Descargue como PDF, TXT o lea en línea desde Scribd
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 84
TTXUYIL XNAQTZBIL
Qil Twitz Xnaqtzbil te Txechman
Tkabin Twixbil Xnaqtzbil te Txechman Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol Armando German Gonzlez Mndez Twi xin Xnaq tzb il
Mario Roberto Aguiln Crisstomo Tkab in Twi xin Xnaq tzb il
Nukul kloj binchuj: Rodolfo Garca Marroqun Qe ajtzibil uj toj qyol: Alonso Rodrigo Aguiln Crisstomo Bayron Baldomero Ramrez Tmaj Dagoberto Carlos Tmaj Feliciano Mario Roberto Aguiln Crisstomo
Nukul tten tilbilal uj Dagoberto Carlos Tmaj Feliciano
Qe kayilte Santos Bladimiro de Len Lorenzo Aurelio de Paz Lpez Dagoberto Carlos Tmaj Feliciano Axbilte: Qe ajxnaq tzal te Txolja, Saqchojon, Chna , Mulk at ex ch iwan TTXUYIL XNAQTZBIL Qil Twitz Xnaqtzbil te Txechman Tkabin Twixbil Xnaqtzbil te Txechman Subdireccin Tcnico - Pedaggica Bilinge Intercultural - STPEBI - 8a. Av. 5-54, zona 2, Edicio Rivero s , San Marcos Telfono 77607835 San Marcos, 2011 Se puede reproducir total o parcialmente, siempre y cuando no sea para usos comerciales y se cite a la Direccin Departamental de Educacin de San Marcos -DIDEDUC- y/ o a los titulares del copyright, como fuente de origen. Impresin con fondos del MINEDUC a travs del Programa Apoyo y Fortalecimiento de la Educacin Bilinge Intercultural, Subdireccin Tcnico-Pedaggica Bilinge Intercultural, San Marcos, 2011. KUTOJ Jun Jaqbil Yol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - r 04 Presentacin - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - t 05 1 Tnejil kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - y 06 2 Tkabin Kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Y 16 3 Toxin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - q p 30 4 Tkyajin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - w r 44 5 Tjweyin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - w Y 56 6 Tqaqin kol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - e u 67 Nukbil Xnaqtzbil Toj Qyol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - e O 79 Pujbil Yol - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - r P 80 Tqanil Tzib - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - r e 83 4 4 JUN JAQBIL YOL Bin qun jalo, qa atej tnejil yol nqumj toj Yol ex Yolbil, a yol ma bant qun tukil qnana tuja, ex tyol qtata mo txqantl qwitzel, ikytzan in ajben qun tuja tun tel qniky kyij tichaq kchi jawel nimet toj qja ex toj qtanam. Tzibankux toj -CNB-, (2010), qa nim toklen tnejel kyyol kwal tun kykub nuket qxim, tun tok kyipumal tichaq, tun tel qniky kyij ate twitz txotx, ex kyij txqantl xim mo txqantl tumel chwinqlal. Ex at jun tqanil kyajni qon qe kyun qchman ex qyaya chitzan kyjalu: Aqeya wal ex nkwal, qo kynantza, mi qo el naja tij kykuja, kykayinx kyiba, kykayinx kyjaya, chi anqinxwitla, chi kwalinqeya ex kyiqinxa qbeya (Pop Uj). Tuntzun jlu mlay chi el naj tij qkuj ex il tij tun qximan kyij kykyaqil qij. In el qniky jalo qa nim tajben xnaqtzbil te yekbil kywitz tnam, ikytzan tun tok tipumal kyyol ex kynabil xjal, tuntzan jlu, nxi qoyet jun uj kyeya kyun aqunal toj Tkabin Twixbil Xnaqtzbil te Txechman, tuntzan tajben kyeya te onbil kyaqune toj jaxnaqtzbil tij tnejil kyyol kwal ex kyyol tnam ja tumel nyolajtza qyol. Toj uj lu, tkux yekbil tij jnichaq tqan xnaqtzbil k-okel kyune tij tnejil yol ikytzan ntquman Yol ex Yolbil, tojile junjun kol xnaqtzbil tij qyol mam toj tumel tnejil yol. Atzun meltzubilte tqanil tkux toj tnej xnaqtzbil Yol ex Yolbil tzibakux toj CNB, extzan binchan tten toj tumel kyxim xjal toj junjun tnam mo kojbil, extzan ate xim mo jun tumel tzan tun tok aquntl toj kyyol xjal tun tel kyniky tij xnaqtzbil. Ex nxi qxchikybane toj uj lu, tun nxi jyet jun tumel tun tbant ttxolet qyol ikytzan tun tel qniky qkyaqil tij tqanil ntzibet, mya il tij tun qyolin ikytzanxix tumel yol tziban, banla tun tajben tumel chi yolin xjal toj junjun ttenbil xnaqtzbil tuntzan tel kyniky kwal tij kyxnaqtzbil Qo aqunan qkyaqilx tij ex toj qyol! 5 5 PRESENTACIN Sabemos que la L1, del rea de Comunicacin y Lenguaje se refiere al idioma que se aprendi de mam, de pap y de los familiares cercanos y que se maneja en el seno del hogar, con el cual se interiorizan los principios, los valores de la familia y de toda la comunidad. Luego en el -CNB- (2010) se menciona que el idioma materno es la herramienta ms importante para la construccin de significados, desarrollo de valores, adquisicin de conocimientos y comprensin del mundo interior y de su entorno cultural cotidiano. Tambin las abuelas y los abuelos nos han dicho: Oh hijos nuestros...Acurdense de nosotros, no nos borren de su memoria, miren sus casas, vivan y multiplquense en este lugar y continen nuestro camino (Pop Uj). Lo que quiere decir que estamos llamados a no olvidarlos y a mantener su memoria todo el tiempo posible. Es de nuestro conocimiento que la educacin escolar influye sistemticamente en el destino de los pueblos, principalmente en el desarrollo de su lengua y su cultura, por ello el equipo tcnico de la Sub Direccin Tcnico-Pedaggica Bilinge lntercultural de la Direccin Departamental de San Marcos, deposita en sus manos este documento con la intencin de que desde la escuela el idioma mam efectivamente tenga la atencin que le corresponde como la lengua materna de las y los estudiantes y de la comunidad donde funciona el centro educativo. Este documento contiene la dosificacin de la Subrea de L1 Comunicacin y Lenguaje de todos los grados del ldioma mam como L1, en otras palabras, es la contextualizacin de las competencias, indicadores de logro, contenidos y actividades segn el CNB-, sugeridas a la comunidad lingstica mam. Aclaramos que el idioma mam que se usa aqu se orienta a buscar el mam estandarizado, lo cual no quiere decir que el maestro lo use textualmente, pues puede contextualizarlo a la comunidad, sin descuidar la gramtica y la raz de las palabras (morfologa). Le deseamos muchos xitos. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 7 7 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 1 In el tniky tij tnabil yol in ok tbin ex miti t-xobil tun tyolin, ban niman tij ttxolil jun yolbin. Nyolin ex nkub tniman ttxolil ex tumel chi yolin xjal. Nkub tbin aj tyolin jun xjal ex nkub tqon t-xmilal toj numle aj tbin tij yol. Tun kyyolin kykyaqil kwal. Tun kyyolin tukil junjun kypotuk. Tun tkub kyyekin jun yekkaybitz tukil tichaq at toj kojbil. Tun tel kyknon kyqajqojil tichaq ex qe ajbitzil. Aj tumel qolbin toj qtanam mam. Qe tilbilal yekbil. Xnaqtzil tij kyqajqojil tkyaqil twitz txotx, chi oq alumaj ex kyqajqojil tichaq. Qumal bibitz ex bitzil junjun txolbintz (retahlas).. Xmol yol tukil twipin techtzib. Qumal qe yol chime junx kyqajqojil. Xnaqtzil kytzibajtz. Nimbil twitz xjal nyolin (nkub tyon ambil tun tyolin, banxix tqajtil twi aj tyolin, nchi ajbenxix ban yol tun ex miti in ok tjyon juntl kybi tukil). Nkub tnimin qe yekbil mojbil yol toj junjuntl anqibil. In el kyniky kwal tij yol in ok kybin. Qumabil ttxolil jun aquntil mo ti nbant. In el tniky tij kynabil bibitz, pakabitz, bitz ex qe yol chime junx kyqumlajtz, noq tukil yekbil ex yekbil kywitz ex kyxmilal. Kynabil ex tzenqe xjal mo t-xjalil jun bibitz. Qumal kynabil tij t-xilen tyol jun uj. In el tniky ex nbant kyqajtil yol nchi ok tbin. Juniky kyqajtil yol ex txixpubil kyxol kyqajtil yol. In el tniky tij pibil tten jun yol. In el tniky tij tqajqojil yol in ok tbin. Qe yol ikyx nchi ponbaja: qanbaj, witzbaj, qobaj, oqxenj, txikyenj, txokenj. In ok tbin tqajtil yol aj t-xi xkye ex aj tponbaj. Ntxixpaj kyxilen yol noq tun jun techqaj: qaq-quq, xux-xul, pa-ba. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 8 8 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 2 Nbant tyolin tij tnabil, tbis ex t-xim tij in iky tij ex nbaj tja ex toj jaxnaqtzbil. At tumel tyol aj taqe yolil. Nnukun tumel tyol tun tajben toj ex tijbinxe jaxnaqtzbil Bil ex qumal jun sanjil. Binchil jun xjel kye manbaj noqx tichaq qijil. Ban mo mya bantaq jun ti. Teyele junjun kkwel tquman jun bibitz. Binchil junjun bibitz ex qumal bibitz. Xkansil bibitz. Nej nkub ximet tumel qyol kxel qumet. Binchbil qe xjel te qanbil tqanil Qumal xim tij jun yol in ok biyet. Xikybil jun yolbil toj ex tijbinxe jaxnaqtzbil Banqexix tquqil t-xim nchi ajben kywitz txqantl xim. Nbant ttxolbin ex tchikybin jun ti nbaj mo noqx nkub tnablin. Txolbil tichaq o tziky tij ex tij junjuntl xjal Txolbil jun bibitz, pakabitz ex txqantl tichaq. Qumal jun tqanil oje bijte. Chikybil tkaybil ex tten jun ti, ex tun tkub qumet qe txolyol toj tumel. Qumal qe yol chime junx kytzibajtz, qe maqbilqaq ex qe txolbintz. Qumal pakab ex qumal jun ti kyukil tyol. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 9 9 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 3 Nchi oken tqob, twitz ex t-xmilal te qumal mo t z a q t z b i l tnabil tyol. In okin tyekbil t-xmilal ex tyekbil twitz te onbil tnabil tyol tzen nyolin. Yekil kywitz xjal qa: bis, tzalajbil, oqil ex tzel. Kknol kyij t-xjalil jun bibitz, txukup, yekbil ex sqachbil kyukil kykyaqil tichaq tun tbant kynukun kyten kwal twitz txotx. Ktzibil yol nchi el anqin tij tqajqojil jun ti. Kqumal bibitz at chi oq txkup toj mo taqoqij jun ti. Yekil kykaybil ex kyten tichaq ex xjal. Yekil kykyaqil tichaq tbi junjun tnej t-xmilal. Yekbil ja tumel tun t-xi t-xmilal: jawni, kubni, okni, elni, tijxi, tojxi, toj nayaj, toj banqaj, tibajxi. Yekbil t-xmilal te qumalte jatumel tkub tichaq: jawni, kubni, okni, elni, tijxi, tojxi, toj nayaj, toj banqab ex tibajxi. Yekbil bixbin tuka bibitz, sqachbil ex tnalajtz tichaq tuka yekbil xmilal. Nchi okin tqajtel tichaq tun te onbil tnabil tyol. Nchi oken yol aqe iky tqajtel tzen ti: tok tok, plaq plaq, tzob tzob, tzit tzit ex txqantl qajt. Nchi oken yol aqe iky kyqajtel tzen chi oq txkup: xew, woq, myaw, kut, pitz ex txqantl qajt. Nchi oken yol aqe iky Kyqajtel tzen kywi chnab: ton, tzlin, tlin, tin, chun, tut ex txqantl qajt. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 10 0 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 4 In okin ujin tun kwal te joybil tqanil ex ttzalbajil. In el tniky tij kyxilen tilbilal, techil ex yekbil nchi okin jatzan nnajana ex nbant tmujbinkye tukil tzibin. Qe techil, tilbilal ex yekbil nchi okin jatzan nnajana kwal. Matzbil ujmaj. Binchil tilbilal. Chmol kye tilbilal, techil ex yekbil tichaq in ajbin toj qkojbil. Tzibil txqan yol kyukil techtzib te tnejil, toj tnikyaj ex toj twipin tij junjun techtzib, techyol mam ex tun tkub binchet tilbilal. Kayil ex yekil txolbinte jun tzibin. Yolil tij jun bibitz Binchil junjun yekbibil. Txixpubil kyxol tilbilal, techil ex tzibin. Mujbil tilbilal tuka tzibin tij. Tichaq telni jun ujbil: ttxowtij, tbi, t-xaq ex txqantl. Txolbil tilbilal jun bibitz. Ximil ti ktzajil tquman ujbil noq tukil kaybinte tilbilal. Nbant tujin ex in el tniky tij t-xilen tnabil jun tzibin. Kybi tichaq Ujil tij kybi tichaq: tbi ex tilbilal. Qe yol kyukil qajtzi lu: i, u, o, a, e Qe yol kyukil qajtzi lu: i, u, o, a, e. Qe yol kyukil techqaj lu: t, j, l, n, x, , q, m, k, p, s, r, w, y, j, k, Qe yol kyukil techqaj lu: b, k, t q Qe yol kyukil techqaj lu: ch, ky, tz, tx: Qe yol kyukil techqaj lu: ch, ky, tx, tz Ujil kyij yol nchi ajben te ajlabil tun t-xi qe tij kow tun tpon tij junkal. In el tniky tij ttxolil jun aquntl te oxe tqiky. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 11 ! Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . In el tniky tij kynabil ila wiq ujbil. Nbant ttxolbin tqiky jun bibitz. Ximil tij ttxolil il tzaj toj bibitz. Titzantla baj noqit?... Ujil ex binchil tilbilal tqanil in el kyniky tij. Xkansil yolbin kyoj aqpil tqanil. Xkansil ex biltzil kyij bitz. Yekil qe qajtzi ex techqaj toj junjun yol. Qe t-xjalil jun bibitz mo alkyeqe nchi yolin mo nchi yolajtz toj. Nmujbin tij chi kayin t-xjalil jun bibitz ex qe tenbil T-xikyil ex twipin jun bibitz In ok tyekyin t-xim jun mu tzibben. Junjuntl yol jaku chi okin te kyxeljo tzibinqe toj jun bibitz ex miti ntxixpet t-xim. Nbant tquman t-xim tibaj tyol jun tzibin nkub tujin. In el tniky tij il ntzaj toj jun bibitz ex nkub tjayon ila ttxolil. Nkub tquman t-xim qa ban mo mya ban in ela tzibin xkub tujen. Nbant tyolin kyij tqiky bibitz o chi kub tbin. In el tniky titzan qunil in kub tujin jun ujbil Tichaq tqanil tzibin ban ax ex tichaq noqx xkansin. In el tniky titzan txixpubil at kyxol jun bibitz mo jun tqanil. In el tniky tzen nukbinte tzibin tij jun bibitz ex jun sanjiluj. Ujil te tzalajbil: txolbintz, pakabitz, bibitz, Ujil tij tajlal ambil ex tenbil: kmujbil ex ajlabil qij kyun mos ex kyun qchman. Ujil tqanil te loqbil tichaq, iqbil tajlal tichaq ex kubil tichaq. Joybil tqanil toj ila wiq ujbin: ujbil, talujbil, ujmaj ex txqantl. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 12 " Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 5 Nbant ttzibin kyij yol, txolyol, tuyol ex klojxim kyukil techtzib ex qe techil ujbin. Tbanil ttzibin kwal nbant. Qe ttxolil tun tbant tbanil ttzibin: Tumel tun qkub qe. Tumel ttzuylajtz tzibbil. Tumel tten uj. Xnaqtzil tij kysqitajtz kykyaqil techtzib toj uj, tibaj txotx ex tukil jni tichaq. Kayil ex mujbil kywitz nimaqtzib ex mutzib. Qe txolyol kyukil junjunchaq tichaq ex ilachaq ti. Nukul qe yol qitinqe ex txolyol. Tumil ttzibajtz junjun techtzib. Qe techtzib, kynimal, kytenbil ex jni kyqan kyja njawe ex nkube. Kysqitajtz junjun techtzib. Jnichaq kyxol techtzib ex jnichaq kyxol yol nkyij. In okin ttxolil ex tumel qyol tun aj tok ten tzibil. Qe nimaqtzib ex mutzib Kykyaqil txolyol nxi xkye kytzibajtz tukil nimaqtzib. Nkub tzibet jun tak aj tpon baj junjun txolyol. Tzibil txolyol tukil junjun tichaq ex ila tichaq. Tzibil klojxim, nxi qe, tnimal ex twipin. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 13 # Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 6 In el tniky kyij qajbil toj jun yol. In el tniky kyij qajbil toj jun yol ex alkye kytxixpibil. Qe yol ate toj jun txolyol. Qumal junjun yol tojxix tumil ex toj junjun qajbil. Ujil kyij kkyaqil yol kchi kanet. Qe pibinte jun yol. Qumlajtz pibinkye yol. Qe wiq qajbil ex kyqumlajtz toj jun yol. In el tniky kyij qe yol nchi el anqin tij junjuntl, tzenkux ttxolil yol Mam. Jte pibinte jun yol. Qe yol nchi el anqin tij junjuntl noq tun jun pi in ok twitz mo tijxi. Binchil yol noq tun kyok mujbil junjun qajbil: Jos+bil = josbil. Uj +bil = Ujbil. Qan + baj = Qanbaj, Aj + kjol = ajkjol, ex txqantl. Pi yol ntqaman nim kybaj: Qe Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 14 $ Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 7 Nchi okin saqlajpakab mo akajyol tun te tyolbil toj qyol Mam. In el tniky kyij qe yol nchi ok tbin toj qyol Mam. Qe akajyol ex kxilen Binchil kyilbilal ex xnaqtzil kyukil akaj yol. Chikybil tkyaqil at twitz txotx ex twitz kyaj. Kyokinxix yol aqe nchi el anqin tij juntl yol Qe kaybibaj te qumal tqanchalbil ex tten junjun tichaq. Nximin kyija yol miti in el tniky tij kyxilen Qe bibaj. Qe yol junx kyxilen ex mikyxe kytzibajtz ex kyqumlajtz. Qe yol junx kytzibajtz ex mikyxe kyxilen. Nchi tzalaj kwal tun tbant txqantl akajyol kyun toj qyol. Nkub tchikybin kyxilen qe akajyol Tzibil ex binchil kyilbilal akajyol. Tzibil txolyol kyukil akajyol. Nchi okin akajyol tun te tyolbil. Chikybil tten kyanmi xjal. Kyokin akajyol toj tyol kwal. Kyokin akajyol toj nim wiq uj nkub ttzibin kwal. Ban kloj yol in okin toj uj nkub tzibit Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 15 % Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 8 Nkub ttzibin tkyaqil t-xim, tnabil ex tichaq o tziky tij. Nkub ttzibin chi kayin ex kyten tichaq, xjal, txkup ex tze mo kul. Binchil kyilbilal: tze, kul, txkup ex xjal. Chikybil tkyaqil nbaj kybinchin tilbilal. Tzibil junjun tal txolbil ex chikybil tichaq. Tzibil tij kykaybil ex kyten xjal ate toj jun tilbilal. Nbant ttxolbin tij jni tichaq o tziky toj tchwinqlal ex jni ntquman junjun ujbil. Binchil tilbilal junjun tqiky jun bibitz ex qumalte juntl maj. Skobil qe banxix yol jaku chi okin te binchbil jun biyol Chikybil tilbilal jun ujbin tij jun yol. Tzibil tichaq in iky kyij xjal ex junjun laj mo tzebil. Nukbil qe t-xim toj jun mu nabil nkub ttzibin ex in okin jikybil yol tun. Tzibil junjun txolyol tojxix tumel kyukil bibaj ex kaybibaj. Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 9 In okin yol ex tzibin tun kwal te kujsil t-xnaqtzbil. Nkub tchikybin xnaqtzbil o bant tun. Nbant ttzibin t-xim, tnabil ex tbis toj junjun txolyol mo pkojyol. Xnaqtzil tzibin tij tilbilal tichaq ex junjun tal bibitz. Ujil ila wiq ujbil ex tun tjatz kytzibin tqanil toj tun tok twitz ttenbil tqanil tichaq. Nbant tqanin jun t-xjel ex tquman tnabil tij xnaqtzbil. Nkub tjikysan tij taqun aj t-xi yekit te. In el tniky tij tqanil yolin ex tzibin kyoj aqpil tqanil tichaq. Tokin manujbil te kujsbil aquntl. Binchil jun ttenbil tqanil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 17 / Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 1 Nchi kub tbin kwal yol nchi tzaj yolin te ex ntzaj tyekin qa in el tniky tij kynabil mo txilen yol tukil yekbil twitz, txmilal mo tyol yolin. Ban nimin kyij qe xjal nchi yolin tukil ex tij tumil kyyol qe txqantl anqibil. Nimil kywitz xjal aj kyaqe yolil. (Txolil kyten, kyyekbil kywitz, kyxmilal, ex tumil tun kykub biyet xjal mo kyukil tzen mo tzan nchi yolin). Tun kyok kwal xnaqtzil tij yolbin tij jun ti toj chuqin mo klojin. Ban kytzaj txoket tijxjal yolil toj jaxnaqtzbil. Tun kyyolin kwal tichaq il ntzaj qa mina xkub kynimin ttxolil yol. Tzibil qe yol nchi ajben te qolbil, chjontbil ex najsambil. Bil tij yol in ok toj jun chmobil. Bil tij yolbin in ok kyoj aqpil tqanil. Bil tij yolbin in ok toj jun bibitz. Qumal tqanil tbinchajtz tichaq tun tkub kybinchin kwal, ban qa aquntl ex yekbil kyxmilal. Tun tkub kyyolin juntl majl kwal tkyaqil in ok kybin, tuntzan tel kyxobil tun kyyolin. Kykyaqil kwal tun txi ambil kye tun kyyolin. Tkyaqil xnaqtzbil il tij tun tkub kyxnaqtzan. Qe ttxolil yolbil: (bil ex yolil, qumal tbanil kyqajqojil yol toj tumil). Nimil ttxolil ex tumil chi yolin kyukil ex xjal te junxil anqibil ex yol ate toj qtanam Paxil. Qe yol nchi ajbin te qolbil, te qanbil najsam ex te aqbil chjontbil. Nimil t-xim junjun xjal. Nchi okin tun kwal yekbil twitz ex txmilal te tzaqbil mo t z a q w e b i l tkyaqil ntzaj quman mo ntzaj qanin te. Binchil ttxolil jun aquntl mo jun ti a noqx oxe tqiky mo tbinchajtz Tun tpon tnabil kwal tij xim mo nabil at toj junjun xqajyol, bibitz, pakabitz, bitz ex txolbintz, tukil tyol, twitz ex txmilal. Qumal juntl majl tkyaqil in ok tbin kyoj xqaqbil aqunbil: bibilyol, kubibil, sech, ex qe wiq kubil tqanil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 18 ( Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . In el tniky tij t-xilen mujbil kyten tilbil ex tqajtil jun tichaq. Nbant tyolin kywitz tukil ex kywitz xjal, tbanil tqajqojil ex txolinx tel tyol. Kxel chikybet tun mina chi tzaj txixwe tij qyol. Kchi bnchil tilbilal tkyaqil nkub kyxnaqtzan. K-okil kylakbin twitz kyaqun twitz jaxnaqtz. Kchi okil tkyaqil uj nchi mojin mo onin tij xnaqtzbil: qe ochi etz tun kaybil xnaqtzbil toj Qtanam, tun Twixbil Xnaqtzbil toj kabyol ex kyxol anqibil. In el kyniky kwal kyij qe yol nchi okin toj jun tzibin: pkojyol, txolbin, chikybin ex tkyaqil wiq tzibimaj. Npon kanin tnabil mo in el tniky tij tqajqojil techtzib in okin kyoj yol aj txi qe kytzibajtz, toj kynikyaj ex kywipin jun yol. In el tniky kyij xqajyol toj tjoylajtz ex kytzibajtz pakbabil yol. Txixpibil toj tqajqojil ex txilen jun yol aj tjatz txixpet jun techtzib toj. Qe yol chime junx kytzibajtz: paj poj, muj-moj, ne - no, pak- pok, kul kol kal. Xnaqtzil kyqajqojil yol tojxix tumil kyoj xqajyol ex pakbabil yol. Pabil kyqajbil yol toj yol Mam. Qumal tojxix tumil kyqajbil yol kyukil techtzb Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 19 ) Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Nbant tquman tnabil mo t-xim tij tkyaqil jni yol in ok tbin. Chikybil tqanil yol ntzaj quman mo ntzaj ujin te. Kbil ex kkwel tquman kwal juntl maj nkub yolin twitz, ikytzan qe: bibitz, pakabitz ex txqantl. Kxel ambil kye kwal tun kyyolin tij junjun wiq xnaqtzbil, tuntzan tbant kyquman kyxim ex kynabil. Nbant tchikyben kyten ex kyqanchalil qe ajyolil ex ajbinchil nchi ten toj jun bibitz ex toj tkyaqil txolben. Njatz nabil kyun kwal toj jun bibitz ex in ok kymujbin tten tukil kychwinqil. In el tniky alkye qe xtokbil, tquqbil ex chikybil jun yol mo xim in ok tbin. Nnej t-xim tij tnabil jun yol in ok tbIn. Nbant tchmon kyij nabil ntzaj kyquman xjal te. Nbant tquman kwal t-xim mo tnabil tij qa ban mo mya ban ta t-xilen yol in ok tbin. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 20 1 = Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 2 Tbanil yolin kwal tun ttzaqbin mo t z a q we b i n kyij xjel nchi tzaj qanin te mo tij jun t-xim. Nbant tqanin kwal tqanil jun yol mo jun tichaq. Tumel tqanbil xtalbil tij tqanil toj jaxnaqtzbil. Aquntl tij xjelbil. Xpichbil Jyol tqanil tichaq kyukil manbaj ex tijxjal. Kbil, kyolil ex ktzaqbil xjel tij tkyaqil xnaqtzbil nkub aqunet junjun qij tun tbant kyquman kyxim, kynabil ex kybis mo kyxim. Tzibil tkyaqil pakabitz, bitz twitz sasuj mo lewuj. Kykyaqil kwal kchi ikyex yolil twitz kyukil, ban tzaj jyet jun yolbil. Nukbil tqanil tzaqbil mo tzaqwebil jun xjelbil. Yolil tibaj jun ti mo yol tij tchwinqil ex tij tchwinqil kojbil mo tnam toj temxnaqtz, toj jaxnaqtzbil ex toj kojbil. Ila ttxolil nchi okin tun kwal tun ttzaqbit jun xjel ntzaj qon te. Qumal tqanil jun ti ntzaj qanin. Qumal juntl maj jun ti: bibitz, sanjil, nalajtz, pakabitz, pombitz, xqajitz ex txqantl tqanil. Qumal tnabil tij jun ti tojxi mo tijxi jaxnaqtz. Chikybin, xtokil ex tkujsil tij tyol. Qumal yol tij tichaq o tziky toj tchwinqil ex toj kychwinqil txqantl xjal mo tukil. Yolil jun bibitz, kaylajtz, pakabitz ex noqx tichaq txqantl tqanil. Qumal ex qumal juntl maj tkyaqil xpatxbil yol: qumbitz ex chijunyol. Minti ntzaj xob kwal aj taqwe yolil kyij t-xim mo tnabil. Nukbil tqanil jun ti. Qumal ex tzibil txolyol tojxix tumil. Qumal chikybil tij jun tenbil, xjal, txjalil bibitz, tichaq kyukil kaybibaj yol. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 21 1 1 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin Txnaqtzajtz . .. . 3 In okin yekbil twitz ex t-xmilal kwal te mojbil tnabil tyol aj tyolin. In okin tyekbil twitz ex t-xmilal kwal aj tyolin. Qe kyxilen yekbil mo yekbil kywitz ex kyxmilal kwal te mojbil tnabil kyyol. Yekbibil Kykyaqil kwal kchi ikyex yekil kyxim ex kynabil noqx tukil tyekbil kywitz ex kyxmilal. Nukul jun qij te yekbil kyaqun kwal. Binchil tilbilal tichaq, tzibil kybi ex kchi ikyex kwal ujilte kywitz kyukil kyjunalx mo toj chuqin. Xkansil junjun pakabitz tij junjun wiq txukup. Binchil kykyaqil tilbilal ex techil tqanil tichaq nchi okin toj tkojbil ex toj tnam. Chikybil t-xilen junjun tilbilal ex techil tqanil. Yekbil twitz ex t-xmilal te qumabil tten tanmi. Chikybil kyten ex kyqanchalil tichaq ex xjal noqx tukil yekbil ex yekbil. Qe yekbil ex laqebil twitz jun tichaq: jawni, kubni, elni, okni, twitzajtz, tijxi, toj tbanqaj, toj tnayaj, toj tnikyaj, ttxanila, ttxlajela, ex txqantl. Yekbil ex yekbil kyten tichaq twitz jun ti: tibaj, tibajxi, tjaq, tjaqxi, nqayin, najchaq, twitzajtz, tijxi, ex txqantl. Xnaqtzil ex yekil yekbibitz. Tichaq in okin toj jun yekbibitz: ti, ttenbil, t-xjalil, t-xbalmil, taqunbil ex txqantl. Yekil bibitz noq tukil yekbil kyxmilal kwal, bixbil ex yekbibil. Yekil sqachbil noqx tukil yekbil kyxmilal. Pakabil toj chuqin mo klojin. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 22 1 2 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Nchi okin k y q a j q o j i l txukup ex tichaq tun kwal te mojbil tnabil tyol. Kyqajqojil noq tichaq: qitx, xow, juk, chol, tok, plok, chlak, tzir, tit tit, tzob tzob. Kyqajqojil qe txkup: nyaw, aw aw, xw, tzit tzit, chewchewchew, wachkok, iii, muuu, beee, chiw, tukru, testeqeq. Kyqajqojil qe chunbil: pom pom, tzlin, xqitz, plin plin, tok, qin qin, tut tut. Tbi kyqajqojil chi oq txukup: xojil, muyil, chiyil, tzanil, witzil, jaqil, bayil, meyil, ex txqantl. In el tniky kwal tij tqanil iqin kyun techbil, tilbilal ex twitzbil. Qe techbil, tilbilal ex twitzbil tqanil nchi ajbin toj tkojbil kwal. Nimil kykyaqil yekbil tqanil toj nimbe. Qe tqanil toj jun swejbin mo tukil juntl yekbil. Qe techil, yekbil, yekbil ex txqantl techil qumabil tqanil te qyolbil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 23 1 3 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 4 Nchi okin ttxolil ujbil tun kwal tun tkanet tqanil tichaq ex tun kyok te ttzalajbil. In el tniky tij kyxilen tilbilal, twitzbil, techbil ex tyekbil tichaq at ttxlajela ex tmujbinte tib tukil tzibin. Mujbil kyilbilal tichaq tukil tzibin chikybinkye. Kkwel tbinchin kwal tilbilal junjun tzibin nbaj tujin. Binchil jun tal ujbil tukil jni tilbilal ex tzibin. Ujil ila wiq ujbil tun tajqelin tujbin. Xnaqtzil kyij xqajyol. Tzibil jun tnej yol kyukil qajtzi ex techqaj. Binchil ila wiq qajbil te binchbil junjun yol. Tun tojqelin ttzi kwal tij quman ujbin kyukil balqilqaq, kyukil txolbintz ex qumal jun paqx junjun yol. Tzibil ex mujbil kywitz yol alkye junx kyxilen. Kyoj kykyaqil tzibin tun kyjatz tklojbin kwal qe wiq yol, tuntzan tel kyniky kyij wiq yol ex tichaq nchi ajbina toj jun tzibin. Joybil kyxilen junjun il mo joybil tumil binchajtz tij jun ximbitz Qe yol qeqsinqe, sqitinkux kyjaq ex tkyaqil yekbil ex tkaybil jun tzibin toj jun ujbil. Pol tij tnabil jun ujbin noqx tun tkyaqil techil, tilbilal, tyekbil ex twitzbil tichaq tkux toj ujbil. T-xolinlinx tel tyol aj taqwe ujil. Jun paqx nbat tujin kyij yol nchi jaw sket. Qumal kyqajbil pibinkye yol tojxix tumel. Yekbil qe qajtzi ex techqaj kyjunal, ex at xwiniq iqin kyun, qe junmuj techil jun tqajqojil, qe junmuj techil tajqojil ex at xwiniq iqin kyun. Qe yol junx qajtzi ex techqaj in okin aj t-xi qe ex aj tpon baj kytzibajtz. Qe yol junmuj kyloqil mo kytzeyil. Qe yol at jun techtzib ntxixpaj kyxol: joj jaj, jos jus, pon- pol, mox-mo. Txolbil ujin kyij txolyol ex pkojyol kyukil qe yol ojtzqinqe kyun kwal. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 24 1 4 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Junpaqx n-ujin kwal noqx kyukil twitz. Txixpubil kyxol quman ujin ex kaybin ujin. Kkubel tyekin tukil ttzibin tichaq in el tniky kyij qe tzibin nchi baj tujin. Ttxolil tujajtz quman ex kaybin ujin qujin. Tun tbant tujin kwal jun paqx tij quman ex kaybin ujin. In el tniky tij kyxilen yol ex alqij npon kanina tnabil. Qe yol junx kyxilen: wo = xtxo, labaj = kan, xul = xmatx. Ujil kyij akaj yol ex tun tel kyniky kwal kyij noqx kyun txqantl yol jatumel tzibinqe kuxa. Mujbil qe yol tukil chikybil kyxilen. Qumal tichaq kyajbin yol toj jun tzibin. Mujbil qe yol tukil kyilbilal. In el tniky kyij ttxolil tichaq nbaj ex kyij tlok tnabil jun tzibin ex qe tqob. Wiqbil tichaq mo tichaq o tziky njatz tquman uj. Nbant tpan kyij qe tnejil ex qe txqantil txjalil jun tzibin, tichaq nbant kyun ex tichaq ntquman. Txolbil kyten tichaq nbaj toj jun bibitz mo tqanil jun ti. Nukul tzaqbil mo tzaqwebil kye xjel tij tyol jun tzibin: Titzan? Alkyetzan? Tzen mo Tzan? Jatzan? Titzan qunil?, jtoj?. Qe tlok ex tqob mo taqbil jun il. Qe tlok tnabil jun tzibin ex qe tqob. Binchil ttxolil jun aquntl noqx kyaj tqiky. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 25 1 5 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Nbant tquman tij T-xim tij t-xilen tyol jun tzibin. Npon kanin tij jun il ex nnej tnabil ximil alkye ttxolil tun tkub naj il. Nkub tquman tichaq ban in ela te tij tyol jun tzibin ex alkye mya ban in ela te. Nbant tquman twiyol tij jun nalajtz. In okin ujin tun kwal te joybil tqanil tichaq. Txixpubil kyxol bibitz ex tqanil. Txixpibil kyxol tzibin tqanil ex jun tzibin tij txolbil yol. Qe tqanil nchi etz toj jun ujbil, talujbil, ujmaj ex txqantl. Nukbinte tten jun bibitz, sanjiluj, ttxolil tichaq ex qe txolbil tichaq. Xnaqtzil tib tij ujil quman ex noq kayin. Ujil xqajyol, txolbintz, pakabitz ex xkansil mo txixpubil tnabil bibitz. Ujil ila wiq ujbil toj manujbil. Ujil ila wiq ujbil: kybi loqbil, tajlal kajil, nukbil toj jakubil ex txqantl. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 26 1 6 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 5 Nchi kub ttzibin t-xim ex tnabil kyukil yol. Nchi kub ttzibin techtzib tojxix tumel ex toj tbanil. Tten t-xmilal kwal aj taqwe tzibil ex tten uj. Toj jun tuj kwal tun t-xnaqtzan alkyexix tumel kytzibajt techyol kuyin ex junjunkub. Toj chuqin tun kyaqun kwal, ban tkub kywiqbin jun wiq yol toj jun tal kyujbil. Kchi tzibil txolyol kyukil qe 2wiq yol ate toj qyol mam. Ttxolil ttzuylajtz tzibbil. Kyten techtzib, at kyja njawa kyqan ex at kyja nkuba. Kynuklajtz techtzib aj kytzibet. Tun kytzibin kyukil kuyin techtzib. Tun kytzibin kyukil junjunkub techtzib Nbant ttzibil toj ttxolil ex tumil nukbinte yol. Wiqbil kybi tichaq. Wiqbil qe yol kaybibaj. Qe txel bibaj. Qe yol nchi quman ipbil, nal, tten ex tzalbajil toj ambil ojtxe, jalo ex kbantil. Txolyol ex tnejbinte jun txolyol. Tajbin tak tij kytzibajtz txolyol ex pkojyol. Tajbin xmilaq te pabil junjun tuyol toj jun txolyol. Qe qumabil txolyol. Qe qanbil txolyol ex techil. Qe kaylaj txolyol ex techil. Tzibil qe wiq txolyol. Tzibil txolyol kyukil jun ex ila tichaq. Tokin nim sqit te yekbil yolbin. Qe taltzib ex nimaqtzib. Kyokin nimaqtzib. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 27 1 7 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 6 Nchi ajben tbanil yol tun te tyolbil. Nchi okin tbanil tyol aj tyolin kywitz xjal. Qe yol tun kyokin aj taqwe kwal yolil. Kchi kwel tnukun alkyeqe yol nchi okin toj jun wiq xnaqtzbil. Kchi kkubel tbinchan kwal jun tpujbilyol toj jaxnaqtz. Toj jun swejbil te kyaj elne, kchi kwelex ttzibin kwal alkyechaq txixpubil at toj qyol mam. Qe yol nchi okin te t-xnaqtzbil toj junjun wiq t-xnaqtzbil. A mam yol ex tmojbil junjuntl anqibil. Qe txixpubil, tumel ex ttxolil chi yolin qxjalil toj junjun tembil ex kykojbil. Nximin tij kyqojqojil qe akajyol nchi ok tajtzqin. Qe akajyol Qe yol kyukil techtzib: Ch, ky, tx, tz Qe yol kyukil techtzib: Ch, ky, tx, tz In el tniky tij kyxilen akajyol. Kyxilen kaybibaj ex ipyol toj jun tzibin. Txolinxix tten tyol oja bant kyxol tukil. Kyokin akajyol aj tyolin kwal kyukil tukil ex aj ttzibin jun tuj. Nchi okin ban yol te qumal tzen ta xjal Nbinchi jun pujbil yol aqexix nchi ajben aj tyolin kyxol xjal. Nchi okin qe majin yol toj qyol: me, kami, kar ex txqantl. In ajben pujbil yol aj tkub tzibet jun ujbil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 28 1 8 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 7 Nbant ttzibin kwal toj tumel nukinte tyol. Nchi ajben ila yol aj tyolin ex ttzibin tzen mo tzan nukuma tten junjun yol. Qe techtzib ex qajtzi te tzibil jun yol. Kbinchil aquntl kyij nchi el anqin tij junjun xnaqtz. K-okel aquntl kyun kwal toj chuqin mo tjunal kwal. Il tij tun tkub kytzibin kyaqun twitz sasuj ex ban tun tjaw kyujin ex kychikybin kywitz kyukil. Kchi kwel ttzibin kwal laj t-xaq uj te yekbil kyokin techil ujbin. In el tniky tij tbi ex tqajqojil junjun techtzib toj junjun yol. Tzibil yol ex txolyol kyukil kykyaqil techtzib aj toj techyol mam. Qe tlok yol ex qe tzaqtzbil yol: twitzyol ex jeyol. Qe yol ex qe yol nchi el anqin tij juntl. Qe yol junx kylok. Nbant ttzibin kwal toj tumel ex ttxolil ttzibajtz tyol. Ttxolil tnuklajtz txolyol toj qyol mam. Tokin xwiniq kyukil qajtzi. Qe techil tzibin: tak, xmilaq, tak xmilaq, kab tak, jun tak ex xmilaq. Qe wiq txolyol: qe txolyol junxchin kyten ex qe kab elni kyten. Nukbinte tten jun tnej txolyol. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 29 1 9 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 8 In ajben tyol ex ttziben tun tjyet tqanil tij tchwinqlal Nchi ajben nim wiq tumel tuntzan tjyet tqanil tij tchwinqlal. Binchbil xjelbil te joybil tqanil K-okel taqun kyij kayil tichaq tnejbinte jun ujbil. Kbinchil kwal tij jun tujbil kuij tkyaqil taqun o bant toj jaxnaqtz. Yekil tqanil xpichbil toj ila tumel ex ttxolil: tzibin, tilbilal, swejbin tqanil ex tilbilal yol. Qoptzbil twitz xkutzib tukil tqanil. Qa mintiqe xkubinchbil, at lewuj, sasuj ex kokuj te yekbil tqanil xpichbil. Ximil ex chitpubil tij yol in ok biyit kyoj nim wiq aqbil tqanil: xobilyol, yolbil, qe swejsech, sewsech, ex txqantl. Nukil tqanil ntzaj kykon kaybil. Nukbil xjelbil kxel kye xjal tun tjyet tqanil tij tchwinqlal. Nchi ajben nim wiq tumel tun tnukyet tqanil njyet toj ujtqanil, m a n u j b i l , txqantl. Qe ujbil ex qe xkubinchbil nchi ajbin te yekbil tqanil. Tilbilal, swejbil ex junjuntl ti te nukul tqanil. Nkanet tqanil tichaq tun kwal toj paqanil ex in el tniky tij joybil tqanil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 31 1 ! Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 1 In el kyniky kwal tij tnabil yol ntzaj yolin te kyun tukil, tij otzqibil ex tzibimaj. In el tniky kyij tnabil yol ntzaj quman te kyun tukil ex xjal. Nbant tbinchet ttxolil aquntl tun kwal te kyaj tqiky. Binchil ttxolil aquntl. Yolil kywitz tukil kwal. Tzibil tij yol in etz tbin kyoj aqpil tqanil tichaq. Ujil kyij yolbin kyxol xjal ex kyxol txkup toj naqbitz. Binchil tilbilal xim njatz kyoj pakabitz, bibitz, kaylajtz ex txqantil. Tzibil juntl maj tkyaqil in ok tbin. Tzibil ex ujil tij kyaqil nkub ttzibin ex tichaq o tziky toj kychwinqlal. Nukbinte tten jun yolbin: ajyolil, ajbil, tnabil yol, yolbil ex txqantl.. In el tniky tij tnabil yol in okin kyun tukil ex xjal junjun qij. Tojtzqibil tqanil kyoj xobil yol qxol. In el tiniky tij tnabil yol in ok tbin ex qa at tnabil yol ewin toj yolbinte. Tun tel tniky kwal tij yol in etz tbin toj bibilyol, kubibil ex txqantl. In el tniky tij qe kyyol mos nchi okin toj qyol mam (majin yol). In el tniky tij xim mo nabil ntzaj kyquman pakbabil yol. Nukbinte qe yol nchi okin te chikybil tten ex tqanchalil jun xjal, txukup, tichaq. Tqajqojil xqajyol ex tbibajtz pakbabil yol. Tbanilxix bitz ex quman xqajyol. Xqajyol banxix nchi qajte ex qe mya ban kyqajqojil. Mujbil kynabil qe xjal nchi yolin toj jun bibitz in ok tbin. Mujbil twitz xim njatz kyoj qe bibitz ex tichaq otziky toj tchwinqil kwal. Tojlen qe qumbitz, kawbil ex tumil qchwinqil ntzaj quman toj qja ex toj qkojbil toj junjun anqibil kyun qtata ex qchman. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 32 1 " Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . In el tiniky kyij yol nchi yolajtz tij ojtzqibil Qe xjel ex tzaqbilkye tibaj jun yol mo jun ti. Chikybil yol toj qyol toj tkyaqil xnaqtzbil qin kyun kwal. Jyol tqanil tibaj kyojtzqibil qchman tun txi kyqanin kye mambaj mo tatbaj ex kye chman. Tun tok kytzibin twitz slewuj mo sasuj kybi kykyaqil il nchi ojqelin toj jaxnaqtzbil ex toj kojbil. Chikybil kyij qe ojtzqibil kyoj qe txqantl txnaqtzbil kwal: ojtzqibil twitz txotx, ojtzqibil tnam, ojtzqibil ajlabil ex txqantl yol. In el tniky kwal kyij xnaqtz tkujil jun yol nkub yolin twitz. Aj tbinte tbi jun yol tun tkub yolin, bex npon kanin tichaq kkwel quman tibaj yol. In el tniky tij nukbinte jun yol nkub yolin. Npon kanin kyij tlokil ex taqpibil mo tqob jun il ex noq ti Nkub tquman t-xim ex tnabil qa ban mo mya ban in ela jun yol in ok tbin. 2 Nbant tquman kyij t-xim ex tnabil aj taqe yolil. Nchi okin aqunbil toj ttxolil tqumlajtz t-xim ex tnabil tojxix tumel. Tqajqojil tyol aj taqe yolil kywitz tukil ex xjal. Kchi kkwel qoyit kwal toj chuqin mo klojin tun kyyolin tibaj junjun wiq yol, tuntzan kyquman tij kyxim ex kynabil. Kkwel kytzibin kyxim tij jun ti ex kynabil. Kchi ikyex ujilte kywitz kyukil. Kwel kybinchin tilbilal xim nkub kyyolin. Nbant tqumante jun tyol tibaj jun ti. Nbant tquman juntl maj jun ti in ok tbin: pakabitz, bibitz, lajbitz, kaylajbitz, ponbitz, xqajyol, chijunyol, qumbitz, ex txqantl. Ttxolil quman yol: kqumlajtz junjun yol ex tqajqojil kywi kwal aj kyyolin. Kyxilen ex xnaqtzbil ntzaj kyqon qumbitz te qchwinqil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 33 1 # Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Nbant tchikybin tumil ex txilen tnabil ex t-xim. Qumabil bibitz, pakabitz, xqajyol ex bitz nchi bant tunx kwal. Kykyaqil kwal kchi bil, kchi ujil, kchi tzibil ex kchi ikyex yolil kywitz kyukil kyij pakabitz, bitz ex xim nkub kyyolin ex nkub kytzibin. Yolil toj jun yolbil. Yolil toj jun xobyolbil. Tzibil tkyaqil yol in ok tbin. Ujil tij tkyaqil tzibin. Jikysil kytzibin. Yolil kyij pakbabil. Qumabil txilen nabil ex xim njatz toj wiq tzibin ex tichaq o tziky toj tchwinqil kwal. Qumabil tij in el tniky tij tkyaqil yol in ok tbin. Nbant tnukun toj ttxolil kyij t-xim ex tnabil. Nbant tnukun tyol aj tok yolil toj jun yolbil. Qe kaybibaj yol nchi ajben te chikybil xjal, tichaq ex tembil. Qumabil kyten tichaq at txlajela kwal toj kykyaqil ambil. Qumabil yol nbaj yolit kyoj yolbil. Qumal tumil ttxolil aquntl te oxin tqiky aquntl. Qe yol nchi ajbin te yolbil jun bibitz, aj txi qe, toj tnikyaj ex jupbil mo twipin: Jun qale toj jun qij toj qijil, nimxixtaq jbal nkubtaq, me noq tej, ex txqantil Qe yol nchi ajbin te mojbil aj tjapin yupj jun bibitz moqa jun nabil: Ikytzantzja.. Tuntzan ikyjo Tej tpon baj Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 34 1 $ Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 3 Nchi okin yekbil ex yekbil txmilal kwal aj taqe yolil. In el tniky kwal kyij techil ex yekbil tqanil nchi okin toj tkojbil. Qe techil ex tilbilal tqanil nchi okin toj tkojbil ex tanqibil. Kkwel kybinchin kwal tkyaqil tilbilal techil, tilbilal ex yekbil tqanil in okin toj jaxnaqtz, jaxnaqtzbil ex kojbil. Binchil kyilbilal tqanil toj nimbe, tilbilal il ex tichaq kye xjal. Binchil jun kyujbil kwal noq tukil tilbilal. Binchil jun kyujbil kwal kyukil kypakabitz ex jni txqantl tpakbabil yol. Qe yekbil ex yekbil txmilal kwal te mojbil qumabil txim ex tnabil. Pujbil tqanil atekux toj jun swejbil, tilbilal ex tilbil ttxotxil jun tnam. Qe binchil ex qe yekbil tqanil toj jun schabil. Qe tqanil nchi kub qumet tukil tilbilal. In el tniky kyij techil ex tilbilal tqanil tichaq. Qe tilbilal ex techil nchi okin toj nimbe ex qe tilbil mo techi mya ban. Kyokin tilbilal ex techil aqbil tqanil txolil kaybil qxmilal ex tilbilal mo techil qumabil tqanil kye xjal. In el tniky kyij tilbilal ujbil tibaj tichaq o tziky mo nbaj toj tchwinqil jun tnam. Qe ujbil nim kyilbilal tnalajtz jun ti at toj. Qe yol nchi okin te kumal tqajqojil kywi txkup: njaqin (Chej) K-yekjil kyxmilal ex k-okil tqajqojil kywi txkup aj kyquman jun pakab. Tnukajtz tten ujbitz. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 35 1 % Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 4 Nchi okin tkyaqil ttxolil ex tumil ujin tun kwal te joybil tqanil tichaq te tojtzqibil ex te ttzalajbil. In el tniky tij ttxolil quman ex kayin ujin. Tun tujin kwal toj kabe tumil, tnejil tij quman ujin ex tkab kaybin ujin. Tun kyujin kwal toj klojin mo chuqin ex kyjunal tij ila wiq ujbil. Kkwel kybinchin tilbilal ex kkwel kychikybin tichaq sel kyniky tij tqanil nbaj kyujin mo kyschin. Xnaqtzil tij ttxolil tujajtz jun tzibin mo jun ujbil. Yolil tij tqanil tichaq nbaj tujin ex ttzibin. Yolil, tzibil ex ujil tkyaqil nbaj kytzibin tibaj tkyaqil qnikybil toj qkojbil. Yekil tumil tzan in etza qumana tqanil toj xobyolbil ex kaybibil. Qe techbil ujin ex kyajbin toj jun tzibin. Tun kyel najsit takpibil ujin tij kaybin ujin: nyekaj kywi kwal, nyekaj ttxow kytzi, nkub kyyekin tukil twi kyqob. Ujil jun bibitz mo nalajtz tojxix tumel. Xnaqtzil quman ex kaybin uj. Tun tajqelin ex tbanil tun tqajqojina tujbin kwal. In el tniky kyij kyilbilal tzibin aj taqe ujil tukil twitz mo ttzi. Qe tilbilal jun tzibin ex tyol tzibin. Npon kanin kwal tij tyol jun tzibin noq tun tbi ex qe tilbilal. Qe tilbilal tqanil atek toj jaxnaqtz, jaxnaqtzbil, kojbil, tnam ex maqtnam. Kyajben qe yol qaqsinqe ex sqitin kyjaq tzibinqe toj jun uj. In el kyniky kwal kyij kyajbin yol toj junjun tzibin toj tkaybitz ex tqumajtz. Qe yol ex tuyol te qumabil tkokjil, ttxutxjil, tqajtil, tmakle ex tkaybil tichaq. Qe yol nchi qonte tqanil aj tiky junjun tqiky ti: tunpitzin, noqtzin tun, kyjaxpa, yajxitl, bex xi, kub naj, ex txqantil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 36 1 & Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Qe yol nchi qonte tqanil ambil ja nchi ikye junjun ti: otaq tzok, tej, tzmaxi, yajxitl, bex Ujil kyibaj tqanil ex tzibil tijo in el tniky kwal tij toj sasuj ex kikyex qumalte kywitz tukil. Ban tok aquntl tjunalin ex toj chuqin. Kkwel ttzibin kwal tkyaqil tqanil nbaj tujin. Ujil kyxim xjal toj jun ujmaj ex tzibil ti k K-elel kyniky tij. Ujil tkyaqil jun tzibin mo noq jun tqanil. Nbant tquman kwal tqanil tyol jun tzibin tibaj tichaq. Ttxolil binchbil aquntl te tkyajin mo tjweyin tqiky. Ttxolil tbinchajtz tij jun il. Ttxolil tbinchajtz jun il toj jun bibitz. Nabil tichaq ntquman jun bibitz. Ximil ttzaqbajtz jun xjel njaw bant tibajxi jun bibitz. Qumal tqanil tzen pon baj twi jun bibitz. Nbant tjyon tqanil tichaq tun tokin te txnaqtzbil ex te txjelbil Qe tzibin tij tqanil tichaq nbaj. Qe tzibin tij kynabil ex kyxim xjal tij jun ti. In el tniky tij txim jun ajtzibil toj jun tzibin. Nbant tjatz jun xim tun te mojbil tyol yoj jun tzibin. Ntzalajxix aj tok ujil kyij xqajyol, txolbintz, pakabitz ex bibitz. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 37 1 / Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 5 Nchi okin yol toj tumil tun kwal te tzibil t-xim ex tnabil. In el tniky alkye ttxixpubil yol nbaj aj ttzibin: qa noq jun mo ila tichaq, alkye qe xjal, ambil ex t-xel bibaj toj jun txolyol. Kybi tichaq at twitz kyaj ex twitz txotx: qe bibaj. Kchi aqunal kwal toj chuqin ex kyjunalin. Kchi xnaqtzil tij etzbil tichaq. Kchi tzibil txqan ipyol ex kxel tjikysin ajxnaqtzal tij kytzibajtz. Qe yol nchi okin te qumabil kyajlal tichaq: qe ajlabil, txqan, ila, nimx, kykyaqil, tkyaqilx. Kyokin qe yol kaybibaj: Jun saq ja, kabe qeq wi ex txqantl. Yekbil xjal toj txolyol, aqe txelbibaj: aqina, aya, a, aqo, aqoya, aqeya, aqe. Tumil etzbil tichaq: Tnejil xjal: n a Nwia tkab xjal: t a Twia oxin xjal: t Twi tnejil chuq xjal qkyaqil tij jun ti: q a Qwia tnejil chuq xjal noq jtebin qbaj tij jun ti: q Qwi tkab chuq xjal: ky a Kywia toxin chuq xjal: ky Kywi atzan te a, noq te tzaqtzbil txel bibaj. Ambil, ajbinchil ex qe tzaqtzbil ipyol aj kykub poqit. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 38 1 ( Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Qe txelbibaj te yekbil ajbinchil ipyol: chin, qo, chi. Nchin wana, nwana, nwan, nqo wana, nqo wan, nchi wana, nchi wan. Ujil txqan tzibin ex yekil kytxuyil xim toj jun tzibin. Tzibil tqanil jun tzibin toj swejbil yol, tnukajtz tzibin ex tnukajtz xim. Kytzibajtz txolyol kyukil ipyol, kaybibaj ex bibaj: Nlipin jun sbuy kuk tibaj tze. In el tniky kwal tij kylokyol, tzaqtzbilkye ex qumabil jubbil toj kyqajqojil. Qe yol junx kylok: qan, qanxix, qankyaq, qanaq, qanbil, qansil, qanil, ajqanil, qanchal, qaniyin, saqqan. Wiqbil yol tun tajlal kyqajbil. Xnaqtzil tij kyqumlajtz yol jun paqx, tun tkub jubbil toj tnejil qajbil: tembil, qankyaq, xkyaqlinpa, josbil, jaxnaqtzbil, ajxpotzil, xpotzbil, xlokkyaj. Tumil kynuklajtz qajtzi ex techqaj toj jun yol: al, la, lanch ex txqantil. Nchi okin nim wiq yol tun kwal aj ttzibin. Qe yol junx kyxilen: wo xtxo, txkup txuk Qe yol kyiqinkyib: Jawni kubni, nim mu Qe yol ikyx kytzibajtzja me mya junx kyxilen: bi = Abuela bi = Pollito Mujbabil kyxol kabe xim mo ti. Qe txolyol nchi okinxix tuj tja aj tyolin tukil ttat, tnan ex txqantl. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 39 1 ) Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . In okin banxix tnukbajtz qyol tun kwal aj ttzibin jun pi tzibin. Tbi yol nkub chikybit toj jun tzibin. Ujil txqan tzibin ex yekil kytxuyil xim toj jun tzibin. Tzibil tqanil jun tzibin toj swejbil yol, tnukajtz tzibin ex tnukajtz xim. Kytxuyil ex tal txolyol toj jun pkojyol. Qe txolyol nchi okin te jaqbil, chikybil ex jupbil jun tzibin. Qe wiq txolyol nchi okin te qanbil mo xjelbil, te kaylaj mo xobtzil toj junjun chikybil ex txolbil yol. Qe yol nchi okin te qumal minbil: Minti, Mix al, Mina, Mintilo, Mintila, Minlay ex txqantl. Ttxolil kytzibajtz techqaj ex qajtzi toj jun tzibin ex jachaq nchi okina. 6 Nchiy ttxolil tyol kwal kyukil akaj yol toj qyol mam. In el tniky kwal tij kyxilen yol aj tkub tkayin nukbil kylokyol. Qe akajyol. Xnaqtzil kyij akaj yol ex kyilbilal. Pibin kyten akajyol Tumil ex ttxolil kybinchajtz akaj yol. Binchil kyilbilal akaj yol. Ujil kyij uj tzibinqe kyukil akaj yol. Tzibil kyukil akaj yol. Kayil qa banxix kyten akaj yol. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 40 2 = Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . In el kyniky kwal kyij qe yol nchi tzibit kyukil qe techqaj junmuj kyten ex at xwiniq iqin kyun, nchi okin toj jun txolyol ex jun tzibin. Tzibil kybi tichaq at twitz kyaj ex twitz txotx. Tzibil kybi tichaq kybinchbin xjal. Ujil kyij yol kyukil techtzib: ch, ch, ky, ky, tx, tx, tz, tz, Qe yol nchi tzibit tukl i ex y, u ex w, q ex q, k ex k, t ex t, x ex , Qe yol nchi tzibit tukil j, q, x, , r. Tumil ex kytzibajtz yol: qanbaj, mambaj, tembil, xtunbil, txanbaj, onbil, qunbil, pombil ex txqantil. Qe yol nchi tzibit tukil m nejni twitz b, ambil, txembil ex txqantil. Nbant tjyon yol kyoj pujbilyol. Pujbilyol. Nukbinkye yol toj jun pujbilyol. Txolbil kye yol tzenx mo tzanx nukbinte techyol mam. Chikybil kyxilen yol toj qyol mam. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 41 2 1 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 7 Nbant ttzibin jun yol toj tumel tnuklajtz qyol. Nkub ttzibin jun ti o tziky toj tchwinqil. Nchi okin ila wiq txolyol tun aj tkub ttzibin jun ti o tziky toj tchwinqil. Nal tichaq o tziky toj kychwinqil kwal, qa ban tun kyxi onit, qa mya ban tun kyxi sojit ex onit. Tzibil ex ujil tkyaqil kbajil kytzibin, Kxel ambil te tkyaqil. Qe kaybibaj toj jun tzibin te chikybil jun ti. Tzibin jun chikybil kyij xjal, txkup ex tze. Qe yol te mujbil kye txolyol. Tzibil ex qumal bibitz. Txixpubil kyxol banax bibitz ex noq nablinx. In el tniky tij ila wiq bibil tzen: bibitz, tichaq in iky kyij xjal ex txqantil. Tumel tzen tun tkub tzibite noq tichaq nbaj toj tchwinqlal. Jyol tbi jun tzibin. Kayil alkyechaq tnejbinte jun bibitz. Tnuklajtz jun tzibin tij tqanil ojtzqibil. Ttxolil ttzibajtz jun tzibin, nej kxel qe ttxuyil txolyol ex qe tqob mo tzaqsbilte. Nbant ttzibin tqanil tichaq in iky toj tchwinqil junjun qij. Tichaq tqanil tun tkub tzibit tij jun ti: titzan, jtoja, tzen, titzan qunil, ex txqantil. Tzibil jun sanjiluj, tqanil aquntl, tqanil tichaq in iky. Nukbil tij jun ti tun tkub tzibit: nej kkwel nuket txilen, kkwel tzibitz ex kkwel kayit. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 42 2 2 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Tzibil jun sanjiluj te qanbil, te qolbil ex te aqbil mo qol tqanil. Kbinchil ujbil tun junjun kwal. Jun yekbil tij tkyaqil kwal toj jun qlixje. Nukbil tij jun xpichbil: nukbil tij tqanil tun tkanet, qe aqunbil te joybil tqanil, nukul tqanil ex chikybil tqanil xkanet mo xbaj xpichit. Jun xjelbil tqanil. Nukbil tij jun xjelbil, binchil xjelbil, nukul ambil, xjelil xjelbil ex tzibil tqanil xkanet tun xjelbil. Tzibil tbinchajtz una quntl. Tzibil jun uj te nukbil twitz aquntl tun t-xi qiyit. Tichaq nkub tzibit toj jun tqanil: tajlal qij, tembil, tajlal ambil, kybi xjal, ti xbaj, txolbil tij xbaj ex tzen pon baja. Kokin uj tzibenqe te nukbil kyjiky una quntl. Kbinchil ex ktzibil pakabitz te qumabil xim ex nabil. Ttxolil kytzibajtz pakabitz. Kyqajqojil kyqumlajtz yol toj jun pakabitz. Qe yol nchi xqajin toj jun pakabitz. Qe yol nchi ajbin te qol ttxolil pakabitz: nakaj, tzen, noqit ex txqantl. Ttxolil tyol pakbabil ex tnabil, tbis ex txim ajpakabil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 43 2 3 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 8 In okin qyol mam tun kwal te xpichbil ex te joybil tqanil ojtzqibil. Nbant tjyon tqanil xpichbil toj txnaqtzbil. Tumil ex ttxolil kybinchajtz xjelbil te xpichbil. Binchil jun xjelbil tibaj kyojtzqibil qxjalil toj kyja ex toj kojbil tukil junjun wiq yol tun jun chuq kwal: tibaj awaj kjon, utzin ex nimqij. Xpichil tqanil jun yol mo jun chuq ojtzqibil toj qkojbil. Tzibil jun ujbil tukil tkyaqil tqanil kyaqun kwal nkanet tukil xpichbil. Tumil ex ttxolil qanbil kye xjel toj jun xjelbil. Aqbil tqanil nkanet toj xpichbil, toj txilyol, bibilyol, kubibil. Aqbil tqanil nkanet kyoj tqanil aquntl ex kyxim xjal. Nchi okin kykyaqil aqunbil te nukbil tqanil xpichbil tun kwal. Nukubil tqanil xpichbil: tichaq baj, ambil, tenbil ex tajbin. Qe ttxolil te yekbil tqanil xpichbil: swejin tqanil, tnuklajtz yol, tnuklajtz xim, jukpibil ex tajlal tichaq. Nbant tnukun tojxix ttxolil tkyaqil tqanil xpichbil nkanet tun kwal. Tnuklajtz jun ujbil ex tichaq tkux toj. Jikysil tij tqanil xpichbil. Binchil tqanil ambil, aquntl ex kyaqun xjal tij xpichbil. Binchil jun tembil tqanil xpichbil toj jaxnaqtzbil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 45 2 5 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 1 Npujet toj twi kwal nim yol nyolajtz kyun xjal toj tkojbil In el tniky kyij tzaqsbil tqanil in ok tbin kyxol xjal. Npujet toj twi kwal jni yol nyolajtz toj jun chmabil ex toj jni be kyun xjal toj kojbil. Nchi bin kwal kyij yolbil in okin kyun xjal toj kykojbil. Bil tij yolbin in ok toj jun chmabil toj jaxnaqtzbil. Bil tij yolbil in okin toj junjun qol tqanil kyun axnaqtzal ex kyun xjal toj kojbil Nbinchin kwal nim aquntl tij xkub tquman ajxnaqtzal. Bil tij toklen xmilal kyun junjun ajqanil moqa ajyoqil. Bil tij yolbil in okin tzenku nxi qoyet jun tqanil toj jaxnaqtz. Nkub kyyolin juntl maj tij matxa tzel kyniky tij. Kxel chikybin tqanil tichaq oje baj toj kychwiqlal. Nkub tyolin juntl maj tij matxa baj tbin toj yolbil teku xujin. Nchikybin kyuka tukil tij tqanil ntzaj quman una qbil tqanil. Ntzaqben ex nxjelin kwal tij nim xjel nbant toj jaxnaqbil. In el tniky kwal kyij: t-xjalil jun bibitz, tenbil, ambil ex txqantl in ok tbin toj nim xobil yol. Nchi pujet tqanil toj twi kwal aqe tzibinqe una qajqanbil, ujyekbil, napokchwinqlal ex txqantl; aj kyjaw tschin ajxnaqtzal. Binchbil aquntl te kyaje mo txqantl tqiky. In el tniky kyij tqanil itekux kyoj aqunabil te kaybibitz: yolbil, xobilyol, kaybitz ex txqantl. Nximin ti tajbin tqanil aj qyolin: te qumbil tten xmilal, te sanjil, te tzalbajil ex txqantl. Nmujbin tij ttxolil yol ex in el tniky tij tqajqojil kyyol xjal. Nyolin tij nim bixnaqtz matxa tzel tniky tij. Nquman tij tichaq kbajel toj jun tqanil in ok tbin, nchex tnablin qe xim ikyx kyxilen. Nximin tij t-xilin tqanil nkub tujin mo in ok tbin. Npujet t-xim yol tun kwal. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 46 2 6 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Nchi kub tnukun tqanil juniky kyxim aqe oja chi ul toj tqob ex nximin tij tzaqbilkye kxel. Banxix tzaqbil kye xjel nxi tqon aj ttzaj qanin te. Binchbil qe xjel nchi ajben te joybil tqanil. Nquman nim maj tij in ok tbin tzen nchi yolin xjal toj kojbil. Npujet toj twi jni yol nyolajtz kyun xjal tojile kojbil. 2 Nten yolil kyukil tukil tun tqumet tqanil tzenku in okan kyun xjal toj kojbil. Banxix tqajtil toj twi ex qe tyol aj tyolin tukil mo kyukil tuka. Qe wiq aqunabil tyolajtz yol: mu toj twi, nim toj twi tzenku nyolin. Nyolin tij ila yol nyolajtz toj kojbil kyuka tuka. Nxpichin tij junjun yol mikyxe tyolajtz tzenku tyol. Nyolin kwal tojxix tumel kyukil tukil toj jaxnaqtzbil. Toj chuqan nchi yolina kwal tibaj tumel yol Mam. Nchi bin kwal tij tqajtil kyyol xjal toj kojbil ex nkub kyquman juntl maj. Toj chuqin ex toj kakabchaq nchi yolin kwal tij jni otziky toj kychwinqlal. Nchi yolin kwal tij tchwinqlal qtxu txotx tun matxa kub yaj tun winaq. Nchi yolin kwal toj chuqin tij txolyol tun tqumet jni otziky toj kychwinqlal. Aj tyolin kwal kxel tkayin qa kuj kqajtil twi mo qa cheba k-yolila kyukil tukil. Nchi okin tqanil tun aj tyolin kyukil tukil. Nquman kyij yol ntbin kyoj nim xol tqanil yol. Aj tyolin k-okilxix yol tun tzenkux tabqi tukil nyolin. Nbant tnukbinte kwal toj ttxolil aqe tqanil nchi tzaj quman te. Nukunxix nyolin tij oja tziky toj tchwinqlal. Chikybil tij tten jni tichaq at ttxlaj. In okin txolyol tun, te qumalte jni otziky toj tchwinqlal. Nquman tijo bibitz, yolbitz ex txqantl yol oja chi tbinte. Npon t-xim tij aquntl kbantil tukil tqanil ntzaj quman te. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 47 2 7 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Binchbil akajqanil, bibitz, pakabitz, ponbitz, bitz ex txqantl aquntl noq yolin tten. Toj kakabchaq nchi quman kwal tijo bibitz ex yolbitz. Nbinchin kwal ila aquntl tij tumel qyol mam toj chuqin. Nbinchin kwal ila aqbil tqanil, bibitz, pakabitz, ponbitz ex bitz nchi bitzajtz toj tkojbil. Nyolin kyuka tuka toj xobil yol tij nim tumil ntzaj tbin. Toj chuqin te kakabchaq nquman kwal nim yol tojxix ttxolil tzenku in ok tbin. Nbantl tyolin toj yolbil kyuka tukil. Tojxix ttxolil tqanil nxi tquman kye tuka tzen nyolin. Nten yolil toj junjun chmabil tuka tkyaqil tkujbil tun tmuje t-xim kyukil tukil. Banxix nukbinte tqanil tzen tajbil t-xim. Nbinchin qe xjel ex kxel tnablin tzaqbilkye ktzajil qon. In okin jni kaybibaj tun te qumalte tichaq tbi junjun ti at twitz txotx. Nim tzalajbil aj t-xikybit ex aj tpon baj jun yolbin kyun kwal ex tij xjal toj jaxnaqtzbil. 3 Nchi pujet tqanil yolin k y t e n , tzibinqe ex itekux kyoj tilbil nchi ajben toj tkojbil. Nkub tyekin txixpubil kyxol wiq tqanil: aqe nchi ok kayit, nchi ok biyit ex txqantl. Xkansil yekbil t-xmilal tun tajben te aqbil tqanil kye tukil. Nbinchin kwal ila aquntl in okin tun tchiy yol toj tumel ex toj ttxolil. Nkub tyekyin kwal tkujbil tij t-xmilal tzen nyolin kyukil tukil. Nquman kwal tij qol tqanil kye tukil toj jaxnaqtzbil. Nyolin kyukil tukil toj jaxnaqtzil tibaj t-xilen qyol toj kojbil. Nchi kayen toj be tzen t-xi junjun be ex ja npon baja. Nchi xnaqtzan kwal tun tnimix kyyol ex tun tbant junjuntl akajyol kyun. Nchi ajben yekbil t-xmilal tun tchikybit tnabil t-xim kye tukil. In ajben tqanil njatz kyoj aqunabil tilbil jun ti. In okin aqunabil te mojbilte tun tel tniky tij qol tqanil kye xjal. In el pujet tqanil tzibin ex mya tzibin toj twi. Nchi ok tyekyin qe tilbilal at kyokin toj tanqibil ex ite toj tkojbil. In el tniky tij ila tumel kybe xkotzon tkub toj junjun tnam. In okin nim wiq tilbilal tun tel bant yol tojxix tumil kyun kwal. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 48 2 8 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 4 In ajben nim wiq tumel tzen tun tbante tujin tojxix tumel. Npujet toj twi tijo tzibinku kyoj nim wiq t-xaq uj. Chikybil kyxilen tilbilal ite toj tkojbil. Nchi binchin jun tibilal txotx ex ntchikyban tichaq kyxilen. Nchi ujen kwal toj chuqin tun tpujet tichaq ntquman uj. Nchi binchin kwal ila uj: aqbil tqanil, bibitz, pakabitz ex txqantl. Chuqin te oxoxchaq kchi ujen kwal tibaj tzibinku toj txqa uj. Nbinchin kwal tnukubitz xnaqtz tij najlajtz. Nbinchin kwal ttxolil tnabl tij nukubilte najlajtz: teku tiky toj chwinqil, nbaj jalen ex kyikyil toj chwinqlal. Nbinchin kwal ila aquntl tibaj ttzajlen tzib te tkojbil. Ntzibin kwal kyij ila aqunabil tun tlijet xnaqtzbil tij ujil. Nxpichin kwal toj tkojbil tij tichaq jaku tziky toj tchwinqlal. Toj chuqin nchi tzibin kwal ila tyol tun tbant kynukun txolyol. Chikybil tqanil ntzaj kyqon tilbilal ite toj jaxnaqtzbil. In okin nim uj tzibinqe, tun tbant tujin tojxix tumel ex toj ttxolil. Tmij xim toj jun tzibin exqa txqantl xim nchi ajben te mojbil. Txolbil tqiky jun tzibin. Tkub tnabl tij nukubilte najlajtz: teku tiky toj chwinqil, nbaj jalen ex kyikyil toj chwinqil. Nyekyin tij taqnajtz una quntl tzen nxi qeyin ex npon baje tzib te tkojbil. Aj tkub tujin jun tzibin, in el tniky tij t-xikyil jun il ex tichaq mya ban tzulkanin tun. Nchi bant nejqanil tij jun biyol tun tjeyt tqanil. In okin nim wiq tumil schibil, tun tel tniky tij ila uj qol tqanil. In el tniky qe yol ex tuyol nkyquman ntnan xjal: siq, niky, bil, mak ex kaybil. Qe yol nchi ajben te mujbil kabe xim mo tzibin: tun, mya, teku, tuntzan, ex txqantl. Aj tujin tij nim wiq uj kxel tnikun tichaq kbantil ex ti tajbil aj tujin. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 49 2 9 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Aj tujin jun tzibin in el pujet toj twi qa pakbil mo qol tqanil. Nchex tlajon aquntl te kyaje kyjiky. Nchi tzibin kwal kyxim tij tchwinqlal kykojbil. Nchi tzibin kwal bibitz, xim, pombitz, nabitz, lajqanil ex junjutl yol. Ntzibin kwal tij ila tumel tzen tun tjatza tkojbil toj il. Nchi jyon kwal ila tumel tun miti pon kanen jun il toj kychwinqlal. Nchi tzaqben kwal tij ila xjel toj jaxnaqtzbil. Nchi xjelin kwal tij nim tumel t-xnaqtzajtz ujbil. Nchi ujin kwal tij ila uj ite toj jaxnaqtzbil tun tbant kyujin tojxix tumel. Njyon kwal toj uj tichaq ttxolil tun tbant tujil tojix tumel. Nchi jyon kwal tij akajyol toj ila uj chi okin tun tchiy yol Mam. Nchi yolin kwal tij twitz xnaqtz ujbil toj jaxnaqtzbil. In okin tumxnaqtz ex aqunabl tun tchiy t-xim, tnabl tun tjyon tumel ujbil. In ujin, nqanin tumel ujbil kyukyil ajxnaqtzal nchi aqunan. Nkanet il tun toj uj nkub tujin ex nnej tnabil bisil tij tumel tzen tun tkub naj. In el pujet toj twitz tzen nkub naj jun il kyun xjal tzibinqe toj jun nalajtz. Nquman tij nim tzaqbil ex xjelbil aqe miti nchi jatz yekyin toj jun uj. Tzibil tajbil jun xjal aj tkub tujin jun tzibin. Nkub tpan jnijo tichaq oje baj toj chwinqel ex junjun yol ntzaj tquman tkux toj uj. In el tniky tij jun tzibin njatz tquman tqanil tij obaj ex qe ntzaj kyquman kyyol xjal tij jun ti. Nximin tij nkub tujin ex in el chikypaj t-xim ajtzibil toj twitz. Nkub tyekyin tzen in ela pujeta t-xim tij jun biyol aj tkub tujan. Wiq tumel tzen tun tkujixa ujin kwal Jikybil tij ujin kwal a minti nqajte twi. Chisbil kuj tiky tujin a minti nqajte twi. Nkub tkujin tumel ujbil matxi baj taqin. Tajbil tun tujin kyij pakbabil uj: xqajyol, txolbintz, pakab, bibitz. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 50 2 0 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 5 Nchi bant uj tun te aqbil tqanil ex pakbabil yol, nukunxix tten txow kyij ex jni biyol tzibin kyoj. In ok tyekyin ila ttxolil tun ttzibajtz junjun uj te aqbil tqanil. Nukbinte ttxow tij jun ujbil: Tbi ujbil ex tzaqsbil tbi. Toj chuqin nchi binchin tij uj tzaqlen tten. Nchi tzibin kyxim toj ila uj Jyol tqanil tibaj ttxuyil yol exqe tqob yol toj junjun pi yol. Kwel kytzibin kyxim ex kynabl toj tumel. Tzibil tkyaqil yol in ok tbin toj jaxnaqtzbil ex kojbil toj pkojin kyten Yolil toj jun yolbil tij tnabl ex ttxim. Tzibil aqbil tqanil toj chuq kytten kwal. Nchi tzibin ila wiq tqanil in okin tumel tzibil kyun. Nbinchin kyij ila uj qol tqanil toj jaxnaqtzal ex toj kojbil. Nchi tzibin kwal ila aqbil tqanil toj uj ex toj ttxolil tzibinte kyun. Nchi binchin ila aqunabil tun tqumet ila tqanil toj jaxnaqtzbil. Toj chuqchaq nchi tzibin kwal tij toklen nukubil yol. Nbinchin kwal ila txol yol toj nukubilte tten txolyol. Tmij xim toj junjun tnejyol. Wiq tnejyol: jaqbil, tmij ex jupbil. Wiq tnejyol noq tun nyolajtz toj, te: chikybil, kubsil kujbaj, nabil jun obaj ex qol tqanil. In el tniky tij kyajbil nim wiq tzibin. Ntzibin kyij uj nchi okin te aqbil tqanil, nkub tbinchin tzeku ttxolil tzibil. Txixpubil kyxol nim wiq uj nchi ajben toj qaqin: Txolbil ti, yekyil tqanil, qol tqanil, qunbil tzalajbil, sanjiluj, chintqanil ex txqantl. In ok tajtzqin uj qol tqanil ex nbinchin tqanil toj jaxnaqtz tichaq nbaj toj kojbil. Aj ttzibin kchi kwel tnikun biyol tzen nchi kub nikuna kyoj uj aqbil tqanil. Nchi ajben ila wiq tilbilal iteku kyoj uj aqbil tqanil aj ttzibin. Qe wiq txolyol nim kyxilen. Nchi ajben wiq yol tun aj ttzibin jun tnejyol. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 51 2 ! Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Binchil uj te chotjil ex pakbabil yol toj ttxolil ttzibajtz junjun uj. Txixpubil toj nukbinte jun txolintzib ex jun xawinpakab. Nbinchin kwal tij ila bibitz nchiyolajtz toj tkojbil. Nmujbin kwal tij bibitz tukil qikyyol. Njyon kwal tij akajyol toj pakabitz ex nbinchin ila pakabitz tij qtxu txotx. Ntzibin kwal kyij bibitz nkub kyquman xjal toj kojbil. Ntzibin kwal kyij ila bibil toj tuj. Nnukun kwal ttxolil tyolajtz yol toj tkojbil. Ntzibin kwal ila txolyol tojxix tumel tibaj tchwinqlal txotx. Ntzibin kwal tij ila wiq tzibil txolbinxix: bibitz, kaylajtz, pokchwinqla ex abxnabil Ntzibin kwal tij toklen yol Mam toj tkojbil ex toj tchwinqlal. In aqunan kwal tij mujbin ex pabil tzibin toj junjun yolbin. Toj chuqchaq nbinchin kwal ila tuyol tun tmujit tumel ttzibajtz junjun tzibil. Aj ttzibin tij jun uj kchi okil ila aqunabil nchi ajben te tzibil pakbabil. Nxkansin kyij tzibin pakbabil. (xawinpakab, tnejpakab, pakab). Njyon tumil moqa ttxolil tzibin itek twitz uj tun tel chiy ttzibin. In el tniky kye tzaqsbil jun tzibin txolbinxix: Tbi ujbil, biyol, tajbil, tembil, ambil, tqiky nbaj, txjalil ex tzen npon baja xim. Wiq tzibin txolbinxix: nabil, abxnabil, kaylajtz, pokchwinqlal ex napokchwinqlal. Mujbabil kyxol wiq tzibin txolbinxix: bibitz, kaylajtz, pokchwinqla, abxnabil ex junjuntl yol nyolajtza. In okin nukbil tzqibyol tun aj ttzibin nim wiq tzibbin. Qe tuyol nchi ajben te qol jun xim mya ikyxixja tzen tzibinqa. Qe yol nchi ajben te mujbil kyxol txqantl yol tun tban jun tzibin. Qe tuyol nchi ajben te mujbil kabe xim. Qe txolyol nchi ajben te xikybil, chikypil ex wipin jun tnejyol nkub ttzibin. Qe txolyol axbil, xjelbil ex kaylaj nchi okin aj tkub tzibit jun txolbibil. Kyokin txolyol te axbil ex myabil kyoj tnejyol aj tzibin Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 52 2 " Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 6 In okin nim tumel tun kwal tun tnimix mo tchiy tyol. Nchi ajben nim kyxilen yol tun kwal aj tzibin. Nximin kwal kyij yol aqe miti in el tniky tij kyxilnin. Toj chuqchaq nbinchin kwal ila tuyol tun tmujit tumil ttzibajtz junjun tzibil. Nchi kub tquman kwal aqe yol aqe miti in el tniky tij kyxilen. Nxpichin kwal kyukil tij xjal tij tzelpona junjun yol aqe mina in el tniky kyij. Nmuchsin tij jni tzelpina junjun yol aqe mya ojtzqinqe tun titzan chi elpuna. Ntzibin kwal kyij yol junx kyxilen toj jni nbaj kub ttzibin. Ntzibin kwal kyij yol mya junx kyxilen. Nchi kub tmujban kwal aqe yol ila kyxilen toj tuj. Nchi kub tpan kwal aqe yol junx kytzibajtz me junxil kyxilen exqe mya junx kytzibajtz me junx kyxilen. Nkub ttzibin jni in el tniky tij txilen jni qumbitz nbaj yoljatz toj tkojbil. Nkub tquman jni txixpubil aqe ate toj tyol kywutz tukil. In el tniky tij t-xilen jun yol tzibin toj jun tnejyol. Nchi okin yol tun aqe junx kyxilen toj jni nkub ttzibin. Nchi okin yol tun aqe mya junx kyxilen toj jni uj nbaj kub ttzibin. Nchi kub tmujban aqe yol ila kyxilen. Nkub tkayin aqe yol junx kytzibajtz me mya junx kyxilen exqe yol mya junx kytzibajtz me ikyx kyxilen. In el tniky tij kyxilnin junjuntl yol aqe nchi okin tun toj tkojbil me te junxitl yolqe. In el tniky tij txixpubil yol in ajben toj tkojbil In el tniky tij kyxilen jni qumbitz nbaj yolajtz toj tkojbil Nkub tyekin jni txixpubil toj tyol: Tzen yolin jun xjal, tzen chi yolin xjal toj jun kojbil, qe qumbitz nchi yolajtz exqe tuyol binchenqe. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 53 2 # Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 7 In okin jikybil yol mam tun kwal aj ttzibin. Aj ttzibin kchi okil yol ex kyqajtil yol oja chi kyij bant toj jikybil yol. In el tniky kyij tzaqsbil jun yol: tqajtil ex qe techtzib. Nchi kub tyekyin aqe tal junjun yol tzen tqajtil exqe tilbilal junjun yol toj tyol. Nchi okin techil ujin tun aj tujin tij jni tzibin toj tuj. Nyekyin kyij techil kye tukil ex nkub tquman tqajtil. Nkub tquman tumel ttzibajtz jun yol kye tukil. Nchi kub tpan aqe yol kujxix nkuba jun tqajtil aj tkub qqajtin. Mo aj tkub tquman. Nkub tyekyin kwal alkye lokyol, witzyol ex jeyol. Nkub tquman jni taqun nbant kyukil tukil toj jaxnaqtzbil kyij ipyol nikyx kyaqun ex mina nikyx kyaqun. Nchi okin aqe nchi txixpunte kaybibaj tun aj taqunan kyijqe twiqil yo toj tyol. Nkub tquman aqe twiqil bibaj ex nkub tyekin ajo bibaj toj txolyol. Nkub tquman ajo tzen in oka tun aj taqunan kyijqe xulil kmol yol toj tyol. Kyokin techtzib, tech tzibil ex txqantl tilbilal in ajben aj ttzibin kwal. Txixpubil kyxol kyqajtil yol ex mujbabil kyxol techtzib qajtil. In el tniky tij txilen ttzibajtz jun yol, qajbil mo ajo tjunikyil. In el tniky te nukbinkye yol: Lokyol ex qe tzabyol (witzyol Jeyol) Nchi ajben ipyol tun kwal aj ttzibin jun uj. (qe yekil xjal, yekil ambil) Nchi ajben txixpubil ipyol exqe kaybibaj, kayipyol kye tenbil, ambil, miti nkytziyin, kyten ex mya nkyij qanchalin tij. Wiqil bibaj. (Bibaj tzenx etzbilkye ex bibaj tzenx binchbil) Nbinchin kyij xulil kmol yol toj tyol. Ntxixpin ex nbinchin kyij yol nchi el anqin tij juntl, tzen binchinqe yol toj tyol. Nmujbin yol aqe junx kytzajlen, toj junx ttembil nchi ajbena mojqa te junx payolqe. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 54 2 $ Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Ntzibin kyij txolyol tzenkux nukbil ttxolil ttzibajtz yol mam. In el tniky tij twiqil txolyol tij tzen ntzaj quman te. Qa jun tziyil txolyol, mi tziyil txolyol, xjelbil txolyol ex txqantl. Nej nchi kub tbin txolyol aj ttzaj quman te ex ntzaj tquman ti wiqil txolyol. Nchi kub ttzibin junx aqe junjun twiqil txolyol tzenkux nukbil ttxolil ex qa jun mo kakab tten junjun txolyol. Ntzibin kyij txolyol tzenkux tumel nukbilte mo ttzibajtz jun txolyol. Ntzaj tyekin ajo bibaj toj txolyol qa toj te ajbinchil. Ntzibin kyij ujbil tojxix tumel ttxolilyol tun tzen ttzibajtz tyol me tun tel tnikytzajtz ex tbanil nukbinte xim. Ntzaj ttxolbin alkye tumel t-xim aj txi qe, aj tkub tchikybin ex aj tpon baj twi tyol aj ttzibin. Nkub tquman jachaq tumel in ajbena junjun techil ujin tun aj taqunan. Ntzaj tchikybin ajo tumel tzen tun tbant kymujbet techil yol ex jni tumel tun ttzibajtz tyol. Nchi kub twiqin txolyol tzenkux nukbil ttxolil, txolyol junx tten ex kakab tten. Toj tumil nchi kub tnukun tnejbinte txolyol. In ajben bibaj tun te tmijin ajbinchil. Bibaj miti nkub qumet aj ttzibin txolyol. Nchi kub tbinchin txolyol kyukil ajbinchil ex pakbin kab tten toj tyol. Nchi okin txixpubil yol aqe nchi tziyin, miti nchi tziyin nchi xjelbin ex njaw kaylaj kyun. In okin ila wiq txixpubil yol tun. Qe Tajlal xjal, ttenn ex ambil. Nchi ajben banxix tumil tzibil tun kwal aj ttzibin tij jun ujbil. Ntzibin kyij ujbil me in okinxix tumel ttxolilyol tun tzen ttzibajtz tyol me tun tel tnikytzajtz ex tbanil nukbinte xim toj. Nkub tnukun aqe t-xim aj txi qe, aj tkub tchikybin ex aj tpon baj twi tyol toj jun tzibin. Nkub taqpin techil ujin toj tyol. Nkub taqpin ajo tumel ttxolil tzen tun ttzibajtza tyol. Nkub taqpin ajo tumel tzen tun kykub qmet junjun yol toj tyol. Nkub taqpun ajo ttxolil ex tumel tzen tun tkub nuket tyol, tun tten ttxolil, tnejil a bibaj, nqmante tqab ex kaybibaj. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 55 2 % Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 8 N b a n t x i x tnikunte tqanil njatz kyoj nim wiq uj. Nkub tnukun Tkyaqil tqanil tij tkyaqil twiqil ujbil nkanet tun. Qe tumil tun tjyet tqanil kyoj uj. Wiqbil tqan tqanil tzenkux biyol kwel aqunet: pujbilyol, ujbil, nimaq ujbil ex txqantl. Tzen tun tajben pujbilyol. In el tniky tij tqanil ntzaj kyqon tilbibilal iteku toj jun uj. Nchi ajben nim wiq ximbinch ate toj tkojbil tun tjyet tqanil. Qe ximbinch nchi okin te joybil tqanil: Paqanil, joypaqanil ex txqantl aqunabil kaybibitz. In ajbin ila twiqil talbexnaqtz tun kwal tun tbant ttxixpin jni tqanil kyukil tukil. Tzenqe chotjin, yolin, pakban ex txqantl. In ajben ila twiqil txakbil tun tbant tmujbit tqanil. In okin txakbil tun aj tok tmujbil kyaqil tqanil aj tbaj xpichin toj jni aqbil tqanil. Nbant tnukunte jni tqanil tukil txakbil aj taqunan kyukil jni techil mo tilbilalil, ex txqantl. Nchi kub tkayin jni ujbil oje chi baj ttzibin tun tbant tel kyniky txqantl xjal tij. Nbant txakbil ja ntqumana jni tichaq tun tbant ex tzen tun tbanta xnaqtzbil alkye ambil, tichaq tun txi binchit ex txqantl. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 57 2 / Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 1 In el tniky kwal tij nim wiq tqanil nqonte tumel tun tbant una quntl tojxix tbanil. Nchi ok tyekyin yol ajo ntzaj k y q u m a n tumel tzen tun tbet una quntl toj tumel. Bibil tij bixnaqtz nkub yolet Tun kyok kwal xnaqtzil tij yolbin tij jun ti toj chuqin mo klojin. Ban tun kytzaj txoket tijxjal qol jun yol toj jaxnaqtz. Kbilxix tij yol in ok toj jun chmabil. Kbil tij yolbin in ok toj jun bibitz. Qumal tqanil tbinchajtz tichaq tun tkub kybinchin kwal, ban qa aquntl ex yekbil kyxmilal. Kchi yolil juntl maj kwal tij in ok kybin, tuntzan tel kyxobil tun kyyolin. Kxel ambil kye kwal tun kyyolin kywitz kyukil. Kchi binchil tilbilal kwal tij tkyaqil nkub kyxnaqtzin. Yekbil kyij yol nkyquman tumel tbinchajtz jun aquntl: tnejel, ti lipchetz, twipin, tkab, toxin ex txqantl. Yekbil kyij yol nkyquman tten, toj tenbil: jawne, toj ttxuk, tumil banqobaj, nikyaj yaq, tumil nayej, toj nikyaj, ex txqantl. Sikybil tqanil axix tajben toj jun xim nxi yolet ex ajo tqanil inajbin te mojil. K-elil tniky te tqanil noq aj tok tbin tkujil twi jun xjal aj tyolin qa nchi yekj tqob, ex ti tajbil xjal nyolin Nbant tskonte qe yol ntzaj kyqon t-xilin tumel yekchbil tun tbantxix jun aquntl. Binchbil aquntl ntzaj tchikybin tun qxi toj juntl plaj tenbil: tzichin, jawni, kubnil, okne, elne In ajben xim ntzaj kychikybin txqantl xjal tun tbant jun aquntl. Chi kwel bin yol, ajo ntzaj kyqman jni kyxol kabe mo txqantl tichaq, jaxix tkuba ex qe yekbil ilxix kyij tun kyok kayet. Nchi ok tyekyin tqanil nimxix kyoklen te tchwinqlal ayej nchi tzaj yolin tun juntl xjal exqa nchi etz toj xobilyol, tuntzan kyajbin te nukbilte taqun. Chi kwel kybin tqanil nchi tzaj quman moqa nchi etz yolin toj xobilyol qa axix kyokin te qchwinqlal. Nukbil qe tbanil xim tun kyxi yolit kye txqantl xjal moqa toja xobilyol Chi ajbel tqanil nchi tzaj yolin kyun xjal moqa nchi etz toj xobilyol tun tkub nuket tumil aquntl (Qajbil aj t-xi xkye jun aquntl, sikybil jun ttxuyil bixnaqtz ex qe xim chi onil tij, tun kykub bisit tilbil chi ajbil te mojbil aquntl). Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 58 2 ( Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 2 In ajben yol tun kwal tun tkub t c h i k y b a n t-xim, jun tqanil ex jni tajbil kywitz tukil. Nti t-xobil tun tyolin kyoj nim wiq chmabil ex nikun kyten t-xim. Tajxix yolin kyxol xjal toj jun chmabil moqa noqx toj jun tenbil. Kxel ambil kye kwal tun kyyolin kywutz kyukil. Kbil ex kwel tquman kwal juntl maj ti nkub yolin twitz. Kxel jyol tqanil tij tumel qolbil toj tkojbil, kyukil tman ex tijxjal. Kbil, kyolil ex ktzaqwel kyij xjel tij tkyaqil xnaqtzbil nkub aqunet junjun qij, tun tbant kyquman kyxim, kynabil ex kybis. Kchi binchil tilbilal tkyaqil nchi kub kyxnaqtzin. Kbinchil kyij kykyaqil tilbilal ex techil tqanil tichaq nchi okin toj tkojbil ex tnam. Tzibil qe yol nchi okin te qolbil, chjontbil ex najsambil. Aj t-xi yolet jun bixnaqtz il tij tun kyokin xim ntzaj kyqon tumel aj t-xikybet, ttxixpet ex aj tpon baj. Kyqumlajtz xim ntzaj kyqon tumel nukin tten jun aquntl. Aqunabil ex tumel tzen tun qyolina kywitz xjal: Txolilin tel yol, tqajqojil yol, kyajben qqob tun tchikybet xim. Nchi ajben ila wiq aqbil tqanil tun kwal tun kykub t c h i k y b i n t-xim. Chikybil tij jun nbaj tij xjal moqa jun kojbil. Tajxix tun tyolin kyoj: chotjil, wipin yol, tzaqbin yol, ex txqantl. Nchi kub binchet tqanil yolin kyten tun tkub kykuj xjal, tun t-xi qet jun pukbal moqa noq tun t-xi chikybet jun tichaq. Nchi okin banxim qolbil tun, tzenku nyolin kyukil xjal. Chi okil nim wiq tumel tzen tun kyxi qumeta xim nchi ajben toj anqibil Maya-Mam. Nkub yeket qa nxi qet kyoklin txqantl kyxim ex tumel kychwinqlal xjal exqa mina chi kub xmayet. Nchi kub tnukun kyxim tukil, tun kyajbin aj t-xi tquman jun tumel tzen tun tel ban ju mya ban. Ntzaj tqanin anbil tun ttzaj tquman jun tumel tzen tun tbanta jun mya ban, chi ajbil yol tun aqe nkyquman txikyil, nuqpil ex wipin jun biyol. In aqunan toj ttxolil aj tok jun chotjil kyxol tukil: tzaqbin yol, sewtenbil, ex txqantl. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 59 2 ) Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 3 Nchi bant tqanil tun kwal, y o l i n k y t e n , tilbinkyten ex t i l ben- yol i n, tun kyajben te mojbilkye aquntl te k u j s b i l xnaqtzbil. In ajben tqanil, qanchal mo mya qanchal tkux toj jun uj tzibin moqa noqx tilbilal. Chikybil tij jun tilbilal ex tij jun tzibin nim tilbil tkux toj. Kwel kykayin ex ktzajil kychikybin kwal nim wiq tilbilal nchi ajben toj jaxnaqtzbil ex toj kojbil toj chuqin. Chi elitz qiyet kwal kayil jni tilbil ite toj kojbil ex kwel kytzibin ti kyabin. Toj chuqin kwel kybinchin kwal qe tilbil ntiqe toj kykojbil ex jaxnaqtzbil. Kbinchal kwal tij kyilbil tenbil nim kyoklin ite toj tkojbil (qe janab, nim jatnam, jaxnaqtz, jakawil, xpotzbil, jaqanil, qe xoch ex txqantl). Kchi yolil kwal toj chuqin, tij nim kyoken tilbilal toj kojbin. K-aqunal kwal toj chuqin tun kyok tojtzqin jni tilbilal ite toj jun xkutzib. Kwel kytzibin kwal toj piin uj tzen chi elpina jni tilbil oja baj taqunan. Nchi okin tqanil qinqe tun jun tilbil, exqa noqx tichaq ite toj anqibil Mam: chemaj, binchkwil, txolbalqij, ex txqantl. Nximin kyij tilbil ex yekbil ite toj anqibil Maya- Mam. In el tniky tij kyokin tilbil nchi ajben toj ojtzqibinchbil teku anqibil Maya-Mam. Nchi okin nim wiq tumil tzen tun tela kynikytzijil tzibin tukil tilbil: xpichbil kyija wiq tilbilal, mujbil kyten tilbilal exqa tilbil nchi mojin tij jun tzibin. Nchi oken tilbilabil ite toj anqibil Maya- Mam, aj t-xi tqon jun tqanil Nchi ajben tqob tquqil nalajtz binchinqa tukil tilbilabil. In el tniky kyij techil nchi ajben yekil tbe xkotz toj tkojbil, ttanmi ex twitz Paxil. Nchi ajben tilbilabil teqeku anqibil Maya-Mam tun t-xi qet jun tqanil: chemaj, binchkwil, wiq txolbalqij ex txqantl. In el tniky tzen tun tok tilbil tkojbil: yekbil be, ja iteya nim kyoklin tenbil (Janaj, jaxnaqtzbil, kaybil tkwa xkotz, wabil, xpotzbil, tjakawbil, ex txqantl). Nchi ajben tilbilabil itekux toj xkutzib Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 60 3 = Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 4 In ujin kyij tzibin, ex nchi jaw tsikon aqunbil ban chi okin tun aj tbaj tkayin mo tneno tzen nukbinkye, tij xnaqtz ntzaj kyqon ex ti kyajbil tzibin. In ujen kyij tzibin ex nchi ajben nukbil kyten nim wiq tzibin, tun tjyet banxix tqanil. Joybil tqanil toj nimuj: nukin tukil techtzib, najben jun techtzib te qol tumel tun tjyet axix kloja. Tjunalx mo toj chuqin, kwel tkayin ex tujin kwal qe uj tzibinqa. Kyoj piin uj kwel ttzibin tmijin xim kjawitz tin kyoj uj oja chi baj tujin. Tjunalx mo toj chuqin kwel tbinchin qe txotuyol tukil tqanil oja baj tujin kyoj nim uj. Ok chi jawitz tin kyxilen yol kyoj pujyol. Kchi kwel ttzibin kwal tal tqan kyijo uj oja chi baj tujin. Kwel nuket jun ttxuk ja, ja tun kykuba jni aquntl ex aqunbil te ujbil. Kyokin tilbil txotx: tun tel tniky ex tokin tilbil txotx sewin, tun tel tniky tij jni tjawa txotx tibaj plow ex jni tqan a. In ajben uj yekbil tajlaj yolbil: nukbinte, kyajbin bibaj te yekbil, tnej chikybil qe kajil ex tqanil tzibin kyoj tnejil t-xaj uj. In el tniky tij tqanil nikun tten tukil tilbilabil Tokinxix tun tkub ujet txolbil qe xnaqtz toj jun uj, (tun tel tniky tzen nikuna) Nchi okin sakil te ujbil, tun tjyet banxix tqanil. Nchi ajben nim wiq tumil schibil uj tun: tkyaqil, skon ex jyon Nchi el qiyet mya ban aj tschin uj In ujen jun paqx ex in el tniky tij nkub tujen N c h e x tbinchinxix aqe xnaqtz itekux kyoj tzibin oja chi baj tujin. Nchikybin tij nchi kyxilen jni tilbilabil, tilbil, witzbil ex txqantl techbil at ttxlaj. In el tniky te tqanil ntzaj kyqman tilbilabil ite tuj jaxnaqtzbil, toj kojbil ex toj nim tnam. Nchi tyekyin xim axix kyokin toj jun uj ex aqe xim noq te mojbil iteku Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 61 3 1 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Nchikybin tij t-xolbinte jun banbaj tzibin toj jun uj In ok tqon twi kyij yekbilxix ntzaj kyquman nukbil anbil, toj jun banbaj tzibin toj uj: Ttxlajele, aj tbet, tijxa, tzentz, tnejil In ok tyekyin txikyil jun banbaj ex titzan ktaqil aj tponbaj. Nxi tnablin tzen ponbaja biyol toj jun uj Nchi bant nejqanal tun Nchi ok tyekyin chikybil ntzaj kyquman tumil te jotx ex aqe ntzaj kyquman noqx te jun chuq. In ok tqon xjelbil kyijo tqanil nchi jaw tskon tun tbant jun taqun. Nchi kub t-xpichin uj tun tel tniky qa jun banmaj tzibin kyoj mo jun t-xim ajtzibil. Nkub tchikybin titzan kynabil qe xjal nchi yolin toj uj. In ok tyekyin ja ntxalpija tqanil, qa ajo biyol toj jun tzibin noqx te tzitib jun xjal. Pabil kyxol jun banmaj ex t-xim jun xjal Nchi jaw tsikon plaj tzibin ajo ntzaj qonte kujsbil tzen in ela tniky ajujil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 62 3 2 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 5 Nchi bant ttzibin tun te aqbil tqanil ex pakbabil yol toj Mam yol ex kyxol anqibil. Ila wiq tzibin nchi ajben tun, aj tkub ttzibin jun taqun Binchbil chikbil tzibin: sikybil biyol, nukbinte, tzibil chikybilte, chikybil xikybinte ex titzan kyjel tqon aj tpon baj. kwel binchet jun xnikuj tij jun biyol, kyun junjun xnaqtzanjtz Kchi xpichilkwal kyoj uj. Il tij tun tun kyantzin kwal kyij: pakabitz, bitz, ajxnabitz, kaylajtz, noqxyoltz, oksabitz, pokchwinqlal ex napokchiwinqlal. Kchi ikyex kwal qumalte jni pakab, ajxnabil, kaylaj, noqxyol ex txqantl kywitz kyukil. Ban tun kyujin kwal kyij ila wiq ujbil tun tajqelin kyschin uj. Kchi okil tbin tqanil nchi etz toj xobil yol. Toj piin slew uj, ok kwel tzibet junjun xim ban te qchwinqlal tun kyok lakbet toj jaxnaqtz ex toj txqantl tenbil. Tzibil kubsal kykuj xjal: sikybil biyol, yekbil t-xim xjal. Binchbil tzibil nchikybin tij jun biyol: chikybil, jupbil aquntl. Tzaqsbil jun txolbinxix tzibin nukbinte (Tbi uj, binchil uj), ti tajbil, alkye tenbil ja nbaja, alkye anbil, xpotxinte, wiq winaq ajyolil, tumel chikybil, biyol, wiq wipinx. Nbinchin nim wiq tzibin txolbinxix: abxnabil, kaylaj, noqxyol, okslabil, ti jun nbaj tij xjal, pokchwinqlal, napokchwinqlal, bibitz. Nchi ok tyekyin kyajbil qumyol toj wiq tzibin txolbinxix. K-elel tniky tij kyajbil tqanil (tmij xim) tzibin txolbinxix. Nchi ajben nim tumel tun aj tkubyekin jun tzibin uj: nchi kub ttzibin tqanil, tzen binchbinte, kaybin ex jikysbin. Binchbil qe tzibin qol tqanil tij qajbil tun tbant kyxol xjal. Nim wiq yol in ajben tun aj ttzibin K-elil tniky tij kyxilen yol. Nchi ajben yol nchi okin te qumal techil jun ti ex aqe yol mina ntzaj kyquman techil jun tichaq Nchi okin nim tumel ipyol tun aj t-xi tquman tzen ata mo ti nbajte. Aj tkub ttzibin jun tujil pakabI,l il tij in ajben witzikyxim tun. Kyokbil tzaqsbil yol tun tkub qumet noqx tichaq toj juntl tumel. Nchi okin qe tech ex mujtech tun, kyoj tzibin pakabil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 63 3 3 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 6 In ajben ban wiq kloj yol tun, aj tyolin alchaq kye anqibil jatumel taya. Ban qeyol nchi ajben tun aj tyolin kywitz xjal Nchi okin ban kloj yol tun, aj tyolin toj jun anbil ex toj jun tenbil. Chi okil aqunabil: Ikyityol Smabilyol Xpotxyol Palwi Kchi xel kwal xpichil toj nim wiq uj, tun tjyet kloj yol kyuj kyun. Kxel nukyet una qunabil tun kytzibin kwal tij kyxim. Kchi tzibil qe uj te qol tqanil jun ti nbaj toj tkojbil. Kbil kwal kyij tqanil nchi etz toj xobilyol ex kximel tij kyxilen ex tij kyajben Chi ikyex kwal qumalte jni kyaqun oje baj kytzibin. In el tniky kye txqantl yol, nchi ajben kyoj txqantl klojin xnaqtzbil: ajlal, xnaqtzabil twitz txotx ex ximbinch, xnaqtzbil kyten xjal, ex txqantl. In okin kloj yol tun te nejyol tukil kymojbil txqantl anqibil. In el tniky tij txixpubil toj kyyol juntl chuq xjal, ex kyoj juntl kyanqibil. In ok tqon twi tij kyxilen yol, aj tkub ttzibin jun uj. Kyokin ex chi elpina yol: axyol, tijyol, axbiyol, axqajyol, axtechyol Nchi okin yol chime ikx chi elpina, tmaqbil kyib mo junxitl kyxilen. Binchbil tzibin ja nchi okina axyol mo tijyol. Nchi okin yol nim kyxilen (kabe kyxilen) ex axbiyol (axtechyol ikyx tzibenkye mo axqajyol ikyx nqajte). Toj jun nukyol, nchi ajbin chukchaq at toj qyol Mam In ajben tqanil, tzibin toj tilbil qob yolbil nchi yolajtz toj Paxil Nchi ajben nim tnej yol: tzanxyol, pakbinyol, nabinyol. Nchi ajben yol kye junxitl chuq xjal oja chi kub oksan toj tyol Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 64 3 4 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqt zajtz . .. . 7 In ajben nukubil tkujil yol Mam tun, aj tyolin ex ttzibin. Nchi ajben nim wiqbil yol tun ex nxi tnimsan kyxilen, aj tyolin ex aj ttzibin. Aj tyolin ex aj ttzibin, ok chi okil tzaqsbil yol tun, aqe teku tyol: qajyol ex techtzib. Ban tun kyok kwal xnaqtzil toj chuqin mo klojin kyij qajyol ex techtzib: Kxel ambil kye kwal, tun kyyolin kywitz kyukil. Kxel kwal xpichil toj majujbil, kyij nim wiq txolyol. Ktzibil kwal toj piin uj kyij nim wiq txolyol. Kchikybil kwal kywitz tukil, ja nchi okina ex ti kyajben txolyol. K-ujil kwal kyij ila wiq uj, kyjunalx ex toj chuqin. Kchi tzibil kwal jun ujbin te pakabin kyukil tzaqsbil txolyol. Kchi binchil ujbil te kloj yol tukil kywitzbil ti. Kchi binchil kwal tij jun tenbil, ja chi kwel yekyet kyaqun oja chi bant. In el tniky tij qaj toj jun yol aj t-xi tbin moqa aj tkub tujin. Nchi ajben techtzib, qajyol ex txqantl techbil tyol tun kwal, aj ttzibin. Nel tniky te nukbin kyten yol: lokyol ex qe tzaqbilyol. In el anqin txqantl yol tun tij jun ttxu yol. Nchi mujbet yol chime ikx kyxilen: chi elpina yol, xpotxin kyten yol, ex txqantl. Aj ttzibin,kchi ajbel yol tun, aqej nchi okin te mujbil kabe xim. Nukbinkye txolyol, toj nim wiq tzibin: il tij tun tajben banxix nukbinkye yol. Banxix nukbinkye txolyol kab tnejinqa, aj kykub tzibet kyoj nim wiq tzibin. Nukbil txolyol tukil ajbinchil ex qumyol kabe kybet. Toj nukbinte jun txolyol, il tij tun xmonxix kyten xim kyxol tzaqsbil. Kchi ajbel nim wiq txolyol tun, aj ttzibin kyij: tziyil txolyol, min ntziyin txolyol, kaylaj txolyol ex xjel txolyol. Chuqbilkye txolyol, tzen nukbinkye: aqe jun tnej xim qin kyun ex qa kabe tnej xim qin kyun. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 65 3 5 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Nukbil ttenbil ajbinchil mo bibaj ex qumyol toj jun txolyol. Yekbil kyij nim wiq yol: bibaj (wiq, kyajben toj txolyol), xelbibaj (wiq, kyokin toj txolyol), qe txixpubil bibaj (tzen nukbinte yol), kaybibaj, ipyol (txixpubil ipyol: xjal, kybaj, tten, yekil anbil). Kyajben nim wiq bibaj tun kychiy jni nchi kub ttzibet. Nchi ajben jikybil yol Mam tun kwal, aj tyolin ex ttzibin. Kyajbenxix jikytzib (tech tzibil, tqumlajtz ex ja in ajbina xwiniq) aj tkub ttzibet jun tqanil. Kyokin jikytzib te kaybil kyokin techtzib toj jun yol. In okin jikytzib te kaybil ban tokin xwiniq kyibaj yol. Nchi ok tyekyin yol at xwiniq qin kyun. Nkub tqon nukbil kyxol tzaqsbil kchi ajbel aj tyolin ex aj ttzibin. 66 3 6 Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 8 Nchi ajben tumel jukbil ban tqanil, aqej nchi jatz toj uj ex ikyxqe nchi etz toj xkutzib. Njyet tqanil banxix toklen tun, toj nim wiq aqunbil tzibin ex toj kaybibitz Kyokin nim wiq uj: pujbilyol, nimpujbilyol, wiq kutoj, ex txqantl uj. Kchi ajbel pi uj kyun kwal tun kyjatz tmij xim kyoj nim wiq tzibin. K-ujil kwal tij nim wiq uj, tjunalx ex toj chuqin. Kxel ambil kye kwal tun kyyolin kywitz kyukil. Toj chuqin ok chi xnaqtzil kyib kwal tij jun xkutzib. Kxel kwal xpichil toj majujbil. Kxel ambil kye kwal tun kyyolin kywitz kyukil. Kxkantzil kwal kyij: pakabitz, bitz, ajxnabitz, kaylajtz, noqx yoltz ex oksabitz. Tbanil tumil te sikybil tqanil kyoj uj. Kyajben nim wiq pujbilyol tun. Tumel kyajbin kutoj kye uj tzibinqe. Tzibilte tqanil kywitz pi, kyij nchi jatz tsikon kyoj uj: nukbin tukil techyol, tajlal, bixnaqtz, ajbinch uj, tukil kutoj, ex txqantl. Nchi okin nim wiq tumel te sikolkye tqanil jaku chi ajbena te binchbil jun taqun Nchi okin saksil te ujin ex ti tun tajben tqanil: nkub ttzibin junjin mu tqanil, nukbil qe tilbil, aqunabil ja chi kwela tzibit tqanil. Chi ajbil tumel tzen tun kykuxa saksil tun tbant tujin ex tnukin tqanil. Tqikyin tqanil kyukil aqunabil, chi ajbil te joybil tqanil. Nchi ajben ojt zqibinchbil tun te mojbil, tuntzan tbanil jaku kub yekyita jun tqanil Tqanil tzibinqe twitz uj ex iteku toj nim ximbinch Kyajben ximbinch te joybil tqanil: paqanil, joybil qanil ex txqantl aqunab'il ka'yb'ib'itz jaku chi jyet toj tkojb'il. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 68 3 8 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 1 In el tniky tij t-xilen tyol: t x o l b a b i l , pakbabil mo qumal ttxolil. In el tniky tij t-xilen txolbabil. Bil tij ttxuyil tqanil. Kchi bil ex chi kayil kwal tzan chi yolin xjal toj tja, toj tkojbil ex toj qtanmi. Ban chi bin xjal tyol jun tijxjal toj jaxnaqtzbil tuntzan tel tniky tij tzan yolin. Kchi yolil kwal tij kyyol xjal ma kybi. Kwe kyquman alkye tqanil saj kyqon xjal i yolin. Kchi yujin tij junjun tqanil tzibin tten ex tun tkub kykayin qa nukun tten mo mi. Kwel ttxolin ajxnaqtzal ti kyaqun kbantel tun txi kyiqin junjun pi. K binchil junjun aquntl tun tel qe junjun tnej aquntl kyun kwal. Bil tij tqanil yolin tten tukil tnabil, twitz ex tkyin. Tnikytzajil t-xilen yol tukil kyimbaj ex witzbaj Tnikytzajil tzan nnyolina xjal, qa ntzalaj, qa nqojli ex txqantl. In el tniky tij t-xilen yol aj qa pakbabil tij nbaj. Kynikytzajil yol nim kyoklen toj junjun yolbil. Ttxolil yol tukil yekbil qxmilal aj qyolil: qtzi, qwi ex qe qqob. Tnikytzajil t-xilen tyol: nchikyban jun tixti. Tnikytzajil tqanil yolin mo tzibin tten, tichaq xim toj tumel nukun tten ex tichaq mya nukun tten. In el tniky tij qa ajo tqanil nquman ttxolil jun tichaq (kawbil). Ojtzqibil tij kyten yol nchi qon jun chqobil. Txolil jun tqanil tzan tten junjun tqiky. Tnikytzajil t-xilen tyol jun tqanil ex tichaq kxel binchet tzan ntquman tqanil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 69 3 9 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 2 N q u m a n pakbabil yolin tten ex nnimin kyij xjal nchi yolin tukil ex ja tumel. N q u m a n pakbabil ex nkolin tij. Tnikytzajil tqanil nyolin tij. Kchi ikyix kwal yolil kywitz kyukil tuntzan tbantxix kyyolin. Ban txi qumet kye txqantl tukil tun txi kyqanin xjelbil te kyukil nyolin. Ban tun kykub mujbet kwal tun kyyolin kyxolelx. Kchi elix kwal yolil kyukil txqantl kwal toj jaxnaqtzbil ex jaku bant tun kyyolin kyukil ajkawil toj kojbil. Kchi bel nuket kwal toj klojin tij jun kyaqun ex teyelex te junjun at taqun tun tbant. Kchi yolil tij tichaq nbant kyja kwal kwitz txqantl kyukil. Tun kyokin yol toj tumel ex toj ttxolil. Tun kyqumet yol ex tqajqojil tojxix ttxolil: qumbinte, twi tqul ex tqajqojil, kyoj yolbil, txolbabil, chikybabil ex txqantl. Tun tpon twi tqul kye kyaqil xjal nchi bin. Yolbin tun tqumet tumel jun yol. Tun kybin kyaqil xjal tij nyolin: yekbil twitz, t-xmilal, tqajqojil tqul ex txqantl). Nchi okin ila tumel tyolbil toj tpakbabil. Amle xjal tun kyyolin txqantl, tuntzan tok kybin xjal tichaq nkub yolit. Tun kyokin tichaq ttxolil tuntzan tbaj yol toj tbanil ex tun tpon yol toj kyanmi ex kywi xjal nchi bin. Tun qxi kayin kyij xjal nqo yolin kyukil. Tun tbant jun maksbil twi yol, tuntzan tnayit kyun xjal tichaq xbaj yolit. Nyolin toj noq alkye wiq yolbil ex nnimin kyij xjal nchi yolin tukil. Tun tlajin ex tun tyolin ban ax. Tun tyolin toj jun kloj: kxel qumet taqun junjun tun tqumet twi jun qyolbil. Tun tjyet ttxolin tzan tun tnuketa jun ojtzqibil, aj txi qe kyyol kyij bixnaqtz. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 70 3 0 Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 3 In el tniky tij tqanil yolin tten mo noq tukil yekbil ex alkye ttxolil in okin kyun xjal tun tpon chitpaj tqanil. In el tniky kyij tqanil nchi etz tquman chitpul tqanil ex nchi kub tkayin tukil yol nbaj junjun qij. Tun tel tniky tij kyten ex kyaqun chitpil tqanil. Kchi kayil tij jun uj tqanil kxel ajxnaqtzal. Kchi bil tij jun xobl yol tuntzan kyyolin tij taqun. Kchi x-el betil toj kojbil mo toj tnam tuntzan tok kykayin alkye yekbil be tok ex kyaqil jni tqanil. Kchi x-el tiqin ajxnaqtzal tichaq aqunbil ex makbil toj jaxnaqtzbil tun kyyolin kwal tij ex tichaq kyyol tok. Kwel kykayin kwal jtebin ujbil tun txi kykayin tzan tzibinkye. Kchi x-el tkatz jun ajchmol tuntzan qyolin ex tun qtzibin tij tqanil tkux toj junjun chemaj. Kchi yolil tij jachaq tumel ta jun tnam tukil tmojbil jun techbil txotx. Kxel tin ajxnaqtzal jun xkutzib ex tun tkub tyolin tichaq tajben. Kxel tiqin ajxnaqtzal txqantl makbil tun. Tun kykub kayit alkye ttxolil tyol jun chitpil tqanil tzibin tten ex junjun tumel tzibbin in okin kyun chitpil tqanil. Tnikytzajil ttxolil ex tten jun tqanil qonk toj be mo toj jun tnam. In el tniky tij kyaqil techil junjuntl wiq yolbil nchi okin toj tkojbil. Tnikytzajil tqanil tok twitz tzlan, tilbil txotx ex junjuntl wiq aqunabil. Kynikytzajil techil toj jun tzibbin: sqitin kyjaq yol, qaqsbilkye ex junjun kyechil techtzib ex qe yol. Tnikytzajil techil yolbil in okin toj tekux tanqibil. Tnikytzajil techil yolbil in okin toj junjun plaj txotx te qtanmi Paxil. N-el tniky tij tyol jni techil tkux toj jun tixti. Tun tel tniky tij tyol jun techbil txotx. Tun tel tniky tij tyol jun ti tun n-ok tkayin, tun nchi kub tmujbin ex nximin kyij. Tnikytzajil tyol tichaq tkux toj chemaj, toj txolqij, tok kyij kwal, xar ex txqantl. N-chi okin makbil tun kwal tun tnimix tqanil ntzaj qon kyu n chitpil yol. Tokin xkutzib, paqanil ex kuxsanjel. Tnikytzajil kyyolbil makbil tun kwal. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 71 3 ! Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 4 In ujin ex in el tniky alkye txilen ujbil ex alkye tanmi yol, tuntzan tbinte tqanil ex tun tnimix tojtzqibil. Nbant tujin kun ttzi aj tok tetzin akaj tzojtzqibil. Tun tel tniky kyij wiq ujbil: skon tten, noq te te toj tklojin, te bitzbitz, te yekkaybil, qa in ujin nin toj tqajqojil twi mo kun ttzi ex qa te t-ximbil. Ktzal tjyon ajxnaqtzal nim ujbil extzan tun kykub klojit kwal tuntzan kyujin ex tun tbant kyaqun tij ujbil. Kjawitz kyjyon kwal kyaqil wiq yol kyoj ujbil tzanxix ntqanin xnaqtzbil. Kchi ikyix kwal ujil kywitz tukil tuntzan tojqelin tzujin toj qyol. Kwelix tjyon kwal nukbente yol toj pujbil yol. Kchi tzajel jyet ujbil tzibanqe kyaqil toj qyol tuntzan txi tkayin ex tun tel tniky kwal alkye nukbente ex alkye junjun tnej. Tun tjyet tqanil nim toklen tunjo nukubente ujbil. Tun tel tniky kyij qe yol nchi okin toj ujbil ex ti kyxilen. Tnikytzajil jun yol ex txilen kyukil txqantl yol kywitzel kyib (qa, at txilen tukil ichan, kuxin, tat, twi tzale) Tun tel tniky kwal alkye kyxilen junjun yol mojbin kyib. Tun tojqelin tzujin kwal kun ttzi. Tun tbantxix tujin kwal kun ttzi, mya tun tyekj ttzi, mya tun tajtz meltzaj toj tujbin. In okin saksbil te ujel tun tokin toj tumel kyaqil tqanil nbaj tujin. Ujbil tij tichaq tqanil toj junjun wiq xnaqtzbil. Tun tokin txolbil techyol tun kwal tuj tjyet jun tqanil, iky tzan tok chikybil yol ex txqantl. Joybil makbil ex aqunbil tun tjyet tqanil njoyle. Nchi tbi ex tkabin tbi jun ujbil tun kwal, tuntzan tel tniky tij tqanil ntjyon. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 72 3 " Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . In okin kyaqil tojtzqibil tun tujin toj ttxolil: nxi tjyon jaqbil aquntl, tanmi yol ex twipin yol, in el tniky alkye txilen yol mo nabil, nxi tkayin tzan pon baja tqanil ex txqantl. In el tniky tij qa ban ax tqanil ex qa at tokin tzan tqanil ntjyon. Tun tqumet tun kwal alkye txilen ajo tojtzqibil tij jun ti ex ajo akaj tojtzqibil kxel tqon jaxnaqtzbil. Tun tel tniky tij alkye txilen jun yol, jun binchbin, txim jun xjal ex jun tqanil kyaqilin tun (kyaqilqe txyan nchi txan kyij xjal (mya, at mibin txan); kyaqilqe xjal nchi jtan (kyaqilqe). Tun tnablin tij tchiy jun ti: ti nxi binchet ex ti ntaq, tchiy twitz ambil ex twitz txotx. Nxi tnablin tij kbajel tun jun tixti nxi binchet mo nkub xnaqtzet. Tnikytzajil ex tyol kwal tij tajben ajo aquntl nxi binchet. N-okin kyaqil tojtzqibil kwal aj tujin kyij ujbil tij kawbil. Kynikytzajil nimaq tqanil ex qe tal tqanil, tqiky binchben ex tin ntqon ex alkye txilen kyukil kawbil: tun tojtzqinte Ttxuyil Tkawbil Paxil, nimaq kawbil ex qe tal kawbil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 73 3 # Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 5 Ntzibin kyij noq tichaq qujbil, tun tpon tqanil, tzan tumel kyxim qxjalil. In el tniky tij kywiqil tzibbin noqx tun tzibinte (pakab, bitz, pakbil, pombitz mo juntl). Nukbente jun tzibben: Tzan (ti tten) kwela tbi, tkab tbi, tilbilal, jni kywe techtzib, nukbente twitz t-xaq uj ex txqantl. Kchi tzibil kwal kyij pakab, bitz, bibitz, nabitz, lajbitz, suksil yol (maqilqaq), pombitz, yekkaybitz ex txqantl. Kwel kyquman ex qa tun tkub kyyekin tichaq ma baj kytzibin junjun kwal ex qa toj klojin. Kchi elix kwal toj be tun txi kykayin tzan ateya xjal, qa at toj bis, qa at ntzalaj, qa at nqojle ex tiqunil. Nchi kub ttzibin alkyechaq txolyol nim kyoklen, ttxuyil yol ex twipin yol. Ntzibin kyij tqanil nukun kyten: jaqbil, tkuj yol ex twi yol. In el tniky tij nukbente junjun ttzibin, toj ex tij ttzibin. In el tniky tij nukbente ttzibbin, tajbin ex tokin jun txolbabil. Ntzibin pakab tzanx ttxolil toj qanqibil mam. Tun tel tniky tij tumel tun ttzibit jun yekkaybil. Tun tel tniky tij ila tumel tun ttzibit jun yekkaybil: jte xjal nyolin, alkyeqe nchi yolin ex nchi yekin tichaq. Tun kyokin aqunbil ex makbil te onil yekkaybitz: koj, uktzbin, xbalin, sbaqsbil witzbaj, chaqbaj ex tqajqojil. Nchi okin techbil txilen nimaq yol toj ttzibben. Tun tel tniky tij xnaqtzbil tij txilen junjun yol. Tun kyokin yol nchi txolbil ex qe mi nchi txolbin. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 74 3 $ Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Tun kyokin techil yol yolin tten tun tqumet tzan ta xjal: bis, tzalbajil, xobajil ex txqantl. Kchi ikyix kwal yekilte jun tqanil noq tukil yekbil. Kchi tzibil jun ujbil ja tun kyokin yol chime junxqe. K-elix jun kyaqun kwal tun kyxpichin kyijo xnaqtzbil lu. Kwel kynukun kwla kyib tun tok chmet kyaqil kytzibben ex tun tten noq toj jun ujbil. Nchi okin toj ttzibin aqej techil yolbil noq yekin tib. Nchi okin techil yolbil yekbil tten. Nchi okin yol nchi quman qa chime junx: tzan, ikytzan, ikyx, iky, chime, chime junx. Tbanil jun tal txin, ikyjo tzan jun bech. Ntzibin toj klojin tij tqanil tichaq at toj tkojbil ex toj ttanam. Tun tel tniky ja tumel nchi tzaja tqanil: tzibin kyten, noq yolin kyten ex tzibin tij tqanil toj tkojbil. Tun ttzibin tij kynabil ex tqanil tun ttanmi ex te junjuntl tnam twitz Paxil. Tun tel tniky tij tyol tichaq nbaj bant kyun qxjalil ex kyun xjal te junjuntl anqibil. Tun tsket tichaq nbant tun tanqibil kwal ex aj nbant kyun txqantl anqibil, miti tun tten ikybil tij kybinchbin junjun tnam. Tun kyok mujbetjo tichaq tqanil ma kanet toj junx ujbil. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 75 3 % Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 6 In okin nim yol tun aj taqe yolil, toj ttzibin ex qa kywitz txqantl xjal. Nchi ok yol tun tzan ntqanin wiq yolbil ex alqukil nyolina. Tnikytzajil txixpubil t-xol jun yol (tyol jun tnam) ex ajo txixpubente tib yol toj junjun tnam (tzan chi yolin ajchnabjul, ajtxeljub ex txqantl). Kchi ujil kwal tij kyaqil wiq tzibben toj qyol, noq te ja tnam, banxix tun tchiy qyolbil. Kchi okil yol kyun kwal nchi yolajtz kyun txqantl qxjalil toj junjun tnam ex kojbil. Tun kyokin akaj yol toj kytzibben kwal. Kchi elix kwal toj jun betbil tuntzan kyojtzqinte jujuntl tumel anqibil. Kchi txolbin tij tichaq nbaj toj qchwinqlal, tuntzan tel kyniky tij junjun tqiky. Kchi yolil kwal noq toj qyol kyukil xjal ban chi yolin toj qyol ex noq toj tyol mos kyukil xjal noq tyol mos ban kyun. Ban chi kub tkayin ttxolil Tnikytzajil twiqil yolbil: qyolbil qxolx, tyol qanmi, tyol junjun aquntl ex tyol ojtzqibil. Tnikytzajil txixpubente tib ex tqinumal yol: txixpubente tib yol, akaj yol, tyol junjun aquntl, tyol ojtzqibil, yolin junjun xjal ex yolin junjun kojbil. Ntzibin tqanil tichaq toj qyol, tzanx toj tumel ex tzanx kloj xjal ja kpola yol. Tun tyolin toj ttxolil aj tyolin kyukil txqantl xjal te junjuntl anqibil. Tun tyolin tij tyol tanmi ex tun tnimin tij tyol kyanmi junjuntl xjal. Txolbil tichaq n-iky toj qchwinqilal junjun qij ex mya tun tjaw txixpet txolinte. Nnimim ex nchi okin junjuntl yol ban tun kwal. Tun tel tniky tij kyxilen yol te juntl yolbil, iky tzan tyol mos. Nchiy tyolbil kwal toj qyol tuke tmojbil junjuntl yolbil. Nnimin tij ttxolil junjun yol ban tun kwal (ttxolil qyol mam, ttxolil tyol mos ex juntl). Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 76 3 & Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 7 Ntzibin tzanx ttxolil yol aj taqe tzibil tichaq tqanil. Nchi okin kyaqil wiq yol tun kwal aj taqe yolil ex qa tzibil. Qe bibaj toj qyol ex tnikytzajil kaybibaj toj jun txolyol ex jun pkojyol. Kchi elix kwal toj chqajlaj tuntzan kyniky tij chi kayin tichaq. Kchi elix kwal toj kojbil ex tun tkub kytzibin kwal kyaqil aquntl nbant kyux xjal. Kchi bitzel kwal tukil kyaqil ipyol nbant toj jaxnaqtzbil. Kchi etzal kwal tij tichaq. Kchi saqchal kwal tij tichaq pi yol nchi ajben toj qyol mam. Tnikytzajil tqab tichaq toj qyol ex tajlal tichaq aj tyolin ex aj ttzibin. Tnikytzajil tumel jun ipyol (ambil, yekil ambil ex yekil xjal) aj tyolin ex aj ttzibin toj qyol. Tnikytzajil alkyechaq ipyol toj junjun tzibben. Tun tel tniky tij alkyechaq wiq txolyol (ntziyin, nmyayin, xjelbil, chqobil, kaybajil ex txqantl) In okin ttxolil yol ex jni tqinumal yolbil toj qyol tuj kwal aj taqe yolil ex tzibil. Tnikytzajil twiqil junjun tqajqojil ex jun jun yol toj ttzibin (tqajqojil: n, t, nan, tat; techtzib: b, q, tz, y; qajnabil: ja, njaya, kyja. Tun tel tniky kwal qa toj junx yol, mlay tzok xwiniq tij kabe qajtzi: banxix (mya banxix) ex qa mlay chi ok mujbet kabe qajtzi toj jun yol: wi, mya ui. Tnikytzajil tten yol: tlok, twitzyol, tjeyol: n ja ya, t ja ya, t eky a. Tnikytzajil xulil yol: tij yol be: beyil, betil, beyin, betin, betbin, betbil, ajbe, ajbeyil, ajbetil ex txqantl. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 77 3 / Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . Tun kyokin wiq txolyol tzan wiqbinkye: qa jun xjal nyolin mo kabe, noq chin tqan mo n-el nuqpaj: 1) Nxi Xwan toj tze ikyil. Nchex Liy tukil Yok jyol xul t-xol chum. 2) Nwan chej toj chqajlaj. Nwan chej toj chqajlaj tzmax toj ttxotx Kanek. Kchi saqchal kwal tijo xnaqtzbil lu: tun tkub kyyekin alkye tjunalin ex klojin. Tnikytzajil alkye bibaj ex alkye pokban toj jun txolyol. Tnikytzajil tichaq at toj jun txolyol: ipyol, tten ipyo, bibaj, wiqbinte ex kuyol. Tun kyokin pajilyol ex xmyol yol tun kwal toj ttzibbin: 1) tuntzan, qumtzan, tuntlaj, noq tun; 2) ex, extzan, iky, ikyx, ikytzan, mo ex txqantl. Nchi kub tkayin ttzibin tuntzan telxix kyniky xjal tij ttzibbin. Tun tten ttxolil yol: qa tjunal nyolin, qa toj klojin, alkye ambil ja nyolina, kyokin ipyol toj tumel ex txqantl tuntzan ttenxix tnabil txolyol. Tun tnimix jun pkojyol aj kyokin xmolyol ex ttxqantl xwiqbilte yol. Tun ttenxix ttxolil qyol yolil tten ex qtzibbin. Tunxix kyokin techil tzibbil toj qtzibin: (, ; . : ?) Tun kyokin kyaqil techil ttzibajtz qyol tojxix tumel. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 78 3 ( Banxnaqtz Tqanchalbil Bixnaqtz Tnejin T-xnaqtzajtz . .. . 8 Ntzibin kwal tij tichaq tqanil tukil tmojbil txqantl qujbil tun t - x n a q t z e t qyol. In el tniky kwal alkyechaq tbanil tqanil tun tbant jun ttzibben. Tun tjyet tqanil toj ujbil ex qa kyoj kux tqanil. Kchi jyol tqanil kyoj junjun qol tqanil tun tbant aquntl tij tzibbin. Ban tun kyaqunan kwal tuke paqanil mo juntl aqpil tqanil tun tbant kyaqun. Kchi xpichbil tun tkanet tqanil ex tun kybant aquntl tuj tumelxix. Kchi aqunal kyuke qumal tqanil: pujbilyol, qol mo aqbil tqanil ex junjuntl ujbil. Kchi tzibal kwal tqanil tun kybant aquntl toj tbanilxix. Tun kyokin ila ttzajlen tqanil: ujqanil, pujbil yol, nim pujbil yol, ttxolil jun ti, ujbil tij jun xnaqtz, tilbilal txotx, tja ujbil ex txqantl. Tun kyokin kux tqanil tun tjyet tqanil: paqanil, kaybibil ex txqantl. In okin ila tumel xpichbil tun kwal tun tbant tichaq taqun tij ex toj qyol. Nukbil tij tichaq aquntl tun tbant. Nchi kub ttzibin xjelbil nchi yekinte aquntl. Tun tel tniky tij ja tumel tun ttzaja tqanil: kyoj ujbil mo toj kux tqanil. Tun ttzibin tij ban ax tqanil: tun tkub ja tumel xjyeta tqanil, kybi xjal tzibilkye, abqi ex junjuntl. Tun kyokin ujqanil, pujbil yol, nim pujbil yol, ttxolil jun ti, ujbil tij jun xnaqtz, tilbilal txotx, tja ujbil ex txqantl toj ttzibben. Tun kybant ila wiq tumel tqanil kyun kwal: jitzyol, junx tqanil ex qa chin tqanil tij jun wiq xnaqtzbil. Tun tyekin tqanil jun aquntl: tzibbente tqanil, tnejil uj te qkaybil, kaybinte ujbil, jikysbilte ujbil, nukbente twitz uj ex bantlen twi aquntl. Nchi okin makbil tun kwal tun tyekit jun tqanil, xwiqin tten. Tun tjyet tqanil toj kux tqanil: paqanil, kaybibitz ex junjuntl. Tun tyekit tqanil kyun techil, techil tqanil ex txqantl. Tun kyokin jnix tumel nukbente tqanil tun kwal twitz tuj ex qa toj xkutzib. Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 79 3 ) NUKBIL XNAQ TZBIL TOJ QYOL Aqbil Tqanil: Jaxnaqtz:______ _______________________________________ Kojbil: ________________________ Tnam:_______________________ Kol xnaqtz: __________________ chuq: ______________ Ajxnaqtz: ________________________________________________________ Klojin xnaqtzbil: _________________________________ Tnejin xnaqtz: _________ Anbil ja kbantela: Txiklen__________ Bajin ___________ BANXNAQ TZ TQANCHALBIL BIXNAQTZ (Declarativos, Procedimentales y Actitudinales) TUMIL XNAQTZ AQUNBIL XJELBIL (Autoevaluacin, coevaluacin y heteroevaluacin) AQUNABIL AMBIL (Perodos) Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 80 4 = PUJBIL YOL Abxnabil Fbula Bech Flor Ikysbil Celebracin Ajbinchil Sujeto Bibaj Sustantivo Ipyol Verbo Ajnukul Planificador Bibilyol Radio receptor Ipil Esforzarse Ajtzqil Cientfico Binchbilja Arquitectura Janaj Templo Ajujil Lector Binchujbil Editorial Jawni Arriba, norte Ajyolil Orador Binchxim Tecnologa Jaxjal Familia Alumaj Animales domsticos Bixnaqtz Contenido Jaxnaqtz Escuela/aula Akajqanil Noticia Biyol Tema Jeky Hola Ambil Tiempo Bunsbil Detergente Jeyol Sufijo Aqbil tqanil Medio de Comunicacin Byuj Monton / Varios Jikybil Norma / regla Aqbil Aplicar Chupbil Jabn Jikyxil Corregir Aqunbil Recurso Chuy Ocho mil Jukon Imn Axbil Afirmacin/Certificacin Chkontze Canoa Junelne Igualdad Banbaj Evento Chikyil Exponer Juniky Equidad Banbil Valor Chikybil Descripcin Junx Igual Banmaj Hecho Chitpibil Multiplicar Kachil Alimentar Banqobaj Mano derecha Chmobil Suma Kal, winqin Veinte Banwinqil Testigo Chukchaq Variante/Variedad Klaj Una carga (20) Banwinqin Salud Ech Cuerda Kloj Grupo Banxnaqtz Competencia Echbil Medida Kmol Aceptar / recibir Bal Ciclo Elni Oriente Kujlabil Amar Kubibil Casette Lakbil Maskintape Nikyaj Mitad Kubu Ropero Latzib Centmetro Nikybil Alimentos Kulbil Lugar de encuentro Lajbitz Chiste Nikytzajil Comprender Kuluj Flder Lemenin Expandir Nimbitz Creencia Kaybibaj Adjetivo Lewuj Cartulina Nimil Obedecer Kaybibitz Audiovisual Lokyol Morfema base Nmaqtzib Mayscula Kaylajtz Leyenda Lotzbil Resistol Noqxyol Mito Kaywitzbaj Espejo Majtzbil Origami Ojtzqibil Ciencia Kaxnaqtz Criterios Manujbil Biblioteca Ojtzqil Conocer Kabsil Partir en dos Maqilyol Trabalengua Okni Occidente Kabxjawin Bimestre Maya Ajlabil Matemtica Maya Okslabil Creencias Kanbil Logro o premio Misil Limpiar Pakabitz Poema Kanob Lotera / premio Mujbil Juntar Pakbabil yol Lenguaje potico Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 81 4 1 Kawbil Consejo Mutzib Minscula Pakbin Predicado Kmuj Hora Myabil Negacin Panin Servilleta Knol Loro Nachwinqlal Autobiografa Pasj Faja Kol Grado Nabil Memoria Petin Gradas Kolil Abandonar Nabil Sentimiento Piil Fraccionar Kow Cero Nal Recordar Pitx Smbolo en tejidos Kubni Sur Nalajtz Historia Potuk Peluche Kujsil Fijar Nejqanil Hiptesis Pkul /Xpotxol Operar Kyaqkal Marte Nenil Vigilar Plaja Pared Kyxmoltanmiyil Internacional Netz / chin Pequeo Plow Mar Pokchwinqlal Biografa Sqitin /Skyirin Raya Tnej Seccin / unidad Qikyyol Verso Stebaj Diente Tnejpakab Estrofa Qitil Cortar (con cuchillo) Stzib Glifo Tnejyol Prrafo Qajbil Slaba Syutil Girar Tnikytzajil ujin Lectura comprensiva Qajtil Sonido / Pronunciacin Talech Metro Tojbil Piso Qajtzi Vocal Talsech Disquetes Tqiky Evento / suceso Qetbil Botn Talim Leche Ttxan Orilla / permetro Qibil Resta Taqklan Minuto Tulbil Dado Qin / noq Hilo Techbil xnaqtz Lista de cotejo Tuyol Frase Qo Cuatrocientos Techil ujin Signos de puntuacin Tyekbil xnaqtz Indicador de aprendizaje Qolbil qtanmin Acto Cvico Techip Adverbios Tak Punto Qumbitz Dicho popular Techqaj Consonante Txolbibil Narracin Sakil Destrezas Techtzib Letra Txolbil Narrar Sanjiluj Carta Tenle Cantidad numerosa Txolbinxix Narrativo Saqchew Venus Tilbil Dibujo Txab / jot Puado Sasuj Papelgrafo Tilbil yol Mapa conceptual Txakbil Esquema Sech Disco compacto CD- Tilbilabil Grfica T-xikyil Su inicio Sipbil Dividir Tilbilil Dibujar Txilyolbil Celular Sis Avin Tilkabil Diamante Txowj Perraje Skol Seleccionar Tkatz Cadera o cerca de Txolbintz Retahlas Slepil Coser Tkaybil xnaqtz Evidencia de aprendizaje Txolintzib Prosa Sojbil Apreciar Tkujil Fundamento/ condimento Txolyol Oracin Spoq Vejiga Tmij xim Idea Central Txuxnaqtz Currculo Tzabyol Afijos Wipin Fin / final Xtis Justicia Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 82 4 2 Tzaqsbil Elemento Wiqbil Clasificar Xtokbil Cua / sostn Tzibin Texto Wiqxnaqtz rea Xtzebil Circo Tzirbil Perinola Witzbil Fotografa Xulil Retoar / Generar Tzisbil Escoba Witzel Pariente Xulil yol Palabra generadora Tzab Plyades Witzikyxim Fantasa Xwiniq Glotal Tzaljil Alegrar Witzyol Prefijos kanol Imitar Tzaqbil Contestar Xawinpakab Verso kul Canica Tzebil Frase divertida Xboj / kunpit Amigo lukbil Ventana Tzejbil Alegra Xikybil Pegar nayaj Mano izquerda Tzena? Cmo est Xjal / winaq Persona Yaq Canuto / Broma Tzib Milmetro Xjaw / Yaya Luna Yekbibil Teatro Tzitib Propaganda Xjelbil Evaluacin /Entrevista Yekbibitz Dramatizacin Tzoktzok Chinchn Xkachub Cuarta Yol junx kyxilen Palabras sinnimas Tzqibchew Astronoma Xkuno Tren Yol kyiqin kyib Palabras antnimas Tzqibxmilal Anatoma Xkansil Inventar Tzqibyol Lingstica Xkyeqi Pulgada Tzyun qib Abstenerce Xobilyol Radio Emisora Ujmaj Peridico Xpatxbil yol Juegos lingsticos Uksbil Crayn Xpatxil Trenzar Uksil Pintar Xpotxkux Cadena de hierro Wiyil Caro Xqajyol Rima T-xmilal Su cuerpo Xqaqbil Electricidad Nukbil T-xnaqtzajtz Qyol Mam Te 1 2 3 4 5 6 kol 83 4 3 TQANIL TZIB DIGEBI "K'loj yol Mam" Vocabulario de neologsmos pedaggicos. Guatemala 2004 FEBIMAM-CTB /DIGEBI "Tumel Qyol Mam" Gramtica del Idioma Mam. Segunda Edicin. San Marcos, Guatemala, C.A. 2010 MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Cuarto grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007 MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Primer grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007 MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Quinto grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007 MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Segundo grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007 MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Sexto grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007 MINEDUC/DIGECADE "Dosificacin de los aprendizajes de Tercer grado" Currculum Nacional Base Nivel Primario. Primera edicin, Guatemala 2007 MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Cuarto Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009 MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Primer Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009 MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Quinto Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009 MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Segundo Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009 MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Sexto Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009 MINEDUC/DIGECADE Curriculum Nacional Base Tercero Grado nivel primario. Segunda impresin. Guatemala 2009 Impreso en los talleres de Cholsamaj 5a. Calle 2-58, Zona 1, Guatemala, C. A. Telfonos: (502) 2232 5959 - 2232 5402 E-mail: editorialcholsamaj@yahoo.com www.cholsamaj.org