. ↑ Cosmoglotta B, 1944, p. 116: Arkivigite je 2021-04-15 per la retarkivo Wayback Machine Translation: "Latin is dead, even though it is still used for a few limited purposes. But the mother language Latin still lives in her daughters, the Romance languages—and Occidental is one of them."
  42. ↑ Cosmoglotta A, 1927, p. 19. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-02-25.
  43. ↑ Helvetia, August 1929. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2020-08-01.
  44. ↑ Helvetia, August 1929. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2020-08-03.
  45. ↑ Cosmoglotta B, 1945, p. 7. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2020-08-01.
  46. ↑ Cosmoglotta B, 1945, p. 32. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2020-08-01.
  47. ↑ Cosmoglotta B, 1945, p. 38. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-22.
  48. ↑ ÖNB-ANNO – Cosmoglotta (Serie B). Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-01-02.
  49. ↑ . Standardization of Grammatical Particles. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-22.
  50. ↑ . Autonomie e Regularitá in li Lingue International. Arkivita el la originalo je 2021-02-15. Alirita 2020-12-22. “We do not hesitate to form words like “ludette, plorada, substantival, plumallia, tassade, sucrage, glotton, stridore, hesitatori, successosi, flexura” etc. etc. without asking ourselves whether these words are international or not. Even when they are in fact not international, they nevertheless never have the artificial appearance that characterizes most of the derived words in Esperanto and Ido. They always represent forms that living languages would have been able to produce using their own means.”.
  51. ↑ 51,0 51,1 . International o Romanic (Cosmoglotta A, 1929, pp. 27 – 33) (February 1929). Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2020-09-09. “"Lasciate ogni nazionalismo, voi ch’entrate" in li sant dominia del interhoman comprension.”.
  52. ↑ Cosmoglotta B, 1936, p. 12. Arkivita el la originalo je 2021-04-13. Alirita 2020-12-22.
  53. ↑ Cosmoglotta B, 1935, p.3. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-02-23.
  54. ↑ 54,0 54,1 Cosmoglotta B 1936, p. 11.
  55. ↑ Waringhien, Gaston, Lingvo kaj vivo. La Laguna: Stafeto, 1959. paĝoj 130-149 Angla traduko de Don Harlow[rompita ligilo]
  56. ↑ http://www.panix.com/~bartlett/Haas.html
  57. ↑ Li Romance de Photogen e Nycteris
  58. ↑ archive.org
  59. ↑ Li sercha in li castelle Dewahl e altri racontas. Arkivita el la originalo je 2022-04-09. Alirita 2021-08-12.
  60. ↑ Antologie hispan. Arkivita el la originalo je 2022-04-09. Alirita 2021-09-02.
  61. ↑ Fabules, racontas e mites. Arkivita el la originalo je 2022-04-09. Alirita 2021-12-26.
  62. ↑ Li tresor de Fluvglant. Arkivita el la originalo je 2022-02-22. Alirita 2022-05-02.
  63. ↑ Cosmoglotta A, 1937, p. 23. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-01-22.
  64. ↑ Cosmoglotta B, 1938, p. 80. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-03-23.
  65. ↑ Cosmoglotta B, 1936, p.38. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-02-26.
  66. ↑ Cosmoglotta A, 1927, p.107. Arkivita el la originalo je 2021-04-15. Alirita 2019-03-05.
  67. ↑ . Latinidaj planlingvoj (AIS-kurso, 1 studunuo). Arkivita el la originalo je 2019-01-23. Alirita 2019-01-22. “En svisa katolika gimnazio en Disentis (Grizono) okazis en la jaroj 1956–1957 eksperimento pri lerntempo-longeco bezonata por Interlingue. La lernantoj, kiuj havis antaŭkonojn de la lingvoj franca, latina kaj greka, regis Interlingue skribe kaj parole post 30 instruhoroj.”.
  68. ↑ https://occidental-lang.com/resources/OccidentalCourseIn10Lessons-EnglishTranslation.pdf

Literaturo

[redakti | redakti fonton]
  • Federn, Ilmari (Hg.): Spiritu de Occidental. Li Ovre de Edgar de Wahl, Chapelle 1938

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj

[redakti | redakti fonton]


Ĉi tiu artikolo plenumas laŭ redaktantoj de Esperanto-Vikipedio kriteriojn por leginda artikolo.
Leginda artikolo
Leginda artikolo
 Ĉi tiu artikolo estis je la 30-a de julio 2022 akceptita en la liston de legindaj artikoloj.
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Okcidentalo&oldid=8747674"