El Idioma Guaraní - Eduardo Saguier PDF
El Idioma Guaraní - Eduardo Saguier PDF
El Idioma Guaraní - Eduardo Saguier PDF
(EDUARDO
SAGUIER
Profesor en. la
"'Academia Correntina del Idioma Guaran"
y en el "Instuto Cultural Argentino Paraguayo" .de].
Museo Social' Argentino,
;
,1
"
1)
'
'1,
"
',-'
I
'",1
'\!.~
,"
"i
'1
,1
.~
, ;
, t
I
EL
GUARAN
IDIOMA
METODO
PRACTICO
PARA SU ENSEANZA
ELEMENTAL,
,1'.
\.1
'\
\.
.~,'
('
SEG'U:~n.\ :::nTCTOX
,
F
r
1
,~"
. i
,, Buenos Aires
PADILLA, & CONTRERAS
Impresores
1946
~.
,!
'
,!
.",
,
,
:.:'
,
:,,.,I'L
- ..~..
'
'
,~
INDICE
LECCION
F:
P:15
simples y dobles
calificativos ms comunes. -
13
19
LECCION 2~:
Alfabeto guaran. Las vocales. Su pronunciacin
Los signos fonticos. - Las slabas. Su separacin. - Adjetivos
calificativos ms comunes. - Vocabulario: la clase
20
21
LECCION 3~:
Acentuacin de los vocablos guaranics
Las conjunciones. - Pronombres personales.
sivos. - Vocabulario: el dormitorio
LECCION
22
Adjetivos
PCiS<2-
23
4~:
25
51!-:
El sustantivo. Su nmero.
Clasificacin de las palabras en ordinarias y nasa les. - Conjugacin de verbo ordinario. - Declinacin del pronombre. Vocabulario: la cocina, - Traduccin.
Frases
LECCION
24
213
'27
6~:
El sustantivo. Caractersticas
de los que empiezan conT
Conjugacin de verbo nasal. - Vocabulario: la cocina. duccin. Recitacin
y O
28
Tra29
-i , )
1._
LECCION
79:
pg.
El adjetivo.
Su gnero y nmero
Adverbios
de lugar y sus grados. Conjugacin
(29 grupo). Vocabulario:
la comida. citacin
LECCION
30
verbo ordinario
Traduccin.
Re31
8~:
Adjetivos
Adverbios
Sus caractersticas
de lugar y sus grados. Conjugacin
verbo
(29 grupo).
-- Vocabulario:
la comida. Traduccin.
......................................................
scs
LECCIO:N'
32
pOSCElVO:;.
nasal
Fra33
!)::.:
~ 'J;,_,~JO
Adictivo
;j'.:)
\
,
. 11 C"L'
posesivo;
nurucrul
vvy o rd 1'11"'1
('<
34
Adverbios
de lugar y sus grados. - Conjugacin
'verbos
grupo. Vocabulario:
la vestimenta.
Traduccin.
del 3er.
Frases
35
Adjetivo
demostrativo
y distr-ibutivo.
Adverbios
de lugar y
sus [rJados. - Conjugacin
de verbos del 3er. grupo
Vocabular io: cuerpo humano.
Traduccin.
Recitacin.
Frases
36
37
LECCION'
LECCION
10~:
11~:
Aumc.ntati-.o
Conjugacin
humano.
LECCIO:~
de les adjetivos.
verbo ordinar-io
Traduccin.
- Adverbios
de lugar y sus grados
(49 grupo). - Vocabulario:
cuerpo
Recitacin
,.,
,.....
39
120-:
Pronombres
personales.
Su doble forma. - Pronombres
demos..................................................
trativos
Adverbios
de lur.:w y sus grados .. - Conjugacin
verbo nasal (4Q
gr upo): Vocabular-io:
enfermedades.
Traduccin.
Fra........................................................
scs
LECCION
38
40
41
1~~0:
Pronombres
posesivos. ~ Palabras homriimas.
- Adverbios de
tiempo y sus grados
;.....................
Conjugacin
de verbo en tiempo futuro. - Vocabulario:
parentesco. Traduccin.
Recitacin
,....
42
43
LECCION
1~)---
14~:
l';!;,
44
45
15~:
Pronombres
Conjugacin
bularic:
41']
47
LECCION 16~:
Uso de los pronombres en caso acusativo. - Adverbios de tiempo y sus grados. - Conjugacin de verbo en ,tiempo pretri to perfecto
'
,
Vocabulario: el tiempo. - Traduccin. Recitacin
,
'.
48
49
LECCION 17~:
El verbo. Su clasificacin en cuatro grupos. - Conjugacin af irmativa y negativa de verbos ordinarios y nasalos. - Caractersticas principales
Adverbios de tiempo y sus grados. - Vocabulario: nombre de
personas. - Traduccin
LECCION
50
51
18l;\:
Conjugacin afirmativa y negativa de verbos ordinarios y riasales del 29 grupo. - Adverbios de cantidad y sus grados ..
Vocabulario: las profesiones.
Traduccin.
.................
52
53
LECCION 19~:
Conjugacin afirmativa y negativa de verbos de 3er. grupo. Adverbios de modo y sus grados .
Vobaculario: minerales y herramientas.
Tr~duccin. . . . . . . . .
9
54
55
LECCION 20~:
Conjugacin
56
57
....
- 14LECCION
21~:
Pg.
de in.
.
22~:
60
61
23~:
cornpo62
63
24~:
La partcula
MEO. -
Vocabu64
65
25~:
69
70
71
Traduccin-Recitacin
SER. Su conjugacin
72
29~:
El verbo
LECCION
68
2lP:
El verbo
LECCION
27~:
67
67
26~:
58
59
ser. Su conjugacin
74
30~:
de verbo ordinario
en forma
afir76
15 APENDICE N9 1 -
PROSA Y VERSO:
4iM~'Y'44'~
'l~'v~"""-
!f
(p.
c:::
,-. )'1:"1/\ . ~
c~
t,;)
REC~,u\.Jl';
~..-:
B ecquer, Rlmas
0~q""'" ~~
, .
~<;:,
Lope de Vega, Soneto
~. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .. it. . .
Becquer, Rimas
:
J. Richepin, Milagro
Himno Nacional Argentino
Himno Nacional Paraguayo
Guido Spano, Nen ia
Thu-fhu, Espejo de Cristal
Julio Correa, Viejo Amor
:
Natalicio Gonzlez, Estrella Baista
~rnado Nervo, Cobarda .. :
Carlos Perrault, Caperucita Roja
Hermanos Grimm, Hansel y Gretcl
Oracin, Padre Nuestro
APENDICE
NI?
Pg.
CJ
.
.
82
82
84:
85
86
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
103
con
.
106
87
88
89
90
91
92
94
98
2:
que empiezan
APENDICE N9 3:
Numeracin
APENDICE
NI?
guaran
4:
~-""''''
....
!" .-:-
1 ,,~,:;'
~ ~~-::
,,
-'!
.1; ..
"':'Co!
.1
.J,"\,
. , I.I/sr.;
110
116
LECCIONES
;:----
18 -
LECCION PRIMERA
TE1\IAS: 1. Alfabeto gnaran]. Las consonantes: simples
y dobles. Sonidos de las mismas. 2. Adjetivos califitivos ms comunes. - 3. Vocabulario. --- -l. Ejercicios
de pronunciacin.
1. Las letras del alfabeto son las mismas que en castellano, menos
aquellas qU'8 no tiene el guaran y otras que f:-1B suprimen para simplif'ical' y evitar confusiones.
las consonantes
son: h ch g h k m mb n nd ng nt
De estas consonantes
dems.
son dobles:
La ch se pronuncia
como en francs
p r s t y.
ch mb nd ng ni; y simples
11.:
m n p r s t y,
01
las
(chan-
a l; chicha,
chup,
<.{-,
1-
(l.
curerenciar , anguya,
i' tage,apnro,
el uso
gc, gi,
vocales
eJ.:
t ,....
raron.
premura)
prisa.
Los sonidos gua, ge, gi, tambin se tienen, aunque con una pronunciacin ms cargada, fuerte y unida y sin el empleo d'e la diresis:
:.'H. que nada tiene que distinguir o caracterizar,
ej.:
,
t'
t
'
1'
,"
,
yagua,
pcrro , ~)gnl', lH'iO, 11mma ; .eonguc. cana
ver:
1arngur,
Corrientes.
1
Las letras dobles mb, ud, ng, nt, t ienen sonido detonante, tamboiiloante ;cn su pronunciacin
debe notarse el sonido de la m o la 11
procediendo al de las consonuntes con que so juntan, ej. :
mbarakay , gato;
La imitacin
mburukuy,
<Id mugir
pasionaria;
19-
de
C"",,
1
.;.10.,
...1.
l'
..I..'-'.L
2. Adjetivos
caltfcatrvos
an.~J.!.V,
el .....
".
J.l';
. .i ,
G~.
1l1'J....
plC,1
,
mas comunes.
anrrosto
HL;7.l'~"'\
:r
-,.'\.:t:",,"p"
c"Y-[i'r<c,!"{
1}.!..!.>..d.1,
l16V'"''
1)r\~;
l.
',.1,
Ql"'1.0-r)::tJ<"';CO,,::>,(
bebi
IJ\J
J ,:
\,
"
~.,
pC'S}dO;
l'OlS,
fresco;
r-
"J.
hak,
",
3. Vocabulario.
sciior , pa ', seor , kuakarui, seiiora; karia ::I~hombre, joven;
kuia tai, scorita , kuimba 'C~, hombre, varn, macho; kuii, 111 ujer, hcm,.
' mn. - o , rHnIJ
. 1rrum
. b .,
. ..
,
.~'
ora; k,,1.111111111,
111no;
nu. t a,
a'e, nmo
V3.1'on;
mu.a
KnD(!~
'.
.
,
1
l'
1 1
1
k
.
-,
,.
,
muo mujer ; mitarus, muc iae 1011, adotcseente , kuna cuun nu ('., rnarrmaeho , mi
kamb,
nio de pecho; mit michi, nio chico; mit ,
eh iqu ilin.
karai,
'
_.,
yo te saludo.
.mnitcipa 11C ko '0., nde asny, ndc kaar, nde }111un<..
mbaicliapa nc 1\:0 'e, nde asay, nde kaar, nde Plhen
equivalen
por su orden
1'0
p01'
ik
a:
la maana,
la r,iest.a, la tarde,
la
llGC}W .
karai
mbaichapa o ik 1110 mena
cmo est su marido
mbaichapa o ik ne rembirek, cmo est su esposa
mbaichapa-o fk nde rogulgu, como est su familia.
..
__ ~~.-'-.,'~
..
..
,
;
..
') ()
"-,,j-
LECCION
ZC;X
1'EIVIAS: 1. Alfabeto guaran : Las vocales; su rpronunelacin. Los signos fonticos. I1U8 slabas; su separacin.
- 2. Las preposiciones. - i3. Adjetivos calificativos ms
omuucs. -- 4. Vocabulario,
5. Ejercicios de pronunciacin.
1. Las vocales S011, a) e, 0, 1.1, J.rrienen dos sonidos: el ordinario
(1 normal
casetllnno ieomo en: ara, da, tiempo; per, 'Cicatriz; pi ri
junco; por, usar; pok, tocar;
y el sonido nasal como en: V <:I'fi., lindo; 11C 'i, angosto; ki, lengua'
toror, Ch01TO; kar, curvo, Tengo.
la vocal i con sonido gutural es la sexta vocal. Su pronunciacin
exacta {:s el principal obstculo 'pura los principiantes, pero que se puc(te vencer con ejereitaciones.cnclase,
por lo que omitimos su descripcin
Esta vocal tiene su significacin
propia dIe ag1Ut e interviene 'Con
~U sonido especial en la composicin de numerossimos
vocablos: "i, ag ua :
.........
b
asura
.
1)1-~
T~}1:
., . , 1~""t/l
HI,
asura , 1,1.11) \H':I~"O, aire ~ .mr "', CCJ<.,S.
"1'
.1.
O)
.j .
e)
hras
con
ll'tl'ns
uib, nd,
tl()bll:i\
ng, n l,tFle
son
...in
Para muchos:
LaiS preposiciones.
2.
,)
Lv
con
(;]l
pe, me
ndih
pe, me
.::;
,f
:.,1'1
c .
en trc
guftr,
1.
por
1'(' ,
re h
1')'1.
;
, e ,l!)
.1UJCitt
~;!Jl
I, i!y~.(~ !-~tj
'11allll'
tras
kup
lta,f) t-.~'l.
tle:':l{]c
"
~!:UlI' l~
gilJ)
0'''1
,:-"1
u ..
...,
..._,
A.
.. ,...
.L.J..
correa,
\.,L
!'
L.L.J
('te.) ..
4, Vocabulario.
iboehara 1nuestro
"ll"111")
Iiscin.!.-'L.lu,
.."l
c.~~l..,. 1,)~{)P"''')l''''
roi.cs: ,t.":-}-{~lrI;I"I,(7"-l
_ Jl _,) e \,., '. t"'1 ~,
~ 1 ~11., L~~\.,
nrauduk,
libro; kuati,
'papel ; kuatiam, cuadcruo , ikuat iak, knatiarnoik, lpiz; taik ru-, Iapicero , tn-aik, tinta; traik rrr, tintero:
itarnik
tiza : bu-an
kuatiak 'nizar rn : brrap 1'1"1";l'11:t taiima.: taanz~:)u.
.r:
...
1.l.l!,
_ ..
,.
!r.. .. 4.
-v.{\r,...
uto
!~ .. t.~(.tL,
L- F..(:l.,
pared;
ogasoy,
;;'le'Il palabra
e
<l, ,
eonsonan te/,
\.",
....;,.,,.
l-l,\._Q..l'\..Lt.,
..:.l.l<<'
'
(.\,.
.Y
l.,,"
Ll.'V..L
_.L_"'!,
~ ......
escribir
leer
U _. , l"O)~I')':;
.,!
e 1.11
x :.,1":(1
\...1. '.
a ripak, mesa, apk, silla , kot, habitacin, cuarto,
mboend, aula, elase , prrund, 'piso; lbiratil, guam bip.
techo; kotsoy ciclo raso; oIre, puerta , obct, ventana;
ecter
lctra
"1,'11'01'
"Ll'l.!.," silaba
1(,,,_.{,, : ~()r.\r:'l'l
,<"t:;
<.~,
,. ,Lt .
,
Ci,.l.e vocal
) . eripui
1
.
fl'O'l11"~
':..,)~.
'lll'1p'
.;1
....-
,<>11;.
b'
(L.,
11 1 1"lo:n1f'f\~
L~ c"~,,
<".:"
~L>..l.(._,_(.,.
j\o
("-1
..1.(,
.1",
<lL.h . ,
(.'>,
\ ....
Pared
l\Iesa grande
Lpiz
Papel
blanco liviano
Libro
,~ . .1
Papel
colorado
fino
",1.
alta
nde na.g
O"~'" .
n.l.
\:;
.-
\::.;
l'f<
1....'
.t...
a Ha amui-illa
y tinta
Cuaderno
negros
viejo feo
Li 1>1'0 ] 1n do n
n('\,\..)
r ,
LECCION
3t;I
su,
morder.
(.,
'C'
A(i
Cl
.."1
')
f."'
-4 ~
f)
"1
.<.\,
n,
,:-;-;
..'
".'
-r-
"
Cnando
la palabra
'
"]
23 y l-e sigue
y que
c,
hablar)
palabm rma,
mirar.
2. Conj unciones.
copulativa:
y, e, ha, ha '.
disyuntivas:
D, u, tra.
adversativa . pero, bi.
condicional . si, r (sufijo).
causal
porqu, mbare.
eontinuati va: aS, pues bien, ha upeicha.
comparuti
ieha
3. Pronombres
nd ,
yo;
t;
1_ "
ila e, l
and
nosotros.
(iian),
or,
"
-vosotros.
ellos-as.
pce,
' kuera,
ha
4. Adjetivos posesvos.
che ,
mi :
and
nde (ne),
tu;
or,
1,
su; pende
(Iian ) nuestro
1,.
( pon ), vu estro.
su, de ellos.
1.
-,
personales.
eh,
(sufijo).
5. Vocabulal"i~~E'{'ehA
r
t"l
~J'4 ..
Ixo
.ucen d'a, dormitorio
tt'a)'tb.~fA>'lQ -
'
..
~ 1-11
, porutetir , muenic , ogatu,
mue bl es eJe
casa; kih-in, hamaea , inirnb, tenimb (r. h), cama; tup (r. h ),
cama, nido i..a~an~b h, akangrt, almohada;
emamah,
frazada;
ahoy,
~~J,
A"
1
1"
..
da
,,!
......
1...
cuoertor , i.upasoya
,1, sanana , tupaba,
ropa elle cama; prrun
ao, a lf orn- -O
P'1n,lI}
Abra; trrrr, V,!J,~1]~'_tataindlnd,
palmatoria, velador, candelero; karaI
1.
' 1 .O~
;~
""
- ~
k"l'
;
J
l
1
.
..,
mcgua, oau ; aon aka, ropero; a 1l0tI .~Ira, tiendo yo a namaca ; al piso
"J
..
11
..
tup, tiendo la cama; topeh (1'. h), tener sueo; ke, dormir; pl, despertar;
mombr, hacer despertar;
kcpoh,
soar; kerasi, insomnio;
keran, dormiln; keresi, resistente al sueo; ker, kera, adormilado:
sooliento;
rambi-topeb (r. h), sueo brevc , xegu'pe, entre sueo.
6. Frases.
Nd ha ch u en tup pe. Ch a ke inirnb pc.
Nd re pu (te levantas) tup gui. Che kh i (es) por.
Tu frazada es (i) buena (es) gruesa y (es) pesada.
Nuestra casa es (i) baja, pero es (i) linda y (es) fresca.
T te acuestas bien en la cama.
- 24LECCION
4'!-
L'"
n mos.
1- m
.)
--
1'('1
',J -
01
.)
.)
;)
.>.
3 - DI
1
.L
- che
:! - ndc
(ne)
." - 110
.)
1 - 'ya
1- in:nd (Iiun )
1- or
.)
I
1)
....i - JWIH.1
\pene
<)
.). - 1)"}
l.V
\IW
- na
o - l'<.~
-
1-
~1
q
,)
')
....i
'l
.l.
~'.i
- 1'0
2 - pc
d - ho
.\
.)
-1
la conjugacin
de los verbos,cstaB dcsiueneias
van colocadas
cutre el prono111 brc personal sujeto y la raz del \'';'1'1>0. Las Iormas puestas entre parntesis se usan con verbos nasalas.
Bu
x - oga
casa
(.x -
oga gui
D - oza
pe
o
"
oca
t::')(
1)l1~0
...J
a - oga l~otlktl
de la casa
a la casa
D(>O'11'll't
_L .. (
(l - 00'{1
t:'>
cuine
b
s:
t.,
Jf.~;
("1""1
L .'c.
desde
hasta
en tre
hacia
contra
1<1 c.isu
]a casa
la e':'SH
lacm;n
Ll casa
5, Vocabulario.
L'
&A.,l,
L._l ..
con la casa
SObI'~ la casa
""~'''l
.
1"'01' la!.: \....i~l,~t
>
......-b
A - oga pe
,1 - oga pe
a - oga ime
--
a la easa
en la casa
SIn la casa
a - op:a 11i.lib
a - og;a ;11'1
a - oga re
"
o',"''} b L
n.
- 00"/)
'"' <l. .".t.1.
a - oga.. peb
a - oga pame
a - oga k
S'211or,
1.,: t...
~tl ,
,1
rU
26-
LECCION
5<;1
C1asificaein de
Jn8 palabras en Ordinaria y Ntisales 2. Declinacin de los pronombres. - 3: Conjugacin de verbo 01'dinario. - 4. Vaca bulario. - G. Lectura, dictado, traduccin, frases comunes.
r.]'El\'f\
c',
,
...
13 0:
1 . El
t' t'
C;!
~
J.l susran 'lVO. "-.)11 numero.
1. El plural <le los sustantivos se forma mediante el sufijo "kucra' ~: la mula, se traduce . mbuiik , las mulas se dice: mburik kuera.
"I'ambin se conoce mediante los pronombres:
pe tembiguai,
Vos. 103 sirvientes , Or mburubich,
Nos. los jefes.
F'.
1
'l
i
~
1
."
',.
,
t von ....
08 Hejet.ivos dcrnostrativos : a, umi.
"a miit.a, es tos
ni.i
'OS lJ.11l0S;
umi ~ J".arai, esos SCIlOl'CS
.
.Con los adjetivos numerales, uno, dos, tres, cte.
moki-oga, dos casas; mbohap apk, :3 sillas; po nar, 5 naranjas.
'"Con los trminos colecti vos, hct, no' :
het rnber, mnchas moscas ; mit no ', junta de nios.
El aumentativo de los sutantivos, gran, grande, muy, se da en guartur con los su'ijos : te, it, y ct, los que se agregan a los nombres
segn que stos terminen en e, a-o y u-i, cj.:
mbact, gran cosa; kuait, muy mujer; sooit, carne verdadera;
karaiet, gran ~~C'D()r,verdadero seor , poriahuct, muy pobre.
.
1
"..
,. 1111,
,. num,
. /
!'l.<.,l diminntivo,
pcqueuo,
e1neo,
se '11a818
con 1os SUllJOS:
1,
T."\'
~...
"
1
<.1esinencias
pcrsonaies con quo se J untan, S'
. en nastue
to dIas as pa 1abras que llevan m, 11, fi o alguna vocal con los signos nasalcs : el circunflejo o el acento grave francs.
...1.. (l.
(.l
. j,
(.ti.
.....
"'..J
, ...'...
!.
..L
t)l
el.
JJ
,":.
1
... ~
v
_L
'"
~")
r\
~\.
lG
.le
.L
t,
. --27 -.
3. Decl inacin de los pronombres
personales,
.\
ch
che heau
<::>
G- de 1111
D - liara m chebeguara
A - a mi
a - desde m
a - conrmgo
o - hasta m
chebe
che guib
cliondib
che peb
a - por mche
a - sobre m~he
a - bajo m che
<1 - en mchc
a - sin m
che
a - hacia m che
ha'
<?-hegu
chup0'11..':11':'1
~::>
,
cnup e
\..4
ha '6 guib
hen.lib
1-.,
'(,.."
11t.&
1)(,1) v"
.1.
::1Tl
hi ari
i gupc
kt
ha ~ kucra
e11ugu le
chup kuera
gnm'u
('.,'111l "\
,hes
plp
rchci
"
rch
gurpc
ha ', l
1,
1) (,
\.....
i 1p0
hesci
ha '6 kt
pce
pend hcgu
peerne guara
1)
t "f"11C
....
,....
l
1-;"1""1'~
).. ...l..~.
(.....
.
1'1 ku..l \.."1"::]e - bf'.'"lL.ib
liendib k,
h.kuera
peb
hos kucru
\..j
hi ari k.
ig uipc le.
iplp kueru
kue ra i
h. k kLi
11.086
VOSOtl'OS
1')'"~ 0"1-)'1)(
pencudb ,
\.....\;
L1
t.
,'-,
pecrueb
J)cnc1 reh
pCJ1(12 :1i'l
n de b()'U'l"
1 lJ
, l(\1'
.~.!v..
pcnd
plp
pelldC> rehc
pond ktr
4. Vocabulario.
tat, Iuego ; tatai, tizn; tat icndr, Iluma de fuego; tat;p'i, 10gC111;
tatapi, carbn; tatapi res, brasa de carbn encondido , tatati, humo;
tatatisek,
chimenea; tat pcyuh, soplador;
taniinb, ecniza ; yep ',
lea; miend, encender; mboypot
prender fuego ; mbog u, apagar;
n.bogucuk,
hacer apagar;
yapep, olla; rtakuku,
pava;' a:e, ae, latn; -a:'e, guasa'e miri, latn grande y chico; iiaep, h1', jarro; iaepn-, tostador;
tesk, asador; ang ', mortero , abatisok, yosok, palo de mcrtero ,
rrp, cernido!'; kambuch,'
cntaro; kagu, mate; takunp, bombilla.
5. Lectura, cHcado, traduccin,
frases.
a randuk
--
...
LECCION 6~
'TEniAS: 1. El sustantivo. Caractersticas
de los que empiezan con t y o (oscilantes). - 2. Conjugacin de verbo
nasal. - 3. Vocabulario. - 4. Lectura, dictado, traduecin, frases.
1. 1<Jspart.ienlarrdad
notable del idioma las variaciones
sentan los sustantivos que empiezan con t y o.
Veamos esas variantes con el sustantivo
1. - En el nominativo
genrico
q ue 'prc-
trrp, cama.
en 1':
)111
cama
J'U,
(he
1'11,
1111padre,
ridc
tenimb,
+ ,1'
,,0 o,
inimbc,cama;
...
so , o,ca.rne;
tubich,
En expresiones indeterminadas
estos sustantivos se. emplean en la
forma en 1',. cj.: ka b~1V
TLl'!'l'1U,
cola deeaballo " varru ri diente de
'"'
,J.
p~ITO ; mit rob, cara de nio; gur rait, nido de pjaro.
V
No participan
animales, plantas
En el Apndice
1.111:1
lista alf'abtica
los nombres
de
de estos sustantivos
y sus excepciones.
en o:
okup, detrs
de ]a casa :
---- 2~l --
2. Conjugacin
']i1onna
FOY1na '('[fati,va.
che a mbaap
nd re rnbaap
ha. ' o mbaap
an a '1U baap
or 1'0 rnbaap
pee p.e mbaap
h. k o mhaap
che na
mbaapo i
nd 1l1~ re mbaapoi
ha' no
.mbaapoi
Han na u mbaapoi
or 110 1'0 nnbaapoi
pe na 'pc mbaapoi
h. k no
mhaapoi
3. Vocabulario.
krti, 'cortar; mbo ' .picar ; 1111'0 pelar;
yos, 'pisar;
mongu 'r
pulverizar; hacer harina; mbogu, cernir; mok, secar; maki, mojar;
mbarur, remojar; vohi, lavar; mopoti, limpiar , poti, limpio; kl'/
sucio; mong ', ensuciar ; maimb, tostar r mbochirrrr, frer; momimoi.
saneochar , yl, cocido; mboy, cocer ; pira, crudo , mbopup, hervir;
tip ', espeso; moip ', espesar.
l
4. Lectura,
dictado, traduocn.
levntese,
recitacin,
frases.
Frases coniu es :
e iembo Y
.prese
sintese
cierro su Iibo
abra su libro
deletree
lea despacio
e guap
p rnboti no aranduk
ni 11e' ne aranduk
,p rnone ' petel-tci
Los
an kuIcuora
Kua ha ' mitam porit,
i Ylkcrct
o i karni
.'
i ycguakaba ; ha uperir
koa, mbohapb gni tuichab.
Koa kat opamba l'aah
katuetei pe ern pa he 'e.
_._.Ha ko i krabba chugu kucra
-Pea ha ' 'I'ungus Yukah.
(Tl'ad,nc. de Erguisa ):
C2?tCO
declo::>
'
S10Can
los platos.
LECCION
7q.
TEl\L\S:
1. El adjetivo. Su gncl'o y nmero. Los calificativos. - 2. Adverbios de lugar y sus grados. - 3.
'Conjugacin de 'verbo ordinario, - '1. Vocabulario.
;'). Lectura, dictado, traduccin, frases.
1. El adjetivo,
como el sustantivo,
carece de las
peciales para distinguir
el gnero y ~m consecuencia,
h~1'1llin8Ciollc;3
permuncce
inva-
de?Jwst:rativos.
1)OSCS11.:0S
es-
."
negros.
La.., iteracin
.lI ~ v. .h -.,
10
",1 Jel.
iet.ivos '. ca1ificat.-.lvos
. c'"")d'ej,:
(11"
,0
idea de pluralidad,
J pera
pera une yagua, son
,
].. 1)1..i.t"1
A'
pirl
1.l.~
1(' 111'!1',kf..
')1'
( .
L1.I,
;),
serin una
frmuu
de durlc
.L
"
1 (l.\.J<'l.tJ
C,.
t\..,,,'
1"
I.U
.L.
.. 4
I...,V
c'~l
.')
'1
\..
\:Jl ...
".)
s,
v. ..
( ..~-.
-1-1 ...(
..1.. -.\..\
ll.l
-'
~\...
..J'~
.1(
.J
. J
.....
Cl .
lo blanco.
Estas
expresiones
pueden
'll'achcil':'-;C tambin
por:
la parte
fea, la
amoiteb
a momib
rupi
urupib
a rupiet
11 ,
aua
ms
ti 11(1-
muy all
mucho
ms all
poco ms all
por aqu
ms por aqu
m uy por a qu i
aqu
,
ape
apcb,~
mas aqu
apct
Hly
'1 '
q 1
l.-"'\
., ~
(.)CI,
)t,
poco
pepe
pepeb
ah
mas
aqu
ms ah
pepet
muy ah
-~-r. o.
~1"'~
pc penu ne poc:o ms ah.
pegnl
de ah
npepe
upepcb
upepet
upepemib
rinegui
3. Conjugacin
eh
,n kua
ch ndai
nu(~'nde rei
ha ' ndoi
firlll nda yat
or ndo
r:n
kua
ha'6 01 kun5.
fan ym kua
,
ore 1'01 kua
p'ce pel kua
nd6
1'01
\. l
h.k
kuai
Jcuai
kuai
kuai
kuai
pci kuai
p~8 nda
11. k Jl.t1ni
(.::
kna
Ol
ncuah'va
]\:11[l,i
4. Vocabulario.
kumand,
poroto; kumauda
1'0 :1) alvcrja
, knr(l])cp\~) zD.pallo; andal.
calabaza;
seboi, cebolla; kfii, aj; ara miro, muu-Iioru,
almidn;
madi
'
t
:
t'
1:'
b
c
:
,',
"1'"
1
}
iti
n 1 0, mancuoca , yeti, iatata;
a ara, m.uz . ~'UJaTi\:1, CllCC_O; 1111 1, 11<1rina de maz; pOpl, mond ioca seea , kam bi, kche: kan: hl pira, leche
cruda; kamb oyi, leche cocida , lramb 1'1p1 ', leche cuajada; kambr,
l. ..
l'
.
. 1
.
xira t a, manreca , 1sa m 1..,
a, Jcesn,' qucso, mano. 1nm,
rn arn;,.. (~ll'(l,
1T1W, ; '2UCll',
miel de abeja , so, cnrne , kD, kangu, hueso j SO\') tii ..so, pi r, eharque, carne seca; tumb rooku, nalga ;lnulglu\ lengua; p"iahn,hgado~
pitikir . iingu
riones:
~""\O:l'
"~l'
11- ....~ c11U';l:
cnas 'tY1U"11d- 01"('."0'
.
~/')l
,
".
:l'vo.>, +~;!'..l1~11~}
l.,,'~l"l ..
C J,'
~ cllirC]11111~Tl
J .. dl
.
L.l:.'.:.3C
16'
,
ficku 3'('1'0, tripa gon.la; lncpirckn,
''CO;
aruk,
costilla;
Tyas(~,
A
J.
A.
--
AL
C'spmHZO.
recitacin, frases.
r..."
') ~... c,
l""
t i .i,,
,,~.'!
hm
l'il'(~
('he kam h
pues
'va llenando
la calle
terrn ci -I-lO" (1(,
1
(Cancionero
espaol)
eO
. '(1
,_
;.
1.
El cuaderno
Nosotros
00')
..,.;
';-")(.'-'"
azul es ms grande
hacemos
(i l.uichab)
h i karub
Ch a karub
ndc yagu
comer
yo.
lenre gui.
tuichab
chc m bak
Frases comunes:
,.
mba'~
mba'
P21
pot
e re
, que flU1Cl".'S
2, que, di
-.iccs
110 1'0
hcndi
no te oigo
diga en guarn
diga en castellano
B re abaieme
E re karacme
negro.
una mesa.
"
que el libro
')
g ru.
'
LECCION
8<;1
'rElYIAH: 1. El adjetivo posesivo. Sus caracteristicas. 2. Adverbios de lugar y S1L'3 grados. - 3,Conjngacill
de
verbo nasal. - 4. - Vocabulario. - '5. Lectura, dictado,
traduccin, frases.
1. Los adjetivos posesivos son:
'.
che
ndc
1
,.
lln
(lle)
(v
~ ll, h)
tu
su
and
or
pelld
1
Cv
v
(au )
(pen)
, 11)
nuestro
"
vuestro
su, de ellos.
admite
Sl1S-
general-
' t\ '
2. Adverbtcs
adelante
tenond
tenondob
tenondet
tcnondctob
1
'1':w
ox.ipe
ok ,1} \J'_! /.
ms adelante
muy adelante
mucho 1"\"(1~
"1
'111Yt'"
.r
c:.t
,--.i-',
_..\.0
..
i.
\....\...
-. ;...{. lC
(1
em:
e- i 1'\ do
"l"1'''1''11Il ....
tono nclete re
af uora
afuera
k'1))
O_.:>'
L.,
t.\
t. I ,. ....,
(....
.~
\. ... ~~
mas
_'.l_\."
oknpctf:h(~
oki re tel',
'V.
l.Ll .-'I(
muy
afuera
mucho ms afuera.
dcmasindo
afuera
(2C! g:;,-upo).
,
'
(~h0
nlh~
ha.'iS
lT,:
Han
1.~i.11 nup
fan na
or 1'01 n u ...n
pee pei nupa
o,
h. 1O~ P'l':l
or no
TH2C na
iai nupi
roi nupi
pei nupi
h,k
noi n up.n
al nupa
ch
nd nc
11 up
o 1 nup
,-.
11:;]
ici nupi
noi nupi
ha 'l~
:'
n u pai
4. Vocabular!o.
yukJ:::, sopa , yuk'is'j morot i, ~()pa blanca <.wdni :nlki:<i, :.:op;:\de calabuzu , kumand yuk', sopa (te porotos abat yukixi, 10c1'o; sc ' yukl:,',puchcro;
so ' apu ' y ukrs), sopa de albndigas;
so '6 yosoPl, sopa
de carne pisada;
mbaipi,
polenta , mba ip so, polenta
cou carne;
mbaip kes, polenta con queso; mbaip he 'e, polenta con m id; kibeb,
polenta de calabaz.i : so ka'e, so'( mbiehi, asado; soop rhll'lrl, bife;
chichnr, chichar rn , so 1 lea '1, guiso de carne pisadu , mbusi
morcilla; so 1 mbutuk.
tuuytk"b, .pastel, cnrpanadn , lc:lgnly'i, mazamo" p:J, c/u
1'" papu
/
1 pan; mane l' 1 ,/o 1W. y.p t"l In bilCh"1,
rra; 1111)ley!!~ cin
',1,.
(.'S:PCCIC
(e
mandioca y batata asa.la , muudi ' ha yr:t'i rnimoi, mnndioca y batata
sancochad:
,1ul,{\'....
'1111 ll.\.,~,
cirat
'1' "~"1l,'.
}-"".'
.
i",',
H
Lol.at ,1,.
n '. l" t', '-,
.. (.L,d, ,Zll.",
~t<J,
llldL'\:;
lC11,
.e ;
,,\,')r(
kafcri,
(l
..
.J...
caf.
;1,"1'1
1\ <',
t.1 .1';:o c.
,:1"
.10
,.
l,,"
')"''1
'If"'1
"'::
{Iv
"t ( {.:v
'
salga de !.hi
venga aqu i
vava
C,,,,.}'("
.,'1 ",~('1"
\.:"'~ .." LUbir .
t rubaja
en tu cnsa
traba
110
l. (,,~h.ltJio ""1'1""")
.1.1 \,.. l.,!....1_
.:v
. "
e yu a pl~~
terc
110
e ikuat.i
(; mbl::lp(
l1d(;
Toga pc
nadu
(mbacb
)
"'" ,-..le..
\
-,
El se sienta a su mesa a tru .laja1' ({) 111 baapobo ).
"'l':ll ,(")'1" de 111 't 1"1
"Il
(1 a
',nl-')'
much
- <, Iilnos
.1.
.... .
l', 1')
] ( 1 "ll)'(
1 "':,,u
,,' ,,\..11U,)
chicos, azules y amarillos.
-',
,-,~,~(..,~
,L,U'
C)(1
11'1C l.~
'\
..
}(tl';
(1.
,tl.
<:l )
"(,,
-:Mbaichapa re ik.
-Ch a, ik .por ha nd. '
-Ch a ik por abe (tambin).
-.Ablait aipramo (entonees) .
\.. ~
ndcs
0']'"
o
.(t.a.. '-1'-..
'
....
,
'1
~.
-. 34-
LECCION
9CjI
pcseslvos (continuacin).
L'
,..
"
de. 3Q:
I~stc posesivo en o cuando so junta con les sustantivos en t. (uscilantes), stos cambian la' t inicial por la partcula gu .
o moi oguoba 1'0, pone por f3U (propia) cara.
oi pe ' o guenond gui, lo quita de delante.
o guoga pc o guerek, lo tiene en su (propia) casa.
o guapich
rnhba
ha
',
(~l es amigo
de su prjimo.
Los numerales,
1 potci.
mo kf
-01.
30 m bohapipop
11 popatci.
10
",.
~-0"1'1)('1)(.
,~ popa '1..
{()].
b"(', nr.j,,,
'," >_,
:3 mbohap. 13 popaap.
100 pas
140 pa:.::; ha. irundpop
4 irundi.
11poparund.
172 pas pokipop ha moki
D po.
15 popap.
G98 popas porundpop
ha poap
6 potei
16 pop ha potci.
7 poki,
17 pop ha poki.
1001 l'US ha petei
irundipop
8 poap,
18 pop ha ipoap. 1940 l'US porundpas
~) porund. 19 pop[t ha. porundi. 1.000.000, suu
1.110.005, su, paspop
rus ha po
10 pop
20 kipop.
(\.1 asc la numeracin
en el Apndice 3).
<)
kJ
J.._I
Q.
Los ordnales.
1..I0S ordinalcs se f'omian
agregando al numeral el sur ijo ha; ej.:
petei ha, primero; irund ha, cuarto; pop ha, dcimo.
Cuando se usa con sustantivo 11 otro vocablo, ste va colocado
entre el num-eral y el sufijo que entonces 'S'G convierte en hape :
moki yeb hapo, a la segunda vez.
mbohap ara hape J. C. oi kob yeb, 31 30r. da -I. C. resucit.
1'"
pO.:\:OI
1
aralr:pe
."J
, ..
PU'q,
"..(-uno rua
~'''~1~pn'''\
n 1 f.;CP,
( cscanso.
35-
.r
3 . C'{IJ.i.Jug;;tc:on
li' atirciat
I.t
.J
(. \. ~ {
che ha' l
nd re 'v
J .' 1(1 'e ho a
'1
Han.ya. n.
or TO .,
(I,
P(~G ]le: a
11.1<: ho
(F:l
"-~ tercer
',)
t,v
C01'Ca
t./,t:"l
ms lejos
muy lejos
mucho ms lejos
demasiado lejos
mombnIctcb
mom b:i6ctcrd
"(Y'll,i
~
lejos
""1
aguuue
"
ms cerca
ict
nguiieteb
"~.,~]'ctere
.~n"'u~
.tC.i
_L~
tl..oLl...t
F. ncyativa
eh ncla
nd ndo re
ha' 11do
llano nda ya
ore ndo., 1'0
pee nca po
h.k nao
gl'npo 110 tiene
muy cerca
mucho :ms cerca
demasiado cerca
'v
'-"-'
caer y
11' . aJ-r-t;.t!-'~mair.l- .
r.lw na 11
' ,.
'J1CtC
re u
vi
~lt
,,.
lLl'e
;}.t
110 'U
uan. ya u
Oi'e ro u
pce pe ,',
h."k ho n
al
al
"-1.
/'
al
\.
al
cerner.
F .ne[j(ttiva.
"ch n<1<1
nd ndo re
ha ' lulo
nan. ndu ya.
or ndo 1'0
":'>;"; iul
po
h. J.:: ndo
1'\.-'\....1
.1
. \.~.
ni,
ni
UI
111
r"
!
ni
verbos nasales) .
4. "Q-::abulario.
;..
para Vd.
pchrfiga pch
hoi peb
to ho po~,i.ndcbo
noeramo Pt;DC
ko 'e ambu ramo pvbC\
ru
[h'l;
, -
:Hj-
LECCION
lO~
-Singular
ko
este
pe
ese
up _
_"
am
aquel
)1m uan
- t"
u
po tarab
up
mber
am anguy
Plural
kon.
estos
"
esos
aquellos
um
,nmo ...
ko3. a
ti
a Jcuana
um mit
am yagu
este mosquito
esa cucaracha
esa mosca
kuera
aqu el- 1 rn
t I'}"}
_~~\.
1
n _ '-o
kuera
estas ropas
estos papeles
esos nios
aq ucllos perros
takikuri
takkuerib
tnl1rueriet
taki:kucrl te b
taklkuric tcre
atrs
ms atrs
muy atrs
mucho ms atrs
demasiado atrs
3. Conjugacin
Afirmat.
eh ha i
nd re l
ha '15 ho 1ft
flan ya l
or 1'0 ..IU,
" pe lU
,pec
.. ,
:h.k ho In
:ikrc
:jken~b
rkeret
lkereteb
kcrcterci
al lado
ms al lado)
muy 31 lado
mucho ou. al lado
demasiado al lado
..L
..H!., b_ e 1){:l'
... ". ..
na
... ", ..
ch
nela.
nel nde re lU.i
.. ~..
ha'
ndo
na
".
nan nan, ya ..un
..
or n<;io 1'0 IUl..
" ..
pl8e nda pe ..ll1l
ii
h.k nelo
'"
Afirmar.
Negat.
ch ha 'lt
nd re lt{
ha' ho i~t[l
flan }TC'
ha
. i'
or 1'0 lt
pce pe lt
n.k ho ltii
eh
nd
ha'
an,
ore
pee
h.k
("
rt-nadar
nda
ndo
ndo
nda
ndo
nda
ndo
Iti
rc Hi
lti
ya Iti
ro i:ti
pe lti
rti
4)
'7
.-
,)/
4. Vocabulario.
Ald.,
ak&, cabeza; abu,
at, sien; trbit, cejas;
tes (r. h), ojos; tesai
tct
ha ylb ha tctnn
cabello, pelo;
topep (r. 11"),
(r. h), pupila
(r. h), cara; tobak (r. h), mejilla;
(1'. h), oyuelo , tvrnb (l'. h ), labio;
kuera
sb, f'rentc ,
Vocabulario.
tuimh:ra (r. h ), enca;'
YUl', boea , aps, odo; namb.
orejas , apingu, nariz; t-:l, nariz;
apingu ku, orificios nasalcs , arnbot, bigotes; ayuru, cuello; ata,
nuca; ati '1, asi, hombros; prti ', 'Pocho jcmna, senos ; 111'ft yur, boca
. f
1" ( r. h) ,
d el cstmaco
cstomago; r k u "a, euunra
i 'puru a, omuil'19O; u, VlGTl t l"J tr.umui
cadera , tumbi 1'0 ', nalgas , pir, piol.
tak
(r. h),
mentn
'A
L""
,( Liberalmiba
a eand
(A"
.:..
TIOnllll0)\
Ch cho a ba het
'
ha che
'"' t al 1 (1
"b"t'
"
, po ,1..1ra 1"
l~e k una
La ha
la 1i napmgua
iesa gnasu, guasuet.,
A
Ch ha l petei lukrenlh
(lleno)
kambr re.
lindos.
larga y-cuerpo
corto.
Tu cara est
El. tiene
(i )
(i ) buen
Frases comunes:
Espera. un
Entiendes
poco
11
19 Entiendes
verdad ~
Digan juntos
D t solo
Has hecho bien
lIgalo bien
SUCla.
re kuapa
rci kua ay
p3 ye o' ondib
e re ne a
re yap por .
,
/\
e yapo pera
odo.
_.'
38
que
'"\
4"
Le.l
s.
f)
-r
,.,
agL"Bgan
1~I
l-.
karup, karapct
muy bajo
poi-, porait
muy lindo
pero, perit
muy pelado
puk, pukuet
muy largo
mbik mbtkict
muy corto
'"
ka1'0t
pltft
hl.re~te
.\<...
L 1,,,1Jl.
pltfLitcb .
kartere
pititcroi
roit
het
roiteb'
roiterci
hctcb
poict
poietcb
hetcrci
pcitcrei
I.J3 partculn
aSl tambin sirve para dar un grado del superlativo,
ej. : hob aSl, azul vivo o wivsimo , y hay casos en que pura aumentar d
calificativo se une a la partcula ct, ej.;
se forma
blanquito;
con la partieula
rnhohmi, poquito;
m:
cerca
111s cerca
muy cerca
mucho ms cerca
demasiado cerca
koto
pkoto
amngoto
kfbngoto
fbat, alto
rbatcb
ibatet
-J:bateteb
ibatetcrei
hacia ac
hacia ah
hacia all,
hacia aqTil
gupe, abajo
gupeb
gupet
guipeteb
gupetere
3. Conjllgacin
39
verbo ordinario
pcch'
nan, and
ore or
pee pond
h.k 1
poehi
pochi
poeh
poeh
POCHl.
Forma, negativa
poch
nda che
pochi
na nde
ha nda 1
poeh
an, na and poehi
,
poehi
ore ncla ore
pee na pond poeh
h.k nda 1
pochri
ch
nd
poel
pochf
4. Vocabulario.
tetim (r. h ), piernas; ten'ipI ' (r. 11), rodilla; kup, eunilla, pifiu,
tobillos; pr, pie , pita, taln ;pltasa,
taln de Aquiles , pis, dedo d
los pies; pisap, ua de los pies; yib, brazo; ybang, ibang, codos;
pap, mucca ; po, mano; po prt, palma de la mano; po ap, dorso
de la mano; ka, dedos; ku guas, pulgar; k i, meique, k reehaukah, ndice , k mhtepegu,
dedo del medio; k earegu, dedo
del corazn.
'
apitu ', seso; k, lengua; apek, paladar; ah 'o, garganta; ah '
ati, campanilla , ahl ' kit, nuez de garganta; li ', corazn; pl ', estmago; aruk, costillas; pyase, espinazo; pctrib, bazo; pitikrrii,
rin; tll'lr, vejiga; kangu,. hueso; t:-lyYgn (r. 11), nervios : tugui
(1'. h ), sangre; paj nin. pulso.
5. Lecrura. dictado, traduccin, recitacin, frases.,
Quisiera ser la brisa
suave de ese prado
para besar tus labios
y agonizar despus,
(A'
_",,'fiOnlillO ) .
u re mbeguem o peyuba
'ibit ramo a ikos
ha u hagua nde yur
ha ta man uperir.
(T'radue. de Erguisa).
'I'raduccim
Pc pe pok (tocis)
Am kuatai
--
pen ak re, or
1'0
(rubio ),
ha an ralk
puk.
-----
~~~~.l.~-"'t,
......".-.n::
40 -
!..o
V
.1 _.:..
1 '10
L'!:"c"'rON
1. Los pronombres personales carecen de glwro como 108 adjcti"OS, pero como stos, los demostrativos
y posesivos tienen f'ormns para
el plural.
Los pronombres personales son:
ch
yo
and
Hil
t
l
or..
lia
(Iian ) nosotros
"
vosotros
ellos-as,
JY8e
ha ' kuera
\...r~
J.
....
.1
U1l'
'\T
\....1
(v
C.L
'-'.J
J..
L ,_....
"'l....~
...
l',/.o.
. f.,
\.
,/
'-'
su ri Cll1'C7<l
10.,
..
..
J.(",:".J
,,(
1~""'
l.t~J
(.\..U
tJ
'--,
.1..
~'"
kl
(,A.J
J.l
...
...L.
.A
C.f;l.l.
(.. .1. cal
<.~
..1.
0'1'"
mati
.. &.\.....
(4'
..l.)
V<......
Ql
.';:)
0..
~.(
l) .
,!\:. .
L~
".
.U
..L...l..(..~.l
peba
upeba
amoha
koba
....
.
este, esta
ese, esa
ese, '0Sa.
(~,
/'01
una
umiba
amaba kuera
aquel-Ha
estos-as
estos-as
esos-as
.
quee,.110<::,_1 J a,"
1
(.~f -:
I~~..t.."'~"
,("
J..\.
e.t
JI!.'
..
,I..
vJ."-,.",Ut
'.
U ..
''' ..I;,...:;
,..
11.
'.
(1."1.
y sus grados.
en "muguna
mamob
mamoit
1
aaatuape
asupe
tobi (r. h )
"
.L"
lrl
"
de verbo
ch che
nd ne
ha' 1
]'O(VTT,;
&..
J..
" ... ,
..
onru
J' ~ t..'.l.f.l.;
arriba
nasal kano'
nd
kane '
kane '
loanc
1cane :o
.,
kanc
ha J ...
por
aqu
ellO
lUl
kane'
,lliur
lW1l8
Dnll
((.
-;1 .)
........ (..'"
"
fau
na or
(\1'
.',
J.- \ .
pee" na pen
h.k 11a 1
'i
kane ' i
k ane i
na nc
Y'jf"'l
partes,
(48 grupo).
cansarse
ch
1>\)1'
por al'!' 1,
por all
por todas
prupi
,~ ..1'
amrupi
kane "o
nn fian
,
ore or
pee" pene"
1~J
1'"i
:; 'P1
(~L
t.
"
la. derecha
".
a la izquierda
en frente
sobre, encima,
3. Conjugacin
h.k
parte
"
rmsrno
(:1
n11(1.t.J()
1-i.v-
41
kane 'i
kane 'i
'
1'
Kane
OI
k:nw:~'61
V ocabulazo.
ITiebre
nlT;",11Pl("l,
....~: j~~,,1,.,.
.
...,.;1 ...1.4"j.
"\....
1..~....n ..
t'ilrienre ;: u.htl14l
.. iuu ro 1, .l.l." ...
"0 1,U,l.l.uL.,-"
lJ,U,uJ,
h'l.lHl)
ka
f1,'
q\::.'"
n~tico;y." . .1LIJaLlSl
~ 1, 0- l.JO J,. t-,lS.S,
.'t.; n101l11
1 ... '!
~
p ..
ranguo
rU'J<, L_lU.~u."~';i'O,
.1, 111.1,
n1 .. lJ0h...,.
viruela
: r ....biru t'lh''
,-y1J'U
surnniu
S'''1''''11''-';O~n'
"l<"a:":'I
. L...
(. nesrrn
c. ~__ , ..
_.
.H.t. ( ...:..
,~t..l
..
,(.~,.t'-.(~_
.. ...)"
dolor (le cabeza . ans 1":c:;,l:--,l()L'
(1/~
: ~;:l 1''''(;;
dolor
de muelas
.
GI.U_,
'-.t.. ..
J..'-' odo ,Ld.
<.1..... 1; \...
..
\
l.. \.....
....
p ' rasi, dolor de estmago ~ r~lsl,. dolor de vlcntre;
tes rasr, mal
de ojo, tas, mal de la. vcjiga ; keras, insomnio; tlguI, disentera ,
yoyoi, hipo; u, eezcma, ur, eructo , kYti't, verruga;
lrn r, sarna; <t;
,
hi
1"
,,.
]
l'
,...
>,.
grano; ruru,
mcnazon , yati 1, go onc rmo , 8n8T1 B" 'orncu 1o; 1IU "11,
1" t os convursa
. ; ~
1,"'"
'.
t oser;u h ,,.
u pus.u,
rumuia,
ma l:l oe cauera
, prsape Al" tu 'e,
af'tosa.
'
uk:
4)
':'
:.'!I<,(,
.l4 ,111U11Ct11,
.,,<p.e -;'
,1, d .~LIIO,
"1';.'
1.i1.
Cb..L.,
....v
\"(A...
,~
\.J.ll.-l,
J..-'
. !,....lo
-,
,~
'--'''--'IX')
.. tJ.l
,.L,.
_..L
....'"
(..,.,
fra.s,t)s.
'0"-110
( '1'nre, "'1t\1'.....
1
, .,
1)( ....
\'.1.
Tl-:'
...
, ~ 1'.
es,t 'U 11J1I
rvuc moaeicna
rcra.
Yo, mi norn bre es Petrona Gmez, Ch elie rcra Peto Come.
Cmo so llaman tus padres, Mbaicha hera nde ru ha ndc si.
11i padre S'C ll ama. F'rancisco y mi madre Dolores.
Che ru hera Tik ha che SI Lol.
~J~.~
..
~
,
r""'CTO,"l\l"
.
LL..!l;
".j.'>j
13ct
-.
J.. (~c..;.
'-
mo-a
tuyo-a
suyo-a
anernba
nuestro-a
oremba '
"
pencmba
vuestro-a
"''':':~'::-:,'.'~:5'~1''''lb~
,; 1~11"l"'1
su-de ellos .
.' ..,>:.:~~
...~~.:.:-~~.
e ~\,.\::.
1J.
(.{
r" .
,
L os sm:1J03
aumcntati ..."".
vos te, it, ete, UIl1CtS
a 1os pronom bres
ualcs dan a stos la significacin "mismo",
ej.:
perso-
2. Palabras nomcnrmas.
mboi
mbo
mbo'
mbo
mbo '1
vbora
quitar
picar
cuanto
collar
mboi
aguar
ku
kua
ku'
ya caber
ya acercar
ya ' empollar
ya regar
~
'..
agujero
dedo
cintura
3. Adverbios de :tiempo
kaar, tarde
kaarub, ms tarde
kaaruet, muy tarde
kaarueteb
kaarueterc
fruto
a.
.caer
alma
sombra
estos
a
a,'
"A
t:
avergonzarse
t1. nariz
t punta
ti blanco
....
1.,1
orma
1'.1 couj unto
tl'i
tlfti
sudor
gancho
y sus grados.
boib
boiet
paeteb
boicteb
ptaetcrc
boieterc
bO,
pronto
-43-
de 'verbo.
4. Conjugacin
.Futuro Imperfecto
-.-, i'\
5. Vccabularto.
. te
parentesco;
ana,,," amo) parrentc -t ; 2Ha"+' Lee-amo't' ce, parten
carnal. " cercano' no 11O<1nai,no sello parrcntes ,, ta, . ru, padre
; tait,
..
anama,,
pap; tuang, padrastro, padrino; 1'<1\ hijo del padre , rayi,hija del
., sianga,
i
o''
. ~drrastra
.. .,...~.'1 TUL<\.
... '11'l'~ . ~ .
1":
'
1a mapa d re, ."SI, mac 11'1;;,
111.
rnia , lL.,-.lU01, 1l~JO
ue
dre ; membi kuimba', hijo varn de la madre; rucmbi kuia, hija mujer
(le la madre; rarang
y rayirang,
hijastros o ahijados del padre;
..
,
hi
t
1
..,
_1
"
b" ~'
.-. ti
mem b iranga,
ijas TOS o a .njauos un la maurc
, uutr,
1'11 1, LIO; S11, la;
tamo, abuelo; tamoi pab, bieabuelo , yarri, abuela; temiarir, nietos
de la abuela; temiarir-t-ir, bisnietos de la abuela; tam, nietos del
abuelo.
<:l
0..
, ..
'Y)
:1
6. Lectura,
dictado,
.., '
(Traduc. de Erguisa ).
ch a yap neo
Ponga
<
{'l
1'8
""i..
traduccin.
Nd
yr) ()
'1
("<"
ne nde kih
gui.
ari,
.L
Yo no har
C~().
l no toma. agua.
LECCION
14;I
.,
11.1YO
En composicin
vosotros-
stos pierden
la t y el reflexivo Ia e, ej _: ,
v (.(;
a .Jves
l,'it,-;
(,-"
no' '.Jsotros 1'O'~ rcfrczamos
lo" 0'J:08'
n""311de-;
.
..)
\...
...
~
\.l t.; l'-"c..';~)
\ ...
~:"'I
ha ' kuera o cudibo.p (le lrsndib}, ellos S8 hacen la barba;
1"
+
"
]
pee pe yo b'
ra mOKU,
'VOSQ"ros
os SCCU.isa
cara,
No admiten este af0rc;,-;s los sustautivos LO ' Y taik.
ve
.1..
l.>."
..
1);
.d
.J
\.
(,ir
_ .
;:"
J'J.
lo
q
c,,
If\
-'\~
<~
,11<1
.L
')
'-_
(.'1
"',
nosotros
vui~
.. re,
f)
el'
l')
u.
"TToS'O~l~O"
1~110c
~ V '-', "'1 \.-.1.
,~.
]lOi'
i
,A
l...L'J_llL'-',
J....
'
......
-...
_,
.""J.l
"'_.
ll,
~,
?,,'
2. -Ch
a ma ' cheyeh,
yo me
Hl'O
a. m.
J~)"c';1'1"'=' l'1"{)l1C1f..
L' ~... ncndeveh
J \..- \..
!, vo~
' ~ os v{\,:1'~,. 1)f)T' YOSo"l 1'0','
Nd re 'puk ndeyeh, t te res de ti.
:}- ITa'6 kncra o yap iyehcgu, J~n08 hacen por s mismos.
., , orcyc hecu
1\'"
=1
o,re ro 11'::0
regui, 1~
os. anc.
amos por 11080 f'tros mismos.
'''} cneycucgui,
l'
l
t'O por nu,. Husmo.
1 ' a VIl 'L
cne
yo me uevnn
-
\",
2. Adverbios
t.
~.J.
__
)..
.
... ,l,.l_~.'"I
J,.
\..1.....
...
'.
pm frecucnt.e
pib
priiet
pieteb
nYllet,e-re
,
~_
",
irna
::U} t'es
]mt~,b
rmait
.1..
rmuiteb
,
Ymaite:rcl
0, ...
,\...,1
(l
ra antes
raeAb'e
mbob
antes:
mbobet
mboibeteb
mboibem
.'
- 45.3. Conjugacin
:'~:.':'Jt.lti\.'~
Porma afirmat-i-vGL
ch
a hech nera
nd re hech nera
ha' o hech nera
Han ya hcch nera '
or 1'0 hech nera
pee pe liech riera '
h.k
o hcch nera
4. Vocabulario,
negativa
heehai chenera )
re hechai chenera'
hechai chenera '
ya hechai chenera
.1'0 hechai
chenera '
pG hechai chenera '
hechai ehenera '
JIlorma
ch llda
nd nde
ha ndo
nan, nda
ore ndo
pee"- nda
11 1- ndo
;
.1.\..
anam, parentesco.
el n. al her. mayor
el 11 . al 11e1. menor
l'lbl
reindi
el H. a la her. mayor
.reindi mir i el H. a la hcr. menor
rike:i
r:.
kip
kiblk'i
kib'i
la
la
la
la
o mor (pone)
frases.
Ko kotr mboend
Mbare
re ynpoi
nd
nde
anerano ,
11'2
rcmbiap.
vas !
De dnde vienes?
Voy a mi casa'
Vengo de casa
lo
mamopa re ho'
mamogui'. 112 yu
a ha ehe roga pc
a yu ehe Toga, gur
y lp iz.
,'.
--
4f3 -
l-cr
d.
~.
L aceros
,.;;,.o
'I'E
i
:.lV.
l\f.
S .
.L,
Pronombres
.1.1..\,;, {)
:> recprocos
1:.:..:....
v
_
') . ..i..\.~dvcrbios
t,
de
l.
tiempo y sus grados. -- :3. Conjugacin do verbo en tiempo pretrito. - ~LVocabulario. - S. Lectura, dictado, traduccin, 'rases.
;;iI
I~
1__
;:
.1.U
t,
1'0
opitrb,
nosotros
nO~3ayudamos.
h 1-1.
10
hu
bu
he\...
he
-'A
ort~' .1'0 110a'a,
noso t;1'OS 110S amagumos.
f ' ,.
pce pe -1
yo rpet, vosotr os OS aD(Y cteais.
..i'
!,
.,
pCc
Otras formas
u'-'
nosot
e,Lo \'1.n."~'(1
1...'- ~..I....ll,..,
.l
v\
ty'
po uenoi,
. 1'0'<:" vemos
VO:~OtTO~l os Ilamis.
.1..,!")n
lj.:l
,J
l.
,'.J .
.1 ~ .").
') - ()""l.}j!.j'
~1'V-'
;,
1 - OYOYUP:(D
uno a otro
.t
uno
P01'
otro
1 otros.
unos (e
en que se ha
poseer todos los
47'
cuando
uperirb
ms despus
nunca
uperirct
rir
rircm
upei
UpCg1U
muy despus
despus
poco despus
despus
despus
arakaeb
arakaet
cuando mismo
araka.' pc b hasta cuando
sap '
un rato, U11 momento
sapiami un ratito, un momentito
saprait
un ratito,llll momentito
upeguib
desde ent ouccs
sapl '-p 'ft de rato (:11 rato
3. Coniuqacin de verbo ordinario PUK, rer.
Pretrito Imperfecto de Indicativo : 'yo 'rea.
Forma aIirmah'vn
Forin negatzva
1-,\;
')11
eh
a pulr bara
ch ndu
L
l"~1'" '
nd 1"3 puk bara '
nd ndo re pukai bara ~
ha
puk bara '
ha,' nao
pukai bar:'! '-,1...,
ya.
Han )'8, puk
bara '
nan nda
pukai bara
nl\~ ]'0 puk bara '
or ndo 1'(} pukai hnra
pC8 pe puk bara ' 6pe6
nda ])e pukai bara '
'
'1)111-~\i 1uuc
h. k o puk bnra
h. k ndo
4. Vocabulmoio.
da
ara
semana
yas'i
enero
yasi pctci
rob
j\,: b ['C;'O
;~7tl;~imoki
,~.,
mes
yasJ:
marzo
.Y SI mbohapr
.
,..
n 1'10
roun el
yas'i n-unen
:lO~~.li
,..
.
1.
I\..t
u..
J(t;,
1.
'-
(.v
1\...<...4..
(.t,_
"
,-;
11'!"
.
~\l'.l
nct:,\.-.
..,A1
d
l'\'"
"c!
1.1.\.")
martes
1 .....
.L;
.,,')
"]'''1
,(
(t
mayo
J un 10
i,)1;
,u'a moki
mi e'rcolcs
'
e l ..1..J
vasf
yasi l'o~ib
f)
lgostO
T"
..lli.1)01'"
ILl]:'-)'1'
'.r1'-<;
.~ ( 1,'"
]'o:ictC~
ya::31
rrbt
- .
rcnoi
por.i
8,; 1iticmbrc
y<1S1
viernes
ara irund
ara po
f"'~'~-~'
~'P\
), v .t.1
Y<1:;l
sbado
l'<::r mboib
domingo
aret
n,ovicmbrc
diciembre
prnnavcra
verano
ara rok:i
.a ru yop6
JUC'\''S
i..,
...
.,.
.1.,<01
ka 1)11'1
ara 1'o'i
5. Lectura, dictado traduccn.
Y as ambu pe a hanc (ir) a guat.
otoio
invierno
Ch a kar
IIa'
..'" ':1
c..ll (
\"(.4
L:
pa Tir a fenone
te
8ua
Este
Oeste
a ke (dormir).
Ay t qu hars?
Yo maana descansar
,1,
(ptu ') .
'
1'0 '1
IL. CI.!J
".. 1 '
yasl por.uic
"'7'.(')"1 rak
j (~..,
mbrfaind
roind
kuarahscnd
kuarahkend
--
48
LECCION
lS~
ND
ellc monua"
r mond
, re mond
re mond
'l'F
Jl1 e robas
1
nos ronas
le robas
les robas
BI.J:
lla':
te,
ndc.
mo,
che,
vosoruos
,
chup
ch. kuera
PE
me robis
che mond
nos robis
le robis
les robis
or mond
pe mond chup
pe mond ch. kuera
le,
nos,
os,
les,
07
or,
pend,
0,
(t.
(b('
'1...
ama.
hah.
maana
pasado maana
ayer
ante ayer
ante anteayer
los otros das
nd
ha'
kua baeku
fan yal kua baeku
or 1'01 kua baoku
poe" pei kua (t baeku
h.k
01 kua baeku
01
' ...L
'
nd
ha'
flan
,
r ci kuai
kuai
ndoi
nda ym kuai
ndo
ore
baeku
baeku
baeku
baeku
baeku
baeku
4.0
4. Vocabulario.
. t.erca 1ac1os ara napa u-pa u; ara amo-amo
(l~
ras In
dia corto, breve
ara mlki, ara at
",
1"....
"
d
1
1
to: o e (In
aranaui,
arameme, araya
da sealado, plazo
:11'H. hcnombu
, arab
ara
tiempo
das seguidos
ara yoakku
ara
da
da de ayuno
ara y ekoak
ar31'1
hora
1'0
".i
fro
ara
da
ara pan
da aswgo
ara hak(L
da caluroso
da hmedo
da final
ara re'
ara pap
ara
appab
d-a (1,., lluvia llra ama ng
da del juicio
ara porabkf
da seeo
ara 1-s can
-L.Oa t 'L
da de trabajo
ara ab
da turbio
ara sniyubi
cada da
medio ua
da claro
ara vekuu
('1<"1
.-;:"t( .H(~
't .'
"
por
a
ra
ha prhnr
ara
da lindo
de da y de noche
(l rn ',ID invat
da nlezrc
<:>
arct
da de fiesta
luz (genrico ) ~('ll tl'i rend
V
......
'
hendi
luz d(~v~:Ja
tutaind
luz del 301
kuaraln
rcndi
,.,
]uz el ctrica
arati rind
lL1z de1 da
aranui
tatarend
luz de f'uezo
('l'etl'jeidad
arutirik
1. 'l:r-;
ara
ara
ara
mundo
siglo
~dad
J!..'
,,1
,1'\
,"
L,
_~V
(l'
\.,.,
L ~
:J,
Lectura,
;.') .... ,
lA?
dictado. traduccin,
Pih a 1'/'
v.
aseindi
l'I'p
~.t~...
.1'
..L
' ...
_....
1"\
j
..
recitacin,
.....
abrazndotc
muy fuerte
al odo te dira
]0 mucho
que yo te quiero,
y estando :J,!:; muy juntitos
muehos besos te dara,
"
(.4,.
1(
lA.
l.
J,
dnde
Tu to fu
est
(o ho)
mi hermano
a comer
Ei pap nd mbopa
frases.
llUf:'V:1S,
mCl1OJ',
con tu hermana
mayor.
ai me kope.
guara
eh ai pap
...,
50
LECCION
17Cf.
Pi'rr A, quedar
Ordinarios:
Ponna Aiirnuiua
chc
a piJA
nd l\~ p
ha' o p'it
fLan ya pJ:t
or
Ponna, negaJa
ch nda
yopn
nd ndc re yopIi
yop
hD.'(~ ndo
nan, nc1a ya yopli
ore 1 ..'10 1'0 yOpll
lw, nda pe yopn
h. ~ndo
yopn
ro p.
... 1
\
pe p'.
h.l\:
o pYt
pee
-u
i,\ asa
C"~'
...L
..
o.,
i-.
VCl'vOS
.c1J.
"'.
"/'
y Y-QP"f, apretar
nd re mal
ha'
o tp.0l"
an a lUO,..
or 1'0 mor
nd
pee'"
pee na
h.k no
pe moi .
O mOl
na
ne
11101
h.k
, v-,
",
--...
~:
11'1
re r
lri
1me" DO
an na a iri
or,. no ro lri
pe ir!
iri
variantes
que
r-:~
DI-
Ella se forma mediante los negativos nda, nde, ndo, que van colocados entre el pronombre personal sujeto y la desinencia personal,
completndose con la partcula i (sufijo), que se convierte en ri si el
verbo terminan en i o i.
Ntese cmo el negativo toma la misma terminacin de lasdesineneias personales a que se une, menos en la segunda persona del plural.
Advirtase tambin la prdida o desaparicin de las desineneias
personales de 1[~ y 31). personas del singular y 3fJ- del plural y finalmente, cmo el negativo, con los verbos nasales del primer y segundo
grupo se conviortcn de nda, nde, ndo, en: na, nc, no, y con los nasales del '1 grupo en na para todas las personas,
La gran mayora die los verbos pertenecen a este primer grupo: de
los cua les muy pocos son los que &8' inicinn con vocal.
y sus grados.
u! 1\{~
'(j
1'''' .. ,11 l'''
- 1'"
,"}")
J
~.~}
,.,.\
I
ayu
yab('
ku r
entonces
entonces
mientras
durante
mientras,
en ese momento
(pasado)
nunca
nunca-ms
})0)7
mramo
"
marnmcne
,
a.rnya
tnpi,
H,ICmpl'C
snempre
yepl
con alternativas
,:
')
v,
;..~;\.:,":~r;.:;1~:~
V ocabulazo.
','
Antonio
Agustn
Bautista
Bernardo
Bonif'acio
Candelaria
Carm-en
Carlos
p la Cruz
.Je
Cristo
rro
Agu
Baut
Ben
Bon
Kand
Kam
Kar
Lak
Kirit
'."
",;
. ,;.'
; . ;-_. u'
Dolores
Estanislao
Eduardo
Francisco
F'rancisea
Guillermo
Ignacio
Lol
Tan
Hu
rrik'
Chik
G iye
-Iernimo
leer
Juan
Chua
Kit
Jess
In
:p.Iargarita
..
Manuel
Nicols
Pedro
Petrona
Ramn
Rosa
Saturnino
Secundino
Toms
~.'
,
'
".--
--',
- ........
~"
"':
Mangar}
Man
Kol
Per
Peto
Ram6
Ros
Tuni
Stek
Tom
frases,
!:'"I)
--
~), --
LECCION
lS<:I
01.
Verbos
Forma
ch
nd
Ordinarios
.L1lit'tnativ(t.
.
al pot
.
re pot
hai 01 pot
an yai pot
,
ore TOl pot
poe" pCl pot
h.k
Ol
pot
de verbos
y uasalcs
ch ndai
nd nde
ha' ndoi
nan
nda
,
ore neto
pce nda
h.k ndoi
ordinar-ios
Negativa,
pIIi
l"Bl
pili
1)'ih'ii
yai p1h11
l)lli
:pel phri
1'01
pI1i
ME, estar
Forma N G[jntit'a
ch nai
rnci
nd ne re! mei
ha' noi
mei
na ai Dl{,H
Hall
.
or no 1'01 rnci
pc na pei me:
h. k noi
m'21
po quit.il lo
hetaiteb
hetaitere
3, Vocabulario.
arakua
arte
artista
almacn
almaccncro
avin
aviador
banco
. ~ ...
carpmtcria
carpintero
carniceria
carnicero
COC1na
cocmero
carro
carrero
cocho
automvil
chfer
mdico
arakulira
tetrond
tetrondara
bebek
hebehara
porupmd
ibirapumb
rbirapandra
soond
soondayara
iiembiabikmd
cmbiabilnhi-a
brrayer
brrayerey
brrayer
kat
birayere
brrayerefiokura
pohanohara
mbo, cuanto
mbcb, nade
mbaeb, nada
he, ms (suf
yo, varios,
simultneamente.
In. mucho ms
muchsimo
escritor
ikuatira
diario
kuati per
periodista kutiaper
yara
ingeniero
papayakura
Iibrcra
arand ukand
1ibrero
aranduk yara
farmacia
pohpond
Iarmacutico
poh pohra
herrera
kuarepotind
herrero
kunrcpothra
platera
kuarepotind
,
1
~
P -.atero
xuarcpo t.il
.inara
relojera
ararikand
., .
i.';'::iOJcro
ararikara
m buyapend
mbuyapepohara
..oanadcro
aobapond
sastrera
sastre
aobapohara
". b oyarhara
dentista
taim
- 54-
LECCION
~ .. :::'
19<:'
'TE:r"IAS: 1. Conjugacin
1. Cinco son los verbos de este grupo, todos empiezan con vocal
y ninguno es nasal. La conjugacin negativa de es':~sverbos es igual
a la del primer grupo y las desinencias personales no so diferencian
de las de stos SIno en la 1:).y 31l- personas del siugula r y
del plural y son:
ha, re, ho, ya, re, pe, ho.
:~l).
Verbos
Ordinarios:
ore
pce
h.k
1'0
pe a
ho a
de verbos ordinarios
A, caer y U, comer
(:~r. gru-
(deglutir)
F
)'"ege'{'
lt,H'a
Fonna ..
ch nda
Ut
nd
nde re
ha' ndo
all nda ya
,
ore ndo ro
pee nda pe
h.k ndo
Ul
Ul
UI
lil
UI
UI
ha~ ho l
an
or
A
ya
..lU,
pe
h.k
ho
Negati'va
nda
lti
ch
nd ndc
ha ndo
.
an nda
,
IU
IU
h.k ndo
.. ,
re
rti
rti
..
'
ore, ndo
pee nda
ro l
... ,
pee
Forma
ya 'iti
ro iti
p'B iti
rti
5iJ>::
hiinc
casi
haimct
haimetet
hime-himc
por poco
por muy poco
.
.
casi casi
Y18p
aunque
aipr
aipramo
oyoyait
pcteicha
entonces
entonces
igual
muy igual
como uno solo
azada
sp
oyoy
3. Vocabulaeo.
kuarepotiy
itay
kuarcncti tI
itati
kuarepot plta
oro
cobre
(lZ ll'8] ,L
.. ,
yiapa
kis ap
. 1
yiaxangua
yook
'
kuarpotin
hierro
kuarcpotf
acero
kuarcpot at
plomo
kuarepotimb
azogue itatimb
azufre
italsl
brillante
itaberaet
itai teb
diamante
esmeralda itab I'I.1b'i
".
itab ron!
zariro
itab nlta
rub
..1.
",
,t
4. Lectura.
dictado.
biyook
'"ib'iyal'ak
akambagu
..
,,
piguaraxa
ykuasok
it apay
yetap
itapku
itaemb6
hrakrtik
tiktik
kuarepot kitik
traduccn.
~:
'
56
LECCION 2G~
'TEMAS: 1. Conjugacin afirmativa y negativa de verbos
ordinarios y nasales (4Q grupo). - 2. Adverbios de afirmacin, negacin y duda. - 3. Vocabulario. - 4, Lectura, dictado, traduccin, frases,
1. A los verbos de este grupo se les llama
pronominales ", en Tazn de qU'8 las desineneias personales que se utilizan en BU conjugacin
son los mismos pronombres personales, menos en la 3').persona.
ehe, ndc
(ne),
i, and
(pen)"
i.
Los verbos que empiezan. con i'cmnbi..all esta letra por r en Ia 1:).Y
2~ personas del singular y plural y por h en 1<1 3~ persona del singula L'
y plural, donde la desinencia i desaparece:
~.,SA
U.t, e,
1101(.
~'1
..1,
>.
(..}:le
che-<..,~.
las r...,
v
~T
11oro,
,1~la
_ "e 1l),.J.,:'><..)
"ni>. e'1 J.1J.ora.
'.
Verbos Ordinarios:
ch che
nd nde
ha' 1
Han, and.
,
ore ore
pee"- pend
h.k
hu'
hu'
hu'
hu'
hu'
hu'
hu l
IIU',
de verbos ordinarios
y nasalcs
nda
na
nda
na
nda
pee'" na
J1. k l1da
ehe
nde
anc1
or
pend
ropebii
ropebri
hopebii
ropebfi
ropebi
ropebri
hopebri
Verbos
~ t.J l'
1';\:\1~ 'o'
,\r'0<:l1,'Q,
'c .~(,--l\., ..,..
.\....
'-"-;
;;,
-y AlI, suspirar
cansarse
Forma, N eqatic
Forma. .'ir;rmatic
ch ch
kane '
ud nde
kaue '
kanc '
ha' 1
eh
na
nd Ha
ha ' na
an nn
ehe
hoi
ne
.
hoi
Iiahoi
an
iI,hoi
ore Da
roe" ] l~L 'pen
;~hoi
01'6
J J.. k 11tl
.....
1
anos
-:
lHl1l01
J.l..1.
llun
mbapo
mbauipo
ikat
quiz
quin
no s
puede
("-1
sabe
ser, tul vez
an itei
1"
ananrri
tnl'!
f.l.11.1'1Je/
'~J
na
no
a:nll'l
no
ne
HO
no
'no
no
,
lilas
3.
Vocabulario.
guu. i, pjaro
blanco;
g urray,
an.nio , gn'a t.at, p uiial adn :
gun-a chor, pico blanco; koroeliir, zorzal i haba, calandrin , mainumb, picaflor;
mbiyu ', golondrina , t.uguai yctap, tijereta;
pitogu,
bien te veo; pir iri ta, pirineho , aka '
urraca , masakaragua ', tacuarita , picas, paloma; pkasuti, paloma blanca , ycrut.i, torcaza , pkuip,
trtola; mamb, perdiz; mit, pavo sal vaje , j'p~ pato; 'ipek, carpintero; tl, cotorra; gua ', loro; chahil, chajn , 1'11 tny, cigeia , Irlb~
cuervo; karakar,
carancho , kirikir,
quirquincho;
akurut
Iechuzn ;
urukurc ', lechuza; kaburc ', mochuelo;
taguat-inday,
halcn; yapai
kan
(lO'll
la'
uruta
uruta
:
m
bi
o'l'(t
S"l"""1
""'\l'J"'O"o
!il'"\'11~'1'~
zallinet ...
(1,::> .. c:,
l.)
.u.. , 1. 1 c; ~(,
"L, . ,
u., be
de agua,
e~
ti
re yap,
no hagas.
',}.II\)
,1
J,IUh~
,l.J
.'\.,,'
~.,..
:.:
LECCION
21~
Forma Aiirnuiiio
ch a ha ch a yu
N eguotiva.
FOT'mCi
ehe nda
nd nde
nd re ho nd re yu
ch
nd
ha'
uan
or
pc
h.k
hai
re hoi
ha' ndo
hoi
~
:1
nan l1ua ya hai
ha'
o ho ha' o u
ya yu'"
au, ya ha an
,
ore ro ho ore 1'0 yu
pee rpe ho pee pe yn
nda
yui
nde re yui
ndo
Ul
nGa ya yui
ndo ro ym
nda p.e yui
.
nclo
Ul
Verbo: ]w,
1lJ. Forma:
an. ya ha
,
ore 1'0 ho
pee" pe ho
h.k
o ho
2. Adverbios
ay
ayepa
aieipa
aetepa
mbairui
<:>
.
rnbaguipa
mbare
mbaropa
macr
muerpa
::r
\..!
Forma:
nano ya yeoi
or 1'0 ycoi' .
1}
"
pe yeoi
'.
o yeoi
pee
h.k
,.
da interrogacin.
verdad 1
verdad
es verdad 1
. es verdad ~
por qu
por qu
arakacpa
araka pebepa
qu
para
qu
hasta cuando
, dnde 1
donde
, de dnde
, 'por dnde ~
cmo 1
h cmo
,~cmoV
rnopa
mamopa
mamgui pa
mamrupipa
micha
porque
porque
para
1, cundo 7
micha pa
mbaichapa
f
~;?-''1.''""'7.\..
1._.
. .... ~~
J::.~
... _ ::.'~~'S:~-J.~".2;:I._'::'.:
_'.:'..: ;.__ ~.~.__..:
~.':~-.~;~.~::';..]
j
~.~
.:.:"':
..~.,";" . -
3. Vocabulario.
mbak, vaca , mbakam, toro; mbak, ra 'j\ tci-nero , kabay
caballo;
kabay ku, yegua , chabur, burro; rubur-ik, mulo; obcch, oveja i
obecham,
carncro , kabar,
cahra , kabaram, cabrn; yagu, perro :
mbarakay, gato; tapit-akut,
conejo; tapit mburik, Iicbre , apere',
euis ; kiy, nutria;
ka ', mono; lraray, mOIJ.o; kapb, carpineho , yaguaru,, 1o'b'o; aguara, zor ro ; guasu,"" veuauo , guasu pu 1"ni, CIervo; t'a tu.
mulita ; mbop, murcilago.
.
4 . L ec t ura,
dile t a d o, ll'2QUCCWn,
. ~ .
recitacin,
r
mbcguern
JTlbil
. kangfet
blando
dolorido
fieimoba
kll pah
pe aga gui
~"n '"
se ar rar
...CO,
nyepe '
~.
"ba
neimoa
cual quejido
' ...
cual profundo
j
ku ah
moribundo
..
....'"'~1-'.....
-.7
.:: -'"0"'0
frases.
corazn.
o manobo
o poba
(Espronccda ) .
pe e'
.'~
1111S
animales.
no vienes?
1 ' ,KOCl'amO
"
l'C.'-~O
Aipramo
guara."
che mbarakay
pt~ guara.
het re prtu
porta.
-c.
~.
',
.~.
--- en ---LECCION
22<;1
rrEI\1AS: 1. Irregularidad
de los verbos q uc empiezan con
r y n., Sus variantes en la. forma reflexiva. El verbo e,
decir, - 2. Vocabulario. - n. Lectura, dictado, traduccm"011, .f rases.
l. Los pocos verbos irregulares
en guaran pertenecen todos al
primer grupo junto con los J;::i estudiados ha y y u, y uno ltimo e, decir;
integrante del tercer grupo.
De los verbos-que
empiezan con r, ocho de ellos: rah, rek, rob,
robi, 1'011'6, roy , 1'0)'1, 1'U, y' el noveno en n, 110116, presentan la irregularidad de anteponer a la. raz la purtrula
guo, en la. 3~ persona
del singular y plural y en la P del plural (cxclusi va) .
ch
ha'e"
...
o gucrah
ore
h.k
l'nh
(.,
1'0
guerah
o guerah
yo llevo
ch
/1
.1.
ha'
e'
N.
F~.
"
,~
"
or
h.k
1'0
Holle
0'., "HO1
l
:;.l.lV
.! 1v
(":-11_,-,,1
()'10}1:',
b
....v
1
o guenone
...
yo saco
l
"
N.
'1"'1
.l.'.J
"
"
'
.)...J
ore
1'0
ycreroy
~T
)..,
"-.np
J./0
pe iereroir
v
h.k
h. k
o yereroy
o crenoh
. nos transp.
.,
V. os uespr.
FJ. se bajan
E. se sacan
yo dico
t dices
l dice
N. decimos:
N. decimos
V. decs
E. dicen
.0
ch nda
nd nde
ha'
un,
ore
pee
h.k
Negativa
el
re
nde
In
nda ya el
.
ndo ro el
nda. pe yer
nde
IrI
- 612. Vocabulario.
Pir, pez; piray, dorado; pot, camarones; piri, piraia , yapeus,
cangrejo; yabebi, raya; pikl, pececillo'; yatt, caracol; it, concha;
mandi ', bagre; pak, pat, surub.
yakar, cocodrilo; tey guas, iguana; teyutar, camalen; tey ho
b, tey asay, lagarto; amber, lagartija ; kurur, sapo; yu 'I, rana;
karumb , tortuca
o
,.
, lbly, culebra; klrrrl, vbora de la Cl'UZ; ku riy, lampalagua ,
mbus, anguila; mboi-chin, vbora dc cascabel , mboi tat, vbora de
coral; mboi, vbora.
--
mboi hob'i
mboi chum b
akanin
iandurr
mboi yagu
yarar
.-
--
pe .
nda
Ul.
k&gi.
Vd. en Corrientes ?
No falte maana
No faltar.
para. contarle.
A ha katuetene.
-62-
LECCION
23<;1
1. La formacin
de verbos
t")
(lI ......
uJ......
-y
\
~:l
I..Ja. partcula
_.
'-:":\..
......,) ..4...1.
compuestos
;
...
t"J '-......
\....~.
.l.
nd iet
(.a
. ,j
....
'-.Ul.l
\TOI.::
l.'
ad vorbios :
...:l
",,'r'
.u\"..\,.....:.
\.:
,,,.
nasal es ).
\Jl.t...
\..(,
t.t'JIo...
v ,
t)\".,I.l(.
";
adjeti-
()1.'1'".
. J.,.)
'.J
J~,.t)
_l
,><
H_'.{.I.
"..
re 1ll0mOlTIOH:l, m 1o aiejas
;
ha ' o-rnoaguii, .l lo acerca;
or 1'0 mbopa ', nosotros 10 apuramos.
1.'
11(.(;
1 .:..
.L'
]\1130 o 1\10 se juntan a. los verbos del primer grupo y los hace transitivos . ch a mbober, yo 10 abrrllanto ,
nd re moien, t le acuestas,
111
..~.....
hacer
..,
eullnr
t
(, \..t - l.
_ '-
~,
]~llI1~\0-l'OT':'
11",C
t
.A.\...~~
c..~ 01
"-'.L'
."
("'111'l,1tC).
.v
".
Y'("ri~Y1C>'''''''
, V.J
.':) ,-l . .l
.&..
~,
"
.CCUDU~aro.
2 . ,\,-
3 . Lecrura,
~" a ct" O.
i racruccion.
'
",
OlC t..
,l.:.1 RTJ('.'TT
,,\.
C-' A '1:)]]'
.J"': .\ ..
.i.s..
-Caperncita,
.1('l
v c c..
,:>
.: .
la ms pequea
,
recr""aCIOn.
frases.
(,.1,
",,0,"
.(; '_11
1'-'"
:" ?
-A}
."
.'-'
:l\.. \. c..."
(t;
-CI1)Ci'Jlcit,
. t
'(~
<..~,
el:
l,
\...........
,11....
"")
\" 1J.'-
'
DeclClIIl.e
l
,-
nns,
h.: venido
\..t.
~......
; qu
..
'1
I~!S
[8S0S
]0
4'
",
.. ,'"
o }UlIJlllHgun
-e..D"I';lC;h,
__ ...-.()
yo
f'
.,
ra
. 1
Ol~C.
ncra
() u ?
_.!".....
:l--'~,-,l, -::1 uaaruma
1.,..., ~
maicna
no gua
-O 110 yo heka bo kur
ha ababct chup ndo yuhi.
1(.\"
. .1 ....
l\.......
l/
0'1
1:'Y'" ""
que
gritos
1, Caperueita
no ]'cgl'es?
:C..~'1
--'100 o t.raJeron
RUS zapatitos ...
dicen que U11 lobo se la comi !
.J.
r"
.J ..
-Caperucita,che
ruihupara
. l'-': o ~- b'"l.
rmcmete
ena, mamopa 01 IDe.
--Kaagl ]le" ycpe rekabo
(Franeiseo Villacspesa).
Cupcrucitn
--[
11C11'a
~;;1pat. knente
u.
o yet op ...
chup ho u!
(traduc. -de Ergnisa ).
yuguurctoye
pe mit
ak kat,
,"'1
_0
64-
LECCION 24'il
TE~IAS: 1. Formacin de verbos compuestos. La partcula compositiva. Mls O (lVI0). 2. Vocabulario.
3. Lectura, dictado, traduccin, recitado, frases.
1. La partcula
forruativa
La mayora. del reducido nmero de ',:l-2,rbos del 2<)grupo son transitivos, razn por la cual la pa rticula mbo slo se junta a los muy pocos
intransitivos
de esto gruno y H l hacerlo se agrega la i caracterstica
de la conjugacin. Repetimos, no obstante, que la conjugacin debe
hacerse con las dcaincuciaapropias
del primer grupo; ej.:
eh 'a' mboitpe, yo hago barrer; nel re mboitbir,
t haces sacudir.
Al unirse a los verbos intransiti vos en k convierte esta letra en
ng ; <';).:
noso-
2.
Vocabulario.
dictado, rraduccn,
(annimo)
recitacin, frases.
rr aguatorc
toichai
iait a 11'
Je)e
ha Sansoncha a erair
ks ime, po nand,
mburubich a huguaiti
]la a 111oyarre
1
"o soro,
b
c1H\ gUIT[L chn ' m.
rr. U. K. U.
Petei
phar,
prtunguipe
6~-'
pctci
kotr
pe,
yagu
ha
mba rakay
kc o ondib.
Am phar
=-Mbapa
prtbo
o p o pu 1ii, yagu
pe ab guasuct
}!n he
1:
ia hcnduba -.
-Ndahai
mbaeb, he mbarakuy,
ogasoy gui ho
p.e-tlj auguy
rag uonte am
:1 nmll
moki, mbai-
escrbame
en castellano.
b cul te gusta 1
naranja
y banana.
kati,
ni che kaneoitcrci.
heb chcbe
rerh
nar .
111\31'0.
'1
- 66-
LECCION 2Sg:
'l'.KM:AB: 1. Formacin de verbos compuestos. Las partculas 1"0, poro y uk. - 2. Vocabulario. - 3. Lectura,
dictado, traduccin, frases.
1. Formacin
ro, poro y uk.
d;;
10.'3
las partculas:
poro. Acta tambin CQll10 prefijo y tiene una. signide alO'o o alguien.) S~ une 'a verbos transitivos.
incluyndolos para lacollJugamon
en e primer grupo.
eh a porohceh, yo veo a alguien; nd re porohek, t bUSCaS a
alguien; ha' o porohah, l ama a alguien; or 1'0 poronup, Nos.
pegamos a alguien , h. kuem .o poroyulr, ellos matan a alguien.
!icaci~l indelinida
~]ja
partcula uk. He usa como sufijo en general con verbos transi1:'vos y su slgIllfleaCln es mandar hacer por otra persona, manteniendo
los verbos a que se junta la conjugacin del grupo a que pertcnece, cj.:
Primer grupo
ch a mbocuk, yo hago ensear
ha ' o meeuk, (,1 hace dar
Segundo
che ai l'til1k~,; yo hago cortar ,
ha. ' oi nupauk, l hacepegar ;
'Tercer
(ib ha uk. yo hago comer;
g,l'UPO
gTUpO
Uf':C1r.
- 672. Vocabulario.
vicepresidente
ministro
diputado
senador
absolver
auol'ar
af'Iiccin
angustia
:afabilidad
'1
tup
3. Lectura,
(11'1-;I,r -['-1)0"'1-110'''-'',-,1-'
.! (. ~t"": \"
(.....
.L'"
(.1\:
.l.. .,
alabar
atik
agasajar.
porcrek
alegra
~,horl-hl)[1,
amor
mbrrrafh
"l
anhelo
amable
atencin
arumur
defecto
,.
decisin
deber
/".
,;
.uigcru
ambot
hnfhup
al} garek
mom ouru
kuaimecp
tekorneg u
l'
te Jroycro .<1
pip
tokorambet
ansrn -ct';'SL'O
:'\
\.t.
doeuda.
tupar
1
"1'
i C\:0plL1a
cualidad
comulgar
mnndayeh
rcii
()~
carcter
conformidad
tesorero
vocales
miembros
tendokuaboy
amandayeh a
umandayehas
,"
..-..,:
,o'
angmpa
yCl'DyI
pmgek
pangek
porerekuyerekn
t.ek
payoy
taikuntiara
poporekuara
secretario
tendokuai
tendokuaib
Presidente
})lh1
dictado. rraduccn,
recitacin. frases.
nia adorada _
se acaba :t dnd-e va 1]
Po Ibrt n~ o ho ll
ha 1 sId re tesar
Kuatai rnarangat,
e r ehcbc mamopa..o .h .
op ramo ku mborrh.>
1.
1"
1.. b - , , re.
l'la 1-:'Lm(~
o m b OCU,\:.i
1 momnr a ano
'"
-'
~-"c:~;~
.. r;.._<!..~~~~~-::
.. ., ";
-..7T
HaJ
CllG a rosapukai
eho mborai
O bcbcbo
re, l~anmnb
'iboEtl
Um arai morcti
,ha nd
ruorotimi
tienen
Ko nar
Pe apk
rokir ir-i.
1:bo1,1rccugu
muchos
o es mi cara blanca.
portas.
C{WIIl; j~U(;L-
PE;(~lYl1e
guar,
Ol
p'it~,
1'0
Yas pah
'
gnaI'iL
'.
nmbu
yn.s'i peb.-
LECCION
2S':l
rrEI\AS: 1. I.Ja funcin de verbo auxiliar de las partculas: se, pa (mba) y pot y del verbo kua (saber).
--- 2. Vocabulario. .- 3. 'Lectura, dictado, traduccin, recitacin, formacin
de frases.
1. El guaran tiene el verbo lnu~~,~~ber que cumple funcin df~
verbo auxiliar y los vocablos o partcilas~ sufijas : se, pa (mba ), y pot
que sin tener una significacin definida propia, adquieren al unirse
H los verbos la de desear oquerer, terminar
o acabar y estar por, 1'e8pectivamcn te.
Todos ellos actan como rmfijos y se juntan a todos los \"<:'-1'b03, los
cuales se traducen por el infinitivo.
~~&'\ sakr) :
cne a yap kil:l, yo se hacer;
ndrei nup kua, t sabes pegar;
ha 'e'ih o ',1 k \l.cl,
'1:..) '1" , O':.
N
h TIlO'"
e'.1 sal J e con~u
' ...'" O" e~ van
.Y 1 U '-,,,.;
h.1."u."
1 coo
oa..:C.
.;:i 1Y'
.u.'C"1" ti r
. t:.;,
;;;) (querer
,-:,>
J.
.L
descar ) :
L
::
.....
-~ N. queremos
Han d7'-e na maese,
irar ;iPc
oci pease,
ncas V'". queris quitar
.
rmrar
: CUpCI
h. k ho It.as, E. quieren nadar , H. k i huus, E. quieren toser.
"I....,,;i--'"
ncr
2. Vocabulario.
descubrir
deshonesto
deplorar
~'Hgno
discreto
disculpar
divino
dote
error
sandah
equivocae.
hapir
gracia
urua
SIl1 gracia
1.ekokualllvitar
eeeabi
eengap
porang
arui
soik
honra
maldicin
mrito
misterio
milagro
hekopi
invitar
pepl
necedad
tupanam
infeliz
angat
tes tab
noble
orgullo
obligue.
moh
mcnd
,egosmo
ieang
moopi
(~dad
ara'bob
duda
N;P'i
ilusin
justicia.
justo
honor
kaprt
tek yoy
tekoet
yehepoh
cenga
ungatup
herugn
y ckuaarctba
tekokuaat
riO'ua
o
cmboet
tekuaipi
3. Lectura,
dictado,
69
recitacill..
traduccn;
Ir au pieha, ch ai koteb
ha
=-Mamopa
-A
mborah
<l T'CS
..pukai
c.
_.\.,_
.).1
i1.. eA..>
a aanukuibo.
-l;
h
n
o... }}" .e,
.1
U .
up hora po i pahait.
de mi ltima ilusin.
(Manuel
ehe
(rrradue. de Erguisa ).
....
Acua)
re ho pa ' Kcr
-Aganl1e
A
"
1
l' R,JeI
1 ' ha
unei ya yune
a nane
ene
la UpCI
~ 1'"
OH01H~lr)l'.
cmo andas.
chip
r mbuyapepohara
pukuba
=-Maitepa kara
-Che
yo.
mbaichn
o ik
."",-..
"
70
1..1.
:-:, ...\~"-.j
\..LV
' ...
...,
> '
Oonstituidos asi, forman los vocablos con los significados ya ex'puestos que corresponden a las distintas personas en la on iugaciu
de los verbos, n. los cuales se pospone dndoles Iorma de gcrundio; cj ..
ch a kar ana, yo estoy comiendo
nd rci pap reina, t ests contando
ha ' ho
hina mbuyap, l est comiendo 'pall
and fia e '6 iana, nosotros estamos hablando
...
~...
pez;:1 pon d'(~ ruu
P:.:!Jl1.<1., voso 1TOS C~Lal.E:sur 1anc 1o.
1"
Cuando ('1 verbo a que se une est en tiempo compuesto, la 'part.ieula de que se trnta tambin se pone al final despus de la, caractcrsticn
de lOS tiempos; cj.:
ch 'a yaponc a11a, yo estar haciendo
ha ' o pcy ra ' hina o hikoni, l estuvo soplando.
Si el verbo a que se junta. se usa con la partcula ta (por) o tama
(ya por), el derivado verbal adquiere significacin
de estar por, y
entonces el verbo se traduce por el infinitivo en lugar del g'81'undio
como en el caso anterior.
Or 1'0 puta rona, nosotros estamos por levantarnos
P'Ge pernbaapota peina, vosotros estis por trabajar
TIa' o tama hina o hikoni, l C'st ya por venir
11. k. oi ktama hina o hikuai, Flllos estn ya por entrar
2. Vocabulario.
mborar
paz
"
pensar
"
"
fierare]
emomb
koaprrrh
p anget
moang
temin
perseverar
constancia
peligro
perdonar
porfiar'
'p nro
quietud
bteboi
"
angabei
II'O
piraku
porem
emomb
poinu
recelo
yop'ihl
recibir
b
recto
rcmrrns- manduabi
concia mandu ' pch
repartir
maoi , pab
rendirse
'1
'"
- 713. Lectura,
dictado.
traduccin.
rectacln,
frases.
Hi ante
chebe
gulr
para
Cuando
"1
en tu mano
me acuesto a dormir
'
posar
al albor,
rutilas ante mis ojos,
de la tarde a los sonroJos
lanzo un suspiro de amor.
Al'
De la maana
.j
-lm
=-Mbnguipa
-5Tan
nde re.
-Yo
-Pregunta
y te lo dir
-Ai
-ehc'
-Ai
nde
rer
u Kam
potait
-A-g'yebct
ra1 aete,
boi ee kuera
bi a i1<:6pora mima.
pa
ndcbe.
72 -
LECCION 28~
TEMAS:
2. Vo-
Esta circunstancia
especialaima ha motivado de parte de algunos
la afirmacin dB su inexistencia y por parte de otros que la raz de
dicho verbo es ha'6 o ba, quiz por que en algunos casos 'aislados se
emplea el primero como respuesta a preguntas.
no mba pa koa (es tuyo esto); contesta: ha' (es).
Chu pa am'o ba (es -Iuan aquel que viene); contesta: ha (l es).
D~ tomar uno u otro de estos vocablos (ha ' o ba ) como raz del
verbo ser, correspondo advertir desde ya que no intervienen
en la
conjugacin y si intervinieran, cabe repetir que en Ia prctica 110 ::;{~
les utiliza.
No se dice, 'pues:
eh ba tuy, yo soy YIeJO; ch ha. por,
7
yo DOy Iindo.
Se. dice:
che tuy
che por
No se diee :
ch ha' nera
ha' ba raka
SIllO :
SIno:
ch nera
ha' raka'
Todo ello nos hace creer que el verbo ser se halla involuerado en
los pronom bres personales y su conjugacin en el 'Presente de indicativo no sera ms que la enunciacin de los mismos pronombres: ch,
~ .ha ,..
- d"e, ore, pee,"h" a e k uera ( yo soy, t"u eres, e'1 es, etc.
tc.) ,
n de,
e, nan
y para los dems tiempos con el simple agregado de la caracterstica
de los tiempos:
ch backu
73-
la conjugacin
de los verbos en los distintos tiempos que no
sean el presente de indicativo,
se forma mediante el agregado al ya
conocido y conjugado presente de indicativo
de las respectivas caractersticas de los tiempos, que son invariables
y V8:n pospuestas
a la
raz del verbo, y en el caso especial del verbo ser, al pronombre
personal, como acabamos de sealar.
En la conjugacin del verbo ser las desincncias personales desaparecen por innecesarias ante la ausencia de h, r817. del verbo.
Para
CONJUGACION
Modo Indicativo
Forma Ajirmatic.
Presente
yo soy
Pret. Imperf-ecto
era
ch baeku
ha'
iand
nd
baeku
ha'
baeku
and baeku
or
or
pce
pee
h.k
h. kuera
yo he sido
l'.h
bara '
l1C1.
bara ..'
ha '
bara '
yo
ch
nd
baeku
baeku
Forma
nda chel
na ndei
nda hai
nda chei
na ndei
nda hai
na andi na andei
,.
nda orei
nda ori
",.
na peei".
na peei
nda hkurai nda h.k
baeku
baexue
' ,
baeku
baeku
baeku
baeku
baeku
1.-1,:l..,_.11C'1e"
bae 1,,-,,:l.:
or
bara
pc
h. k
bara
ha'6
and raka
Ol'~
raka '
"
pcc
raka 'l~
h.L: raka '
C~
f.:,..V eua~~dt
1;'
' v.o "". nda
bara ,-;
L na
bara
.... ... '.5
nda
bara<... '" na
bara
~u. '~I
e ndn
bara na
llda chei
na ndei
,.
nda .h;ael
na
yo haba sido
eh
raka )(~
raka
nel
(;,
".J'(',
"11.~ \
e".l
;:~l.
(.
andi
ncla orei' .
nn peei
ndL h.k
A'
\.:..
chei
"
sosiego
suerte
..
VICIO
poep
yeroy'i
"
yerureang
eemarangat
eraei
po'
pii-pii tekomar
(/1
raka'{
ndei
haei
"
raka '
-.~, dvI
.-.(.. k eA. "..
p"n
o l"la
raka
ori
".
raka
peei
y
baa.!.Ck
V,rl ,~t;
nda h.k.
2. Vocabulazo.
retribuir
reverenciar
adorar
rogar
raka ,;
tentacin
traidor
ptarau
valer
mrito
venganza
ungatup
maandara
vencer
yepf
agly
vergenza
ali
virtud
tekokat
t'
"t.l
laka.'
74
. ~ECCION
TEMAS:
29<;1
(continuacin).
IVIodo Indicativo
Eornui A!'Hwti'U(}}
Prct. Indefinido
yo fu
ene ra
ra
nd
Jm' Ta'
fan ra
ra
or
1106 ra'
h.k ra'
1
"
Futuro Imnerf'ccto
yo ser
ch ne
nd ne
1iae., rre
fan ne
.1.
O'~I~
HC
"
PC(~
He
ne
~_ \J
h.k
7"
1.1
nda chei
na, ndei
noa hai
na andei
nc1a orei
".
J1<1.
peei
nda h.k
ra'
ra'
ra'
ra
ra'
ra
ra
nda
na
nda
na
nda
na
Futuro Perfecto
yo habr sido
ch nera'
nd nera '
ha' ncra
an, nera'
ore nera '
.,
pec nora '8
h. le ncra '
A
'AT'
ornui 1,'
eqatcuo.
chci
chelle
. ehenc
ndei
hai
cheno
andei chene
orei
chen~
pei
chene
chone
nda h. k
nda chei
chene
na ndei
chene
nda liaei
ehene
na anc1ei chene
nda orei
chelle
pei
na
cholle
nela h.k
chene
ra'
ra.'
ra
ra
ra
ra'
1'a '
Fornui Af'irmaliva
:MODO POTENCI
Simple
yo sera
ch
nel
IDO
mo
fiand
,
IDO
ore
nee"'-
IDO
h.k
IDO
J.
Compuesto
yo habra sido
ch
nlora'
nc1
mora '
mora
ha'
,,
1" morae
l1ance
. ore"
J1101'a '
mora 'e'
Dce
mo
ha'
1\<fODO -SUB,JUNTIVO
AL
mo
h.k
111.o1'a'
Forma
nda chei
na ndei
nda Iiaei
na andci
nda orei
na peei
nda h.l\:
A
mo
mo
IDO
mo
TIlO
mo
IDO
11c1a chei
na . ndei
nda haei
na andei
'prla
......'-- e orCl
",.
na peei
nda h.k
Presente
ya sea
ta.
eh
ta.
nd
ha'
ta
iand ta
ore"
ta
"
pee
ta
h.k
ta
Neqaiwa
11101"(1'
. mora'
ehei
ndei
haei
iandei
arel...
mora 'e'
mora ,e'
nda
ua
nda
na
nda
na
mora'
ncla h.k
111Ora'
1110r3 '
pOC1
ta
ta
ta
ta
ta
tu
ta
~-
lO
Modo Suhiunrvo
Preter.
Imperfecto
yo fuera
tamora
eh
tamora
nel
tamora'
ha'
and tamora
,
tarnora
ore
tamora
})'8C
h.k
tamora '
Pretrito
Pret. 'Plw;c.
Perfecto
Perfecto
yo haya sido
ch
t ara '{~
tara '~
nd
1m ' 1: ara
yo hubiera sido
rii''Cmo
'ch6
nd
1'1l'OmO
ha '(:
1'1l'OmO
uand
tara'
,
}mne
o l't~
rrremo
rrrcmo
poe
rrremo
rrrcmo
j (~
tara '{>
tara
tara '6
ore
peG
h.k
,,
}l.
Horma iV c[Juliru
ncla
na
nda
na
chei
ndei
11<1:8i
andei
nda orei
na lJcei
nda h.k
tamora '
tamora
tamora
tamora
tamora
nda
na
nc1a
na
nda
tamora ' na
nc1a
tamora'
ta T~1.'l-~
tara '(~
tal'a.'
haei
andci t~ll'a'
tara '[~
orei
pei
tara '
h.k
tara '
chci
ndei
F'ornui
('.'
.iJr:n)/
Imperfecto
yo Iuero
C1it,
nd
r[l]110
ramo
ha'
ramo
and ramo
or
ramo
pe
h. k.
ramo
ramo
ramo
ramo
ramo
ramo
ramo
i-n-emo
rn-emo
rrrerno
F'ut.uro
Perfecto
.,
yo liubicre 81(10
C'll
n11n, raka
nunu raka '
nd
,
ha'
nune, raka
ancl nune raka
,
,
ore
nune, raka '
pee
nune ,raka
h.k
nune raka
7,
chei
ndei
haei
ande
arel
pei
h. k
ru'emo
rrremo
rrremo
l\IODO IJ\LPERATIVO
J'OI"ma
nda
na
nda
na
nda
na
nda
ndei
llda 11<101
andei
11H
nda 01'01
poi
J1:1
nda h.k
11a
,.
ramo
ramo
rrremo
tnnia
.JIodo SUBJU:-~TIVO
Fnturo
nLla chci
nda chei
na ndoi
11 ctn, haei
na andci
11
.J.
f]
1..~
';'1
(",
0"'0' l
..L.'
na pei
nda h.l\:
s t
la ha '
sea l
tu iand
seamos nosot.
11<1 pe
sed vosotros
ta h. kuera
sean ellos.'
.. /
7\,'"
H' C[/(/[iVa
nun raka
nun raka
nun Yaka '
nun raka
1 ' e'
nun ra':a
nnn ra ka' "e
nun raka'
tu udct
ta
ta
ta
ta
haei
andci
",
peei
h. kuerai
76
01'-
~1cdo Indicativo
Eornui Jlf':rmaNl'a
Preter
Imuerfccto
.. .. ,.
l_.t
~..
""
,
yo naeia
a yap, lJaCKUe
ch
nd:: l\~ yapo baeku
ha ~ o -...vn T)~) baeku
an V" yap backu
c....
v
l'
or 1'0 J v., backu
pce pB Y~:m6 baeku
'11. k o ytlp backu
Presente
yo hago
h
a. yap
'
yap
va
",
ro y.apo
pe yap ,
o vapo
""
pee
h.k
l.
J.J.\_;
.'
..l
!'rr e.,Jo
-lHW
:V't1) O 1
J\;
-nto
-nda
(1 o
- ~J
-21~]U
yapcn
;'
)'a
)Tg}
"')"--'
1\,
r>
.1.
"-.
1"-
Forma
Prc,1YT
-- ....
\..
{...
)()l
vapoi
yapot
"'-'\!l.
-:1(10
l., (. ,. (,"~
h~'\l'kn
yapot hnoku
..vanot baeku
~).i.}; 01 1
rae k'cue
- 11 ('-:.1
..
'(.1. j",
....
.
TO)
-nda
yapoi
-nde re vapoi
yapoi
-ndo
-da ya y<:lpOl
-ndo 1'0 yapoi
-nda P{~ y ap 01
.U ..
)~..
,.
u~ ..
(,..L
Fornui
-ndo
...:.
"
() J't~
Prcter. Pedecto
yo he hecho
'/
"
(:l}.
yup, 1rara :e
-. ,
<:l
. 'e
'
nue re yapo bara
ha ~(; o yap bara
e (.
nan ya yl1p bara
C'1-"'l
bara
ro yap
le L
F2e pe .,vap bara
.'
bara '
h.k
O ~raI)()
nd
re yan
11a '
o yap
Jl<'!11.
l)aeklli~
1ie 1cue'
baeku
-nda
yupoi
I ~....
"-'
re yapoi
yapoi
-ndo
-11t:1,1 ya. yapor
-ndo 1'0 yapoi
,> 1.-. pe yapoi
ynpol
-:ndo
_.': (1 .o
-.1
,~ ( .
bara e
'
narae,
bara '~
b ara./
,
bara t'
b ara.,
bara '
'
.{ c.;ti -.,.
.;.".-
.;._.,}
Ina~.'/ja
-x-
r .c1
Futuro Irnperf'ect o
.UE:'C.' J111.10
'
,
yo uare
yo hice
eh
a yapu
1~~1.)
<:11('
a yal), ne
nd'~ re :;apo ,~1.1-.p.."
nd re van ra \~~
,
h~u. 'i:',_ () ya;po :raJ' (~
flan ;; ... yal) ra ' (~
or 1'0 yap6 ra'
pee" po yap ra
h.. k
o yapo ra '
.,
.L
He
nall ya. yapo ne
,
or 1'0 yapo, ne
o
pee pe '\Tal'
"
.tJ , ne
~...
h,k
o yapo l'P
1'1:'1,)
"T').
()
V'q
~ (.1:
'
1/onna. N egati'va.
-nda
-ndc
-ndo
-nda
-n do
-nda
-ndo
.re
~,
ya
ro
pe
yapor raka
yapoi raka
yapoi raka '
yapoi raka '
yapoi raka'
yapoi raka'
vapor raka'
-nda
a yapor ra'
,
-nue re y al) 01 ra 'e'
yapol ra'
-ndo
-nda ya yapoi ra 'e'
ra'
-ndo 1'0 vapor
.'
jJ
pB yapoi TR'
-nda
.,
yapoi rae'
-nno
/
yapoi chcne
-nda
-nde re yapoi chene
yapot ehenc
-ndo
-.
chen~
yapoi
ya
-nua
-ndo rO yapoi chene
-nda pe yapoi choene
yapOl chene
-ndo
77 ?lIODO
:MODO IKDICATIYO
COND.ICIONAIJ
Forma Ajirmaiiva
Futuro
Simple
Compuesto
yo habr
yo hara
nd re yapo mo
or 1'0 yap IDO
pc pe ya p 1110
yo habra
Perfecto
hecho
ch
l yap
nora '
an ya yap riera '
or 1'0 yap nera.'
hecho
o yap mora
1)0 yap mora '
o yap morn '
ha'
pe
h. k
Forma Negati'Oa
chelle ra'
-n da ya yapoi ehen ra'
-ndo ro yapol ehene ra'
-nda
vapor mora
-ndo
'
-nda pc vapor mora '(~
re yapoi
mo
-ndo ro yapoi mo
-nda pe yapoi rno
-nde
yapoi
Modo
Subjuntivo
Forma Afirmativa
Pretrito Imperfecto
yo hiciera
ch a yup tamora '{>
nd re yap tamora t
ha ' o yap tamora '
Presente
yo haga
ch ta
yap
nd tere yap
11U ' to
yap
yapol mora
-ndo
Pretrito Perfecto
yo haya. heeho
ch
a yap tara.'
nd re yap tara '{o
ha '6 o yap tara '
rm'ma N eaatioa
"
ch ta
nd tere
ha ' to
yapoi
yapo
-nda
yapoi tamora '
-nde l~eyapoi tamora
-ndo
yapoi tamora '
vanot
. (
Forma, Ajirnuiiico
Futuro Irn P(\:rf(lctq .
yo hieierc
ch
a yap rrremo
nd re yap r-rrerno
ha ' o y-ap riremo
ch
a yap
nd re yap
ha ' o yap
yapoi rrremo
-nde re yapoi rrremo
-n do
yapoi rrrerno
Form.a N c[jutiva.
yapci ramo
-nda
-nde 1'0 yapoi ramo
-ndo
yapol ramo
-nda
ramo
ramo
ramo
tara '
vauoi
J.
re yapoi tara
yapor tara'
-nda
-nde
-ndo
F'uturo
Perfecto
yo hubiere
hecho
~l~ "l'
ehe~ a yapo ~,nune raxa
nd re yap nnn raka '
ha' o yal1 nun raka'
yapoi
11UI1('; raka '
-ndll.
re
yapoi
nun raka
-nde
yapoi nun raka
-ndo
Modo Imperativo
e yap nd
to yap ha'
haz
ya yap and
pe yap pe
to yap h. kuera
hagamos Nos.
haced vos.
hagan ellos
haga
t
l
vapoi nel
to yapoi ha 1
ya yapol and
pe yapol pe
to yapoi h. kuera
no hagas t
110 haga l
no hagamos Nos.
no hagis V.
no hagan E.
se puede
,,;.
';r.
..
APEI'iDICES
NQ 1 - PR.OSA y VERSO
NQ 2 -
SUSTANTIVOS
VOCAL
Y LETRAS T Y O
NQ 3 - NUivTERACION
NQ 4 -
LISTA
GUARANI
DE VERBOS
MAS COrv1UNES
'~
.""
....
;~;:~~~l
~t~\
~.J;H
,APENDICE N9 1
PROSA Y VERSOS
VERSOS
- ',<i
Io,)i
'(.1
'
_;.
..
82 -
BJ~CQt1J!j[t).
SONETO
~.
",-".
DIo.
Vr:nA).
Q')
-,U
Bii
. 1JCbel 1"
.>llHL 1
ruorami
o mora b""b
u ar
ne por rcchabo ha el K'. b'i ' ;
"
Petei
kuatai
,O'i"lTnlnn
l
'u
L<
; c>
~. . (
.. .......\....
hembi ' o meenguobo i chup,
o ho ehun gui i'hlt re, nmi
beb hapc, hct o h 7it hagu.
..J
dr Ergu1~sa).
..
,..
--
84 -
ltIMAS
Al V0r mis horas de fiebre
e insomnio lentas pasar,
a In orilla de mi lecho
f, quin SIC sentar "1
.A.ga ku
i fiprtmaro,
ha te '6 ehe ma.' o mohatamb,
um che i-opep kuera pipok
ab o mboti baer.
che res
(1, A.
.
B;;CQUER).
(T'I'ad'u.c.
.
.
.,
de Brgu1.sa) .
-- 85
UN :;\ULAGRO
2
3. Al tocador de mi amada
quise dar frescos aromas,
y coj, formando un ramo,
'.' '
a )r (1..1)0
Ha ch, ku mi taiehait,
pc hob tupsimi
lhotl lsapi: ku pe
gua.' hape a hiprimi.
.- ...
,~..
L'V.t
..,
1~
Sofocada y encendida,
hinch las mejillas rojas
y sobre el hmedo ramo
".
.
SOPlO risuena y mimosa.
pltfi, o mbob,
ha um ehe Ibotl 1:\:ue1'<1.
puk hpentc oi pey.
Oandubo
up i p"it!
kuora hkub,
rosa, nardo ha clavel
o
yoma o beb.
Remontndose
aturdidas
hasta la celeste bveda.
IIabanse transformado
1
.
en a] aoas
mnriposas ..
(.luan B'ichopin).
.pe hob
ehugui
'
...
se
rbga
peb.
Ko mba techap'r .
panamb
ramo o ikop.
('l'nMb.w. de Brguisa).
','
86
Ni.L..
'\ C'I'~
!, .I
,-,-_"
.1
J.\JL~
IlT-.[~.l.'l;r1'~lO
...
"
..J
ARGENTINO
Coro
"',
Sean eternos
los laureles
.
.
que supimos eonseguir :
coronados de gloria vivamos
o juremos 'con gloria mor-ir.
Od mortales el grito sagrado:
Libertad, libcrtad,librtad!
Oid el ruido de rotas cadenas,
ved en trono ~ la noble igualdad.
Ya su trono dignsimo abrieron
las Provincias Unidas del Sud!
y los libres del mundo responden:
al Gran Pueblo Argentino, Salud!
ICERAND RB1\\
GUAI-I
torbndie a manone ya e.
Pe hend rnanor sapukai .
i Yepeh, Yepeh, Yepeh!
Pe hend itassma rap,
pe hech i tendait Yoyah.
ruait hendab oi pema
Rond Yuayup Teta !
ha aragu yepenguera he ma:
.'K eran d1 Etb
a usu/' i A"glyCl."
(Traduc. Erg1SCf,).
'"
87 - ..
HIM:NO
NACION
Paraguayos,
Nuestro bro
Ni opresores,
donde reinan
..A.L P.;.\RAGGAYO
Repblica o muerte!
nos di Iibertad ;
ni siervos alientan
unin e igualdad.
ko .....
\.ml:ica
guuba
(Tradue. de Leopoldo
Beniiee),
",
',!,...-...-- ....
- ssN E NIA
En idioma guaran
-una Joven paraguaya
tristes endechas ensaya
cantando en el arpa as,
en idioma guaran.
Llora, llora. uruta
en las ramas del yatay
ya no existe el Paraguay
donde nac como t
llora, llora uruta.
En el dulce Lambar
feliz era en mi cabaa
vino la guerra y su saa
no dej nada en pie
en el dulce Lambar.
Padre, madre, hermanos, i ay !
todo en el mundo he perdido
en mi corazn partido
slo amargas penas hay,
padre, madre, 'herm'allos; i ay 1
De un verde ibir pita,
mi novio que combati'
eomo un hroe en el 'I'imb
al pie sepultado est,
de un verde .ibir pita.
Rasgado el blanco tipoy
tengo en seal de mi duelo
y en aqul sagrado sudo
de rodillas siempre estoy
rasgado .el blanco ti poy.
.,.
Koicha po kuatai
guaran me i fie ',
o purahi as! ha ',
ha rnbarak pe he
koicha pe kufiatai.
N e l'3SkB U1'Uta
,na k'a ,nape 1cu yatay
opiterna Paraguay
,
.
-".
1mamogui
nuetcna
1,!.H:'.
a yu,
nc raske uruta ..
Paragua l Lambar 1
che tapi upepe hend,
o u mara ha o hey
pe che roga taper
Paragna Larnbar !
Porqu cielos no mo r !
cuando me estrech triunfante
entre sus braz os mi amante
despus de Curupaiti l
porqu cielos no mor l'
Llora,
en las
ya no
donde'
llora,
llora uruta
ramas del yatay
existe el Paraguay
nac como t
llora uruta l
(Carlos
Gtticlo y Spano).
EL ESPEJO
DE CRISTAL
89
Mbaguipa
manoi
rir
]1;),
pe Kuruparti
hctait ramo .guar
ehe aiu, ehc mutimoi,
:Mbaguipa
na manoi.,
Ne raske uruta
hak hape k11 yatay
opaitema Paraguay
mamogui ndieha ch a yu
ne raske uruta.
('P'ra,duc. de Erguisa).
1 SAKA
EA:.\'GECILA.IIA
..
k'
1 rcsa a. para a1'1
o 811'1r1 che Iguba,
ha o yupibo 1 SIr! re
'. 1)8~ h :1'e
., o guara
t 1oa.
piao
1ha1',6 um
}lB
arai,
lhga tuiehakucrc
eimoba
u hobl,
o fian i yo i yap re.
'" lb';""o....
C")
raanc
P...
u. . ~bL~
1 ap re yahechaba,
upieha abe yas
ha nm arai o hasaba.
Haang
poritnde
kuera a heeharo
o yekua,
,..,"a rugua , pe
amo, e he ne
ehe mborah raang.
t~....
;'".~,
',"
........
90
Sl1
sonrisa
que anidaran
los besos.
A veces en mi carmno
como al azar yo la encuentro,
ella. se queda muy plida;
yo tambin, pero por dentro,
pues no le quiero mostrar
que su mismo mal padezco,
y voy pasando de largo
besos.
(J 1lHo Correa)
Up baeieha i porba
kuiatai tabagu
ndipori ni pete:
h por um hes
ha i sib moroti aSl
ha mboyuk i puk
ku hatipku yobai,
moki andeyana ku
rapkuer baich upepc
o hey
hob k pe
ku vuruv
"lo
rendazu.
Ho mendata gui
Llab pe TO has
I..-J
1'0
ikobo
ha um rorret pame
1'0 hev ve ara o hop.
(T'ruduc.
de Er[/ldsa).
_.
91 --
dice a la luna.
Amuit lup pc
hasro yu '
) mbaembtasi
ynf,'i pe he i.
Se da importcncia
.
Ha ' o icrubob,
o embotuich
de su elcgaucia.
'I'ienc la rana
ha het
('
y YIVe urana
upepe
1 mac
por
o b'i'.
,. ...
ter,
4'
miradas tiernas,
un verde de algas,
largas las piernas
finas las nalgas,
ho! )1'
hetim p uk
ha humb po 'i.
Algo miraba:
era una estrell a,
que se baaba
la noche aquella.
Mbapo o ma':
.,.. , kro ra "e
mmya
pe 1 P(~ yah
"h '
llpe, p1are.
Po 1 hendaiba
i ...
-a np
l:.t.L"
1.
re
-......r
~~
o yabo hcs
fieimo hendib
ha o berapait.
La rana artcra
Mbegu
1...,
(l0.C<CUIdo'
J n..
.t "1..
yu ' tieet,
ha upi sapute
o mokombait.
~~.
toda entera
se la trag,
u. Natalicio
Oonzlez).
o iiemboy
(Traduc.
de
E'I'[J1tisCl).
COB}I..IlDIA
(Armado
Pas con la madre. Qu rara belleza l
i Qu rubios cabellos de trigo garzul l
i Qu garbo en el paso! Qu innata realeza
deporte!
i Qu formas bajo el fino tul!
Pas con la madre. Volvi la cabeza;
me clav muy hondo su mirada azul.
Qued como en xtasis , con febril premura .
"Sguela"
gritaron, cuerpo y. alma al par ...
.
pero tuve miedo de amar con locura,
de abrir mis heridas que saben sangrar;
y l pesar de toda mi sed de terrmra,
cerrando los OJOH la. dej pasar.
:re
i H 1 Y J~
';.
(Trad.
':,.,
.,',
.. l'
de Ergua).
N e1''lJO)
,~~,'.
'
9"
t.~-
I-:>OJ;"
1 ~ \,) v 11..::\.
_" ....
~
e ,\~Yr~'I"lT{-,"'-r'l,\
L
(Carlos
Pcrra.ult)
Viva una vez con sus padres, en la verde campia, una muchachi ta hermosa que todos llamaban Caperucita Roja.
As la llamaban 'porque la madre le haba regalado una linda caporaza de ese color.
Un da la madre le prepar una canastilla con chocolate, manteca
y torta, y le dijo:
~]:';a ubuelita est enferma .. Pap est trabajando
y yo atiendo
su comida. .T'cndrs que ir a' veda.
- Qu bien, mamita [ Tena tanto deseo de ir a casa de abuelita,
contest Caperucita.
_fl'e irs' 00']1 sezuidn.: entonces. IJC Ilcvars estas cosillas v vers
lo que ':necesita.
-As lo har, mamitn -l'cspondi la nia-'-. Y v olvcr temprano.
Caperueita Hoja tom la canastilla, bes a la madre y se encamine,
hacia el bosque, donde estaba la casita de la abuela.
Iba 1.1 nia pensando en la viejecita enferma, <mando de pronto
se encontr cara n. cara con el lobo, que le di los buenos dias,
La dulce muchachita, inocente y buena, no conoca al lobo y no le
tena miedo. Contest a su saludo y le. cont dnde iba y qu llevaba.
Entonces el lobo torn un sendero, cortando camino y, mientras
Caperueita
recoga unas flores ~"n la prade-ra, Jleg l. la casita de
la. abuela.
~j
'I'oc !~ i toc !
- Quin anda?
-Soy yo Caperucita -.-dijo el lobo imitando la YOZ de la nifia=-.
'I'raigo tortas, chocolate y manteca.
-Entr
'1.10 ms nietita
-contest
la abuela desde la cama en que
estaba acostada.
y el lobo abri la puerta, salt sobre la cama y se comi l la viejecita. Luego se puso en la cama, se cubri con la colcha, se coloc en
la cabeza el gorro de la abuela y esper.
Oaperucita Hoja lleg a la casita y golpet) con los n ud illos en la
~_
puerta.
'I'ac , } tac !
- Quin ('~? -pregunt
--j
el lobo ron la
YOZ
de la abuela.
i(
C'APEHUCITA
I{OJl~."
o ik
baekupetei
yel i ta kurandie, }1e okara hobr por me petoi
mitaku m porit o ehcnoiba Caperucita Roja.
Upcha o yeba iehup o guerek gui tapiait i ak re pctei bos
1 pita m i si rembiap
ku,
Petei ara pe, i sl~ o moi ayak pe, Jwmhl,. kes ha ehip ha he
1
chup:
oi kotebb.
ok,
-i 'Taca!
-Mbapa
ne '.
taca l
nd -. o porand
yaguaret-
ha ga o bama ku i yari
,;
, ... J,I
. !.-ei
, :J
;~\Ji~
,
)
\
, .: ;J
-;:..'~I
"
<>'
96
~.
97
-Ch
m) renuarrro
-he
i mitaku->
kes.
-Ei ke kat --he i yaguaret.
Caperucita o ko, o moi i yboti ha i yayak aripak a ri ha o gu.:lh
yarii II;:118 o yurur hagu chup.
Upebo o hech ko i yari hob ambuet ha he j :
- E, ello yaru, tuichaitepa
pe ne nambi !
--Ro hond porb hagu chc rncmbt --~lei y(:lgual'C'l!~'.
Ha o hechabo yaguaret res o berap --he i:
- Ea, ehe yarri, tuichaitepa
pe nde res !
--Ho hech porb hagu ehe membi --he i pe ambu.
Ha o heehabo yaguaret refm puk pnk, he j yei :
_._~ E, ehe ym."(, i pukuetcpa nde y~lb kuera l
=-Ro au porb hagu che membt --he i ye'i pe ambu.
Ha upi o emondma rnitaku o hcehabo ku i yurku tuy,
ha he iseime o se re chugu:
- Ea, che yarri, tuichaitepa
pe nde yur l
-Ro u porb hagu -() koror yaguaret, ndai katubiguima o
.yeyok. Ha o yepo Cperueita ari anga ha ho upait chup.
J.
op
, I
';
'"
DS-
"I-IANSEI.I
y GRErrEL"
e.uento
'-!
de los Hnos.
T'raduc. de Erguisa,
Grimm
Petc kaagur rcmbe '1 'pe o ik raka ~ unait petei karai yepc
apoh poriahuet m, hembirok ndib ha moki mit, hembirck ambu
amirfi mernbir, hraba pe kuimbaemiba
IIANSEJJ hn GIn~rrEL pc
kuaba.
,"
,
Ndo huprtii gui chup heiubiap rep; 1"
1\.no o kar
_ aru L agua"'"'ncgargua
J '1'}
knera ndib, he t iemlahii ha tekotcb o 1rasa' ononcn
11:.\ 'U1. m ,00;,bil
o kar ramo asay, mbobbnterna
prhar.
Pctei phar hcmirek pe he i:
-Mba'
baer pipok andeheguivNda
ya, rekci ramo '<m(10 :y;\
u bacr, mbaicha a mougutne f, mit poriah.
-E hend ehe mona -he i hcmbirek-i- koramo prharebet
ya
rah am kaagu mbj't pe, ya. yatapr guas ha a me ' chup kncr
:), y,a, yapa , yepo "a na
,
mouor m b uyape " pe l'.icngue., TJ
'- PPl" va 1)[1 nanuo
yH
'
h
s
c
1
"
'1\1(
/
1
,.
b"
1
h eya aa e cuera ano, m.aramo nao yun m uaera tape o n ye 1 .mgna'
oga pe.
-'-T'oh, ello rembirek --~he i i Wl1<l--- ani re har chehcgu up
mb. Micha pik re POt{L :a hey re che 1'a '1 kuera ltn8g111 mhitf. lW
mam nda hi ari, yaguaret he u baer chupekuera.
-/\ipramo, boi apc a manombane cmbahri gui.
" 1
t"cm 1"
b
]
11
" a upercna,
nrc 1co' no momuaoei,
mant "'k"
rei o i o '{le
o mono: ,
TT
l
'.,
imbas
he
j
pene 1 mcna pe. aa lW0:l, 1 piarenum 'naSl pe el:
-::tv.Iit kU81'(l l)ol'jnh l Che 1'a'1' kuora mirni angai ~ Nda po hechagaupa bi baer.
.
Um mit IHOk6i) o liomu ramora yep o cnobo, ficmlabu gui
ndai kati .ra o kc hi kuai ha o hendup up i siang kuora e 't:
Grctel o ynh(!' ha um h ikatulba o vok pn' rup.vhe j mant :
--Nlba6icha pip fa ep'islro baer l
-A,n re yepapi -he i ChUD i kYb:i-- ga ch roi ptibne.
Upi, i ta Jia i slang kucra o kcma ramo o po hup gui mit
'1
,',
1 Al' oxu pe kti
"1'"
""
k. unnuaemi,
Ol pe' "a. oxe
yo ,10 o pua.oa
na o 82." T~
1. e nascmrn
pora-"
me o ber yo pe korapi )'0 UlIl kurus it, Hansol o J11OnO ' hetama.
ramo, o u yeb hcind rend pe ha he i chup :
-E kii-ii-i ha 'e', ke, che reind, andeyara ku flant'> piTib baer.
Tia he ipaho upicha, o cn y~l ha ~ abc.
Kuarahi o se mborhct tembirek o porornombi .
'
A'
'j
1 ,
,A
~'
"
--
99
Han:::K'J snpm-IJlao
p yopi o ma ' hakikucrc re. Upicha o ya 1)6
JlI(!11T{~ g-ui o hobo,
i ta o porand
chup.
-lVibarepa
ehe ra ' re pYL yep ha re ma ' ndo ruptkucr re.
-A
man to eho mbarakay morotlm 1',: am oga ari.
-B'o!
--he i i slang -uda' hai mbarakay, kuarahi
rcsante
upepe o bcr.
',
- / 1iape, ~l.ianSel
r
I
1.
l' re, o ]JI,. .
anrL~
no maei"h H11J<1ra1raya III muacne
1:~la,
tante ycp ra i oi ti: hagu knrus it o g uerahaba
oyeh.
O g uhbo kaagu mht pe, ta mbatiuk
i plp kucra yepe )~
(} mrandi hag u petei tat o cm biak hn.guf, hikuai, Hansel ha Grctcl '
.,
.
1 b
..,
k"
mit
m111111
ncerenu
u a, praet
o, yapo / pete aura gTlaSU imra 1'3vA~t
})1r g ui ha hcndi pu ' 1'o1'31na ramo, he i i snng kucra .
Aga dw 111omhJ: kuera, pe pYt, kotat
ikro ha PC: ptu ', ul)e,ay,:t',
1
"
'
'Y'"
o,
l'
,
'-1 e.
'
0-:'6 1'0 J10ta 1'0 va];o '{T!C'l)8 a. 'a nata .one oca D'~: 1'0 "nasane urupi . nene
rckabo.
Hansel
ha Gretel o gnnpi: Hp tatalp'i robai La asaycma
ramo
ho u kikuai i mbnyap.
Ar~ rir o ]wnd baleh lTlomb'iri:,hact
ku :i
t.a kue ra y1':.lkangu. rtp o yapoba repe 7ft o ubo, bi[]' ndu upeiehai
r,a.'t\ j'blI' rakant o ombot l'a' oyueh o mornribo :ibit. O har het
Al
'
1
1_
' ,
"t'} jllnu:n
'1
k ., "'!
.
"t
1\0'1 1 1w KUCl'<l guane
na
KUn-~'O
gtn o I)la
o I, .. 'Iil.ll'ij prtuma
o p'i ha) kuera ha Grcbel o rprro
yahe ':
r
A.
..
,.
.'
.)
....
{-
'
'"
.L
.T
----;\,r-"rl~iC'1'1'lI""\.'fl
<., }t,
.,.,
J(
, .. ,.
...
.10.'
-,t]
seno
kaazut
o-, ~,', ko
~
<:"'0
\.!.
O'uiA.
b
o cha o mbopuguupj
heind po ha he i .
,,'
o se yasi"1 na uperamo
ya yu 1iunc tan
.ape.
Nd.a hi Hr\i o se yas'( ha Hanscl oi plhl i po gui tr ..indua lW ha.
() mienond petei tap re mam 'O" beraba sapi 1_pi ' um i knrus it\
, ,,
'i ..1.)[\Cl':ne
1.
'
"1
1 '
t'
1cuera nrn
~.b er o 11 '}t uo 1)0, oh,oem
o. r:
1 "
na
e 011
prnnrcce
1 .ua
lJa Y(U.l
(1 gnh
hiknai hoga P[~, O rnbo-a ho' oke 01 pe 'ft, t omhi rckha
o hechab
ehupekuera
he i :
--Nikp toh atil kuerul IYlbarepa pJ ko helaitC~ mn<'J b1<J,gul: 11\',
H(\i moma nda pe ynsebi ogn po.
1>,>l1
kuera u' () hiait
"b-'l
n'i~ remimbias;
'1)'," o 'h'l"<"'~ 1'''1 'I~,
.(,.'\i ta
,
,,','
l.~, d,
l". i }"'
clrupckuera
am kaagui pe.
Nda hi m';i uperir o u ndo kl'h,i k ]'b'i ha koga kuera Ha lrefioih(~i; ha 'petei 'pIhar o hend yeuna um mit, ak -ambn guarieha,
). c.::'Y"J,{r(,
he l ramo
:
t it:c..t. kueru
t........ .
1',,"
--.t.'
C:lU In buyape 'b orcnt
ya. re 1'"''
W; q;,a ya upama
rJH1O opauc :l l':X'1.
Hunsol
Pl"'t''''
--~Jl(HTO
0'(..
11.
l....
'-'.
_L~
(>1,.,,".
-,
','
vVeN
,(,.
..
-rfl
~.
"7>
,.'
t,'
",' opa pene
\-,' tarra
,.
.ua 110 use' mora 'c
ku
,
(e
cuerancnel' n pc- tembi1 ,U' mIJO" , 1~'}
l'
1tuna
-, puihataitc,
"t.."
,
1.
'
"
"
1umi,
)111(1
iern biurcxo,
o ,guercrwr)Q
cuupe
1 po gmpe
1
1',
1
1
b'
1
d
.
.
na h, ese 1 poa arte oa, m .iae . eicna ra1110 nuoi potai.
Up phar po::! um mit o pai guotor rup o hendup
ycna e
monguet ha o kema ramo i ta kuera, Hansel o pu ' hup gui o
haguicha o mono ' kurus it ambu yebrguarieha,
bi o yuh ok O
emboti ha ha' ndoi 'pe' kuai. Upieha ramo yep o u ha he i:
'O
se
.- ~A;;!!!JtU8
fi~
'--
_oJO_"".
:~~:.1
ii
'O
j ,:.
100
t,:
,...~,
I~
-Anib
ku ian
Pltibo
pe-
mbuyap
J.J...
'/'}
-.Ll'pHalllC
"1
.-
. oga arr..
f'a:ng ~-ilda hai ndc pkas, kuaruhr
-B"iro!
he i yerma chupi
resan +..r. '11
')/)J"II'
o bera.
'--:
1~1''''1/'
C);~
),"t-'\
l'
'1{
'1"\("",,'py'~
l-f"
--.(\1 O _J.--.;11
1
....
r. nbo ankr .~\
s:... u, ane .e l(l,I'C,
y .l KIJ~.
ama lnlJ~>'<AL,Pl1
~ .ansci
cuo.
"
'1
1'
1
,. '1
."
[, sumga 'Cuera o gUC:l'a,.1<.1-momnm upe rcaagur rugua pe, mamo ,.,:) uperamo
peh ndo hbni guctcri ha o m1D.T::.dl 1'1;: rL5"he
i chupckuer:i :
-Pe gnapY apepcB roit hapendropehri
ramo i kat pe ke. Or
'l'ohota y ape apobo :ha. ga h::.ar pil. 1'1) yune pend rckubo ya ha
.
~ i:.l
\.
1..1
\.
e.,
'V
no
~)
-~
;'A~
, ..
[('A.
,..
.?
l'
.J,..
e,
'1"
~,
'''1''
'.
'l\""
"''
"
..
'",..
- "{
~lW8(!
. / o h.. nyu' m truyape ' 1na cnrpa
1" -,. gui rnemetct' o yo yapo./
A o...
., 1(4'"'\+"';
~ norf
"'h~'
-.!"\.r,'u
-u,.'l.t ,J{.~ kar
~<.;..tU
1:-' lUt,u~'''")
'" i J"I'.ll~Q'ir""J-- ~."
l-t.l.o -'11)
r'..o i:
d, miehim
l.c
1. ll,
abei e ha'a, 1'0 hcehane mbaichapa
he.
D"':
'1'-'1' Oh'
.I,c" u,
.,
01)1"';1'
II.nsol
,L, 11"u. 0;:.+(:\1
l.L ...
v .. oi
'...
1" ..1, ',~l
.11i.~\:lE
~I,(..t r)'''l
'" fi1
...
,lr'''1',
b L.e 1;.",(,.,.'
",[7",f)
,.UA
,U_.,Jl~
..
Ha um
mit
pctc1 o sapukaiba
kott gnib:
oioudib piehu he i .
"1
~
guind,
1 Jagll,
rbrt
o u no .rckcmc ni
l)Y
"
~,
,O)
\
nd
..
~.'1'.-
-- 101 -"
l,"
..
T
1 o yunu g~u
r 1a o lU1TU
meme,..yci 1. man du
.u ''a, ,uno muncocrc.
.u.anse
heterci Di plh ambu pehcngu ha upicha abe GI1.3tel ha mok ib
o ho o guap oga renond pe ha. kh'iri hape, .krre] o momi tafk. Upi-.
.. b'e p.e o 1 yane o yape a oga roxe
'k" ]ra o yc kua
eh a -mat
uaa metci
perei guairm b al,.-'
ak rabiehi, sak, ti karap, timbuk,
pokok rbnt i pope. 'I'uichait
o sri hikuai o hechabo chup. Ku mbuyap ha u het baeku yepeb }1O
a re i po gui kuera, Bi up guimi o e moak mbobab ha he i:
Mbapa rche membr kuera. Ab::rp:a; pend rcr apeb. Pei ke, che
morne ha pe bno. Oi pl-hI i' po [fui mokib pe ha. o gucrah ko-,
... pe, mamo,. o 1
'" arrpaua
. l' arr"kIcamm,l J\:(';S.11, cmpa
1"
1la opuicnagua
.,.
b'
tlpi
1 a.
Upi Di pis moki tupam a poti rob ha. o fcnobo um mit o'!
.~
h"a e 1uuera fb
Al' e.
mooma
1 aga ro k"
e me o guan
"
.......",
"'""
1
,....
. ,
't'
,.. ....
U pe guaimi o nangarc to pora ramo yepe -' urm
11U'::1 re, guamn
pay mit uhba ra' o mianthba hoga tcmbiuet gui o guer hagu
upepe mit hap karba ha o gU01\-:;k6rir i po guipe, o yuk, o hesl
ha ho uba bab pe. Uparo um mit me torrp pe o huguaiti i rnanduabo boi o guerekotah kar ftuas.Ko ;'c por rnbob o emboyama
. , rupa , "k
'1 ra o; 1iecnano
hal lnooa 1.
.., ,
mita
1cere
kuora rerune,
rosa" asi,. h'e 1, oyupe,
guara: Het baer a mit,
Upi pla' por o hup Hansel pe i ylb, ari ha () 110 o mbofi petei
kot lblf,1111 pe, mam o ptt hase .sor mit poriah.
Hapikueriet o ho Gretcl po o mbokach-kach ha sapukai pe he
i: E puke nde atci tcro ho e ru Yo O yo yapone tembi ' heba nde
"1 .
/ Aga
~
. 1" ,
1
.BOl
pe guara.,.. H. a "e no Se! b aera po o ma gUl 1 l:;:U'U Fe 1re.
lora.
l'
"1
,.
A"
,.
'11
l'
"
porama
ramo h
na
".
..,..,
oaera.
o huprt.
fJab ara guim llay o ho koti i'b"igui i.'ok HW 1m h,,~i.
Hansel e noh ne ku petei ya: heeh nde kirmapn.
Mit o guenoh rangu i ku.fi o mos petei kangu poimi, ha gu5.hY.!
nda hesapie -pori gui, oi mo'a. mit ku, ha o ye yep UJX;glU oi
kuaalme mbaichapa nda i kri ko o kar hIBt. portba. Petei yasi
" :11'3.
1
1 II. anse Li1 piru b e guei.. a l'ro o guh ramo guare
o h asa' rrre
o 1ree h ano
gui, no Iiarosebi ha poch hape he i:
Gretel tere ho e ru chebe rrombe '1 gui petci kambuch 1. Pa ~pa '. Koramo bo ha une Hansel po, ta i krpa ra ' trapa ta i pir.
Michamoip
o ya.he'{ mitalma poria.h.Ndo
su'Ipabi hob
re hesai.
-andeyara!
or plfibona ---o yurur Ii(~s hape up lku robai.
I porb mora ' am ka;:-1g111' pe yaguaret or u, upicha rircmo 1'0
man raka ' oondib.
-Anibe, re chi, -o sapuki chup gufi.im o hechabo hesa hoba
re i'ku gui o u.
Mbatepa o yapota mitakuam anga, koramo piharebet 1 reroyabo het yei o u ha o ho.
A
102 ;a mboyi mboib nde kioJ, .ya yapone tataku renh chip he i
guaim. A rekoma liendi guas tat, Hao .gua .gua mitakua me
,tataku rok meb. 'l'ere ho ei ke e heeh hak pormapa. Oi kebo Gretel
tataku pe, guim o heyata hina ombota hape o yl peb, ho u hagu
nperi r.
Bi mitaku
eirno 'a
uu
hcmbi _not ha he i:
. di. -kuaba
x
.
-Ndai kuai mbaichapa ai ke baer.
" ,
,
1
",.',
,
,
...1
'
Nd
_ 'e t.a:b ietepa ! -c 1 'gUu,lml -,-} yuru guasu pera 111KO.
' yepc
, , 1. k.~a.;u
1 ' a '1
.'
~ L ' 1la o
('1 h e
..lasa'T'r
.. La o .heel
eCnallE'a, potabo
o nemuya
moing i iak. Upebo Grctel o gnuu hat por ha ho a kuerc o mbotr
-,
1" 0apu
C'
l"b
". .' ~
tat.aku
roxe.
val ~?~ tase'" He1e 13a1Dt1 o yapo o l'
"ral''b o upc' guumn
1
TI"
' o1re 1 In"b"1 pe 11[1. o noau
_.~, un. 1neta'
paye.'TJ 1.. pegui ,~-118111nape
o '.001
pe (t.
.,
]
1'1'
t'
"'"
1
,.
1
}'
't.
''']'
rrre o 10 nucuai o 'gn;: 'U-gUrtInU Roh kucra re 18 Ha o vuhu
teta. k-a.- 1na 1sararncgua ,., Jnemnoro : 1ruarcpotryu
"' "h ..,a; opaicnagua
' 1
"
m l)UC 111
ita b ete"
, 'o yayaipaba
gui. 1 J'~al1 pt:::b,i ya ku po. o ongat ha upi oi p'il'
tap
o ~eA,'ll,),.r'll~ kaacu
:')'11;
O' b()'Ylfl'~';~,' 1'1"''; mok: +~L';~~
<\ D" m-ar i
e .
_<- u h
z:,
Lv. (v 'Y'11V)1"j
'(..'.1.
chuau
J
"
o m botr 1 C.
ugru rcucra
nape
pe:tci
,el Iiupuguasu. ,
lfl
1\
"
1
.
..
. 'T.r:I anse 1 -]le Iin
,1
-- ....
.t iaeic iapa
ya nasanc 1 Jre 1
iporub al' ,.rgaun.
J
'1
~.ch
U'
'1l!R:
(.("
L._
t.
L_i~.l.{.\r
..L..
..-
\.....11
J'
"1
)..J
~.
lo..\.i
Jl
''- \.
am ip moroti ho
yl'1I1.'t:
ramo
.,~,
~ , prti
....b onc
'
J'
l'
n.a b'a o u b'O. ~'l'"
I: a e' D.UlC
ya nasa
'h agua" cae
a
J..
ha / ndipori zui
IG'ba
1::>
<::>
ni \t pe nc mboyoyabu
'1
. ndebe he i ko mit :
mboiprri or mbohas,
ko rup or mbohas.
"
noh i po rerh-nih.
Op chup kuera guara ak tekoteb ha embiahi
mbohapib
bab,
pe oondib
op.
ha upeguib o ik
103
PAPRE NUESTRO
Padre nuestro que ests en los cielos.
1 - Santificado sea el tu nombre;
2 - Venga a nos el tu reino;
3 - Hgase tu voluntad, as en la tierra
como en el cielo.
4 - El pan nuestro de cada da dnosle hoy;
5 - Y perdnanos nuestras deudas, as como
nosotros perdonamos a nuestros deudores;
6 - Y no nos dejes caer en la tentacin,
7 - Mas Ibranos del mal.
Amn.
PADRE
NUE.Sfl''RO
~
1
,
I
rl
I
.'
','
APENDIC'E
N(l 2
,:j
j
"j
,
.-
- ...
_.-
.-----
----,~
.,;
LIs'rA
lOG --
lVlAS CONOCIDAS
DE PALABRAS
QUE EMPIEZAN
CON VOCAL:
-- a -D, mga, alma; aba, cabello, pelo; ab, hombre; abati, maz; abiy,
pelusa;
abo, redondo;
aka, cabeza;' akuugit, almohada; akata,
derecha , akl, mojado;
akrt, trozo, nudo;
agiyci, salud; agiyeb, graeias" ; ague, pe ]'1
-'
l
'
"'-'0, gargan t .a, :,Aho'ri.
,0, :p uma ; aguape,
cama ate;
a 111
alegria; alioy, tapado'; a, grano;
ai, insulso; aib, barullo;
aIs!,
apob, goma, engrudo;
am, Iluvia , amandu, granizo ; amandaib,
n
-'
1
'
k
.
1
ti ;
paricnte , anama, 'partwtcsco;. anamnusu, grueso; auge 01, mo estia
- . d'13",0
hI' ;RO,
i
'
.. -'
..,
"
aua,
ropa;' aplj,. extremo
, apIte)
me di10; apuigua,
na1'17.;
aprri, en ancas; aps, odo; apik, silla , apira, cuero cabelludo; aprra,
extremo; apikn '1, caspa; apip, esquina; apck, paladar; ap, superficie: apes, raeimo , apu 'ft, redondo; apep, naranja , apokt, nudo;
ara, da; ara]; nube; arab, })13Z0; araber, rolmpago , aratir, rayo;
arasurr, trueno;
aramir,
almidn;
aramboh, almohada; arand.
r
.
.
t,
'1
'
. -' a lfi.ucr
J ; are t e,
'
samo , aran.i.: cera, arari, Hora; ararnca, re ]'OJ; arapire,
t
.:J'
""
~.
,
-' ; arat '1\:U,
'
fiesta,
oonnngo
; arua,
m.gono;
arasa,
guaya b a; arase,' [Izaf ran
"
el1Jl'1111oya;
asaye,. memo dda, SIesta, tar dee;i asi
asu, 1.10m b 1'0; asu,'"' tzquierua1 :
:, atua,
montn , a.i '1, hombro;
atukup.
espalda; atn, hombro;
ata, derecha; ate], 'Pereza; ayura, cuello ; ay, maduro , ayu, laurel;
anda cal n. 1.Derl ,.u;
...
./ '.:). <lJ.d.
~ TI rtul 'lA,': "j~,.,
r1'-'(O .
i
"l'
1(
.s,
H,
(...
c:)
-- e
oir, gato monts ;era,
miel,
ui, eczema;
111'O,
hongo.
0-
oga, casa; ok, puerta; obet, ventana , okup, tras la casa; okit,
horcn; obakbo, cabeza abajo; obaibbo, boca ar'riba ; obapbo, boca
abajo; okbo, de costado; oakambibo. a horcajada.
-iit, concha; it, piedra; itaemb, alambre; itatimb, plomo; itas,
"~1 iamaca ; rmm
. . b e,
' cama; imrn
. " b o,..:no;
' 1" ]"
azur.I! re , 11n,
1, agua; J-'ba, mango,
abo , b, fruta; ibga. cielo; fb, derecho; 1:b1, tierra; fbrt, viento;
Ibku, zanja ; rb1:r, madera; 'bra, cuerda; lblrap, arco; fbat, arriba;
fboti, flor; Ib. manantial;
19, 19ba, bote; barco; Igu, alga;
igu, marlo , Ip. seco; Ipl, principio;
ralea, arroyo; IrU'pe, cedazo;
vaso; rp,
lago;
isa, saco;
rti,
basura.
J 07
IJISTA
1- Nominativo generreo .
2 - 1 Q. Y 2~ persona del posesivo- che
nde
del' posesivo
.
o - 0 persona
<)
<)~
1
CON T
rrAP - camino
rap
- mi camino
rap
- tu camino
hap
su
CamlllO.
De dos formas:
1 - Nominativo genrico:
2 - 11).Y 2'}persona del posesi
.
oa
.) - 0'
T.AIHOI _.
che ramoi n(: . ramOl -....
1 taruoi
-
\'0:
1 1 poseSIva
pers. (e
De dos [ornias
11'1(1"(1
!!",/t;
abuelo
mi abuelo
tu abuelo
su a b'uc 1,'
el. nominativo:
1 - Nominativo generrco .
r11E'T'A
2 - 1~ Y 2~ persona del posesivo ello P3l
11e reta
3 - 3fJ. persona, del posesi vo
het
...
:
\.ll',_Ltll~l/
o El'A -- nacin,
-.- mi, pas
- tu pas
...DaIS
su pas,
"
A'
"
~'';;d.t-
.".=--..1......._ ........,...
. - . __.
"
10S-
Los de dosLormas :
tatra, hijo; tayra, hija; tamoi, abuelo , tbra, hermano
tkera, hermano mayor; tkera, hermapa mayor; ta, padre.
menor;
,,
to '
1"
} ']
.,....
cion ; . o 'oSOO,carne.
En O de tres formas:
oga, casa , oke; puerta;
trs
de la casa;
okrt,
obet.
horcn,
ventana
, okara,
afuera;
okup,
de-
Las excepciones:
taba, pueblo; tanimb, ceniza; taper, tapera , tab, tonto; tai, pieante , tayas, asqueroso; tarob, loco; te 'o, muert-e; te, aparte, propio; timb, humo; 'ti, nariz , tI, orina; tli, gancho; tbi, tumba; tlbIt.,
cejas; tfpch, escoba ; tl'piratJ', afrecho de mandioca; ttpoi, camisa (h~
mujer; tiei, sin vergiienza ; tirci, hurfano; tuich, grande; tukumb
..
-flauta , mtupu,~ DlOS; tupa,
A'
] eazo t e; t.uya,' VIeJO;
tuy," b arro ; tnrv' t
19
sia , tups, madre de Dios; tupanoi, pedir bendicin; tupit, tupamba,
caridad;
tekob,
individuo.
APBNDICE
N :3
NUMERACION GUARANI
',,,
--
J 1() ---
.'
NUM:ERACION
GUAH:ANI
cero; O,' mbaei , diez, 10, pap; cien, 100, pas , mil, 1000, rus ,
milln, 1.000.000, SUfL; billn, suaki , t.rill n, ~Ll<}P}:; cuatrilln,
surund , quint.illn, sup ; sextilln, supotei.
1 pote!
42 irundrpop
ha moki
2 moki
:3 mbohap
4 irund
43 irundipop
.:14 imndipop
45 irundipop
46 irundipop
ha.
ha
ha
ha
47 irundrpop
ha poki
48
49
50
;)1
G2
53
ha poap
ha porund
:)po
6 pote!
irundrpop
irundpop
popop
popop ha
popop ha,
l10pop ha
;')4: po])op ha.
r: - po-popa, 1la
.})
5Ei ,popop ha
57 popop ha
:)8 }Jopop ha
59 popop ha
7 poki
8
9
10
11
poapl
porundi
pop
popatei
' ".
}9
..., popaKOl
]3) 1opaajP"1
'.
1,1 poparund
15 popap
16 pop hapote
17 pop ha poki
18 pop
ha, poapi
19 pO'p ha porundi
20 kipop
21 kipop ha petei
')0
~I';;"
1 ",'
KOl popa
Ha
1 ".
1110rol
ha mbohap
23 kipop
24 ki pop ha irundi
25 kipop
ha po
26 kipop
ha potci
()7
'
.:..; k'"oipo pa/ hj a pOROl
28 kipop
ha poapi
')!1
1
1
...... xorpopa na porunru1"
A'
petei
moki
mbohap
irund
po
potei
pok6i
poapi
porundi
60 poteipop
Gl potBipop
62 poteipop
ha
ha
63potelpop
ha
64 poteipop ha
65 potelpop ha
66 1)01:.81pOn ha
()7 poteipop ha
H8 potcJpop ha
..t..
mbohap
irund
po
potei
petei
moki
mbohar
irund
po
notei
f"
poki
poap
1
na por-unea"1
~30mbohaprpop
;
,
69 poterpopa
70 pokipop
71 Ipoki.pop
~nmbohaprpop
ha petci
72. pokipop
ha rnoki
73
74
75
7G
77
pokipop
pokrpop
pokipop
pokipop
pok ipop
78
79
,.QO
SI
pokipop ha poap
poki pop ha porund
.'
poappop
poappop
ha petei
A'
;32
111 behaprpcp
,
33 mbohaprpop ha mbohapi
H4 mbohapipop ha irundr .
:3;') m bohaplJ)op ha po
:)6 nibohaprpop ha pote!
:17 mbohappop ha poki
:18 mbohappop ha poap
:i9 mbohappop ha poruud
,lO irundpop
.J1 i1'lnH1l1)()pR 11n 'flete!
QC)
1)-'
..'
pO,:plpopa
ha pctei
ha moki
ha mbohap
jha irund
ha po
ha potei
ha poki
.~,
J1(11110.::':.01
111
83 poaplpop
84 poappop
8t"i poaprpop
86 poaprpop
87 poaprpop
88 poapipop
Sg poappop
90 porundrpop
91
92
93
94:
95
96
97
98
99
100
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
porundpop
porundrpop
porundpop
porundrpop
porundipop
porundpop
pcrundipop
porundpop
porundipcp
pas
:,'/'(')1'.)
'm
.
....i 1)01"
L 1<'1'-)'1")'1"':;
.. 1 Al C .
mbohapi
irund
po
potei
poki
poapl
poruntlt
)u
:HO mbohap'pas
:-J21 mbohappas
:33~ mbohaprpus
moki
333 rnbohappas
8J~i
365
:j7G
;387
hR' iuoki
mhohap'i
irundi
po
potei
.;"'1
1]'
.1
L
polri
poap
porundi
ti
(N
"1
ha mbohap
mbohap'ipas
mhohapipas
mbohuprpas
mboliappas
_
~um
--';.(',)'0
"]
v.
J.'
A'
,A.'
266
277
288
299
ki pasa
kipas
kipas
kipas
n,)S 3
.1:
..
- ')
L... .L ~~.l.
k.l
L "
.I:
("
1 r.'
W, Jl:OKOl
}JO P,tScl'"
514
pOp3S~
',~.)'._Cl)8
I'}""
"s; .,.,1,
.1,.; T)':'" , 'r': ).", "~'l <:
).!!t. :.C 1~.!
!f'''''-r1I.,d):t )Le-'- 1-","'}/1
ha poparundi
520 popn~hkipop kl ~poLel
.,
\t.,
; l\..:""
f'!}o.7
't
(t.
.. \.\... ..
l-1
(')'.';:~.'.)
v ...
'::L'''
J:"
409 irundipas
ha porundi
18 'rmep-a;;il pop 11tl poaj
c127il'llndYpasa
ki pop ha poki
436 irundpas
mbohaprpop
ha
poki
A,L.i,t
~'r"lll'l'l:'),:l'::'
j ;'1;'I'1]';')0T\(
h
':1.:2:1:1
L '\. .. ,t "":"
-"
_. alt
"'1.''''
.n..
irundi
445 irundrpas
irundipop
ha po
i:),1
1)01)0'1)(
-.r:.:t irundrnasf
1''-: ,-"
L
A:J, "11'l -I'I")11(l~'
.l L
iruudipas
poteipop
ha
mbohapi
481 irundipas
pOflp',:pop ha potci
4 ,0 . irundmas
. -...... .t} (.
iN ha
(
porundipop
1: _ .
lil bohnptpop
popop ha irund
potepolJ, h:l })O
'pokdipop ha potci
poapipop ha poki
398mlJohi1J ..)j'.r)(:t~;i orundmon
)"l
u_ .~. - J/'J.
poapi
ha petci
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha pop
kipop ha pctci
rubohaptpop
ha
.L
L ~ 'j "h>'
,~
.l~
j}
t i "\' ,..,;';
oo
poterpasa
p
!\~)
.
..,(\i(,~
,-,,~,;,,:,
v.......
}, ..' ~.'.. J I 'u. )e.t,
..
LL
.na
..,
poapipopa
1\')'
'h'
11"'),
Tint
f. ~ ...
1.,.
t,.
op
\.
f.
_ :..
-r
nlDlwpl
J)0
. \.
1 ".
pOKOl
'J'I.:1
rp')l'Ullct'
" .,.
~)
POK! pus.i lW
popa' t,el.,
:";'")"
1"'"
1
..
4 ~,u posorpasa
HOJTWpata mlJOnaL!l
-(()-~~l
.....
O~;":'
'.t'1 ....
rbol ...!1~,j;.i !f()!\.
pasa
11111,1
P llJOP,-L:l~~~
,"~, \)0
,...
1'1
i J.,L
"t
...
.i.
""',1 !1'.7
A'
7;;9 pokipas
i(
'po.K(npaSH
1
;"
l1'l11J.C
popop
ha' porundf
potcinop ha potei
pokipop
ha poki
poappop
ha poap
porundpop ha
1000 rus
.-,
112
ha; po
irundipop ha poki
1.569 rus popas poteipop ha. porund
1.783 'rus pokipas
}}onpipop
1.80J rus poruudpas
ha po
()-o, O"J.\O l("~r'
~....
-:
1-"
P
'p(.
)1. ,-l,:J:1
.!.n : (} .Jd,
ha mboliapi
2.232 ki rus
3.454 kirus
:3.676 kirus
2.898 kirus
LIOl
')
<}"
).d'}
9
..i.: i),
".t.'_){',2
'4.404
4.G08
.-,
') r)
..
.,,,
l.
"
~.lo.
r-:
, .
).,.,.1
e, \
,_11.. ti
<)
"ti,
....
l'
A'
.,
"
\.._
4.820
'+.O~1Girundtrus
ir-nndrpop
ha notci
;).Gla porus porundipas
ha popaapt
(),055 potcirus
111 bobapipas
pOl1op ha po
C,;")7:J poteirns
popas pokipop
ha porund
"7.246 pokirus
krpas irundrpop
ha pote]
7'.686 pokirus
pO{'81pasu' poappcp
ha potei
N.57t) 'PonplI'US POPUS<1 pokipop
ha porund
~~.791 poapirus
pokipas
porundpop
ha petei
~\.822 porundrus
poaprpas
klpop ha moki
9.G46 porundrus
poteipas irundipop ha pote!
10.000 poparus
poparus .k6jpufi irundipop ha potei
~
.L
, 1npasa m 1ronaprpopa
1
..
"1 na po
J)Op~l'USU
popatoi YU3 poteipas iruudipop ha moki
nonan
'D01~O"
1'101'1."1:1'1}(1'1'
1-'\ .1. ',,1"') rus
,. ,;.;l
t, 1', ipas
. ...,,'~, n
1: orundpop
':
,_lt v , <, ha
~ ..
k6ipop{~ ha poki rus, mbohaprpas popop ha petei
mbohappop ha petei TUS, porundpas
ha poparund
irnndipop Ita porund rus, irundpas poteipop ha poapl
popop ha mbohap rus, k0ipasa porundipop
ha po
lJopop ha poapt rus, pokipas popop ha mbohap
i......
1
potcipopa Ha m oonapr rusu, popasa poxorpopa
la porunoi
"
,
1
~,
"bI'"
h
po t erpopa na potci l'USU~ popasa m o iaprpopa a Inbol
o iapi.,
77.2,1-(; pokipop hnpokoi
rus, kipas irundipop ha pote'!
~',J.la;~)poaplpop
ha irundi rus, pasa mbohaprpop
ha po
nI!
Q00
.)t).c
.:~ porundtpop
ha potei rus, poapipas ha moki
L23.4G5 p;~a kipop ha mbohapi rus, irundrpas popop ha potei
2:3-J.:}67 kipas mbohappop
ha irund rus, popas poteipop
ha
poki
34-5,68 mbohaprpas iruudipcp
ha 1)0 TUS, poteipas pokipop
ha
poap
h'
"
C<
/'"1
"!
,....
,",,",
l-.L_L
"l
-- ll~~--
456.789 irundpas
popop ha potei l'US, pokipas
poaprpop
ha
porundf
567.890 popas poteipop poki rus, poapipas porundrpop
789.012 pokipas poaprpop ha porundi rus, ha popak6i
890.123 poappas ha porundpop
rusvpas
kipop ha mbohapi
901.234 porundpas ha petei l'US, kipasa mbohappop ha irund
1.000.000 su
20.765.432 kipop su, pokipas poteipop ha po rus, irundpas
mbohapipop
ha moki
....
..
,;" "
:.',
....
:~."
, ..
eE
NDI
AY.JTI
... :.;';
YERBOS
I
'.'
.....
."
'
(ms comunes)
,
:
.;
.t'
: .
"
.'/.
"
.,
,
:.'-
......
"(
~'
.."
~~
..
, .' '.
'.~
.~.
"
",
-: ...
;'
...... ;
.... :
;;
'1 "
'.' :1:",-::.: .
'~
~~..
',
..
~;~.
~"-:
,."
~: (-
"'~li~".".;t'~'b,':'"r-A;l:~~"
:......
- .. ~ ;"',',i
:"",
116-
!\"
I
LISTA
DE VERBOS
MAS COMUNES
Gru.po,
agyeb,
agradecer;
au,
abrazar;
at,
faltar'
beb, volar,
bebi,
ehib,
ChHO
chirlr",
-Gu11t'lll-'j
n-" '; 1](\0"-'1'"
'''0''
\':>
';
0''1'1'"1
l:":
A.(
J
(..,
'y.
,p' "
("J11f'\'U;'1J"
.,
'1'
J<'",
'-"110
O"'u
zuat
na0'- (.~ 1 C,;"),TI1'lt1:11',
.:.t_
t
retroceder; gue 'e,~ 'Vomitar;
"""1)1''11''\.1')'
n',
I)V,
dcsaparcecr , gueb.
J{
-1-
H ---
'ha, .it; ha, '3.y probar, ensayar, medir, tirar; har, esperar ; haang,
amagar; ha, rayar; hah 11, amar; him be' , afilar; hing, desafilar;
hab, agorar;
hap.. quemar; haI., obedecer; hurrb, despellejar;
JIar, daar; hapi, atizar; hech, ver; heehaga ', recordar , hi, brindar; ]~,
buscar , heko, imitar; hend, or; heki, sacar espada, cuchillo; quitar; hekombo', educar; henoi, llamar; henonde, atajar
en el eamino , hepe, atropellar, aeomcter , hepime, pagar; herei,
lamer , hcsap, alumbrar; hesa, quitar los ojos; hes, asar; het,
oler , hey, dejar; hbki, 'cavar; hekue 'b, quitar las vseeras ; hkuab,
volcar, derramar j hkue ', quitar el agua o caldo; hyui ', quitar la
-espuma , hoba ', quitar lo de arriba , hp'i, asperjar; hobapet, abofetear ;hobas, bendecir; hnguai ', quitar la cola; hup, alzar, levantar;
huprtf, alcanzar; huguaiti, enfrentarse, encontrarse;
--K -klap, earpir , kach, mover, sacudir; kai, quemar; kai ', tomar mato
k~kua, crecer; kamb, mamar ; kap, estallar; lGl'l, perderse r, escon
--
117 -
&
.,
1vI _._-
l .
l'
...,
_ ..
..:
.',."
-- _.,
....._-....... ..
',-
..-,~... ,...
- .....--
_-_ _-~~......
.....
--
_ ..
-"'-T---:::~--:-'~=?'J;~----::t
.:.~
-'
118 -
--- '119 -
J'
componer ,
-- N.~
narnbi ', desorejar;
escuprr
"
1:30 -
dividirse;
fiemboyali,
hacerse
baar; emboyahe ', hacerse el que llora; emboyebr, hacerse volver;
emboyegu, adornarse ; emboye ', hacerse desterir , ernboyer, dar-
se vuelta;
p--
pa, acabarse; pa 'a, ajustarse, trancarse , p), despcrtarse ; pe, romperse hueso, o palo madera; pia, ladearse d-el camino; pboi, puntapi,
patada; pich, abatatar, acoquinar; pindapo, pescar; pini, pintar;
pirakut, pescar; prru-ii, girar, bailar el trorrrpo , prr, apoyar el pie,
pisar ; pisrr, salvar, librar, defender; prt, quedar, estar quieto; Pltu ', descansar; po, saltar; po' e, meter la mano; pobb, buscar algo
con la mano; poi, largar; soltar, dejar; poh, recelar ; po, gatear;
pop, saltar, corcovcar , porand, preguntar; pu, sonar, sonido; pa 'a,
levantarse; puk, rer; pukab, sonrer; pup, hervir; purahei, cantar.
-R -ramb, dormitar; r"ir'j'i,temblar; rah, llevar ; rck, l,W2'l'; rob, trasladar; robi, creer; 1'011'0, despreciar, roy, transportar , royi, bajar
algo de un lugar alto; ru, traer;'
--
rrr.
-y
ya, acercarse, aproximarse, pegarse, adherirse; yaln, errar, equivocarse; yabk, esquiv-ar; yabki, manosear; yah, baarse; yahei, impacientarse; yahe ', llorar; yaho ', tapar, cubrir; yabi, agacharse;
yaitp, hacer casa, nido; yaparibi, doblar; yaparveaerse de cabeza;
:.
.. ... "-
~. .
tomar, agarrar
j . yapsak,
T22
cuehara , yaroi, disminuir, gastar; yatap, prender fuego; yayai, titilar; yaynk;' amasar , ya ', retar , yebk, escarbar; yeb, volver;
yeabki, peinarse , yeguar, escapar; ycgu, estar adornado; yehe ',
mezclarse; yehek, buscarse la vida'; yehah, amarse, ser amado; yehu,
escapar , }"8, salirse, quitarse de 1111 sitio; ycitl, tirarse al suelo , yekut,
clavarsc , yekuay, comedirse; yekua ', ser conocido, se 'Ve; yekoh,
tener; yek, recostarse; yepe ', abrirse; yepe ', calentarse al sol, fuego, cte. itycpe', cacharse , yepep, arragazarse , yepep, echarse para
atrs; yepey, abanicarse; yepir, despellejarse , yepich, abatatarse ,
yep, vengarse; yephoi, lavarse los pies; ycpohei, lavarse las manos;
yepichi, f'riccionarse , yepku, atarse los pies; yepoku, atarse las
manos; yepir ', despellejarse , yepfs, estirarse; extenderse; yepitas,
enfrentar;" yeprt, chuparse; yeporak, cazar; yepokua, acostumbrarse; yepo, tirarse, arojarse, lanzarse; yepoit, llamar con las manos;
yepoklti.Iref'rcgarse las manos; yepopet, golpear la mano, dar palmada; ycpok, toreerse , yer, desatarse, descoserse; yer, girar, dar vuelta; yero ', inclinarse; yerokr, bailar , yeroy, adorar; yerobi, confiar; yeyap, golpearse con algo; yeyap, simular; yeyabt, errar, equivocarse; yeyopt, apretarse; yeyoku, atarsc , ycyokuai, hacer mandados; yeyohei, lavarse; vcyuk, matarse; yeyub, ahorcarse; yeyuruhei,
lavarse la boca; yeyrhahei, lavarse los brazos; yeyurupet, golpear la,
boca gritando; yctibir, sacudirse, yetu ', empacarse ; yba ', quitarle
los brazos; ylldi, desgranar; yo ', cavar; yo ', remendar; yok, quebrar, romper; yok, atajar; yoku, atar; yokuai, mandar; yogu, compral'; yogu, asemejarse, parecerse; yohei, lavar; yop, calentar; yop,
apretar; yop , picar; yor, desatar, descoser; YOS, moler; yoyai, rerse,
burlarse; yobahei, lavarse la cara ; yopih, recibir, tomar; 'yu, venir;
yuapf, aadir; yub, ahorcar, yuh, encontrar;
yuk, matar; yup,
subir; yur, enlazar; yuruy, besar; yuruprt, besar i yurur, pedir;
yurupi, saborear;
Segundo gf1po,
-p~
pap, contar nmero; pab, repartir;
pe ', quitar, abrir; pe '~
caehar ; pehe 'a, partir cm pedazos i pep , levantar el vestido , pepl, en-
123 --eorvar , popi, roer , pepo 'o, desalar , pet, palmear; pet-pet, palmear;
pey, so-plar; pah, tejer; ph), tomar, agarrar ; piku, atar los pies;
poku, atar las manos; pki, tostar har ina ; piehi, pellizcar; piclu,
friccionar;
pguar, refregar por dentro; prb, revolver) pire ', quitar la piel; pir, quitar la cscara; pelear, mondar , pit, chupar;
ptfb, ayudar ;p'islro, defender; pis, extender;' pob, hilar; pohan,
curar poh, visitar; pok, torcer; pokrti, fregar; pokua, acostumbrar
po', arrancar fruta, flor etc , popieh, plauehar , pop, apretn de
manos; popet, palmada;
porah, elegir, separar, eseoger , poriahuberek, compadecer; por, usar; poruk, dar prestado, purur, torcer;
su ', morder;
--- T ---
ti, arrojar.tirar,
dejar
tpei, barrer; ti ', sacude
mate;
rpe'rce'r grupo.
a, caer;
u,comer;
i, beber;
Cuarto grupo.
..-
'e'
....
v. ~~~ ,'_o