Dosificaciones Primero A Sexto Mam L1

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 84

TTXUYIL XNAQTZBIL

Qil Twitz Xnaqtzbil te Txechman


Tkabin Twixbil Xnaqtzbil te Txechman
Nukbil T-xnaqtzajtz
Qyol Mam
Te 1 2 3 4 5 6 kol
Armando German Gonzlez Mndez
Twi xin Xnaq tzb il


Mario Roberto Aguiln Crisstomo
Tkab in Twi xin Xnaq tzb il



Nukul kloj binchuj:
Rodolfo Garca Marroqun
Qe ajtzibil uj toj qyol:
Alonso Rodrigo Aguiln Crisstomo
Bayron Baldomero Ramrez Tmaj
Dagoberto Carlos Tmaj Feliciano
Mario Roberto Aguiln Crisstomo

Nukul tten tilbilal uj
Dagoberto Carlos Tmaj Feliciano

Qe kayilte
Santos Bladimiro de Len Lorenzo
Aurelio de Paz Lpez
Dagoberto Carlos Tmaj Feliciano
Axbilte:
Qe ajxnaq tzal te Txolja, Saqchojon, Chna ,
Mulk at ex ch iwan
TTXUYIL XNAQTZBIL
Qil Twitz Xnaqtzbil te Txechman
Tkabin Twixbil Xnaqtzbil te Txechman
Subdireccin Tcnico - Pedaggica Bilinge Intercultural - STPEBI -
8a. Av. 5-54, zona 2, Edicio Rivero s , San Marcos
Telfono 77607835
San Marcos, 2011
Se puede reproducir total o parcialmente, siempre y cuando no sea para usos comerciales y se cite a la Direccin Departamental de Educacin de
San Marcos -DIDEDUC- y/ o a los titulares del copyright, como fuente de origen.
Impresin con fondos del MINEDUC a travs del Programa Apoyo y Fortalecimiento de la Educacin Bilinge
Intercultural, Subdireccin Tcnico-Pedaggica Bilinge Intercultural, San Marcos, 2011.
KUTOJ
Jun Jaqbil Yol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - r 04
Presentacin - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - t 05
1 Tnejil kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - y 06
2 Tkabin Kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Y 16
3 Toxin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - q p 30
4 Tkyajin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - w r 44
5 Tjweyin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - w Y 56
6 Tqaqin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - e u 67
Nukbil Xnaqtzbil Toj Qyol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - e O 79
Pujbil Yol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - r P 80
Tqanil Tzib - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - r e 83
4
4
JUN JAQBIL YOL
Bin qun jalo, qa atej tnejil yol nqumj toj Yol ex Yolbil, a yol ma bant qun tukil qnana tuja, ex tyol
qtata mo txqantl qwitzel, ikytzan in ajben qun tuja tun tel qniky kyij tichaq kchi jawel nimet toj qja ex
toj qtanam.
Tzibankux toj -CNB-, (2010), qa nim toklen tnejel kyyol kwal tun kykub nuket qxim, tun tok
kyipumal tichaq, tun tel qniky kyij ate twitz txotx, ex kyij txqantl xim mo txqantl tumel chwinqlal. Ex
at jun tqanil kyajni qon qe kyun qchman ex qyaya chitzan kyjalu: Aqeya wal ex nkwal, qo kynantza,
mi qo el naja tij kykuja, kykayinx kyiba, kykayinx kyjaya, chi anqinxwitla, chi kwalinqeya ex kyiqinxa
qbeya (Pop Uj). Tuntzun jlu mlay chi el naj tij qkuj ex il tij tun qximan kyij kykyaqil qij.
In el qniky jalo qa nim tajben xnaqtzbil te yekbil kywitz tnam, ikytzan tun tok tipumal kyyol
ex kynabil xjal, tuntzan jlu, nxi qoyet jun uj kyeya kyun aqunal toj Tkabin Twixbil Xnaqtzbil te
Txechman, tuntzan tajben kyeya te onbil kyaqune toj jaxnaqtzbil tij tnejil kyyol kwal ex kyyol tnam
ja tumel nyolajtza qyol.
Toj uj lu, tkux yekbil tij jnichaq tqan xnaqtzbil k-okel kyune tij tnejil yol ikytzan ntquman Yol ex
Yolbil, tojile junjun kol xnaqtzbil tij qyol mam toj tumel tnejil yol. Atzun meltzubilte tqanil tkux toj tnej
xnaqtzbil Yol ex Yolbil tzibakux toj CNB, extzan binchan tten toj tumel kyxim xjal toj junjun tnam
mo kojbil, extzan ate xim mo jun tumel tzan tun tok aquntl toj kyyol xjal tun tel kyniky tij xnaqtzbil.
Ex nxi qxchikybane toj uj lu, tun nxi jyet jun tumel tun tbant ttxolet qyol ikytzan tun tel qniky
qkyaqil tij tqanil ntzibet, mya il tij tun qyolin ikytzanxix tumel yol tziban, banla tun tajben tumel chi
yolin xjal toj junjun ttenbil xnaqtzbil tuntzan tel kyniky kwal tij kyxnaqtzbil
Qo aqunan qkyaqilx tij ex toj qyol!
5
5
PRESENTACIN
Sabemos que la L1, del rea de Comunicacin y Lenguaje se refiere al idioma que se aprendi de
mam, de pap y de los familiares cercanos y que se maneja en el seno del hogar, con el cual se
interiorizan los principios, los valores de la familia y de toda la comunidad.
Luego en el -CNB- (2010) se menciona que el idioma materno es la herramienta ms importante
para la construccin de significados, desarrollo de valores, adquisicin de conocimientos y comprensin
del mundo interior y de su entorno cultural cotidiano. Tambin las abuelas y los abuelos nos han
dicho: Oh hijos nuestros...Acurdense de nosotros, no nos borren de su memoria, miren sus casas,
vivan y multiplquense en este lugar y continen nuestro camino (Pop Uj). Lo que quiere decir que
estamos llamados a no olvidarlos y a mantener su memoria todo el tiempo posible.
Es de nuestro conocimiento que la educacin escolar influye sistemticamente en el destino de los
pueblos, principalmente en el desarrollo de su lengua y su cultura, por ello el equipo tcnico de la Sub
Direccin Tcnico-Pedaggica Bilinge lntercultural de la Direccin Departamental de San Marcos,
deposita en sus manos este documento con la intencin de que desde la escuela el idioma mam
efectivamente tenga la atencin que le corresponde como la lengua materna de las y los estudiantes
y de la comunidad donde funciona el centro educativo.
Este documento contiene la dosificacin de la Subrea de L1 Comunicacin y Lenguaje de todos
los grados del ldioma mam como L1, en otras palabras, es la contextualizacin de las competencias,
indicadores de logro, contenidos y actividades segn el CNB-, sugeridas a la comunidad lingstica
mam.
Aclaramos que el idioma mam que se usa aqu se orienta a buscar el mam estandarizado, lo cual
no quiere decir que el maestro lo use textualmente, pues puede contextualizarlo a la comunidad, sin
descuidar la gramtica y la raz de las palabras (morfologa).
Le deseamos muchos xitos.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
7
7
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
1
In el tniky tij
tnabil yol in ok
tbin ex miti
t-xobil tun
tyolin, ban
niman tij ttxolil
jun yolbin.
Nyolin ex nkub
tniman ttxolil ex
tumel chi yolin
xjal.
Nkub tbin aj tyolin jun xjal ex nkub
tqon t-xmilal toj numle aj tbin tij yol.
Tun kyyolin kykyaqil kwal.
Tun kyyolin tukil junjun
kypotuk.
Tun tkub kyyekin jun
yekkaybitz tukil tichaq at
toj kojbil.
Tun tel kyknon kyqajqojil
tichaq ex qe ajbitzil.
Aj tumel qolbin toj qtanam
mam.
Qe tilbilal yekbil.
Xnaqtzil tij kyqajqojil
tkyaqil twitz txotx, chi oq
alumaj ex kyqajqojil tichaq.
Qumal bibitz ex bitzil
junjun txolbintz (retahlas)..
Xmol yol tukil twipin
techtzib.
Qumal qe yol chime junx
kyqajqojil.
Xnaqtzil kytzibajtz.
Nimbil twitz xjal nyolin (nkub tyon ambil
tun tyolin, banxix tqajtil twi aj tyolin, nchi
ajbenxix ban yol tun ex miti in ok tjyon
juntl kybi tukil).
Nkub tnimin qe yekbil mojbil yol toj junjuntl
anqibil.
In el kyniky
kwal tij yol in ok
kybin.
Qumabil ttxolil jun aquntil mo ti nbant.
In el tniky tij kynabil bibitz, pakabitz, bitz
ex qe yol chime junx kyqumlajtz, noq tukil
yekbil ex yekbil kywitz ex kyxmilal.
Kynabil ex tzenqe xjal mo t-xjalil jun bibitz.
Qumal kynabil tij t-xilen tyol jun uj.
In el tniky ex
nbant kyqajtil
yol nchi ok tbin.
Juniky kyqajtil yol ex txixpubil kyxol
kyqajtil yol.
In el tniky tij pibil tten jun yol.
In el tniky tij tqajqojil yol in ok tbin.
Qe yol ikyx nchi ponbaja: qanbaj,
witzbaj, qobaj, oqxenj, txikyenj,
txokenj.
In ok tbin tqajtil yol aj t-xi xkye ex aj
tponbaj.
Ntxixpaj kyxilen yol noq tun jun techqaj:
qaq-quq, xux-xul, pa-ba.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
8
8
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
2
Nbant tyolin
tij tnabil, tbis
ex t-xim tij
in iky tij ex
nbaj tja ex toj
jaxnaqtzbil.
At tumel tyol aj
taqe yolil.
Nnukun tumel tyol tun tajben toj ex
tijbinxe jaxnaqtzbil
Bil ex qumal jun sanjil.
Binchil jun xjel kye manbaj
noqx tichaq qijil.
Ban mo mya bantaq jun ti.
Teyele junjun kkwel tquman
jun bibitz.
Binchil junjun bibitz ex
qumal bibitz.
Xkansil bibitz.
Nej nkub ximet tumel qyol kxel qumet.
Binchbil qe xjel te qanbil tqanil
Qumal xim tij jun yol in ok biyet.
Xikybil jun yolbil toj ex tijbinxe jaxnaqtzbil
Banqexix tquqil t-xim nchi ajben kywitz
txqantl xim.
Nbant ttxolbin
ex tchikybin jun
ti nbaj mo noqx
nkub tnablin.
Txolbil tichaq o tziky tij ex tij junjuntl xjal
Txolbil jun bibitz, pakabitz ex txqantl
tichaq.
Qumal jun tqanil oje bijte.
Chikybil tkaybil ex tten jun ti, ex tun
tkub qumet qe txolyol toj tumel.
Qumal qe yol chime junx kytzibajtz, qe
maqbilqaq ex qe txolbintz.
Qumal pakab ex qumal jun ti kyukil tyol.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
9
9
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
3
Nchi oken
tqob, twitz
ex t-xmilal te
qumal mo
t z a q t z b i l
tnabil tyol.
In okin tyekbil
t-xmilal ex
tyekbil twitz te
onbil tnabil tyol
tzen nyolin.
Yekil kywitz xjal qa: bis, tzalajbil, oqil ex
tzel.
Kknol kyij t-xjalil jun
bibitz, txukup, yekbil ex
sqachbil kyukil kykyaqil
tichaq tun tbant kynukun
kyten kwal twitz txotx.
Ktzibil yol nchi el anqin
tij tqajqojil jun ti.
Kqumal bibitz at chi oq
txkup toj mo taqoqij jun
ti.
Yekil kykaybil ex kyten tichaq ex xjal.
Yekil kykyaqil tichaq tbi junjun tnej t-xmilal.
Yekbil ja tumel tun t-xi t-xmilal: jawni,
kubni, okni, elni, tijxi, tojxi, toj nayaj, toj
banqaj, tibajxi.
Yekbil t-xmilal te qumalte jatumel tkub
tichaq: jawni, kubni, okni, elni, tijxi, tojxi,
toj nayaj, toj banqab ex tibajxi.
Yekbil bixbin tuka bibitz, sqachbil ex
tnalajtz tichaq tuka yekbil xmilal.
Nchi okin tqajtel
tichaq tun te
onbil tnabil tyol.
Nchi oken yol aqe iky tqajtel tzen ti: tok
tok, plaq plaq, tzob tzob, tzit tzit ex
txqantl qajt.
Nchi oken yol aqe iky kyqajtel tzen chi oq
txkup: xew, woq, myaw, kut, pitz ex txqantl
qajt.
Nchi oken yol aqe iky Kyqajtel tzen kywi
chnab: ton, tzlin, tlin, tin, chun, tut ex
txqantl qajt.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
10
0
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
4
In okin ujin
tun kwal te
joybil tqanil ex
ttzalbajil.
In el tniky tij
kyxilen tilbilal,
techil ex yekbil
nchi okin jatzan
nnajana ex nbant
tmujbinkye tukil
tzibin.
Qe techil, tilbilal ex yekbil nchi okin
jatzan nnajana kwal. Matzbil ujmaj.
Binchil tilbilal.
Chmol kye tilbilal, techil ex
yekbil tichaq in ajbin toj
qkojbil.
Tzibil txqan yol kyukil
techtzib te tnejil, toj tnikyaj
ex toj twipin tij junjun
techtzib, techyol mam ex
tun tkub binchet tilbilal.
Kayil ex yekil txolbinte jun
tzibin.
Yolil tij jun bibitz
Binchil junjun yekbibil.
Txixpubil kyxol tilbilal, techil ex tzibin.
Mujbil tilbilal tuka tzibin tij.
Tichaq telni jun ujbil: ttxowtij, tbi,
t-xaq ex txqantl.
Txolbil tilbilal jun bibitz.
Ximil ti ktzajil tquman ujbil noq tukil
kaybinte tilbilal.
Nbant tujin ex
in el tniky tij
t-xilen tnabil jun
tzibin.
Kybi tichaq
Ujil tij kybi tichaq: tbi ex tilbilal.
Qe yol kyukil qajtzi lu: i, u, o, a, e
Qe yol kyukil qajtzi lu: i, u, o, a, e.
Qe yol kyukil techqaj lu: t, j, l, n, x, ,
q, m, k, p, s, r, w, y, j, k,
Qe yol kyukil techqaj lu: b, k, t q
Qe yol kyukil techqaj lu: ch, ky, tz, tx:
Qe yol kyukil techqaj lu: ch, ky, tx,
tz
Ujil kyij yol nchi ajben te ajlabil tun
t-xi qe tij kow tun tpon tij junkal.
In el tniky tij ttxolil jun aquntl te oxe
tqiky.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
11
!
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
In el tniky tij
kynabil ila wiq
ujbil.
Nbant ttxolbin tqiky jun bibitz.
Ximil tij ttxolil il tzaj toj
bibitz.
Titzantla baj noqit?...
Ujil ex binchil tilbilal tqanil
in el kyniky tij.
Xkansil yolbin kyoj aqpil
tqanil.
Xkansil ex biltzil kyij bitz.
Yekil qe qajtzi ex techqaj
toj junjun yol.
Qe t-xjalil jun bibitz mo alkyeqe nchi yolin mo
nchi yolajtz toj.
Nmujbin tij chi kayin t-xjalil jun bibitz ex qe
tenbil
T-xikyil ex twipin jun bibitz
In ok tyekyin t-xim jun mu tzibben.
Junjuntl yol jaku chi okin te kyxeljo tzibinqe toj
jun bibitz ex miti ntxixpet t-xim.
Nbant tquman
t-xim tibaj tyol
jun tzibin nkub
tujin.
In el tniky tij il ntzaj toj jun bibitz ex nkub
tjayon ila ttxolil.
Nkub tquman t-xim qa ban mo mya ban in
ela tzibin xkub tujen.
Nbant tyolin kyij tqiky bibitz o chi kub tbin.
In el tniky titzan
qunil in kub tujin
jun ujbil
Tichaq tqanil tzibin ban ax ex tichaq noqx
xkansin.
In el tniky titzan txixpubil at kyxol jun bibitz
mo jun tqanil.
In el tniky tzen nukbinte tzibin tij jun bibitz
ex jun sanjiluj.
Ujil te tzalajbil: txolbintz, pakabitz, bibitz,
Ujil tij tajlal ambil ex tenbil: kmujbil ex ajlabil
qij kyun mos ex kyun qchman.
Ujil tqanil te loqbil tichaq, iqbil tajlal tichaq
ex kubil tichaq.
Joybil tqanil toj ila wiq ujbin: ujbil, talujbil,
ujmaj ex txqantl.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
12
"
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
5
Nbant ttzibin
kyij yol,
txolyol, tuyol ex
klojxim kyukil
techtzib ex qe
techil ujbin.
Tbanil ttzibin
kwal nbant.
Qe ttxolil tun tbant tbanil ttzibin: Tumel
tun qkub qe. Tumel ttzuylajtz tzibbil.
Tumel tten uj.
Xnaqtzil tij kysqitajtz kykyaqil
techtzib toj uj, tibaj txotx ex
tukil jni tichaq.
Kayil ex mujbil kywitz
nimaqtzib ex mutzib.
Qe txolyol kyukil junjunchaq
tichaq ex ilachaq ti.
Nukul qe yol qitinqe ex
txolyol.
Tumil ttzibajtz junjun techtzib.
Qe techtzib, kynimal, kytenbil ex jni kyqan
kyja njawe ex nkube.
Kysqitajtz junjun techtzib.
Jnichaq kyxol techtzib ex jnichaq kyxol
yol nkyij.
In okin ttxolil ex
tumel qyol tun aj
tok ten tzibil.
Qe nimaqtzib ex mutzib
Kykyaqil txolyol nxi xkye kytzibajtz tukil
nimaqtzib.
Nkub tzibet jun tak aj tpon baj junjun
txolyol.
Tzibil txolyol tukil junjun tichaq ex ila
tichaq.
Tzibil klojxim, nxi qe, tnimal ex twipin.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
13
#
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
6
In el tniky kyij
qajbil toj jun
yol.
In el tniky kyij
qajbil toj jun
yol ex alkye
kytxixpibil.
Qe yol ate toj jun txolyol.
Qumal junjun yol tojxix tumil
ex toj junjun qajbil.
Ujil kyij kkyaqil yol kchi kanet.
Qe pibinte jun yol.
Qumlajtz pibinkye yol.
Qe wiq qajbil ex kyqumlajtz toj jun yol.
In el tniky kyij
qe yol nchi el
anqin tij junjuntl,
tzenkux ttxolil
yol Mam.
Jte pibinte jun yol.
Qe yol nchi el anqin tij junjuntl noq
tun jun pi in ok twitz mo tijxi.
Binchil yol noq tun kyok mujbil junjun
qajbil:
Jos+bil = josbil.
Uj +bil = Ujbil.
Qan + baj = Qanbaj,
Aj + kjol = ajkjol, ex txqantl.
Pi yol ntqaman nim kybaj: Qe
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
14
$
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
7
Nchi okin
saqlajpakab
mo akajyol
tun te tyolbil
toj qyol
Mam.
In el tniky kyij qe
yol nchi ok tbin
toj qyol Mam.
Qe akajyol ex kxilen
Binchil kyilbilal ex xnaqtzil
kyukil akaj yol.
Chikybil tkyaqil at twitz
txotx ex twitz kyaj.
Kyokinxix yol aqe nchi el anqin tij juntl yol
Qe kaybibaj te qumal tqanchalbil ex tten
junjun tichaq.
Nximin kyija yol miti in el tniky tij kyxilen
Qe bibaj.
Qe yol junx kyxilen ex mikyxe kytzibajtz ex
kyqumlajtz.
Qe yol junx kytzibajtz ex mikyxe kyxilen.
Nchi tzalaj kwal
tun tbant txqantl
akajyol kyun toj
qyol.
Nkub tchikybin kyxilen qe akajyol
Tzibil ex binchil kyilbilal akajyol.
Tzibil txolyol kyukil akajyol.
Nchi okin akajyol
tun te tyolbil.
Chikybil tten kyanmi xjal.
Kyokin akajyol toj tyol kwal.
Kyokin akajyol toj nim wiq uj nkub ttzibin
kwal.
Ban kloj yol in okin toj uj nkub tzibit
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
15
%
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
8
Nkub ttzibin
tkyaqil t-xim,
tnabil ex
tichaq o tziky
tij.
Nkub ttzibin chi
kayin ex kyten
tichaq, xjal,
txkup ex tze mo
kul.
Binchil kyilbilal: tze, kul, txkup ex xjal.
Chikybil tkyaqil
nbaj kybinchin
tilbilal.
Tzibil junjun tal
txolbil ex chikybil
tichaq.
Tzibil tij kykaybil ex kyten xjal ate toj jun tilbilal.
Nbant ttxolbin
tij jni tichaq
o tziky toj
tchwinqlal ex jni
ntquman junjun
ujbil.
Binchil tilbilal junjun tqiky jun bibitz ex qumalte juntl
maj.
Skobil qe banxix yol jaku chi okin te binchbil jun
biyol
Chikybil tilbilal jun ujbin tij jun yol.
Tzibil tichaq in iky kyij xjal ex junjun laj mo tzebil.
Nukbil qe t-xim toj jun mu nabil nkub ttzibin ex in
okin jikybil yol tun.
Tzibil junjun txolyol tojxix tumel kyukil bibaj ex
kaybibaj.
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
9
In okin yol ex
tzibin tun
kwal te kujsil
t-xnaqtzbil.
Nkub tchikybin
xnaqtzbil o bant
tun.
Nbant ttzibin t-xim, tnabil ex tbis toj junjun txolyol mo
pkojyol.
Xnaqtzil tzibin tij
tilbilal tichaq ex
junjun tal bibitz.
Ujil ila wiq ujbil ex
tun tjatz kytzibin
tqanil toj tun tok
twitz ttenbil tqanil
tichaq.
Nbant tqanin jun t-xjel ex tquman tnabil tij xnaqtzbil.
Nkub tjikysan tij taqun aj t-xi yekit te.
In el tniky tij
tqanil yolin ex
tzibin kyoj aqpil
tqanil tichaq.
Tokin manujbil te kujsbil aquntl.
Binchil jun ttenbil tqanil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
17
/
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
1
Nchi kub tbin
kwal yol nchi
tzaj yolin te ex
ntzaj tyekin
qa in el tniky
tij kynabil mo
txilen yol tukil
yekbil twitz,
txmilal mo tyol
yolin.
Ban nimin kyij
qe xjal nchi yolin
tukil ex tij tumil
kyyol qe txqantl
anqibil.
Nimil kywitz xjal aj kyaqe yolil. (Txolil kyten,
kyyekbil kywitz, kyxmilal, ex tumil tun kykub
biyet xjal mo kyukil tzen mo tzan nchi yolin).
Tun kyok kwal xnaqtzil tij
yolbin tij jun ti toj chuqin
mo klojin.
Ban kytzaj txoket tijxjal yolil
toj jaxnaqtzbil.
Tun kyyolin kwal tichaq il
ntzaj qa mina xkub kynimin
ttxolil yol.
Tzibil qe yol nchi ajben
te qolbil, chjontbil ex
najsambil.
Bil tij yol in ok toj jun
chmobil.
Bil tij yolbin in ok kyoj aqpil
tqanil.
Bil tij yolbin in ok toj jun
bibitz.
Qumal tqanil tbinchajtz
tichaq tun tkub kybinchin
kwal, ban qa aquntl ex
yekbil kyxmilal.
Tun tkub kyyolin juntl majl
kwal tkyaqil in ok kybin,
tuntzan tel kyxobil tun
kyyolin.
Kykyaqil kwal tun txi ambil
kye tun kyyolin.
Tkyaqil xnaqtzbil il tij tun
tkub kyxnaqtzan.
Qe ttxolil yolbil: (bil ex yolil, qumal tbanil
kyqajqojil yol toj tumil).
Nimil ttxolil ex tumil chi yolin kyukil ex xjal te
junxil anqibil ex yol ate toj qtanam Paxil.
Qe yol nchi ajbin te qolbil, te qanbil najsam ex
te aqbil chjontbil.
Nimil t-xim junjun xjal.
Nchi okin tun
kwal yekbil
twitz ex txmilal
te tzaqbil mo
t z a q w e b i l
tkyaqil ntzaj
quman mo ntzaj
qanin te.
Binchil ttxolil jun aquntl mo jun ti a noqx oxe
tqiky mo tbinchajtz
Tun tpon tnabil kwal tij xim mo nabil at toj junjun
xqajyol, bibitz, pakabitz, bitz ex txolbintz, tukil
tyol, twitz ex txmilal.
Qumal juntl majl tkyaqil in ok tbin kyoj xqaqbil
aqunbil: bibilyol, kubibil, sech, ex qe wiq
kubil tqanil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
18
(
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
In el tniky tij
t-xilen mujbil
kyten tilbil ex
tqajtil jun tichaq.
Nbant tyolin kywitz tukil ex kywitz xjal, tbanil
tqajqojil ex txolinx tel tyol.
Kxel chikybet tun mina
chi tzaj txixwe tij qyol.
Kchi bnchil tilbilal tkyaqil
nkub kyxnaqtzan.
K-okil kylakbin twitz
kyaqun twitz jaxnaqtz.
Kchi okil tkyaqil uj
nchi mojin mo onin tij
xnaqtzbil: qe ochi etz
tun kaybil xnaqtzbil
toj Qtanam, tun Twixbil
Xnaqtzbil toj kabyol ex
kyxol anqibil.
In el kyniky kwal kyij qe yol nchi okin toj jun
tzibin: pkojyol, txolbin, chikybin ex tkyaqil wiq
tzibimaj.
Npon kanin tnabil mo in el tniky tij tqajqojil
techtzib in okin kyoj yol aj txi qe kytzibajtz, toj
kynikyaj ex kywipin jun yol.
In el tniky kyij xqajyol toj tjoylajtz ex kytzibajtz
pakbabil yol.
Txixpibil toj tqajqojil ex txilen jun yol aj tjatz
txixpet jun techtzib toj.
Qe yol chime junx kytzibajtz: paj poj,
muj-moj, ne - no, pak- pok, kul kol
kal.
Xnaqtzil kyqajqojil yol tojxix tumil kyoj xqajyol ex
pakbabil yol.
Pabil kyqajbil yol toj yol Mam.
Qumal tojxix tumil kyqajbil yol kyukil techtzb
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
19
)
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Nbant tquman
tnabil mo t-xim
tij tkyaqil jni yol
in ok tbin.
Chikybil tqanil yol ntzaj quman mo ntzaj ujin
te.
Kbil ex kkwel tquman
kwal juntl maj nkub yolin
twitz, ikytzan qe: bibitz,
pakabitz ex txqantl.
Kxel ambil kye kwal
tun kyyolin tij junjun
wiq xnaqtzbil, tuntzan
tbant kyquman kyxim ex
kynabil.
Nbant tchikyben kyten ex kyqanchalil qe ajyolil
ex ajbinchil nchi ten toj jun bibitz ex toj tkyaqil
txolben.
Njatz nabil kyun kwal toj jun bibitz ex in ok
kymujbin tten tukil kychwinqil.
In el tniky alkye qe xtokbil, tquqbil ex chikybil
jun yol mo xim in ok tbin.
Nnej t-xim tij tnabil jun yol in ok tbIn.
Nbant tchmon kyij nabil ntzaj kyquman xjal te.
Nbant tquman kwal t-xim mo tnabil tij qa ban
mo mya ban ta t-xilen yol in ok tbin.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
20
1
=
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
2
Tbanil yolin
kwal tun
ttzaqbin mo
t z a q we b i n
kyij xjel nchi
tzaj qanin te
mo tij jun t-xim.
Nbant tqanin
kwal tqanil
jun yol mo jun
tichaq.
Tumel tqanbil xtalbil tij tqanil toj jaxnaqtzbil.
Aquntl tij xjelbil.
Xpichbil
Jyol tqanil tichaq kyukil
manbaj ex tijxjal.
Kbil, kyolil ex ktzaqbil
xjel tij tkyaqil xnaqtzbil
nkub aqunet junjun
qij tun tbant kyquman
kyxim, kynabil ex kybis
mo kyxim.
Tzibil tkyaqil pakabitz,
bitz twitz sasuj mo lewuj.
Kykyaqil kwal kchi ikyex
yolil twitz kyukil, ban tzaj
jyet jun yolbil.
Nukbil tqanil tzaqbil mo tzaqwebil jun xjelbil.
Yolil tibaj jun ti mo yol tij tchwinqil ex tij tchwinqil
kojbil mo tnam toj temxnaqtz, toj jaxnaqtzbil
ex toj kojbil.
Ila ttxolil nchi
okin tun kwal
tun ttzaqbit jun
xjel ntzaj qon te.
Qumal tqanil jun ti ntzaj qanin.
Qumal juntl maj jun ti: bibitz, sanjil, nalajtz,
pakabitz, pombitz, xqajitz ex txqantl tqanil.
Qumal tnabil tij jun ti tojxi mo tijxi jaxnaqtz.
Chikybin, xtokil ex tkujsil tij tyol.
Qumal yol tij tichaq o tziky toj tchwinqil ex toj
kychwinqil txqantl xjal mo tukil.
Yolil jun bibitz, kaylajtz, pakabitz ex noqx
tichaq txqantl tqanil.
Qumal ex qumal juntl maj tkyaqil xpatxbil yol:
qumbitz ex chijunyol.
Minti ntzaj xob
kwal aj taqwe
yolil kyij t-xim
mo tnabil.
Nukbil tqanil jun ti.
Qumal ex tzibil txolyol tojxix tumil.
Qumal chikybil tij jun tenbil, xjal, txjalil bibitz,
tichaq kyukil kaybibaj yol.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
21
1
1
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
Txnaqtzajtz
. .. .
3
In okin yekbil
twitz ex
t-xmilal kwal
te mojbil tnabil
tyol aj tyolin.
In okin tyekbil
twitz ex
t-xmilal kwal
aj tyolin.
Qe kyxilen yekbil mo yekbil kywitz ex kyxmilal
kwal te mojbil tnabil kyyol.
Yekbibil
Kykyaqil kwal kchi ikyex
yekil kyxim ex kynabil
noqx tukil tyekbil kywitz
ex kyxmilal.
Nukul jun qij te yekbil
kyaqun kwal.
Binchil tilbilal tichaq,
tzibil kybi ex kchi ikyex
kwal ujilte kywitz kyukil
kyjunalx mo toj chuqin.
Xkansil junjun pakabitz tij
junjun wiq txukup.
Binchil kykyaqil tilbilal ex
techil tqanil tichaq nchi
okin toj tkojbil ex toj tnam.
Chikybil t-xilen junjun
tilbilal ex techil tqanil.
Yekbil twitz ex t-xmilal te qumabil tten tanmi.
Chikybil kyten ex kyqanchalil tichaq ex xjal
noqx tukil yekbil ex yekbil.
Qe yekbil ex laqebil twitz jun tichaq: jawni,
kubni, elni, okni, twitzajtz, tijxi, toj tbanqaj, toj
tnayaj, toj tnikyaj, ttxanila, ttxlajela, ex txqantl.
Yekbil ex yekbil kyten tichaq twitz jun ti: tibaj,
tibajxi, tjaq, tjaqxi, nqayin, najchaq, twitzajtz,
tijxi, ex txqantl.
Xnaqtzil ex yekil yekbibitz.
Tichaq in okin toj jun yekbibitz: ti, ttenbil,
t-xjalil, t-xbalmil, taqunbil ex txqantl.
Yekil bibitz noq tukil yekbil kyxmilal kwal,
bixbil ex yekbibil.
Yekil sqachbil noqx tukil yekbil kyxmilal.
Pakabil toj chuqin mo klojin.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
22
1
2
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Nchi okin
k y q a j q o j i l
txukup ex tichaq
tun kwal te
mojbil tnabil
tyol.
Kyqajqojil noq tichaq: qitx, xow, juk, chol, tok,
plok, chlak, tzir, tit tit, tzob tzob.
Kyqajqojil qe txkup: nyaw, aw aw, xw, tzit tzit,
chewchewchew, wachkok, iii, muuu, beee,
chiw, tukru, testeqeq.
Kyqajqojil qe chunbil: pom pom, tzlin, xqitz, plin
plin, tok, qin qin, tut tut.
Tbi kyqajqojil chi oq txukup: xojil, muyil, chiyil,
tzanil, witzil, jaqil, bayil, meyil, ex txqantl.
In el tniky kwal
tij tqanil iqin
kyun techbil,
tilbilal ex twitzbil.
Qe techbil, tilbilal ex twitzbil tqanil nchi ajbin toj
tkojbil kwal.
Nimil kykyaqil yekbil tqanil toj nimbe.
Qe tqanil toj jun swejbin mo tukil juntl yekbil.
Qe techil, yekbil, yekbil ex txqantl techil qumabil
tqanil te qyolbil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
23
1
3
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
4
Nchi okin ttxolil
ujbil tun kwal
tun tkanet
tqanil tichaq
ex tun kyok te
ttzalajbil.
In el tniky tij
kyxilen tilbilal,
twitzbil, techbil
ex tyekbil tichaq
at ttxlajela ex
tmujbinte tib
tukil tzibin.
Mujbil kyilbilal tichaq tukil tzibin chikybinkye.
Kkwel tbinchin kwal tilbilal
junjun tzibin nbaj tujin.
Binchil jun tal ujbil tukil jni
tilbilal ex tzibin.
Ujil ila wiq ujbil tun
tajqelin tujbin.
Xnaqtzil kyij xqajyol.
Tzibil jun tnej yol kyukil
qajtzi ex techqaj.
Binchil ila wiq qajbil te
binchbil junjun yol.
Tun tojqelin ttzi kwal
tij quman ujbin kyukil
balqilqaq, kyukil txolbintz
ex qumal jun paqx junjun
yol.
Tzibil ex mujbil kywitz yol
alkye junx kyxilen.
Kyoj kykyaqil tzibin tun
kyjatz tklojbin kwal qe
wiq yol, tuntzan tel kyniky
kyij wiq yol ex tichaq nchi
ajbina toj jun tzibin.
Joybil kyxilen junjun il mo
joybil tumil binchajtz tij jun
ximbitz
Qe yol qeqsinqe, sqitinkux kyjaq ex tkyaqil
yekbil ex tkaybil jun tzibin toj jun ujbil.
Pol tij tnabil jun ujbin noqx tun tkyaqil techil,
tilbilal, tyekbil ex twitzbil tichaq tkux toj ujbil.
T-xolinlinx tel tyol
aj taqwe ujil.
Jun paqx nbat tujin kyij yol nchi jaw sket.
Qumal kyqajbil pibinkye yol tojxix tumel.
Yekbil qe qajtzi ex techqaj kyjunal, ex at
xwiniq iqin kyun, qe junmuj techil jun tqajqojil,
qe junmuj techil tajqojil ex at xwiniq iqin kyun.
Qe yol junx qajtzi ex techqaj in okin aj t-xi qe ex
aj tpon baj kytzibajtz.
Qe yol junmuj kyloqil mo kytzeyil.
Qe yol at jun techtzib ntxixpaj kyxol: joj
jaj, jos jus, pon- pol, mox-mo.
Txolbil ujin kyij txolyol ex pkojyol kyukil qe yol
ojtzqinqe kyun kwal.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
24
1
4
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Junpaqx
n-ujin kwal noqx
kyukil twitz.
Txixpubil kyxol quman ujin ex kaybin ujin.
Kkubel tyekin tukil
ttzibin tichaq in el tniky
kyij qe tzibin nchi baj
tujin.
Ttxolil tujajtz quman ex kaybin ujin qujin.
Tun tbant tujin kwal jun paqx tij quman ex
kaybin ujin.
In el tniky tij
kyxilen yol
ex alqij npon
kanina tnabil.
Qe yol junx kyxilen: wo = xtxo, labaj = kan, xul
= xmatx.
Ujil kyij akaj yol ex tun tel kyniky kwal kyij
noqx kyun txqantl yol jatumel tzibinqe kuxa.
Mujbil qe yol tukil chikybil kyxilen.
Qumal tichaq kyajbin yol toj jun tzibin.
Mujbil qe yol tukil kyilbilal.
In el tniky kyij
ttxolil tichaq
nbaj ex kyij tlok
tnabil jun tzibin
ex qe tqob.
Wiqbil tichaq mo tichaq o tziky njatz tquman
uj.
Nbant tpan kyij qe tnejil ex qe txqantil txjalil jun
tzibin, tichaq nbant kyun ex tichaq ntquman.
Txolbil kyten tichaq nbaj toj jun bibitz mo tqanil
jun ti.
Nukul tzaqbil mo tzaqwebil kye xjel tij tyol
jun tzibin: Titzan? Alkyetzan? Tzen mo Tzan?
Jatzan? Titzan qunil?, jtoj?.
Qe tlok ex tqob mo taqbil jun il.
Qe tlok tnabil jun tzibin ex qe tqob.
Binchil ttxolil jun aquntl noqx kyaj tqiky.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
25
1
5
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Nbant tquman
tij
T-xim tij t-xilen
tyol jun tzibin.
Npon kanin tij jun il ex nnej tnabil ximil alkye ttxolil tun tkub
naj il.
Nkub tquman tichaq ban in ela te tij tyol jun tzibin ex alkye
mya ban in ela te.
Nbant tquman twiyol tij jun nalajtz.
In okin ujin tun
kwal te joybil
tqanil tichaq.
Txixpubil kyxol bibitz ex tqanil.
Txixpibil kyxol tzibin tqanil ex jun tzibin tij txolbil yol.
Qe tqanil nchi etz toj jun ujbil, talujbil, ujmaj ex txqantl.
Nukbinte tten jun bibitz, sanjiluj, ttxolil tichaq ex qe txolbil
tichaq.
Xnaqtzil tib tij ujil quman ex noq kayin.
Ujil xqajyol, txolbintz, pakabitz ex xkansil mo txixpubil tnabil
bibitz.
Ujil ila wiq ujbil toj manujbil.
Ujil ila wiq ujbil: kybi loqbil, tajlal kajil, nukbil toj
jakubil ex txqantl.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
26
1
6
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
5
Nchi kub
ttzibin t-xim ex
tnabil kyukil
yol.
Nchi kub ttzibin
techtzib tojxix
tumel ex toj
tbanil.
Tten t-xmilal kwal aj taqwe tzibil ex tten uj.
Toj jun tuj kwal
tun t-xnaqtzan
alkyexix tumel
kytzibajt techyol
kuyin ex
junjunkub.
Toj chuqin tun
kyaqun kwal, ban
tkub kywiqbin jun
wiq yol toj jun tal
kyujbil.
Kchi tzibil txolyol
kyukil qe 2wiq yol
ate toj qyol mam.
Ttxolil ttzuylajtz tzibbil.
Kyten techtzib, at kyja njawa kyqan ex at kyja nkuba.
Kynuklajtz techtzib aj kytzibet.
Tun kytzibin kyukil kuyin techtzib.
Tun kytzibin kyukil junjunkub techtzib
Nbant ttzibil toj
ttxolil ex tumil
nukbinte yol.
Wiqbil kybi tichaq.
Wiqbil qe yol kaybibaj.
Qe txel bibaj.
Qe yol nchi quman ipbil, nal, tten ex tzalbajil toj ambil
ojtxe, jalo ex kbantil.
Txolyol ex tnejbinte jun txolyol.
Tajbin tak tij kytzibajtz txolyol ex pkojyol.
Tajbin xmilaq te pabil junjun tuyol toj jun txolyol.
Qe qumabil txolyol.
Qe qanbil txolyol ex techil.
Qe kaylaj txolyol ex techil.
Tzibil qe wiq txolyol.
Tzibil txolyol kyukil jun ex ila tichaq.
Tokin nim sqit te yekbil yolbin.
Qe taltzib ex nimaqtzib.
Kyokin nimaqtzib.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
27
1
7
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
6
Nchi ajben
tbanil yol tun
te tyolbil.
Nchi okin tbanil
tyol aj tyolin
kywitz xjal.
Qe yol tun kyokin aj taqwe kwal yolil.
Kchi kwel tnukun
alkyeqe yol nchi okin
toj jun wiq xnaqtzbil.
Kchi kkubel tbinchan
kwal jun tpujbilyol
toj jaxnaqtz.
Toj jun swejbil
te kyaj elne, kchi
kwelex ttzibin kwal
alkyechaq txixpubil
at toj qyol mam.
Qe yol nchi okin te t-xnaqtzbil toj junjun wiq
t-xnaqtzbil.
A mam yol ex tmojbil junjuntl anqibil.
Qe txixpubil, tumel ex ttxolil chi yolin qxjalil toj junjun
tembil ex kykojbil.
Nximin tij
kyqojqojil qe
akajyol nchi ok
tajtzqin.
Qe akajyol
Qe yol kyukil techtzib: Ch, ky, tx, tz
Qe yol kyukil techtzib: Ch, ky, tx, tz
In el tniky tij
kyxilen akajyol.
Kyxilen kaybibaj ex ipyol toj jun tzibin.
Txolinxix tten
tyol oja bant
kyxol tukil.
Kyokin akajyol aj tyolin kwal kyukil tukil ex aj ttzibin
jun tuj.
Nchi okin ban yol te qumal tzen ta xjal
Nbinchi jun pujbil yol aqexix nchi ajben aj tyolin kyxol
xjal.
Nchi okin qe majin yol toj qyol: me, kami, kar ex
txqantl.
In ajben pujbil yol aj tkub tzibet jun ujbil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
28
1
8
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
7
Nbant ttzibin
kwal toj tumel
nukinte tyol.
Nchi ajben ila
yol aj tyolin ex
ttzibin tzen mo
tzan nukuma
tten junjun yol.
Qe techtzib ex qajtzi te tzibil jun yol.
Kbinchil aquntl
kyij nchi el anqin
tij junjun xnaqtz.
K-okel aquntl
kyun kwal toj
chuqin mo tjunal
kwal.
Il tij tun tkub
kytzibin kyaqun
twitz sasuj ex ban
tun tjaw kyujin ex
kychikybin kywitz
kyukil.
Kchi kwel ttzibin
kwal laj t-xaq uj
te yekbil kyokin
techil ujbin.
In el tniky tij tbi ex tqajqojil junjun techtzib toj junjun
yol.
Tzibil yol ex txolyol kyukil kykyaqil techtzib aj toj techyol
mam.
Qe tlok yol ex qe tzaqtzbil yol: twitzyol ex jeyol.
Qe yol ex qe yol nchi el anqin tij juntl.
Qe yol junx kylok.
Nbant ttzibin
kwal toj tumel
ex ttxolil ttzibajtz
tyol.
Ttxolil tnuklajtz txolyol toj qyol mam.
Tokin xwiniq kyukil qajtzi.
Qe techil tzibin: tak, xmilaq, tak xmilaq, kab tak, jun
tak ex xmilaq.
Qe wiq txolyol: qe txolyol junxchin kyten ex qe kab elni
kyten.
Nukbinte tten jun tnej txolyol.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
29
1
9
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
8
In ajben tyol
ex ttziben tun
tjyet tqanil tij
tchwinqlal
Nchi ajben
nim wiq tumel
tuntzan tjyet
tqanil tij
tchwinqlal.
Binchbil xjelbil te joybil tqanil
K-okel taqun kyij kayil tichaq
tnejbinte jun ujbil.
Kbinchil kwal tij jun tujbil
kuij tkyaqil taqun o bant toj
jaxnaqtz.
Yekil tqanil xpichbil toj ila
tumel ex ttxolil: tzibin, tilbilal,
swejbin tqanil ex tilbilal yol.
Qoptzbil twitz xkutzib tukil
tqanil.
Qa mintiqe xkubinchbil, at
lewuj, sasuj ex kokuj te yekbil
tqanil xpichbil.
Ximil ex chitpubil tij yol in ok biyit kyoj
nim wiq aqbil tqanil: xobilyol, yolbil, qe
swejsech, sewsech, ex txqantl.
Nukil tqanil ntzaj kykon kaybil.
Nukbil xjelbil kxel kye xjal tun tjyet tqanil
tij tchwinqlal.
Nchi ajben nim
wiq tumel tun
tnukyet tqanil
njyet toj ujtqanil,
m a n u j b i l ,
txqantl.
Qe ujbil ex qe xkubinchbil nchi ajbin te
yekbil tqanil.
Tilbilal, swejbil ex junjuntl ti te nukul tqanil.
Nkanet tqanil tichaq tun kwal toj paqanil ex
in el tniky tij joybil tqanil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
31
1
!
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
1
In el kyniky
kwal tij tnabil
yol ntzaj yolin
te kyun tukil,
tij otzqibil ex
tzibimaj.
In el tniky kyij
tnabil yol ntzaj
quman te kyun
tukil ex xjal.
Nbant tbinchet ttxolil aquntl tun kwal te kyaj tqiky.
Binchil ttxolil aquntl.
Yolil kywitz tukil kwal.
Tzibil tij yol in etz
tbin kyoj aqpil tqanil
tichaq.
Ujil kyij yolbin kyxol
xjal ex kyxol txkup toj
naqbitz.
Binchil tilbilal xim
njatz kyoj pakabitz,
bibitz, kaylajtz ex
txqantil.
Tzibil juntl maj tkyaqil
in ok tbin.
Tzibil ex ujil tij
kyaqil nkub ttzibin
ex tichaq o tziky toj
kychwinqlal.
Nukbinte tten jun yolbin: ajyolil, ajbil, tnabil yol,
yolbil ex txqantl..
In el tniky tij tnabil yol in okin kyun tukil ex xjal
junjun qij.
Tojtzqibil tqanil kyoj xobil yol qxol.
In el tiniky tij tnabil yol in ok tbin ex qa at tnabil yol
ewin toj yolbinte.
Tun tel tniky kwal tij yol in etz tbin toj bibilyol,
kubibil ex txqantl.
In el tniky tij qe kyyol mos nchi okin toj qyol mam
(majin yol).
In el tniky tij
xim mo nabil
ntzaj kyquman
pakbabil yol.
Nukbinte qe yol nchi okin te chikybil tten ex
tqanchalil jun xjal, txukup, tichaq.
Tqajqojil xqajyol ex tbibajtz pakbabil yol.
Tbanilxix bitz ex quman xqajyol.
Xqajyol banxix nchi qajte ex qe mya ban kyqajqojil.
Mujbil kynabil qe xjal nchi yolin toj jun bibitz in ok
tbin.
Mujbil twitz xim njatz kyoj qe bibitz ex tichaq otziky
toj tchwinqil kwal.
Tojlen qe qumbitz, kawbil ex tumil qchwinqil ntzaj
quman toj qja ex toj qkojbil toj junjun anqibil kyun
qtata ex qchman.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
32
1
"
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
In el tiniky kyij
yol nchi yolajtz
tij ojtzqibil
Qe xjel ex tzaqbilkye tibaj jun yol mo jun ti.
Chikybil yol toj qyol toj
tkyaqil xnaqtzbil qin
kyun kwal.
Jyol tqanil tibaj
kyojtzqibil qchman tun
txi kyqanin kye mambaj
mo tatbaj ex kye chman.
Tun tok kytzibin twitz
slewuj mo sasuj kybi
kykyaqil il nchi ojqelin toj
jaxnaqtzbil ex toj kojbil.
Chikybil kyij qe ojtzqibil kyoj qe txqantl txnaqtzbil
kwal: ojtzqibil twitz txotx, ojtzqibil tnam, ojtzqibil
ajlabil ex txqantl yol.
In el tniky kwal kyij xnaqtz tkujil jun yol nkub
yolin twitz.
Aj tbinte tbi jun yol tun tkub yolin, bex npon kanin
tichaq kkwel quman tibaj yol.
In el tniky tij nukbinte jun yol nkub yolin.
Npon kanin kyij tlokil ex taqpibil mo tqob jun il
ex noq ti
Nkub tquman t-xim ex tnabil qa ban mo mya
ban in ela jun yol in ok tbin.
2
Nbant tquman
kyij t-xim ex
tnabil aj taqe
yolil. Nchi okin
aqunbil toj
ttxolil tqumlajtz
t-xim ex tnabil
tojxix tumel.
Tqajqojil tyol aj taqe yolil kywitz tukil ex xjal.
Kchi kkwel qoyit kwal
toj chuqin mo klojin tun
kyyolin tibaj junjun wiq
yol, tuntzan kyquman tij
kyxim ex kynabil.
Kkwel kytzibin kyxim
tij jun ti ex kynabil.
Kchi ikyex ujilte kywitz
kyukil.
Kwel kybinchin tilbilal
xim nkub kyyolin.
Nbant tqumante jun tyol tibaj jun ti.
Nbant tquman juntl maj jun ti in ok tbin: pakabitz,
bibitz, lajbitz, kaylajbitz, ponbitz, xqajyol,
chijunyol, qumbitz, ex txqantl.
Ttxolil quman yol: kqumlajtz junjun yol ex tqajqojil
kywi kwal aj kyyolin.
Kyxilen ex xnaqtzbil ntzaj kyqon qumbitz te
qchwinqil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
33
1
#
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Nbant tchikybin
tumil ex txilen
tnabil ex t-xim.
Qumabil bibitz, pakabitz, xqajyol ex bitz nchi bant
tunx kwal.
Kykyaqil kwal
kchi bil, kchi ujil,
kchi tzibil ex
kchi ikyex yolil
kywitz kyukil kyij
pakabitz, bitz ex
xim nkub kyyolin
ex nkub kytzibin.
Yolil toj jun yolbil.
Yolil toj jun
xobyolbil.
Tzibil tkyaqil yol
in ok tbin.
Ujil tij tkyaqil
tzibin.
Jikysil kytzibin.
Yolil kyij pakbabil.
Qumabil txilen nabil ex xim njatz toj wiq tzibin ex
tichaq o tziky toj tchwinqil kwal.
Qumabil tij in el tniky tij tkyaqil yol in ok tbin.
Nbant tnukun
toj ttxolil kyij
t-xim ex tnabil.
Nbant tnukun tyol aj tok yolil toj jun yolbil.
Qe kaybibaj yol nchi ajben te chikybil xjal, tichaq
ex tembil.
Qumabil kyten tichaq at txlajela kwal toj kykyaqil
ambil.
Qumabil yol nbaj yolit kyoj yolbil.
Qumal tumil ttxolil aquntl te oxin tqiky aquntl.
Qe yol nchi ajbin te yolbil jun bibitz, aj txi qe, toj
tnikyaj ex jupbil mo twipin: Jun qale toj jun qij toj qijil,
nimxixtaq jbal nkubtaq, me noq tej, ex txqantil
Qe yol nchi ajbin te mojbil aj tjapin yupj jun bibitz
moqa jun nabil: Ikytzantzja.. Tuntzan ikyjo
Tej tpon baj
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
34
1
$
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
3
Nchi okin
yekbil ex
yekbil txmilal
kwal aj taqe
yolil.
In el tniky kwal
kyij techil ex
yekbil tqanil nchi
okin toj tkojbil.
Qe techil ex tilbilal tqanil nchi okin toj tkojbil ex
tanqibil.
Kkwel kybinchin kwal
tkyaqil tilbilal techil, tilbilal
ex yekbil tqanil in okin toj
jaxnaqtz, jaxnaqtzbil ex
kojbil.
Binchil kyilbilal tqanil toj
nimbe, tilbilal il ex tichaq
kye xjal.
Binchil jun kyujbil kwal
noq tukil tilbilal.
Binchil jun kyujbil kwal
kyukil kypakabitz ex jni
txqantl tpakbabil yol.
Qe yekbil ex yekbil txmilal kwal te mojbil
qumabil txim ex tnabil.
Pujbil tqanil atekux toj jun swejbil, tilbilal ex tilbil
ttxotxil jun tnam.
Qe binchil ex qe yekbil tqanil toj jun schabil.
Qe tqanil nchi kub qumet tukil tilbilal.
In el tniky kyij
techil ex tilbilal
tqanil tichaq.
Qe tilbilal ex techil nchi okin toj nimbe ex qe tilbil
mo techi mya ban.
Kyokin tilbilal ex techil aqbil tqanil txolil kaybil
qxmilal ex tilbilal mo techil qumabil tqanil kye
xjal.
In el tniky kyij
tilbilal ujbil
tibaj tichaq o
tziky mo nbaj
toj tchwinqil jun
tnam.
Qe ujbil nim kyilbilal tnalajtz jun ti at toj.
Qe yol nchi okin te kumal tqajqojil kywi txkup:
njaqin (Chej)
K-yekjil kyxmilal ex k-okil tqajqojil kywi txkup aj
kyquman jun pakab.
Tnukajtz tten ujbitz.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
35
1
%
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
4
Nchi okin
tkyaqil ttxolil ex
tumil ujin tun
kwal te joybil
tqanil tichaq te
tojtzqibil ex te
ttzalajbil.
In el tniky tij
ttxolil quman ex
kayin ujin.
Tun tujin kwal toj kabe tumil, tnejil tij quman ujin ex
tkab kaybin ujin. Tun kyujin kwal toj
klojin mo chuqin ex
kyjunal tij ila wiq
ujbil.
Kkwel kybinchin
tilbilal ex kkwel
kychikybin tichaq
sel kyniky tij tqanil
nbaj kyujin mo
kyschin.
Xnaqtzil tij ttxolil
tujajtz jun tzibin mo
jun ujbil.
Yolil tij tqanil tichaq
nbaj tujin ex ttzibin.
Yolil, tzibil ex ujil
tkyaqil nbaj kytzibin
tibaj tkyaqil qnikybil
toj qkojbil.
Yekil tumil tzan in
etza qumana tqanil
toj xobyolbil ex
kaybibil.
Qe techbil ujin ex kyajbin toj jun tzibin.
Tun kyel najsit takpibil ujin tij kaybin ujin: nyekaj
kywi kwal, nyekaj ttxow kytzi, nkub kyyekin tukil
twi kyqob.
Ujil jun bibitz mo nalajtz tojxix tumel.
Xnaqtzil quman ex kaybin uj.
Tun tajqelin ex tbanil tun tqajqojina tujbin kwal.
In el tniky kyij
kyilbilal tzibin
aj taqe ujil tukil
twitz mo ttzi.
Qe tilbilal jun tzibin ex tyol tzibin.
Npon kanin kwal tij tyol jun tzibin noq tun tbi ex qe
tilbilal.
Qe tilbilal tqanil atek toj jaxnaqtz, jaxnaqtzbil, kojbil,
tnam ex maqtnam.
Kyajben qe yol qaqsinqe ex sqitin kyjaq tzibinqe toj
jun uj.
In el kyniky kwal
kyij kyajbin yol
toj junjun tzibin
toj tkaybitz ex
tqumajtz.
Qe yol ex tuyol te qumabil tkokjil, ttxutxjil, tqajtil,
tmakle ex tkaybil tichaq.
Qe yol nchi qonte tqanil aj tiky junjun tqiky ti:
tunpitzin, noqtzin tun, kyjaxpa, yajxitl, bex xi, kub
naj, ex txqantil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
36
1
&
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Qe yol nchi qonte tqanil ambil ja nchi ikye junjun ti: otaq
tzok, tej, tzmaxi, yajxitl, bex
Ujil kyibaj tqanil
ex tzibil tijo in el
tniky kwal tij toj
sasuj ex kikyex
qumalte kywitz
tukil.
Ban tok aquntl
tjunalin ex toj
chuqin.
Kkwel ttzibin
kwal tkyaqil tqanil
nbaj tujin.
Ujil kyxim xjal toj
jun ujmaj ex tzibil
ti k
K-elel kyniky tij.
Ujil tkyaqil jun tzibin mo noq jun tqanil.
Nbant tquman
kwal tqanil tyol
jun tzibin tibaj
tichaq.
Ttxolil binchbil aquntl te tkyajin mo tjweyin tqiky.
Ttxolil tbinchajtz tij jun il.
Ttxolil tbinchajtz jun il toj jun bibitz.
Nabil tichaq ntquman jun bibitz.
Ximil ttzaqbajtz jun xjel njaw bant tibajxi jun bibitz.
Qumal tqanil tzen pon baj twi jun bibitz.
Nbant tjyon
tqanil tichaq
tun tokin te
txnaqtzbil ex te
txjelbil
Qe tzibin tij tqanil tichaq nbaj.
Qe tzibin tij kynabil ex kyxim xjal tij jun ti.
In el tniky tij txim jun ajtzibil toj jun tzibin.
Nbant tjatz jun xim tun te mojbil tyol yoj jun tzibin.
Ntzalajxix aj tok ujil kyij xqajyol, txolbintz, pakabitz ex
bibitz.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
37
1
/
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
5
Nchi okin yol
toj tumil tun
kwal te tzibil
t-xim ex tnabil.
In el tniky alkye
ttxixpubil yol
nbaj aj ttzibin:
qa noq jun mo
ila tichaq, alkye
qe xjal, ambil
ex t-xel bibaj toj
jun txolyol.
Kybi tichaq at twitz kyaj ex twitz txotx: qe bibaj. Kchi aqunal kwal
toj chuqin ex
kyjunalin.
Kchi xnaqtzil tij
etzbil tichaq.
Kchi tzibil txqan
ipyol ex kxel
tjikysin ajxnaqtzal
tij kytzibajtz.
Qe yol nchi okin te qumabil kyajlal tichaq: qe ajlabil,
txqan, ila, nimx, kykyaqil, tkyaqilx.
Kyokin qe yol kaybibaj: Jun saq ja, kabe qeq wi ex
txqantl.
Yekbil xjal toj txolyol, aqe txelbibaj: aqina, aya, a, aqo,
aqoya, aqeya, aqe.
Tumil etzbil tichaq:
Tnejil xjal: n a Nwia
tkab xjal: t a Twia
oxin xjal: t Twi
tnejil chuq xjal
qkyaqil tij jun ti: q a Qwia
tnejil chuq xjal
noq jtebin qbaj tij jun ti: q Qwi
tkab chuq xjal: ky a Kywia
toxin chuq xjal: ky Kywi
atzan te a, noq te tzaqtzbil txel bibaj.
Ambil, ajbinchil ex qe tzaqtzbil ipyol aj kykub poqit.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
38
1
(
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Qe txelbibaj te yekbil ajbinchil ipyol: chin, qo, chi.
Nchin wana, nwana, nwan, nqo wana, nqo wan, nchi
wana, nchi wan.
Ujil txqan tzibin ex
yekil kytxuyil xim toj
jun tzibin.
Tzibil tqanil jun
tzibin toj swejbil
yol, tnukajtz tzibin
ex tnukajtz xim.
Kytzibajtz txolyol kyukil ipyol, kaybibaj ex bibaj:
Nlipin jun sbuy kuk tibaj tze.
In el tniky kwal
tij kylokyol,
tzaqtzbilkye ex
qumabil jubbil
toj kyqajqojil.
Qe yol junx kylok: qan, qanxix, qankyaq, qanaq,
qanbil, qansil, qanil, ajqanil, qanchal, qaniyin,
saqqan.
Wiqbil yol tun tajlal kyqajbil.
Xnaqtzil tij kyqumlajtz yol jun paqx, tun tkub jubbil
toj tnejil qajbil: tembil, qankyaq, xkyaqlinpa, josbil,
jaxnaqtzbil, ajxpotzil, xpotzbil, xlokkyaj.
Tumil kynuklajtz qajtzi ex techqaj toj jun yol: al, la,
lanch ex txqantil.
Nchi okin nim
wiq yol tun kwal
aj ttzibin.
Qe yol junx kyxilen: wo xtxo, txkup txuk
Qe yol kyiqinkyib: Jawni kubni, nim mu
Qe yol ikyx kytzibajtzja me mya junx kyxilen: bi =
Abuela
bi = Pollito
Mujbabil kyxol kabe xim mo ti.
Qe txolyol nchi okinxix tuj tja aj tyolin tukil ttat, tnan ex
txqantl.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
39
1
)
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
In okin banxix
tnukbajtz qyol
tun kwal aj
ttzibin jun pi
tzibin.
Tbi yol nkub chikybit toj jun tzibin.
Ujil txqan tzibin ex
yekil kytxuyil xim toj
jun tzibin.
Tzibil tqanil jun
tzibin toj swejbil
yol, tnukajtz tzibin
ex tnukajtz xim.
Kytxuyil ex tal txolyol toj jun pkojyol.
Qe txolyol nchi okin te jaqbil, chikybil ex jupbil jun
tzibin.
Qe wiq txolyol nchi okin te qanbil mo xjelbil, te kaylaj
mo xobtzil toj junjun chikybil ex txolbil yol.
Qe yol nchi okin te qumal minbil: Minti, Mix al, Mina,
Mintilo, Mintila, Minlay ex txqantl.
Ttxolil kytzibajtz techqaj ex qajtzi toj jun tzibin ex
jachaq nchi okina.
6
Nchiy ttxolil
tyol kwal
kyukil akaj yol
toj qyol mam.
In el tniky kwal
tij kyxilen yol
aj tkub tkayin
nukbil kylokyol.
Qe akajyol.
Xnaqtzil kyij akaj
yol ex kyilbilal.
Pibin kyten akajyol
Tumil ex ttxolil kybinchajtz akaj yol.
Binchil kyilbilal akaj yol.
Ujil kyij uj tzibinqe kyukil akaj yol.
Tzibil kyukil akaj yol.
Kayil qa banxix kyten akaj yol.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
40
2
=
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
In el kyniky
kwal kyij qe yol
nchi tzibit kyukil
qe techqaj
junmuj kyten ex
at xwiniq iqin
kyun, nchi okin
toj jun txolyol ex
jun tzibin.
Tzibil kybi tichaq at twitz kyaj ex twitz txotx.
Tzibil kybi tichaq kybinchbin xjal.
Ujil kyij yol kyukil techtzib: ch, ch, ky, ky, tx, tx, tz,
tz,
Qe yol nchi tzibit tukl i ex y, u ex w, q ex q, k ex k, t
ex t, x ex ,
Qe yol nchi tzibit tukil j, q, x, , r.
Tumil ex kytzibajtz yol: qanbaj, mambaj, tembil,
xtunbil, txanbaj, onbil, qunbil, pombil ex txqantil.
Qe yol nchi tzibit tukil m nejni twitz b, ambil, txembil
ex txqantil.
Nbant tjyon yol
kyoj pujbilyol.
Pujbilyol.
Nukbinkye yol toj jun pujbilyol.
Txolbil kye yol tzenx mo tzanx nukbinte techyol mam.
Chikybil kyxilen yol toj qyol mam.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
41
2
1
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
7
Nbant ttzibin
jun yol toj tumel
tnuklajtz qyol.
Nkub ttzibin
jun ti o tziky toj
tchwinqil.
Nchi okin ila wiq txolyol tun aj tkub ttzibin jun ti o
tziky toj tchwinqil. Nal tichaq o tziky
toj kychwinqil kwal,
qa ban tun kyxi
onit, qa mya ban
tun kyxi sojit ex
onit.
Tzibil ex ujil tkyaqil
kbajil kytzibin,
Kxel ambil te
tkyaqil.
Qe kaybibaj toj jun tzibin te chikybil jun ti.
Tzibin jun chikybil kyij xjal, txkup ex tze. Qe yol te
mujbil kye txolyol.
Tzibil ex qumal bibitz.
Txixpubil kyxol banax bibitz ex noq nablinx.
In el tniky tij ila wiq bibil tzen: bibitz, tichaq in iky
kyij xjal ex txqantil.
Tumel tzen tun tkub tzibite noq tichaq nbaj toj
tchwinqlal.
Jyol tbi jun tzibin.
Kayil alkyechaq tnejbinte jun bibitz.
Tnuklajtz jun tzibin tij tqanil ojtzqibil.
Ttxolil ttzibajtz jun tzibin, nej kxel qe ttxuyil txolyol ex
qe tqob mo tzaqsbilte.
Nbant ttzibin
tqanil tichaq in
iky toj tchwinqil
junjun qij.
Tichaq tqanil tun tkub tzibit tij jun ti: titzan, jtoja,
tzen, titzan qunil, ex txqantil.
Tzibil jun sanjiluj, tqanil aquntl, tqanil tichaq in iky.
Nukbil tij jun ti tun tkub tzibit: nej kkwel nuket txilen,
kkwel tzibitz ex kkwel kayit.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
42
2
2
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Tzibil jun sanjiluj te qanbil, te qolbil ex te aqbil mo qol
tqanil.
Kbinchil ujbil
tun junjun
kwal.
Jun yekbil tij
tkyaqil kwal toj
jun qlixje.
Nukbil tij jun xpichbil: nukbil tij tqanil tun tkanet, qe
aqunbil te joybil tqanil, nukul tqanil ex chikybil tqanil xkanet
mo xbaj xpichit.
Jun xjelbil tqanil.
Nukbil tij jun xjelbil, binchil xjelbil, nukul ambil, xjelil xjelbil
ex tzibil tqanil xkanet tun xjelbil.
Tzibil tbinchajtz una quntl.
Tzibil jun uj te nukbil twitz aquntl tun t-xi qiyit.
Tichaq nkub tzibit toj jun tqanil: tajlal qij, tembil, tajlal
ambil, kybi xjal, ti xbaj, txolbil tij xbaj ex tzen pon baja.
Kokin uj tzibenqe te nukbil kyjiky una quntl.
Kbinchil ex
ktzibil pakabitz
te qumabil xim
ex nabil.
Ttxolil kytzibajtz pakabitz.
Kyqajqojil kyqumlajtz yol toj jun pakabitz.
Qe yol nchi xqajin toj jun pakabitz.
Qe yol nchi ajbin te qol ttxolil pakabitz: nakaj, tzen, noqit
ex txqantl.
Ttxolil tyol pakbabil ex tnabil, tbis ex txim ajpakabil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
43
2
3
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
8
In okin qyol
mam tun kwal
te xpichbil ex
te joybil tqanil
ojtzqibil.
Nbant tjyon
tqanil xpichbil
toj txnaqtzbil.
Tumil ex ttxolil kybinchajtz xjelbil te xpichbil.
Binchil jun xjelbil
tibaj kyojtzqibil
qxjalil toj kyja ex
toj kojbil tukil
junjun wiq yol tun
jun chuq kwal:
tibaj awaj kjon,
utzin ex nimqij.
Xpichil tqanil
jun yol mo jun
chuq ojtzqibil toj
qkojbil.
Tzibil jun ujbil
tukil tkyaqil tqanil
kyaqun kwal
nkanet tukil
xpichbil.
Tumil ex ttxolil qanbil kye xjel toj jun xjelbil.
Aqbil tqanil nkanet toj xpichbil, toj txilyol, bibilyol, kubibil.
Aqbil tqanil nkanet kyoj tqanil aquntl ex kyxim xjal.
Nchi okin
kykyaqil aqunbil
te nukbil tqanil
xpichbil tun
kwal.
Nukubil tqanil xpichbil: tichaq baj, ambil, tenbil ex tajbin.
Qe ttxolil te yekbil tqanil xpichbil: swejin tqanil, tnuklajtz
yol, tnuklajtz xim, jukpibil ex tajlal tichaq.
Nbant tnukun
tojxix ttxolil
tkyaqil tqanil
xpichbil nkanet
tun kwal.
Tnuklajtz jun ujbil ex tichaq tkux toj.
Jikysil tij tqanil xpichbil.
Binchil tqanil ambil, aquntl ex kyaqun xjal tij xpichbil.
Binchil jun tembil tqanil xpichbil toj jaxnaqtzbil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
45
2
5
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
1
Npujet toj twi
kwal nim yol
nyolajtz kyun
xjal toj tkojbil
In el tniky kyij
tzaqsbil tqanil
in ok tbin kyxol
xjal.
Npujet toj twi kwal jni yol nyolajtz toj jun
chmabil ex toj jni be kyun xjal toj kojbil.
Nchi bin kwal kyij yolbil in
okin kyun xjal toj kykojbil.
Bil tij yolbin in ok toj jun
chmabil toj jaxnaqtzbil.
Bil tij yolbil in okin toj junjun
qol tqanil kyun axnaqtzal ex
kyun xjal toj kojbil
Nbinchin kwal nim aquntl tij
xkub tquman ajxnaqtzal.
Bil tij toklen xmilal kyun junjun
ajqanil moqa ajyoqil.
Bil tij yolbil in okin tzenku nxi
qoyet jun tqanil toj jaxnaqtz.
Nkub kyyolin juntl maj tij
matxa tzel kyniky tij.
Kxel chikybin tqanil tichaq oje
baj toj kychwiqlal.
Nkub tyolin juntl maj tij matxa
baj tbin toj yolbil teku xujin.
Nchikybin kyuka tukil tij
tqanil ntzaj quman una qbil
tqanil.
Ntzaqben ex nxjelin kwal tij
nim xjel nbant toj jaxnaqbil.
In el tniky kwal kyij: t-xjalil jun bibitz,
tenbil, ambil ex txqantl in ok tbin toj nim
xobil yol.
Nchi pujet tqanil toj twi kwal aqe tzibinqe
una qajqanbil, ujyekbil, napokchwinqlal
ex txqantl; aj kyjaw tschin ajxnaqtzal.
Binchbil aquntl te kyaje mo txqantl tqiky.
In el tniky kyij
tqanil itekux
kyoj aqunabil
te kaybibitz:
yolbil, xobilyol,
kaybitz ex
txqantl.
Nximin ti tajbin tqanil aj qyolin: te qumbil
tten xmilal, te sanjil, te tzalbajil ex txqantl.
Nmujbin tij ttxolil yol ex in el tniky tij
tqajqojil kyyol xjal.
Nyolin tij nim bixnaqtz matxa tzel tniky
tij.
Nquman tij tichaq kbajel toj jun tqanil
in ok tbin, nchex tnablin qe xim ikyx
kyxilen.
Nximin tij t-xilin tqanil nkub tujin mo in
ok tbin.
Npujet t-xim yol tun kwal.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
46
2
6
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Nchi kub
tnukun tqanil
juniky kyxim
aqe oja chi
ul toj tqob
ex nximin tij
tzaqbilkye
kxel.
Banxix tzaqbil kye xjel nxi tqon aj
ttzaj qanin te.
Binchbil qe xjel nchi ajben te joybil
tqanil.
Nquman nim maj tij in ok tbin tzen
nchi yolin xjal toj kojbil.
Npujet toj twi jni yol nyolajtz kyun xjal
tojile kojbil.
2
Nten yolil
kyukil tukil tun
tqumet tqanil
tzenku in okan
kyun xjal toj
kojbil.
Banxix tqajtil
toj twi ex qe
tyol aj tyolin
tukil mo kyukil
tuka.
Qe wiq aqunabil tyolajtz yol: mu toj
twi, nim toj twi tzenku nyolin.
Nyolin tij ila yol nyolajtz toj kojbil
kyuka tuka.
Nxpichin tij junjun yol mikyxe tyolajtz
tzenku tyol.
Nyolin kwal tojxix tumel kyukil tukil
toj jaxnaqtzbil.
Toj chuqan nchi yolina kwal tibaj
tumel yol Mam.
Nchi bin kwal tij tqajtil kyyol xjal toj
kojbil ex nkub kyquman juntl maj.
Toj chuqin ex toj kakabchaq nchi yolin
kwal tij jni otziky toj kychwinqlal.
Nchi yolin kwal tij tchwinqlal qtxu
txotx tun matxa kub yaj tun winaq.
Nchi yolin kwal toj chuqin tij txolyol
tun tqumet jni otziky toj kychwinqlal.
Aj tyolin kwal kxel tkayin qa kuj kqajtil
twi mo qa cheba k-yolila kyukil tukil.
Nchi okin tqanil tun aj tyolin kyukil
tukil.
Nquman kyij yol ntbin kyoj nim xol
tqanil yol.
Aj tyolin k-okilxix yol tun tzenkux
tabqi tukil nyolin.
Nbant
tnukbinte kwal
toj ttxolil aqe
tqanil nchi tzaj
quman te.
Nukunxix nyolin tij oja tziky toj
tchwinqlal.
Chikybil tij tten jni tichaq at ttxlaj.
In okin txolyol tun, te qumalte jni
otziky toj tchwinqlal.
Nquman tijo bibitz, yolbitz ex txqantl
yol oja chi tbinte.
Npon t-xim tij aquntl kbantil tukil
tqanil ntzaj quman te.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
47
2
7
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Binchbil akajqanil, bibitz, pakabitz,
ponbitz, bitz ex txqantl aquntl noq yolin
tten.
Toj kakabchaq nchi quman kwal
tijo bibitz ex yolbitz.
Nbinchin kwal ila aquntl tij tumel
qyol mam toj chuqin.
Nbinchin kwal ila aqbil tqanil,
bibitz, pakabitz, ponbitz ex bitz
nchi bitzajtz toj tkojbil.
Nyolin kyuka tuka toj xobil yol tij
nim tumil ntzaj tbin.
Toj chuqin te kakabchaq nquman
kwal nim yol tojxix ttxolil tzenku in
ok tbin.
Nbantl tyolin toj yolbil kyuka tukil.
Tojxix ttxolil tqanil nxi tquman kye tuka
tzen nyolin.
Nten yolil toj
junjun chmabil
tuka tkyaqil
tkujbil tun
tmuje t-xim
kyukil tukil.
Banxix nukbinte tqanil tzen tajbil t-xim.
Nbinchin qe xjel ex kxel tnablin
tzaqbilkye ktzajil qon.
In okin jni kaybibaj tun te qumalte
tichaq tbi junjun ti at twitz txotx.
Nim tzalajbil aj t-xikybit ex aj tpon
baj jun yolbin kyun kwal ex tij xjal toj
jaxnaqtzbil.
3
Nchi pujet
tqanil yolin
k y t e n ,
tzibinqe ex
itekux kyoj
tilbil nchi
ajben toj
tkojbil.
Nkub tyekin
txixpubil kyxol
wiq tqanil: aqe
nchi ok kayit,
nchi ok biyit ex
txqantl.
Xkansil yekbil t-xmilal tun tajben te
aqbil tqanil kye tukil.
Nbinchin kwal ila aquntl in okin
tun tchiy yol toj tumel ex toj ttxolil.
Nkub tyekyin kwal tkujbil tij
t-xmilal tzen nyolin kyukil tukil.
Nquman kwal tij qol tqanil kye
tukil toj jaxnaqtzbil.
Nyolin kyukil tukil toj jaxnaqtzil
tibaj t-xilen qyol toj kojbil.
Nchi kayen toj be tzen t-xi junjun
be ex ja npon baja.
Nchi xnaqtzan kwal tun tnimix
kyyol ex tun tbant junjuntl akajyol
kyun.
Nchi ajben yekbil t-xmilal tun tchikybit
tnabil t-xim kye tukil.
In ajben tqanil njatz kyoj aqunabil tilbil
jun ti.
In okin aqunabil te mojbilte tun tel tniky
tij qol tqanil kye xjal.
In el pujet tqanil
tzibin ex mya
tzibin toj twi.
Nchi ok tyekyin qe tilbilal at kyokin toj
tanqibil ex ite toj tkojbil.
In el tniky tij ila tumel kybe xkotzon
tkub toj junjun tnam.
In okin nim wiq tilbilal tun tel bant yol
tojxix tumil kyun kwal.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
48
2
8
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
4
In ajben nim
wiq tumel tzen
tun tbante
tujin tojxix
tumel.
Npujet toj twi
tijo tzibinku
kyoj nim wiq
t-xaq uj.
Chikybil kyxilen tilbilal ite toj tkojbil.
Nchi binchin jun tibilal txotx
ex ntchikyban tichaq kyxilen.
Nchi ujen kwal toj chuqin tun
tpujet tichaq ntquman uj.
Nchi binchin kwal ila uj: aqbil
tqanil, bibitz, pakabitz ex
txqantl.
Chuqin te oxoxchaq kchi ujen
kwal tibaj tzibinku toj txqa uj.
Nbinchin kwal tnukubitz
xnaqtz tij najlajtz.
Nbinchin kwal ttxolil tnabl tij
nukubilte najlajtz: teku tiky toj
chwinqil, nbaj jalen ex kyikyil
toj chwinqlal.
Nbinchin kwal ila aquntl tibaj
ttzajlen tzib te tkojbil.
Ntzibin kwal kyij ila aqunabil
tun tlijet xnaqtzbil tij ujil.
Nxpichin kwal toj tkojbil tij
tichaq jaku tziky toj tchwinqlal.
Toj chuqin nchi tzibin kwal ila
tyol tun tbant kynukun txolyol.
Chikybil tqanil ntzaj kyqon tilbilal ite toj
jaxnaqtzbil.
In okin nim uj tzibinqe, tun tbant tujin tojxix
tumel ex toj ttxolil.
Tmij xim toj jun tzibin exqa txqantl xim nchi
ajben te mojbil.
Txolbil tqiky jun tzibin.
Tkub tnabl tij nukubilte najlajtz: teku tiky toj
chwinqil, nbaj jalen ex kyikyil toj chwinqil.
Nyekyin tij taqnajtz una quntl tzen nxi
qeyin ex npon baje tzib te tkojbil.
Aj tkub tujin jun tzibin, in el tniky tij t-xikyil
jun il ex tichaq mya ban tzulkanin tun.
Nchi bant nejqanil tij jun biyol tun tjeyt tqanil.
In okin nim wiq
tumil schibil,
tun tel tniky tij
ila uj qol tqanil.
In el tniky qe yol ex tuyol nkyquman ntnan
xjal: siq, niky, bil, mak ex kaybil.
Qe yol nchi ajben te mujbil kabe xim mo
tzibin: tun, mya, teku, tuntzan, ex txqantl.
Aj tujin tij nim wiq uj kxel tnikun tichaq
kbantil ex ti tajbil aj tujin.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
49
2
9
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Aj tujin jun
tzibin in el pujet
toj twi qa pakbil
mo qol tqanil.
Nchex tlajon aquntl te kyaje kyjiky.
Nchi tzibin kwal kyxim tij tchwinqlal
kykojbil.
Nchi tzibin kwal bibitz, xim, pombitz,
nabitz, lajqanil ex junjutl yol.
Ntzibin kwal tij ila tumel tzen tun
tjatza tkojbil toj il.
Nchi jyon kwal ila tumel tun miti pon
kanen jun il toj kychwinqlal.
Nchi tzaqben kwal tij ila xjel toj
jaxnaqtzbil.
Nchi xjelin kwal tij nim tumel
t-xnaqtzajtz ujbil.
Nchi ujin kwal tij ila uj ite toj
jaxnaqtzbil tun tbant kyujin tojxix
tumel.
Njyon kwal toj uj tichaq ttxolil tun
tbant tujil tojix tumel.
Nchi jyon kwal tij akajyol toj ila uj chi
okin tun tchiy yol Mam.
Nchi yolin kwal tij twitz xnaqtz ujbil
toj jaxnaqtzbil.
In okin tumxnaqtz ex aqunabl tun
tchiy t-xim, tnabl tun tjyon tumel ujbil.
In ujin, nqanin tumel ujbil kyukyil
ajxnaqtzal nchi aqunan.
Nkanet il tun toj uj nkub tujin ex nnej
tnabil bisil tij tumel tzen tun tkub naj.
In el pujet toj twitz tzen nkub naj jun il
kyun xjal tzibinqe toj jun nalajtz.
Nquman tij nim tzaqbil ex xjelbil aqe
miti nchi jatz yekyin toj jun uj.
Tzibil tajbil jun xjal aj tkub tujin jun
tzibin.
Nkub tpan jnijo tichaq oje baj toj
chwinqel ex junjun yol ntzaj tquman
tkux toj uj.
In el tniky tij jun tzibin njatz tquman
tqanil tij obaj ex qe ntzaj kyquman
kyyol xjal tij jun ti.
Nximin tij nkub tujin ex in el chikypaj
t-xim ajtzibil toj twitz.
Nkub tyekyin tzen in ela pujeta t-xim
tij jun biyol aj tkub tujan.
Wiq tumel tzen tun tkujixa ujin kwal
Jikybil tij ujin kwal a minti nqajte twi.
Chisbil kuj tiky tujin a minti nqajte
twi.
Nkub tkujin tumel ujbil matxi baj
taqin.
Tajbil tun tujin kyij pakbabil uj:
xqajyol, txolbintz, pakab, bibitz.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
50
2
0
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
5
Nchi bant uj
tun te aqbil
tqanil ex
pakbabil yol,
nukunxix tten
txow kyij ex
jni biyol tzibin
kyoj.
In ok tyekyin
ila ttxolil tun
ttzibajtz junjun
uj te aqbil
tqanil.
Nukbinte ttxow tij jun ujbil: Tbi ujbil
ex tzaqsbil tbi.
Toj chuqin nchi binchin tij uj
tzaqlen tten.
Nchi tzibin kyxim toj ila uj
Jyol tqanil tibaj ttxuyil yol exqe tqob
yol toj junjun pi yol.
Kwel kytzibin kyxim ex kynabl toj
tumel.
Tzibil tkyaqil yol in ok tbin toj
jaxnaqtzbil ex kojbil toj pkojin kyten
Yolil toj jun yolbil tij tnabl ex ttxim.
Tzibil aqbil tqanil toj chuq kytten
kwal.
Nchi tzibin ila wiq tqanil in okin
tumel tzibil kyun.
Nbinchin kyij ila uj qol tqanil toj
jaxnaqtzal ex toj kojbil.
Nchi tzibin kwal ila aqbil tqanil toj
uj ex toj ttxolil tzibinte kyun.
Nchi binchin ila aqunabil tun
tqumet ila tqanil toj jaxnaqtzbil.
Toj chuqchaq nchi tzibin kwal tij
toklen nukubil yol.
Nbinchin kwal ila txol yol toj
nukubilte tten txolyol.
Tmij xim toj junjun tnejyol.
Wiq tnejyol: jaqbil, tmij ex jupbil.
Wiq tnejyol noq tun nyolajtz toj, te:
chikybil, kubsil kujbaj, nabil jun
obaj ex qol tqanil.
In el tniky tij kyajbil nim wiq tzibin.
Ntzibin kyij
uj nchi okin
te aqbil tqanil,
nkub tbinchin
tzeku ttxolil
tzibil.
Txixpubil kyxol nim wiq uj nchi ajben
toj qaqin: Txolbil ti, yekyil tqanil,
qol tqanil, qunbil tzalajbil, sanjiluj,
chintqanil ex txqantl.
In ok tajtzqin uj qol tqanil ex nbinchin
tqanil toj jaxnaqtz tichaq nbaj toj
kojbil.
Aj ttzibin kchi kwel tnikun biyol tzen
nchi kub nikuna kyoj uj aqbil tqanil.
Nchi ajben ila wiq tilbilal iteku kyoj
uj aqbil tqanil aj ttzibin.
Qe wiq txolyol nim kyxilen.
Nchi ajben wiq yol tun aj ttzibin jun
tnejyol.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
51
2
!
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Binchil uj
te chotjil ex
pakbabil yol toj
ttxolil ttzibajtz
junjun uj.
Txixpubil toj nukbinte jun txolintzib ex jun
xawinpakab.
Nbinchin kwal tij ila bibitz
nchiyolajtz toj tkojbil.
Nmujbin kwal tij bibitz tukil
qikyyol.
Njyon kwal tij akajyol toj
pakabitz ex nbinchin ila
pakabitz tij qtxu txotx.
Ntzibin kwal kyij bibitz
nkub kyquman xjal toj kojbil.
Ntzibin kwal kyij ila bibil toj
tuj.
Nnukun kwal ttxolil tyolajtz
yol toj tkojbil.
Ntzibin kwal ila txolyol tojxix
tumel tibaj tchwinqlal txotx.
Ntzibin kwal tij ila wiq tzibil
txolbinxix: bibitz, kaylajtz,
pokchwinqla ex abxnabil
Ntzibin kwal tij toklen
yol Mam toj tkojbil ex toj
tchwinqlal.
In aqunan kwal tij mujbin ex
pabil tzibin toj junjun yolbin.
Toj chuqchaq nbinchin kwal
ila tuyol tun tmujit tumel
ttzibajtz junjun tzibil.
Aj ttzibin tij jun uj kchi okil ila aqunabil
nchi ajben te tzibil pakbabil.
Nxkansin kyij tzibin pakbabil. (xawinpakab,
tnejpakab, pakab).
Njyon tumil moqa ttxolil tzibin itek twitz uj
tun tel chiy ttzibin.
In el tniky kye tzaqsbil jun tzibin txolbinxix:
Tbi ujbil, biyol, tajbil, tembil, ambil, tqiky
nbaj, txjalil ex tzen npon baja xim.
Wiq tzibin txolbinxix: nabil, abxnabil,
kaylajtz, pokchwinqlal ex napokchwinqlal.
Mujbabil kyxol wiq tzibin txolbinxix: bibitz,
kaylajtz, pokchwinqla, abxnabil ex junjuntl
yol nyolajtza.
In okin nukbil
tzqibyol tun aj
ttzibin nim wiq
tzibbin.
Qe tuyol nchi ajben te qol jun xim mya
ikyxixja tzen tzibinqa.
Qe yol nchi ajben te mujbil kyxol txqantl yol
tun tban jun tzibin.
Qe tuyol nchi ajben te mujbil kabe xim.
Qe txolyol nchi ajben te xikybil, chikypil ex
wipin jun tnejyol nkub ttzibin.
Qe txolyol axbil, xjelbil ex kaylaj nchi okin
aj tkub tzibit jun txolbibil.
Kyokin txolyol te axbil ex myabil kyoj tnejyol
aj tzibin
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
52
2
"
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
6
In okin nim
tumel tun kwal
tun tnimix mo
tchiy tyol.
Nchi ajben nim
kyxilen yol tun
kwal aj tzibin.
Nximin kwal kyij yol aqe miti in el
tniky tij kyxilnin.
Toj chuqchaq nbinchin kwal ila tuyol
tun tmujit tumil ttzibajtz junjun tzibil.
Nchi kub tquman kwal aqe yol aqe
miti in el tniky tij kyxilen.
Nxpichin kwal kyukil tij xjal tij
tzelpona junjun yol aqe mina in el
tniky kyij.
Nmuchsin tij jni tzelpina junjun yol
aqe mya ojtzqinqe tun titzan chi
elpuna.
Ntzibin kwal kyij yol junx kyxilen toj
jni nbaj kub ttzibin.
Ntzibin kwal kyij yol mya junx
kyxilen.
Nchi kub tmujban kwal aqe yol ila
kyxilen toj tuj.
Nchi kub tpan kwal aqe yol junx
kytzibajtz me junxil kyxilen exqe mya
junx kytzibajtz me junx kyxilen.
Nkub ttzibin jni in el tniky tij txilen
jni qumbitz nbaj yoljatz toj tkojbil.
Nkub tquman jni txixpubil aqe ate
toj tyol kywutz tukil.
In el tniky tij t-xilen jun yol tzibin toj
jun tnejyol.
Nchi okin yol tun aqe junx kyxilen toj
jni nkub ttzibin.
Nchi okin yol tun aqe mya junx
kyxilen toj jni uj nbaj kub ttzibin.
Nchi kub tmujban aqe yol ila kyxilen.
Nkub tkayin aqe yol junx kytzibajtz
me mya junx kyxilen exqe yol mya
junx kytzibajtz me ikyx kyxilen.
In el tniky tij kyxilnin junjuntl yol aqe
nchi okin tun toj tkojbil me te junxitl
yolqe.
In el tniky tij
txixpubil yol in
ajben toj tkojbil
In el tniky tij kyxilen jni qumbitz
nbaj yolajtz toj tkojbil
Nkub tyekin jni txixpubil toj tyol:
Tzen yolin jun xjal, tzen chi yolin xjal
toj jun kojbil, qe qumbitz nchi yolajtz
exqe tuyol binchenqe.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
53
2
#
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
7
In okin jikybil
yol mam tun
kwal aj ttzibin.
Aj ttzibin kchi
okil yol ex
kyqajtil yol oja
chi kyij bant toj
jikybil yol.
In el tniky kyij tzaqsbil jun yol: tqajtil
ex qe techtzib.
Nchi kub tyekyin aqe tal junjun yol
tzen tqajtil exqe tilbilal junjun yol toj
tyol.
Nchi okin techil ujin tun aj tujin tij
jni tzibin toj tuj.
Nyekyin kyij techil kye tukil ex nkub
tquman tqajtil.
Nkub tquman tumel ttzibajtz jun yol
kye tukil.
Nchi kub tpan aqe yol kujxix nkuba
jun tqajtil aj tkub qqajtin. Mo aj tkub
tquman.
Nkub tyekyin kwal alkye lokyol,
witzyol ex jeyol.
Nkub tquman jni taqun nbant
kyukil tukil toj jaxnaqtzbil kyij
ipyol nikyx kyaqun ex mina nikyx
kyaqun.
Nchi okin aqe nchi txixpunte
kaybibaj tun aj taqunan kyijqe
twiqil yo toj tyol.
Nkub tquman aqe twiqil bibaj ex
nkub tyekin ajo bibaj toj txolyol.
Nkub tquman ajo tzen in oka tun aj
taqunan kyijqe xulil kmol yol toj tyol.
Kyokin techtzib, tech tzibil ex txqantl
tilbilal in ajben aj ttzibin kwal.
Txixpubil kyxol kyqajtil yol ex mujbabil
kyxol techtzib qajtil.
In el tniky tij txilen ttzibajtz jun yol,
qajbil mo ajo tjunikyil.
In el tniky te nukbinkye yol: Lokyol
ex qe tzabyol (witzyol Jeyol)
Nchi ajben ipyol tun kwal aj ttzibin
jun uj. (qe yekil xjal, yekil ambil)
Nchi ajben txixpubil ipyol exqe
kaybibaj, kayipyol kye tenbil, ambil,
miti nkytziyin, kyten ex mya nkyij
qanchalin tij.
Wiqil bibaj. (Bibaj tzenx etzbilkye ex
bibaj tzenx binchbil)
Nbinchin kyij xulil kmol yol toj tyol.
Ntxixpin ex nbinchin kyij yol nchi el
anqin tij juntl, tzen binchinqe yol toj
tyol.
Nmujbin yol aqe junx kytzajlen, toj
junx ttembil nchi ajbena mojqa te
junx payolqe.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
54
2
$
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Ntzibin kyij
txolyol tzenkux
nukbil ttxolil
ttzibajtz yol
mam.
In el tniky tij twiqil txolyol tij tzen ntzaj quman
te. Qa jun tziyil txolyol, mi tziyil txolyol, xjelbil
txolyol ex txqantl.
Nej nchi kub tbin txolyol
aj ttzaj quman te ex ntzaj
tquman ti wiqil txolyol.
Nchi kub ttzibin junx aqe
junjun twiqil txolyol tzenkux
nukbil ttxolil ex qa jun mo
kakab tten junjun txolyol.
Ntzibin kyij txolyol
tzenkux tumel nukbilte mo
ttzibajtz jun txolyol.
Ntzaj tyekin ajo bibaj toj
txolyol qa toj te ajbinchil.
Ntzibin kyij ujbil tojxix
tumel ttxolilyol tun tzen
ttzibajtz tyol me tun
tel tnikytzajtz ex tbanil
nukbinte xim.
Ntzaj ttxolbin alkye tumel
t-xim aj txi qe, aj tkub
tchikybin ex aj tpon baj
twi tyol aj ttzibin.
Nkub tquman jachaq
tumel in ajbena junjun
techil ujin tun aj taqunan.
Ntzaj tchikybin ajo tumel
tzen tun tbant kymujbet
techil yol ex jni tumel tun
ttzibajtz tyol.
Nchi kub twiqin txolyol tzenkux nukbil ttxolil,
txolyol junx tten ex kakab tten.
Toj tumil nchi kub tnukun tnejbinte txolyol.
In ajben bibaj tun te tmijin ajbinchil.
Bibaj miti nkub qumet aj ttzibin txolyol.
Nchi kub tbinchin txolyol kyukil ajbinchil ex
pakbin kab tten toj tyol.
Nchi okin txixpubil yol aqe nchi tziyin, miti nchi
tziyin nchi xjelbin ex njaw kaylaj kyun.
In okin ila wiq txixpubil yol tun. Qe Tajlal xjal,
ttenn ex ambil.
Nchi ajben
banxix tumil
tzibil tun kwal
aj ttzibin tij jun
ujbil.
Ntzibin kyij ujbil me in okinxix tumel ttxolilyol
tun tzen ttzibajtz tyol me tun tel tnikytzajtz ex
tbanil nukbinte xim toj.
Nkub tnukun aqe t-xim aj txi qe, aj tkub
tchikybin ex aj tpon baj twi tyol toj jun tzibin.
Nkub taqpin techil ujin toj tyol.
Nkub taqpin ajo tumel ttxolil tzen tun ttzibajtza
tyol.
Nkub taqpin ajo tumel tzen tun kykub qmet
junjun yol toj tyol.
Nkub taqpun ajo ttxolil ex tumel tzen tun tkub
nuket tyol, tun tten ttxolil, tnejil a bibaj, nqmante
tqab ex kaybibaj.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
55
2
%
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
8
N b a n t x i x
tnikunte tqanil
njatz kyoj nim
wiq uj.
Nkub tnukun
Tkyaqil tqanil
tij tkyaqil twiqil
ujbil nkanet tun.
Qe tumil tun tjyet tqanil kyoj uj.
Wiqbil tqan tqanil tzenkux biyol kwel aqunet:
pujbilyol, ujbil, nimaq ujbil ex txqantl.
Tzen tun tajben pujbilyol.
In el tniky tij tqanil ntzaj kyqon tilbibilal iteku
toj jun uj.
Nchi ajben nim
wiq ximbinch
ate toj tkojbil
tun tjyet tqanil.
Qe ximbinch nchi okin te joybil tqanil: Paqanil,
joypaqanil ex txqantl aqunabil kaybibitz.
In ajbin ila twiqil talbexnaqtz tun kwal tun
tbant ttxixpin jni tqanil kyukil tukil. Tzenqe
chotjin, yolin, pakban ex txqantl.
In ajben ila
twiqil txakbil
tun tbant tmujbit
tqanil.
In okin txakbil tun aj tok tmujbil kyaqil tqanil aj
tbaj xpichin toj jni aqbil tqanil.
Nbant tnukunte jni tqanil tukil txakbil aj
taqunan kyukil jni techil mo tilbilalil, ex txqantl.
Nchi kub tkayin jni ujbil oje chi baj ttzibin tun
tbant tel kyniky txqantl xjal tij.
Nbant txakbil ja ntqumana jni tichaq tun tbant
ex tzen tun tbanta xnaqtzbil alkye ambil,
tichaq tun txi binchit ex txqantl.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
57
2
/
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
1
In el tniky
kwal tij nim
wiq tqanil
nqonte tumel
tun tbant una
quntl tojxix
tbanil.
Nchi ok tyekyin
yol ajo ntzaj
k y q u m a n
tumel tzen tun
tbet una quntl
toj tumel.
Bibil tij bixnaqtz nkub yolet
Tun kyok kwal xnaqtzil
tij yolbin tij jun ti toj
chuqin mo klojin.
Ban tun kytzaj txoket
tijxjal qol jun yol toj
jaxnaqtz.
Kbilxix tij yol in ok toj jun
chmabil.
Kbil tij yolbin in ok toj
jun bibitz.
Qumal tqanil tbinchajtz
tichaq tun tkub
kybinchin kwal, ban qa
aquntl ex yekbil kyxmilal.
Kchi yolil juntl maj kwal
tij in ok kybin, tuntzan
tel kyxobil tun kyyolin.
Kxel ambil kye kwal tun
kyyolin kywitz kyukil.
Kchi binchil tilbilal
kwal tij tkyaqil nkub
kyxnaqtzin.
Yekbil kyij yol nkyquman tumel tbinchajtz jun
aquntl: tnejel, ti lipchetz, twipin, tkab, toxin ex
txqantl.
Yekbil kyij yol nkyquman tten, toj tenbil: jawne,
toj ttxuk, tumil banqobaj, nikyaj yaq, tumil
nayej, toj nikyaj, ex txqantl.
Sikybil tqanil axix tajben toj jun xim nxi yolet ex
ajo tqanil inajbin te mojil.
K-elil tniky te tqanil noq aj tok tbin tkujil twi jun xjal
aj tyolin qa nchi yekj tqob, ex ti tajbil xjal nyolin
Nbant tskonte
qe yol ntzaj
kyqon t-xilin
tumel yekchbil
tun tbantxix
jun aquntl.
Binchbil aquntl ntzaj tchikybin tun qxi toj juntl
plaj tenbil: tzichin, jawni, kubnil, okne, elne
In ajben xim ntzaj kychikybin txqantl xjal tun
tbant jun aquntl.
Chi kwel bin yol, ajo ntzaj kyqman jni kyxol
kabe mo txqantl tichaq, jaxix tkuba ex qe yekbil
ilxix kyij tun kyok kayet.
Nchi ok tyekyin
tqanil nimxix
kyoklen te
tchwinqlal ayej
nchi tzaj yolin
tun juntl xjal
exqa nchi etz
toj xobilyol,
tuntzan kyajbin
te nukbilte
taqun.
Chi kwel kybin tqanil nchi tzaj quman moqa nchi
etz yolin toj xobilyol qa axix kyokin te qchwinqlal.
Nukbil qe tbanil xim tun kyxi yolit kye txqantl xjal
moqa toja xobilyol
Chi ajbel tqanil nchi tzaj yolin kyun xjal moqa
nchi etz toj xobilyol tun tkub nuket tumil aquntl
(Qajbil aj t-xi xkye jun aquntl, sikybil jun ttxuyil
bixnaqtz ex qe xim chi onil tij, tun kykub bisit
tilbil chi ajbil te mojbil aquntl).
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
58
2
(
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
2
In ajben yol
tun kwal
tun tkub
t c h i k y b a n
t-xim, jun tqanil
ex jni tajbil
kywitz tukil.
Nti t-xobil tun
tyolin kyoj nim
wiq chmabil ex
nikun kyten
t-xim.
Tajxix yolin kyxol xjal toj jun chmabil moqa noqx toj
jun tenbil.
Kxel ambil kye kwal
tun kyyolin kywutz
kyukil.
Kbil ex kwel tquman
kwal juntl maj ti
nkub yolin twitz.
Kxel jyol tqanil tij
tumel qolbil toj
tkojbil, kyukil tman
ex tijxjal.
Kbil, kyolil ex
ktzaqwel kyij xjel
tij tkyaqil xnaqtzbil
nkub aqunet junjun
qij, tun tbant
kyquman kyxim,
kynabil ex kybis.
Kchi binchil tilbilal
tkyaqil nchi kub
kyxnaqtzin.
Kbinchil kyij
kykyaqil tilbilal ex
techil tqanil tichaq
nchi okin toj tkojbil
ex tnam.
Tzibil qe yol nchi okin
te qolbil, chjontbil ex
najsambil.
Aj t-xi yolet jun bixnaqtz il tij tun kyokin xim ntzaj
kyqon tumel aj t-xikybet, ttxixpet ex aj tpon baj.
Kyqumlajtz xim ntzaj kyqon tumel nukin tten jun
aquntl.
Aqunabil ex tumel tzen tun qyolina kywitz xjal:
Txolilin tel yol, tqajqojil yol, kyajben qqob tun
tchikybet xim.
Nchi ajben
ila wiq aqbil
tqanil tun kwal
tun kykub
t c h i k y b i n
t-xim.
Chikybil tij jun nbaj tij xjal moqa jun kojbil.
Tajxix tun tyolin kyoj: chotjil, wipin yol, tzaqbin yol,
ex txqantl.
Nchi kub binchet tqanil yolin kyten tun tkub kykuj
xjal, tun t-xi qet jun pukbal moqa noq tun t-xi
chikybet jun tichaq.
Nchi okin
banxim qolbil
tun, tzenku
nyolin kyukil
xjal.
Chi okil nim wiq tumel tzen tun kyxi qumeta xim
nchi ajben toj anqibil Maya-Mam.
Nkub yeket qa nxi qet kyoklin txqantl kyxim ex tumel
kychwinqlal xjal exqa mina chi kub xmayet.
Nchi kub tnukun kyxim tukil, tun kyajbin aj t-xi
tquman jun tumel tzen tun tel ban ju mya ban.
Ntzaj tqanin anbil tun ttzaj tquman jun tumel
tzen tun tbanta jun mya ban, chi ajbil yol tun aqe
nkyquman txikyil, nuqpil ex wipin jun biyol.
In aqunan toj ttxolil aj tok jun chotjil kyxol tukil:
tzaqbin yol, sewtenbil, ex txqantl.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
59
2
)
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
3
Nchi bant
tqanil tun kwal,
y o l i n k y t e n ,
tilbinkyten ex
t i l ben- yol i n,
tun kyajben
te mojbilkye
aquntl te
k u j s b i l
xnaqtzbil.
In ajben tqanil,
qanchal mo
mya qanchal
tkux toj jun uj
tzibin moqa
noqx tilbilal.
Chikybil tij jun tilbilal ex tij jun tzibin nim tilbil
tkux toj.
Kwel kykayin ex ktzajil
kychikybin kwal nim
wiq tilbilal nchi ajben toj
jaxnaqtzbil ex toj kojbil
toj chuqin.
Chi elitz qiyet kwal kayil
jni tilbil ite toj kojbil ex
kwel kytzibin ti kyabin.
Toj chuqin kwel
kybinchin kwal qe tilbil
ntiqe toj kykojbil ex
jaxnaqtzbil.
Kbinchal kwal tij kyilbil
tenbil nim kyoklin ite toj
tkojbil (qe janab, nim
jatnam, jaxnaqtz, jakawil,
xpotzbil, jaqanil, qe xoch
ex txqantl).
Kchi yolil kwal toj chuqin,
tij nim kyoken tilbilal toj
kojbin.
K-aqunal kwal toj
chuqin tun kyok tojtzqin
jni tilbilal ite toj jun
xkutzib.
Kwel kytzibin kwal toj
piin uj tzen chi elpina
jni tilbil oja baj taqunan.
Nchi okin tqanil qinqe tun jun tilbil, exqa noqx
tichaq ite toj anqibil Mam: chemaj, binchkwil,
txolbalqij, ex txqantl.
Nximin kyij tilbil ex yekbil ite toj anqibil Maya-
Mam.
In el tniky tij kyokin tilbil nchi ajben toj
ojtzqibinchbil teku anqibil Maya-Mam.
Nchi okin nim wiq tumil tzen tun tela kynikytzijil
tzibin tukil tilbil: xpichbil kyija wiq tilbilal,
mujbil kyten tilbilal exqa tilbil nchi mojin tij jun
tzibin.
Nchi oken
tilbilabil ite toj
anqibil Maya-
Mam, aj t-xi
tqon jun tqanil
Nchi ajben tqob tquqil nalajtz binchinqa tukil
tilbilabil.
In el tniky kyij techil nchi ajben yekil tbe xkotz
toj tkojbil, ttanmi ex twitz Paxil.
Nchi ajben tilbilabil teqeku anqibil Maya-Mam
tun t-xi qet jun tqanil: chemaj, binchkwil, wiq
txolbalqij ex txqantl.
In el tniky tzen tun tok tilbil tkojbil: yekbil be,
ja iteya nim kyoklin tenbil (Janaj, jaxnaqtzbil,
kaybil tkwa xkotz, wabil, xpotzbil, tjakawbil, ex
txqantl).
Nchi ajben tilbilabil itekux toj xkutzib
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
60
3
=
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
4
In ujin kyij
tzibin, ex nchi
jaw tsikon
aqunbil ban
chi okin tun
aj tbaj tkayin
mo tneno tzen
nukbinkye, tij
xnaqtz ntzaj
kyqon ex ti
kyajbil tzibin.
In ujen kyij
tzibin ex nchi
ajben nukbil
kyten nim wiq
tzibin, tun tjyet
banxix tqanil.
Joybil tqanil toj nimuj: nukin tukil techtzib,
najben jun techtzib te qol tumel tun tjyet axix
kloja.
Tjunalx mo toj chuqin,
kwel tkayin ex tujin
kwal qe uj tzibinqa.
Kyoj piin uj kwel
ttzibin tmijin xim
kjawitz tin kyoj uj oja
chi baj tujin.
Tjunalx mo toj chuqin
kwel tbinchin qe
txotuyol tukil tqanil oja
baj tujin kyoj nim uj.
Ok chi jawitz tin kyxilen
yol kyoj pujyol.
Kchi kwel ttzibin kwal
tal tqan kyijo uj oja chi
baj tujin.
Kwel nuket jun ttxuk
ja, ja tun kykuba jni
aquntl ex aqunbil te
ujbil.
Kyokin tilbil txotx: tun tel tniky ex tokin tilbil
txotx sewin, tun tel tniky tij jni tjawa txotx tibaj
plow ex jni tqan a.
In ajben uj yekbil tajlaj yolbil: nukbinte, kyajbin
bibaj te yekbil, tnej chikybil qe kajil ex tqanil
tzibin kyoj tnejil t-xaj uj.
In el tniky tij tqanil nikun tten tukil tilbilabil
Tokinxix tun tkub ujet txolbil qe xnaqtz toj jun uj,
(tun tel tniky tzen nikuna)
Nchi okin sakil te ujbil, tun tjyet banxix tqanil.
Nchi ajben nim wiq tumil schibil uj tun: tkyaqil,
skon ex jyon
Nchi el qiyet mya ban aj tschin uj
In ujen jun paqx ex in el tniky tij nkub tujen
N c h e x
tbinchinxix aqe
xnaqtz itekux
kyoj tzibin oja
chi baj tujin.
Nchikybin tij nchi kyxilen jni tilbilabil, tilbil,
witzbil ex txqantl techbil at ttxlaj.
In el tniky te tqanil ntzaj kyqman tilbilabil ite tuj
jaxnaqtzbil, toj kojbil ex toj nim tnam.
Nchi tyekyin xim axix kyokin toj jun uj ex aqe xim
noq te mojbil iteku
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
61
3
1
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Nchikybin tij t-xolbinte jun banbaj tzibin toj jun uj
In ok tqon twi kyij yekbilxix ntzaj kyquman nukbil anbil,
toj jun banbaj tzibin toj uj: Ttxlajele, aj tbet, tijxa,
tzentz, tnejil
In ok tyekyin txikyil jun banbaj ex titzan ktaqil aj tponbaj.
Nxi tnablin tzen ponbaja biyol toj jun uj
Nchi bant nejqanal tun
Nchi ok tyekyin chikybil ntzaj kyquman tumil te jotx ex aqe
ntzaj kyquman noqx te jun chuq.
In ok tqon xjelbil
kyijo tqanil nchi
jaw tskon tun
tbant jun taqun.
Nchi kub t-xpichin uj tun tel tniky qa jun banmaj tzibin
kyoj mo jun t-xim ajtzibil.
Nkub tchikybin titzan kynabil qe xjal nchi yolin toj uj.
In ok tyekyin ja ntxalpija tqanil, qa ajo biyol toj jun tzibin
noqx te tzitib jun xjal.
Pabil kyxol jun banmaj ex t-xim jun xjal
Nchi jaw tsikon plaj tzibin ajo ntzaj qonte kujsbil tzen in
ela tniky ajujil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
62
3
2
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
5
Nchi bant
ttzibin tun te
aqbil tqanil ex
pakbabil yol
toj Mam yol ex
kyxol anqibil.
Ila wiq tzibin
nchi ajben tun,
aj tkub ttzibin
jun taqun
Binchbil chikbil tzibin: sikybil biyol, nukbinte,
tzibil chikybilte, chikybil xikybinte ex titzan kyjel
tqon aj tpon baj.
kwel binchet
jun xnikuj tij jun
biyol, kyun junjun
xnaqtzanjtz
Kchi xpichilkwal kyoj
uj.
Il tij tun tun
kyantzin kwal kyij:
pakabitz, bitz,
ajxnabitz, kaylajtz,
noqxyoltz, oksabitz,
pokchwinqlal ex
napokchiwinqlal.
Kchi ikyex kwal
qumalte jni pakab,
ajxnabil, kaylaj,
noqxyol ex txqantl
kywitz kyukil.
Ban tun kyujin kwal
kyij ila wiq ujbil tun
tajqelin kyschin uj.
Kchi okil tbin tqanil
nchi etz toj xobil yol.
Toj piin slew uj, ok
kwel tzibet junjun
xim ban te qchwinqlal
tun kyok lakbet toj
jaxnaqtz ex toj txqantl
tenbil.
Tzibil kubsal kykuj xjal: sikybil biyol, yekbil t-xim
xjal.
Binchbil tzibil nchikybin tij jun biyol: chikybil,
jupbil aquntl.
Tzaqsbil jun txolbinxix tzibin nukbinte (Tbi uj,
binchil uj), ti tajbil, alkye tenbil ja nbaja, alkye
anbil, xpotxinte, wiq winaq ajyolil, tumel chikybil,
biyol, wiq wipinx.
Nbinchin nim wiq tzibin txolbinxix: abxnabil, kaylaj,
noqxyol, okslabil, ti jun nbaj tij xjal, pokchwinqlal,
napokchwinqlal, bibitz.
Nchi ok tyekyin kyajbil qumyol toj wiq tzibin
txolbinxix.
K-elel tniky tij kyajbil tqanil (tmij xim) tzibin
txolbinxix.
Nchi ajben nim tumel tun aj tkubyekin jun tzibin
uj: nchi kub ttzibin tqanil, tzen binchbinte, kaybin
ex jikysbin.
Binchbil qe tzibin qol tqanil tij qajbil tun tbant
kyxol xjal.
Nim wiq yol in
ajben tun aj
ttzibin
K-elil tniky tij kyxilen yol.
Nchi ajben yol nchi okin te qumal techil jun ti ex aqe
yol mina ntzaj kyquman techil jun tichaq
Nchi okin nim tumel ipyol tun aj t-xi tquman tzen
ata mo ti nbajte.
Aj tkub ttzibin
jun tujil pakabI,l
il tij in ajben
witzikyxim tun.
Kyokbil tzaqsbil yol tun tkub qumet noqx tichaq toj
juntl tumel.
Nchi okin qe tech ex mujtech tun, kyoj tzibin pakabil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
63
3
3
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
6
In ajben
ban wiq kloj
yol tun, aj
tyolin alchaq
kye anqibil
jatumel taya.
Ban qeyol nchi
ajben tun aj
tyolin kywitz
xjal
Nchi okin ban kloj yol tun, aj tyolin toj jun anbil
ex toj jun tenbil.
Chi okil aqunabil:
Ikyityol
Smabilyol
Xpotxyol
Palwi
Kchi xel kwal xpichil toj
nim wiq uj, tun tjyet kloj
yol kyuj kyun.
Kxel nukyet una qunabil
tun kytzibin kwal tij
kyxim.
Kchi tzibil qe uj te qol
tqanil jun ti nbaj toj tkojbil.
Kbil kwal kyij tqanil nchi
etz toj xobilyol ex kximel
tij kyxilen ex tij kyajben
Chi ikyex kwal qumalte
jni kyaqun oje baj
kytzibin.
In el tniky kye txqantl yol, nchi ajben kyoj txqantl
klojin xnaqtzbil: ajlal, xnaqtzabil twitz txotx ex
ximbinch, xnaqtzbil kyten xjal, ex txqantl.
In okin kloj yol tun te nejyol tukil kymojbil txqantl
anqibil.
In el tniky tij txixpubil toj kyyol juntl chuq xjal,
ex kyoj juntl kyanqibil.
In ok tqon twi
tij kyxilen yol,
aj tkub ttzibin
jun uj.
Kyokin ex chi elpina yol: axyol, tijyol, axbiyol,
axqajyol, axtechyol
Nchi okin yol chime ikx chi elpina, tmaqbil kyib
mo junxitl kyxilen.
Binchbil tzibin ja nchi okina axyol mo tijyol.
Nchi okin yol nim kyxilen (kabe kyxilen) ex
axbiyol (axtechyol ikyx tzibenkye mo axqajyol
ikyx nqajte).
Toj jun nukyol,
nchi ajbin
chukchaq at toj
qyol Mam
In ajben tqanil, tzibin toj tilbil qob yolbil nchi
yolajtz toj Paxil
Nchi ajben nim tnej yol: tzanxyol, pakbinyol,
nabinyol.
Nchi ajben yol kye junxitl chuq xjal oja chi kub
oksan toj tyol
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
64
3
4
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqt zajtz
. .. .
7
In ajben
nukubil tkujil
yol Mam tun,
aj tyolin ex
ttzibin.
Nchi ajben nim
wiqbil yol tun
ex nxi tnimsan
kyxilen, aj tyolin
ex aj ttzibin.
Aj tyolin ex aj ttzibin, ok chi okil tzaqsbil yol
tun, aqe teku tyol: qajyol ex techtzib.
Ban tun kyok kwal
xnaqtzil toj chuqin mo
klojin kyij qajyol ex
techtzib:
Kxel ambil kye kwal, tun
kyyolin kywitz kyukil.
Kxel kwal xpichil toj
majujbil, kyij nim wiq
txolyol.
Ktzibil kwal toj piin uj
kyij nim wiq txolyol.
Kchikybil kwal kywitz
tukil, ja nchi okina ex ti
kyajben txolyol.
K-ujil kwal kyij ila wiq
uj, kyjunalx ex toj chuqin.
Kchi tzibil kwal jun
ujbin te pakabin kyukil
tzaqsbil txolyol.
Kchi binchil ujbil te kloj
yol tukil kywitzbil ti.
Kchi binchil kwal tij jun
tenbil, ja chi kwel yekyet
kyaqun oja chi bant.
In el tniky tij qaj toj jun yol aj t-xi tbin moqa aj
tkub tujin.
Nchi ajben techtzib, qajyol ex txqantl techbil
tyol tun kwal, aj ttzibin.
Nel tniky te nukbin kyten yol: lokyol ex qe
tzaqbilyol.
In el anqin txqantl yol tun tij jun ttxu yol.
Nchi mujbet yol chime ikx kyxilen: chi elpina yol,
xpotxin kyten yol, ex txqantl.
Aj ttzibin,kchi
ajbel yol tun,
aqej nchi okin
te mujbil kabe
xim.
Nukbinkye txolyol, toj nim wiq tzibin: il tij tun
tajben banxix nukbinkye yol.
Banxix nukbinkye txolyol kab tnejinqa, aj
kykub tzibet kyoj nim wiq tzibin.
Nukbil txolyol tukil ajbinchil ex qumyol kabe
kybet.
Toj nukbinte jun txolyol, il tij tun xmonxix kyten
xim kyxol tzaqsbil.
Kchi ajbel nim wiq txolyol tun, aj ttzibin kyij:
tziyil txolyol, min ntziyin txolyol, kaylaj txolyol ex
xjel txolyol.
Chuqbilkye txolyol, tzen nukbinkye: aqe jun
tnej xim qin kyun ex qa kabe tnej xim qin kyun.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
65
3
5
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Nukbil ttenbil ajbinchil mo bibaj ex qumyol toj jun
txolyol.
Yekbil kyij nim wiq yol: bibaj (wiq, kyajben toj txolyol),
xelbibaj (wiq, kyokin toj txolyol), qe txixpubil bibaj
(tzen nukbinte yol), kaybibaj, ipyol (txixpubil ipyol:
xjal, kybaj, tten, yekil anbil).
Kyajben nim wiq bibaj tun kychiy jni nchi kub ttzibet.
Nchi ajben
jikybil yol Mam
tun kwal, aj
tyolin ex ttzibin.
Kyajbenxix jikytzib (tech tzibil, tqumlajtz ex ja in ajbina
xwiniq) aj tkub ttzibet jun tqanil.
Kyokin jikytzib te kaybil kyokin techtzib toj jun yol.
In okin jikytzib te kaybil ban tokin xwiniq kyibaj yol.
Nchi ok tyekyin yol at xwiniq qin kyun.
Nkub tqon nukbil kyxol tzaqsbil kchi ajbel aj tyolin ex
aj ttzibin.
66
3
6
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
8
Nchi ajben
tumel jukbil
ban tqanil,
aqej nchi jatz
toj uj ex ikyxqe
nchi etz toj
xkutzib.
Njyet tqanil
banxix toklen
tun, toj nim wiq
aqunbil tzibin
ex toj kaybibitz
Kyokin nim wiq uj: pujbilyol, nimpujbilyol, wiq
kutoj, ex txqantl uj.
Kchi ajbel pi uj kyun
kwal tun kyjatz tmij xim
kyoj nim wiq tzibin.
K-ujil kwal tij nim wiq uj,
tjunalx ex toj chuqin.
Kxel ambil kye kwal tun
kyyolin kywitz kyukil.
Toj chuqin ok chi
xnaqtzil kyib kwal tij
jun xkutzib.
Kxel kwal xpichil toj
majujbil.
Kxel ambil kye kwal tun
kyyolin kywitz kyukil.
Kxkantzil kwal kyij:
pakabitz, bitz, ajxnabitz,
kaylajtz, noqx yoltz ex
oksabitz.
Tbanil tumil te sikybil tqanil kyoj uj.
Kyajben nim wiq pujbilyol tun.
Tumel kyajbin kutoj kye uj tzibinqe.
Tzibilte tqanil kywitz pi, kyij nchi jatz tsikon
kyoj uj: nukbin tukil techyol, tajlal, bixnaqtz,
ajbinch uj, tukil kutoj, ex txqantl.
Nchi okin nim
wiq tumel te
sikolkye tqanil
jaku chi ajbena
te binchbil jun
taqun
Nchi okin saksil te ujin ex ti tun tajben tqanil:
nkub ttzibin junjin mu tqanil, nukbil qe tilbil,
aqunabil ja chi kwela tzibit tqanil.
Chi ajbil tumel tzen tun kykuxa saksil tun
tbant tujin ex tnukin tqanil.
Tqikyin tqanil kyukil aqunabil, chi ajbil te joybil
tqanil.
Nchi ajben
ojt zqibinchbil
tun te mojbil,
tuntzan tbanil
jaku kub
yekyita jun
tqanil
Tqanil tzibinqe twitz uj ex iteku toj nim ximbinch
Kyajben ximbinch te joybil tqanil: paqanil,
joybil qanil ex txqantl aqunab'il ka'yb'ib'itz jaku
chi jyet toj tkojb'il.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
68
3
8
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
1
In el tniky tij
t-xilen tyol:
t x o l b a b i l ,
pakbabil mo
qumal ttxolil.
In el tniky tij
t-xilen txolbabil.
Bil tij ttxuyil tqanil.
Kchi bil ex chi kayil kwal
tzan chi yolin xjal toj tja,
toj tkojbil ex toj qtanmi.
Ban chi bin xjal tyol
jun tijxjal toj jaxnaqtzbil
tuntzan tel tniky tij tzan
yolin.
Kchi yolil kwal tij kyyol
xjal ma kybi.
Kwe kyquman alkye
tqanil saj kyqon xjal i
yolin.
Kchi yujin tij junjun tqanil
tzibin tten ex tun tkub
kykayin qa nukun tten
mo mi.
Kwel ttxolin ajxnaqtzal
ti kyaqun kbantel tun txi
kyiqin junjun pi.
K binchil junjun aquntl
tun tel qe junjun tnej
aquntl kyun kwal.
Bil tij tqanil yolin tten tukil tnabil, twitz ex tkyin.
Tnikytzajil t-xilen yol tukil kyimbaj ex witzbaj
Tnikytzajil tzan nnyolina xjal, qa ntzalaj, qa
nqojli ex txqantl.
In el tniky tij
t-xilen yol aj
qa pakbabil tij
nbaj.
Kynikytzajil yol nim kyoklen toj junjun yolbil.
Ttxolil yol tukil yekbil qxmilal aj qyolil: qtzi, qwi
ex qe qqob.
Tnikytzajil t-xilen tyol: nchikyban jun tixti.
Tnikytzajil tqanil yolin mo tzibin tten, tichaq xim
toj tumel nukun tten ex tichaq mya nukun tten.
In el tniky tij
qa ajo tqanil
nquman ttxolil
jun tichaq
(kawbil).
Ojtzqibil tij kyten yol nchi qon jun chqobil.
Txolil jun tqanil tzan tten junjun tqiky.
Tnikytzajil t-xilen tyol jun tqanil ex tichaq kxel
binchet tzan ntquman tqanil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
69
3
9
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
2
N q u m a n
pakbabil yolin
tten ex nnimin
kyij xjal nchi
yolin tukil ex ja
tumel.
N q u m a n
pakbabil ex
nkolin tij.
Tnikytzajil tqanil nyolin tij. Kchi ikyix kwal yolil
kywitz kyukil tuntzan
tbantxix kyyolin.
Ban txi qumet kye
txqantl tukil tun txi
kyqanin xjelbil te
kyukil nyolin.
Ban tun kykub
mujbet kwal tun
kyyolin kyxolelx.
Kchi elix kwal yolil
kyukil txqantl kwal toj
jaxnaqtzbil ex jaku
bant tun kyyolin kyukil
ajkawil toj kojbil.
Kchi bel nuket kwal
toj klojin tij jun kyaqun
ex teyelex te junjun at
taqun tun tbant.
Kchi yolil tij tichaq
nbant kyja kwal kwitz
txqantl kyukil.
Tun kyokin yol toj tumel ex toj ttxolil.
Tun kyqumet yol ex tqajqojil tojxix ttxolil: qumbinte,
twi tqul ex tqajqojil, kyoj yolbil, txolbabil, chikybabil
ex txqantl.
Tun tpon twi tqul kye kyaqil xjal nchi bin.
Yolbin tun tqumet tumel jun yol.
Tun kybin kyaqil xjal tij nyolin: yekbil twitz, t-xmilal,
tqajqojil tqul ex txqantl).
Nchi okin ila
tumel tyolbil toj
tpakbabil.
Amle xjal tun kyyolin txqantl, tuntzan tok kybin xjal
tichaq nkub yolit.
Tun kyokin tichaq ttxolil tuntzan tbaj yol toj tbanil ex
tun tpon yol toj kyanmi ex kywi xjal nchi bin.
Tun qxi kayin kyij xjal nqo yolin kyukil.
Tun tbant jun maksbil twi yol, tuntzan tnayit kyun
xjal tichaq xbaj yolit.
Nyolin toj noq
alkye wiq yolbil
ex nnimin kyij
xjal nchi yolin
tukil.
Tun tlajin ex tun tyolin ban ax.
Tun tyolin toj jun kloj: kxel qumet taqun junjun tun
tqumet twi jun qyolbil.
Tun tjyet ttxolin tzan tun tnuketa jun ojtzqibil, aj txi
qe kyyol kyij bixnaqtz.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
70
3
0
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
3
In el tniky tij
tqanil yolin tten
mo noq tukil
yekbil ex alkye
ttxolil in okin
kyun xjal tun
tpon chitpaj
tqanil.
In el tniky kyij
tqanil nchi etz
tquman chitpul
tqanil ex nchi
kub tkayin tukil
yol nbaj junjun
qij.
Tun tel tniky tij kyten ex kyaqun chitpil
tqanil.
Kchi kayil tij jun uj tqanil kxel
ajxnaqtzal.
Kchi bil tij jun xobl yol tuntzan
kyyolin tij taqun.
Kchi x-el betil toj kojbil mo toj
tnam tuntzan tok kykayin alkye
yekbil be tok ex kyaqil jni tqanil.
Kchi x-el tiqin ajxnaqtzal tichaq
aqunbil ex makbil toj jaxnaqtzbil
tun kyyolin kwal tij ex tichaq
kyyol tok.
Kwel kykayin kwal jtebin ujbil
tun txi kykayin tzan tzibinkye.
Kchi x-el tkatz jun ajchmol
tuntzan qyolin ex tun qtzibin tij
tqanil tkux toj junjun chemaj.
Kchi yolil tij jachaq tumel ta jun
tnam tukil tmojbil jun techbil
txotx.
Kxel tin ajxnaqtzal jun xkutzib
ex tun tkub tyolin tichaq tajben.
Kxel tiqin ajxnaqtzal txqantl
makbil tun.
Tun kykub kayit alkye ttxolil tyol jun chitpil
tqanil tzibin tten ex junjun tumel tzibbin
in okin kyun chitpil tqanil.
Tnikytzajil ttxolil ex tten jun tqanil qonk
toj be mo toj jun tnam.
In el tniky tij
kyaqil techil
junjuntl wiq
yolbil nchi okin
toj tkojbil.
Tnikytzajil tqanil tok twitz tzlan, tilbil
txotx ex junjuntl wiq aqunabil.
Kynikytzajil techil toj jun tzibbin: sqitin
kyjaq yol, qaqsbilkye ex junjun kyechil
techtzib ex qe yol.
Tnikytzajil techil yolbil in okin toj tekux
tanqibil.
Tnikytzajil techil yolbil in okin toj junjun
plaj txotx te qtanmi Paxil.
N-el tniky tij tyol
jni techil tkux toj
jun tixti.
Tun tel tniky tij tyol jun techbil txotx.
Tun tel tniky tij tyol jun ti tun n-ok tkayin,
tun nchi kub tmujbin ex nximin kyij.
Tnikytzajil tyol tichaq tkux toj chemaj, toj
txolqij, tok kyij kwal, xar ex txqantl.
N-chi okin
makbil tun kwal
tun tnimix tqanil
ntzaj qon kyu
n chitpil yol.
Tokin xkutzib, paqanil ex kuxsanjel.
Tnikytzajil kyyolbil makbil tun kwal.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
71
3
!
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
4
In ujin ex in
el tniky alkye
txilen ujbil ex
alkye tanmi
yol, tuntzan
tbinte tqanil
ex tun tnimix
tojtzqibil.
Nbant tujin kun
ttzi aj tok tetzin
akaj tzojtzqibil.
Tun tel tniky kyij wiq ujbil: skon tten, noq te te toj
tklojin, te bitzbitz, te yekkaybil, qa in ujin nin toj
tqajqojil twi mo kun ttzi ex qa te t-ximbil.
Ktzal tjyon ajxnaqtzal
nim ujbil extzan tun
kykub klojit kwal
tuntzan kyujin ex tun
tbant kyaqun tij ujbil.
Kjawitz kyjyon kwal
kyaqil wiq yol kyoj
ujbil tzanxix ntqanin
xnaqtzbil.
Kchi ikyix kwal ujil
kywitz tukil tuntzan
tojqelin tzujin toj qyol.
Kwelix tjyon kwal
nukbente yol toj pujbil
yol.
Kchi tzajel jyet ujbil
tzibanqe kyaqil toj
qyol tuntzan txi tkayin
ex tun tel tniky kwal
alkye nukbente ex
alkye junjun tnej.
Tun tjyet tqanil nim toklen tunjo nukubente ujbil.
Tun tel tniky kyij qe yol nchi okin toj ujbil ex ti
kyxilen.
Tnikytzajil jun yol ex txilen kyukil txqantl yol kywitzel
kyib (qa, at txilen tukil ichan, kuxin, tat, twi tzale)
Tun tel tniky kwal alkye kyxilen junjun yol mojbin
kyib.
Tun tojqelin tzujin kwal kun ttzi.
Tun tbantxix tujin kwal kun ttzi, mya tun tyekj ttzi,
mya tun tajtz meltzaj toj tujbin.
In okin saksbil
te ujel tun tokin
toj tumel kyaqil
tqanil nbaj tujin.
Ujbil tij tichaq tqanil toj junjun wiq xnaqtzbil.
Tun tokin txolbil techyol tun kwal tuj tjyet jun tqanil,
iky tzan tok chikybil yol ex txqantl.
Joybil makbil ex aqunbil tun tjyet tqanil njoyle.
Nchi tbi ex tkabin tbi jun ujbil tun kwal, tuntzan tel
tniky tij tqanil ntjyon.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
72
3
"
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
In okin kyaqil tojtzqibil tun tujin toj ttxolil: nxi
tjyon jaqbil aquntl, tanmi yol ex twipin yol, in
el tniky alkye txilen yol mo nabil, nxi tkayin
tzan pon baja tqanil ex txqantl.
In el tniky tij qa
ban ax tqanil ex
qa at tokin tzan
tqanil ntjyon.
Tun tqumet tun kwal alkye txilen ajo tojtzqibil
tij jun ti ex ajo akaj tojtzqibil kxel tqon
jaxnaqtzbil.
Tun tel tniky tij alkye txilen jun yol, jun
binchbin, txim jun xjal ex jun tqanil kyaqilin tun
(kyaqilqe txyan nchi txan kyij xjal (mya, at
mibin txan); kyaqilqe xjal nchi jtan (kyaqilqe).
Tun tnablin tij tchiy jun ti: ti nxi binchet ex ti
ntaq, tchiy twitz ambil ex twitz txotx.
Nxi tnablin tij kbajel tun jun tixti nxi binchet
mo nkub xnaqtzet.
Tnikytzajil ex tyol kwal tij tajben ajo aquntl nxi
binchet.
N-okin kyaqil
tojtzqibil kwal aj
tujin kyij ujbil tij
kawbil.
Kynikytzajil nimaq tqanil ex qe tal tqanil, tqiky
binchben ex tin ntqon ex alkye txilen kyukil
kawbil: tun tojtzqinte Ttxuyil Tkawbil Paxil,
nimaq kawbil ex qe tal kawbil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
73
3
#
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
5
Ntzibin kyij
noq tichaq
qujbil, tun tpon
tqanil, tzan
tumel kyxim
qxjalil.
In el tniky tij
kywiqil tzibbin
noqx tun tzibinte
(pakab, bitz,
pakbil, pombitz
mo juntl).
Nukbente jun tzibben: Tzan (ti tten) kwela tbi,
tkab tbi, tilbilal, jni kywe techtzib, nukbente
twitz t-xaq uj ex txqantl.
Kchi tzibil kwal kyij
pakab, bitz, bibitz,
nabitz, lajbitz, suksil
yol (maqilqaq),
pombitz, yekkaybitz
ex txqantl.
Kwel kyquman ex
qa tun tkub kyyekin
tichaq ma baj
kytzibin junjun kwal
ex qa toj klojin.
Kchi elix kwal toj be
tun txi kykayin tzan
ateya xjal, qa at toj
bis, qa at ntzalaj, qa
at nqojle ex tiqunil.
Nchi kub ttzibin alkyechaq txolyol nim kyoklen,
ttxuyil yol ex twipin yol.
Ntzibin kyij tqanil nukun kyten: jaqbil, tkuj yol ex
twi yol.
In el tniky tij nukbente junjun ttzibin, toj ex tij
ttzibin.
In el tniky tij nukbente ttzibbin, tajbin ex tokin
jun txolbabil.
Ntzibin pakab tzanx ttxolil toj qanqibil mam.
Tun tel tniky tij tumel tun ttzibit jun yekkaybil.
Tun tel tniky tij ila tumel tun ttzibit jun yekkaybil:
jte xjal nyolin, alkyeqe nchi yolin ex nchi yekin
tichaq.
Tun kyokin aqunbil ex makbil te onil yekkaybitz:
koj, uktzbin, xbalin, sbaqsbil witzbaj, chaqbaj ex
tqajqojil.
Nchi okin techbil
txilen nimaq yol
toj ttzibben.
Tun tel tniky tij xnaqtzbil tij txilen junjun yol.
Tun kyokin yol nchi txolbil ex qe mi nchi txolbin.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
74
3
$
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Tun kyokin techil yol yolin tten tun tqumet tzan
ta xjal: bis, tzalbajil, xobajil ex txqantl.
Kchi ikyix kwal yekilte
jun tqanil noq tukil
yekbil.
Kchi tzibil jun ujbil ja
tun kyokin yol chime
junxqe.
K-elix jun kyaqun kwal
tun kyxpichin kyijo
xnaqtzbil lu.
Kwel kynukun kwla
kyib tun tok chmet kyaqil
kytzibben ex tun tten
noq toj jun ujbil.
Nchi okin toj
ttzibin aqej
techil yolbil noq
yekin tib.
Nchi okin techil yolbil yekbil tten.
Nchi okin yol nchi quman qa chime junx: tzan,
ikytzan, ikyx, iky, chime, chime junx. Tbanil jun
tal txin, ikyjo tzan jun bech.
Ntzibin toj klojin
tij tqanil tichaq
at toj tkojbil ex
toj ttanam.
Tun tel tniky ja tumel nchi tzaja tqanil: tzibin
kyten, noq yolin kyten ex tzibin tij tqanil toj tkojbil.
Tun ttzibin tij kynabil ex tqanil tun ttanmi ex te
junjuntl tnam twitz Paxil.
Tun tel tniky tij tyol tichaq nbaj bant kyun qxjalil
ex kyun xjal te junjuntl anqibil.
Tun tsket tichaq nbant tun tanqibil kwal ex aj
nbant kyun txqantl anqibil, miti tun tten ikybil tij
kybinchbin junjun tnam.
Tun kyok mujbetjo tichaq tqanil ma kanet toj junx
ujbil.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
75
3
%
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
6
In okin nim yol
tun aj taqe
yolil, toj ttzibin
ex qa kywitz
txqantl xjal.
Nchi ok yol tun
tzan ntqanin wiq
yolbil ex alqukil
nyolina.
Tnikytzajil txixpubil t-xol jun yol (tyol jun tnam) ex
ajo txixpubente tib yol toj junjun tnam (tzan chi
yolin ajchnabjul, ajtxeljub ex txqantl).
Kchi ujil kwal tij kyaqil
wiq tzibben toj qyol, noq
te ja tnam, banxix tun
tchiy qyolbil.
Kchi okil yol kyun kwal
nchi yolajtz kyun txqantl
qxjalil toj junjun tnam ex
kojbil.
Tun kyokin akaj yol toj
kytzibben kwal.
Kchi elix kwal toj
jun betbil tuntzan
kyojtzqinte jujuntl tumel
anqibil.
Kchi txolbin tij tichaq
nbaj toj qchwinqlal,
tuntzan tel kyniky tij
junjun tqiky.
Kchi yolil kwal noq toj
qyol kyukil xjal ban chi
yolin toj qyol ex noq toj
tyol mos kyukil xjal noq
tyol mos ban kyun.
Ban chi kub tkayin
ttxolil
Tnikytzajil twiqil yolbil: qyolbil qxolx, tyol qanmi,
tyol junjun aquntl ex tyol ojtzqibil.
Tnikytzajil txixpubente tib ex tqinumal yol:
txixpubente tib yol, akaj yol, tyol junjun aquntl,
tyol ojtzqibil, yolin junjun xjal ex yolin junjun kojbil.
Ntzibin tqanil
tichaq toj qyol,
tzanx toj tumel
ex tzanx kloj
xjal ja kpola yol.
Tun tyolin toj ttxolil aj tyolin kyukil txqantl xjal te
junjuntl anqibil.
Tun tyolin tij tyol tanmi ex tun tnimin tij tyol kyanmi
junjuntl xjal.
Txolbil tichaq n-iky toj qchwinqilal junjun qij ex
mya tun tjaw txixpet txolinte.
Nnimim ex nchi
okin junjuntl yol
ban tun kwal.
Tun tel tniky tij kyxilen yol te juntl yolbil, iky tzan
tyol mos.
Nchiy tyolbil kwal toj qyol tuke tmojbil junjuntl
yolbil.
Nnimin tij ttxolil junjun yol ban tun kwal (ttxolil
qyol mam, ttxolil tyol mos ex juntl).
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
76
3
&
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
7
Ntzibin tzanx
ttxolil yol aj
taqe tzibil
tichaq tqanil.
Nchi okin kyaqil
wiq yol tun kwal
aj taqe yolil ex
qa tzibil.
Qe bibaj toj qyol ex tnikytzajil kaybibaj toj jun
txolyol ex jun pkojyol.
Kchi elix kwal toj
chqajlaj tuntzan kyniky
tij chi kayin tichaq.
Kchi elix kwal toj kojbil
ex tun tkub kytzibin
kwal kyaqil aquntl
nbant kyux xjal.
Kchi bitzel kwal tukil
kyaqil ipyol nbant toj
jaxnaqtzbil.
Kchi etzal kwal tij
tichaq.
Kchi saqchal kwal tij
tichaq pi yol nchi ajben
toj qyol mam.
Tnikytzajil tqab tichaq toj qyol ex tajlal tichaq aj
tyolin ex aj ttzibin.
Tnikytzajil tumel jun ipyol (ambil, yekil ambil ex
yekil xjal) aj tyolin ex aj ttzibin toj qyol.
Tnikytzajil alkyechaq ipyol toj junjun tzibben.
Tun tel tniky tij alkyechaq wiq txolyol (ntziyin,
nmyayin, xjelbil, chqobil, kaybajil ex txqantl)
In okin ttxolil yol
ex jni tqinumal
yolbil toj qyol tuj
kwal aj taqe yolil
ex tzibil.
Tnikytzajil twiqil junjun tqajqojil ex jun jun yol toj
ttzibin (tqajqojil: n, t, nan, tat; techtzib: b, q, tz,
y; qajnabil: ja, njaya, kyja.
Tun tel tniky kwal qa toj junx yol, mlay tzok xwiniq
tij kabe qajtzi: banxix (mya banxix) ex qa mlay
chi ok mujbet kabe qajtzi toj jun yol: wi, mya ui.
Tnikytzajil tten yol: tlok, twitzyol, tjeyol: n ja ya, t
ja ya, t eky a.
Tnikytzajil xulil yol: tij yol be: beyil, betil, beyin,
betin, betbin, betbil, ajbe, ajbeyil, ajbetil ex
txqantl.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
77
3
/
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
Tun kyokin wiq txolyol tzan wiqbinkye: qa jun xjal nyolin
mo kabe, noq chin tqan mo n-el nuqpaj: 1) Nxi Xwan
toj tze ikyil. Nchex Liy tukil Yok jyol xul t-xol chum. 2)
Nwan chej toj chqajlaj. Nwan chej toj chqajlaj tzmax toj
ttxotx Kanek.
Kchi saqchal
kwal tijo
xnaqtzbil lu: tun
tkub kyyekin
alkye tjunalin ex
klojin.
Tnikytzajil alkye bibaj ex alkye pokban toj jun txolyol.
Tnikytzajil tichaq at toj jun txolyol: ipyol, tten ipyo, bibaj,
wiqbinte ex kuyol.
Tun kyokin pajilyol ex xmyol yol tun kwal toj ttzibbin: 1)
tuntzan, qumtzan, tuntlaj, noq tun; 2) ex, extzan, iky,
ikyx, ikytzan, mo ex txqantl.
Nchi kub tkayin
ttzibin tuntzan
telxix kyniky xjal
tij ttzibbin.
Tun tten ttxolil yol: qa tjunal nyolin, qa toj klojin, alkye
ambil ja nyolina, kyokin ipyol toj tumel ex txqantl tuntzan
ttenxix tnabil txolyol.
Tun tnimix jun pkojyol aj kyokin xmolyol ex ttxqantl
xwiqbilte yol.
Tun ttenxix ttxolil qyol yolil tten ex qtzibbin.
Tunxix kyokin techil tzibbil toj qtzibin: (, ; . : ?)
Tun kyokin kyaqil techil ttzibajtz qyol tojxix tumel.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
78
3
(
Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz
Tnejin
T-xnaqtzajtz
. .. .
8
Ntzibin kwal
tij tichaq
tqanil tukil
tmojbil txqantl
qujbil tun
t - x n a q t z e t
qyol.
In el tniky kwal
alkyechaq tbanil
tqanil tun tbant
jun ttzibben.
Tun tjyet tqanil toj ujbil ex qa kyoj kux tqanil.
Kchi jyol tqanil kyoj
junjun qol tqanil
tun tbant aquntl tij
tzibbin.
Ban tun kyaqunan
kwal tuke paqanil
mo juntl aqpil tqanil
tun tbant kyaqun.
Kchi xpichbil tun
tkanet tqanil ex tun
kybant aquntl tuj
tumelxix.
Kchi aqunal kyuke
qumal tqanil:
pujbilyol, qol mo
aqbil tqanil ex
junjuntl ujbil.
Kchi tzibal kwal
tqanil tun kybant
aquntl toj tbanilxix.
Tun kyokin ila ttzajlen tqanil: ujqanil, pujbil yol, nim
pujbil yol, ttxolil jun ti, ujbil tij jun xnaqtz, tilbilal txotx,
tja ujbil ex txqantl.
Tun kyokin kux tqanil tun tjyet tqanil: paqanil, kaybibil
ex txqantl.
In okin ila tumel
xpichbil tun
kwal tun tbant
tichaq taqun tij
ex toj qyol.
Nukbil tij tichaq aquntl tun tbant.
Nchi kub ttzibin xjelbil nchi yekinte aquntl.
Tun tel tniky tij ja tumel tun ttzaja tqanil: kyoj ujbil mo
toj kux tqanil.
Tun ttzibin tij ban ax tqanil: tun tkub ja tumel xjyeta
tqanil, kybi xjal tzibilkye, abqi ex junjuntl.
Tun kyokin ujqanil, pujbil yol, nim pujbil yol, ttxolil jun
ti, ujbil tij jun xnaqtz, tilbilal txotx, tja ujbil ex txqantl
toj ttzibben.
Tun kybant ila wiq tumel tqanil kyun kwal: jitzyol, junx
tqanil ex qa chin tqanil tij jun wiq xnaqtzbil.
Tun tyekin tqanil jun aquntl: tzibbente tqanil, tnejil uj
te qkaybil, kaybinte ujbil, jikysbilte ujbil, nukbente
twitz uj ex bantlen twi aquntl.
Nchi okin makbil
tun kwal tun
tyekit jun tqanil,
xwiqin tten.
Tun tjyet tqanil toj kux tqanil: paqanil, kaybibitz ex
junjuntl.
Tun tyekit tqanil kyun techil, techil tqanil ex txqantl.
Tun kyokin jnix tumel nukbente tqanil tun kwal twitz
tuj ex qa toj xkutzib.
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
79
3
)
NUKBIL XNAQ TZBIL TOJ QYOL
Aqbil Tqanil:
Jaxnaqtz:______ _______________________________________ Kojbil: ________________________ Tnam:_______________________
Kol xnaqtz: __________________ chuq: ______________ Ajxnaqtz: ________________________________________________________
Klojin xnaqtzbil: _________________________________ Tnejin xnaqtz: _________ Anbil ja kbantela: Txiklen__________ Bajin ___________
BANXNAQ TZ TQANCHALBIL
BIXNAQTZ
(Declarativos, Procedimentales
y Actitudinales)
TUMIL XNAQTZ
AQUNBIL XJELBIL
(Autoevaluacin, coevaluacin y
heteroevaluacin)
AQUNABIL
AMBIL
(Perodos)
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
80
4
=
PUJBIL YOL
Abxnabil Fbula Bech Flor Ikysbil Celebracin
Ajbinchil Sujeto Bibaj Sustantivo Ipyol Verbo
Ajnukul Planificador Bibilyol Radio receptor Ipil Esforzarse
Ajtzqil Cientfico Binchbilja Arquitectura Janaj Templo
Ajujil Lector Binchujbil Editorial Jawni Arriba, norte
Ajyolil Orador Binchxim Tecnologa Jaxjal Familia
Alumaj Animales domsticos Bixnaqtz Contenido Jaxnaqtz Escuela/aula
Akajqanil Noticia Biyol Tema Jeky Hola
Ambil Tiempo Bunsbil Detergente Jeyol Sufijo
Aqbil tqanil Medio de Comunicacin Byuj Monton / Varios Jikybil Norma / regla
Aqbil Aplicar Chupbil Jabn Jikyxil Corregir
Aqunbil Recurso Chuy Ocho mil Jukon Imn
Axbil Afirmacin/Certificacin Chkontze Canoa Junelne Igualdad
Banbaj Evento Chikyil Exponer Juniky Equidad
Banbil Valor Chikybil Descripcin Junx Igual
Banmaj Hecho Chitpibil Multiplicar Kachil Alimentar
Banqobaj Mano derecha Chmobil Suma Kal, winqin Veinte
Banwinqil Testigo Chukchaq Variante/Variedad Klaj Una carga (20)
Banwinqin Salud Ech Cuerda Kloj Grupo
Banxnaqtz Competencia Echbil Medida Kmol Aceptar / recibir
Bal Ciclo Elni Oriente Kujlabil Amar
Kubibil Casette Lakbil Maskintape Nikyaj Mitad
Kubu Ropero Latzib Centmetro Nikybil Alimentos
Kulbil Lugar de encuentro Lajbitz Chiste Nikytzajil Comprender
Kuluj Flder Lemenin Expandir Nimbitz Creencia
Kaybibaj Adjetivo Lewuj Cartulina Nimil Obedecer
Kaybibitz Audiovisual Lokyol Morfema base Nmaqtzib Mayscula
Kaylajtz Leyenda Lotzbil Resistol Noqxyol Mito
Kaywitzbaj Espejo Majtzbil Origami Ojtzqibil Ciencia
Kaxnaqtz Criterios Manujbil Biblioteca Ojtzqil Conocer
Kabsil Partir en dos Maqilyol Trabalengua Okni Occidente
Kabxjawin Bimestre Maya Ajlabil Matemtica Maya Okslabil Creencias
Kanbil Logro o premio Misil Limpiar Pakabitz Poema
Kanob Lotera / premio Mujbil Juntar Pakbabil yol Lenguaje potico
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
81
4
1
Kawbil Consejo Mutzib Minscula Pakbin Predicado
Kmuj Hora Myabil Negacin Panin Servilleta
Knol Loro Nachwinqlal Autobiografa Pasj Faja
Kol Grado Nabil Memoria Petin Gradas
Kolil Abandonar Nabil Sentimiento Piil Fraccionar
Kow Cero Nal Recordar Pitx Smbolo en tejidos
Kubni Sur Nalajtz Historia Potuk Peluche
Kujsil Fijar Nejqanil Hiptesis Pkul /Xpotxol Operar
Kyaqkal Marte Nenil Vigilar Plaja Pared
Kyxmoltanmiyil Internacional Netz / chin Pequeo Plow Mar
Pokchwinqlal Biografa Sqitin /Skyirin Raya Tnej Seccin / unidad
Qikyyol Verso Stebaj Diente Tnejpakab Estrofa
Qitil Cortar (con cuchillo) Stzib Glifo Tnejyol Prrafo
Qajbil Slaba Syutil Girar Tnikytzajil ujin Lectura comprensiva
Qajtil Sonido / Pronunciacin Talech Metro Tojbil Piso
Qajtzi Vocal Talsech Disquetes Tqiky Evento / suceso
Qetbil Botn Talim Leche Ttxan Orilla / permetro
Qibil Resta Taqklan Minuto Tulbil Dado
Qin / noq Hilo Techbil xnaqtz Lista de cotejo Tuyol Frase
Qo Cuatrocientos Techil ujin Signos de puntuacin Tyekbil xnaqtz Indicador de aprendizaje
Qolbil qtanmin Acto Cvico Techip Adverbios Tak Punto
Qumbitz Dicho popular Techqaj Consonante Txolbibil Narracin
Sakil Destrezas Techtzib Letra Txolbil Narrar
Sanjiluj Carta Tenle Cantidad numerosa Txolbinxix Narrativo
Saqchew Venus Tilbil Dibujo Txab / jot Puado
Sasuj Papelgrafo Tilbil yol Mapa conceptual Txakbil Esquema
Sech Disco compacto CD- Tilbilabil Grfica T-xikyil Su inicio
Sipbil Dividir Tilbilil Dibujar Txilyolbil Celular
Sis Avin Tilkabil Diamante Txowj Perraje
Skol Seleccionar Tkatz Cadera o cerca de Txolbintz Retahlas
Slepil Coser Tkaybil xnaqtz
Evidencia de
aprendizaje
Txolintzib Prosa
Sojbil Apreciar Tkujil
Fundamento/
condimento
Txolyol Oracin
Spoq Vejiga Tmij xim Idea Central Txuxnaqtz Currculo
Tzabyol Afijos Wipin Fin / final Xtis Justicia
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
82
4
2
Tzaqsbil Elemento Wiqbil Clasificar Xtokbil Cua / sostn
Tzibin Texto Wiqxnaqtz rea Xtzebil Circo
Tzirbil Perinola Witzbil Fotografa Xulil Retoar / Generar
Tzisbil Escoba Witzel Pariente Xulil yol Palabra generadora
Tzab Plyades Witzikyxim Fantasa Xwiniq Glotal
Tzaljil Alegrar Witzyol Prefijos kanol Imitar
Tzaqbil Contestar Xawinpakab Verso kul Canica
Tzebil Frase divertida Xboj / kunpit Amigo lukbil Ventana
Tzejbil Alegra Xikybil Pegar nayaj Mano izquerda
Tzena? Cmo est Xjal / winaq Persona Yaq Canuto / Broma
Tzib Milmetro Xjaw / Yaya Luna Yekbibil Teatro
Tzitib Propaganda Xjelbil Evaluacin /Entrevista Yekbibitz Dramatizacin
Tzoktzok Chinchn Xkachub Cuarta Yol junx kyxilen Palabras sinnimas
Tzqibchew Astronoma Xkuno Tren Yol kyiqin kyib Palabras antnimas
Tzqibxmilal Anatoma Xkansil Inventar
Tzqibyol Lingstica Xkyeqi Pulgada
Tzyun qib Abstenerce Xobilyol Radio Emisora
Ujmaj Peridico Xpatxbil yol Juegos lingsticos
Uksbil Crayn Xpatxil Trenzar
Uksil Pintar Xpotxkux Cadena de hierro
Wiyil Caro Xqajyol Rima
T-xmilal Su cuerpo Xqaqbil Electricidad
Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol
83
4
3
TQANIL TZIB
DIGEBI "K'loj yol Mam" Vocabulario de neologsmos pedaggicos. Guatemala 2004
FEBIMAM-CTB /DIGEBI "Tumel Qyol Mam" Gramtica del Idioma Mam. Segunda Edicin. San Marcos, Guatemala, C.A. 2010
MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Cuarto grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007
MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Primer grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007
MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Quinto grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007
MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Segundo grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007
MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Sexto grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007
MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Tercer grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007
MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Cuarto Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009
MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Primer Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009
MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Quinto Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009
MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Segundo Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009
MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Sexto Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009
MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Tercero Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009
Impreso en los talleres de
Cholsamaj
5a. Calle 2-58, Zona 1, Guatemala, C. A.
Telfonos: (502) 2232 5959 - 2232 5402
E-mail: editorialcholsamaj@yahoo.com
www.cholsamaj.org

También podría gustarte