Texto Urpi
Texto Urpi
Texto Urpi
RUNASIMI
1
QILLQIRI JALLCH’AQ : Gladyz del Carmen Miranda Balcázar
La Paz –Bolivia
Marzo 2015
MINISTERIO DE CULTURAS
VICEMINISTERIO DE DESCOLONIZACIÓN
INTRODUCCIÓN
CURSO DE IDIOMA QUECHUA COMO L2 (SEGUNDA LENGUA)
NIVEL BÁSICO
1
RURI
I. IMATATAQ KAY JUK WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. WIÑAY PACHA
2. QHICHWA RUNASIMI
3. SANAMPAKUNA
4. QHICHWA QILLQAY
5. FONETICA, FONOLOGIA, PRONOMBRES
DEMOSTRATIVOS, PRONOMBRES
INTERROGATIVOS, PRONOMBRES
PERSONALES.
6. NAPAYKUNA
7.
II. IMATATAQ KAY ISKAY WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. TAPURIKUSPA
2. RUNA MASINCHIK JAP’IQANACHIK.
3. YUPAYKUNATA RIQSINACHIK.
4. QULLQITA MAÑARIKUNACHIK.
5. QHIPAKUSQANMANTA SUTINCH’ANACHIK.
6. QHAWARISPA RIMARINACHIK.
7. QUQAWITA WAKICHINACHIK.
2
IV. IMATATAQ KAY TAWA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. TAPURISPA RIQSINACHIK.
2. YAWAR MASINCHIKTA WATURISPA.
3. RIPUSQANMANTA RIMARISUNCHIK.
4. CHAKATA CHIMPANACHIK.
5. WASIPI K’UCHUNCHANACHIK.
6. WATURAKUNACHIK
7. KARU LLAQTAMAN LLAWARMASINCHIKTA KACHARISPA.
3
QHICHWA UMANCHAYMANTA
1
juk 1
4
Áreas de
Saberes y
Conocimientos
5
IMPERIO INKA
7
TIRRITORIO DEL IMPERIO INKA
TAWANTINSUYU
CHINCHASUYU
ANTISUYU
KUNTISUYU
QULLASUYU
Espiritualidad
JANAQ PACHA
KAY PACHA
UQHU PACHA
Buen vivir
ALLIN PACHA
WALLIKLLA
ALLILLAN
1
ORGANIZACIÓN SOCIAL
KURAKA
JILANKU
PACHAQA
VENTE
ORIGINARIO AGREGADO
REALES
1
SUPERESTRUCTURA
ECONOMICO
Seguridad alimentaria
tierras rotarias
SOCIAL POLITICO
Control social CICLICO Autoridades rotatoria
Comunitario
CULTURA
Desarrollo de la lengua
1
RUNASIMI QHICHWA
1
FONEMAS VOCALICOS
ALTA I U
MEDIA
BAJA A
7
FONOLOGIA QUECHUA
La fonología es el nivel de análisis lingüístico que se
ocupa de los sonidos de una lengua. Su unidad de
análisis es el fonema.
Los fonemas son unidades mínimas del habla que no
tiene significación por si solas.
P T
S
S
H
S
H
8
EL ALFABETO QUECHUA
Por Decreto Supremo No. 20227, 9 de mayo de 1984 el
gobierno boliviano oficializa el alfabeto único para los
idiomas quechua y aimara. El alfabeto quechua consta de
28 letras de las cuales 25 son consonantes y 3 vocales
A CH CH’ CHH I
J K K’ KH L
LL M N Ñ P
P’ PH Q Q’ QH
R S T T’ TH
U W Y
9
Las propias en el idioma quechua se pronuncia de la
siguiente manera:
Simples Aspiradas Glotalalizados
• P, t , k, q • Ph, th, kh, qh • P’, t’, k’, q’
Facilitamos la pronunciación con palabras primero con las
simples usando las tres vocales: a- i –u:
Para…………… Pisi……………....... Punku………………
Tata……………. Titi………………. Tuta………………...
Karu…………… Kiru………………. Kuka………………..
Qaqa…………... Qiru……………… Quwi……………….
Del mismo modo, para las aspiradas con los tres vocales:
Phata………........ Phisu…………….. Phuru………………
thapa Mathi…………….. Thuta……………….
Khachi…………. khiña…………….... Khuru………………
Qhasa…………. Qhipu……………. Qhuna……………...
Finalmente para los glotalizados:
1
Pronombres demostrativos
kay ……………. Kay ñan ………………….
Chay ……………. Chay warmi………………
Jaqay …………….. Jaqay urqu…………………
Pronombres Interrogativos:
Ima Qué
pitaq Quién
imayna Cómo
maypi Dónde
Mayq’aq Cuándo
imarayku porqué
imapaq Para qué
Pronombres Personales Presente :
Ñuqa Puri ni
Qam Puri nki
Pay Puri n
Ñuqanchik Puri nchik incluyente
Ñuqayku Puri yku excluyente
Qankuna Puri nkichik plural (kuna)
Paykuna puri nku plural (kuna)
Ejemplos de plural:
Ñuqa Runtukuna rantini
Qan Runtukuna rantinki
Pay Runtukuna ranti
1
Tiempo pasado uso del : (RQA)
Tiempo futuro
1
YUYAY JAP’INA
➢ UMANCHAY : RAZONAMIENTO
➢ YUYAY: CONOCIMIENTO
➢ JAP’IQAY: MEMORIZAR
➢ T’UKURIY: PENSAR
➢ T’UKURIYKUNA: ORACIONES
➢ RUWAY: CUMLIR
➢ ATIY: PODER
➢ QILLQAY: ESCRIBIR
➢ ÑAWIY LEER
➢ QILLQANA BOLIGRAFO
➢ QILLQARA CUADERNO
➢ JATUN QILLQARA PIZARRON
➢ P’ANQA : LIBRO
1
NAPAYKURIKUNACHIK
kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.
WILLAKUK WILLAKUK
2
iskay
11
TAPURIKUSPA
Kay s’iqikunata qawaspa yachaqasunchik
TAPUK KUTICHIK
TAPUQ KUTICHIK
▪Imaynalla Mariya. ▪Allillan Juan, allinllanchu
▪Mariya mana allinchu kachkanki?
kachkani. ▪Juan, imaykitaq nanasunki.
▪Mariya, umay nanawan . ▪Ay! Juan jampikunkI.
▪Iyaw Mariya, q’ayakama. ▪Q’ayakama kachun.
SIMIKUNA
Kunka …………………... Ñawi…………………… Wiksa……………………..
K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN
13
RUNA MASINCHIKTA JAP’IQANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUk KUTICHIK
▪ Allin p’unchay tata. ▪ Allin p’unchay mama
Tiyarikuy, imapitaq
yanapaykiman.
▪ Carnitita manaq jamuni. ▪ Imataq sutiyki?
▪ Tomasa Quispi sutiyqa . ▪ kayqa.
▪ Allin pacha ▪ Ni imamanta.
▪ Pachi tata. ▪ Tinkunakaman mama.
SIMIKUNA
Allin…………………….… Kayqa…………................... Jamuy ………………………
Sukhayay………………….. P’unchay………………… Ch’isiyay……………………..
K’ASKAQKUNA
14
YUPAYKUNA YACHAQANA
Kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
▪ Mariya, maskha watayuq ▪ Ñuqa chunka watayuk kani.
kanki?
SIMIKUNA
K’ASKAQKUNA
▪ SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN
15
QULLQITA MAÑARIKUNACHIK
Kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.
▪ MAÑAKUK ▪ MAÑAQ
▪ Tata, imaynalla ▪ Imatataq mama?
mañarikusqayki.,
▪ Qullqita mañarikunachik. ▪ Ya Mama, maschkhata
▪ Pisillata munani phichqa munannki?
chunkallata, Jukllapi
jaywapusqayki. ▪ Wallik. Ajina kachun. Kayqa.
▪ Pachi tata tinkunakana. ▪ Tinkunakama mama.
SIMIKUNA
SUYAQ SUYAQ
SIMIKUNA
Karqa………………………. Qhipa…………………...... karu………………………
K’ASKAQKUN
SUFIJO NOMBRE FUNCION
▪ pti Causativo ▪ En algunos casos tiene la
función de marcar
condición, consecuencia y
adverbio de tiempo.
▪ rqa Pasado ▪ Pasado experimentado o
testimonial.
▪ sqa Pasado ▪ Pasado no experimentado.
17
UNQUYKUNAMANTA RIMARINACHIK
Kay siq’ita qhaqwaspa yachaqasunchik.
WATURIK KUTICHIK
SIMIKUNA
K’ASKAQKUNA
WATURIK KUTICHIK
SIMIKUNA
K’ASKAQKUNA
TAPUQ KUTICHIK
▪ Mariya, chuqu kanqa nin. ▪ Ari, juan, qan imata
apamunki.
▪ Ñuqa, apamusaq challwata ▪ Mariya, mut’itawan
juan. q’ipimuwaqchu?
SIMIKUNA
3
kimsa 21
RIMACHIYKUNA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUK KUTICHIK
SIMIKUNA
K’ASKAQKUNA
QULLASUYU
TAPUK KUTICHIK
▪ Mariya, ñuqa q’illu ▪ Qan puka kamisayuk
kamisayuqk kachkanki.
kachkani?
SIMIKUNA
K’ASKAQKUNA
23
CHHIKANKUNATA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawarispa yachaqasunchik.
JAYWAQ MAÑARIK
SIMIKUNA
24
KASQANMANJINA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
WATUK KUTICHIK
25
MUSUQ, MAWK’A,THANTHA KUNATA
RIQSISUNCHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
26
LLASA CHHALLA, PHISLLA KUNATA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUK KUTICHIK
SIMIKUNA
▪ rqa ▪ Pasado
experimentado.
▪ spa ▪ gerundio
27
ACHKHA PISILLA , UCHHIKHA
CHAYKUNAMANTA RIQSISUNCHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUK KUTICHIK
SIMIKUNA
28
JUQ’U,MIK’I, CH’AKI KUNATA RIQSISUNCHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
KAMACHIK UYARIK
▪ Mariya, jamuy, juq’u ▪ Iyaw, Juana mayqinkuna
p’achakunata juq’u p’achakuna?
ch’akichisunchik. ▪ Juana, kay juq’u,mik’i,
▪ Maria chhillasunchik ch’aki p’achakunata
ch’aki, mik’i, juq’u chhakichisunchu?
kaqkunata. ▪ Juana, kay ch’aki
▪ Ari Mariya, chay juq’u,mik’i p’achakunata mayma
p’achakunata churapusqayki.
ch’akichisunchik. ▪ Walik ñañay.
▪ Mariya, chay ch’aki ▪ Ni imamanta.
p’achakuna qipiman.
▪ Pachi .ñañay
SIMIKUNA
TAPUK KUTICHIK
▪ Mariya, jamuy challwa ▪ Pachi, Juan, sumaq mikhuyta
kankata kurisqayki. wayk’usqanki.
▪ Maríya, misk’i yakutawan ▪ Pachi, ñañay chaywan sumaq
qurisqayki. junt’asqa ripusaq.
▪ Maríya jipan ▪ Wallik Juan, ñuqa t’anta
p’unchaykunapaq aycha apamusaq, yakutawan
kankata mikhusunchik. upyanapa, chanta
▪ Allin pacha, Mariya llaqwatawan.
suyasqayki ▪ Tinkunakama.
▪ Tinkunakama.
SIMIKUNA
SUFIJO FUNCIÓN
4
tawa 31
TAPURSIPA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
Kawsay………………… Takiy………………………Yachay……………………
………….
Tusuy…………………… Niway…………………… Uyariy……………………
K’ASKAQKUNA
SUFIJO DE TEIMPO VERBO LLANK’AY
▪ rqa-ni Ñuqa llank’arqani ▪ En tiempo pasado testimonial
▪ rqa.nki Qan llank’arqanki en la tercera persona tiene
▪ rqa-n Pay llank’arqa marcador cero
▪ rqa-nchik Ñuqanchik llank’arqanchik ▪ Raíz verbal mas el sufijo-rqa
y respectivo marcador de
persona
32
LLAWAR MASINCHIKTA TAPURISPA
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.OJO
TAPUK KUTICHIK
▪ Ipay jukta tapurisqayki. ▪ Imataq ñiway, waway?
▪ Maypita turayki llank’an. ▪ Turayqa karu llaqtapi llank’an
▪ Ñaña Juwanari? ▪ Juwana ñañayqa karu llaqtapi
llank’an.
▪ Waturikuq riyta ▪ Allin kanman, ñuqapis
munachkani. rinaykitapuni munachkayman.
▪ Tinkunakama kachun waway.
▪ Tinkuna kama ipay
SIMIKUNA
AtipaS…………………. Rantiy…………………… Upyay……………………
.
Ipay………………………… Wawa……………………... Jamuy………………….
K’ASKAQKUNA
MARCADOR DE OBJETO
▪ sqa+-yki ▪«te»: sufijo ▪ sqa+-yki
marcador de yo a
«ti», objeto de ▪ wa
▪ wa segunda persona. ▪«te»: sufijo marcador de yo a
▪«me» objeto de «ti», objeto de segunda
primera persona persona.
▪ sqa+-yki ▪«me» objeto de primera
persona
33
RIPUSQANMANTA RIMARINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa rimarinachik.
TAPUQ KUTICHIK
▪ Ñañayki ima p’unchaytaq ▪ Ñañayqa qayna ripurqa.
ripurqa.
▪ Mariya, ñañaqa ima p’unchay ▪ Mariya ñañaqa qanimpa
ripurqa. p’unchay ripurqa
▪ Luisa, ñañaqa mayk’aqtaq ▪ Luisa ñañaqa q’aya ripunqa .
ripunqa.
▪ Iyaw, q’ayakama ñañay. ▪ Minchhakama ñañay
SIMIKUNA
RUWANCHIK WICHARIY
34
CHAKA CHIMPANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik
KAMACHIK UYARIK
▪ ñuqa ñawpaqta chimpasaq. ▪ Walliq
▪ Qan chaymanta chimpanki. ▪ Kunitan
▪ Pay qhipanta chimpanqa. ▪ Iyaw.
▪ Pitaq ñawpaqta chimpanqa? ▪ Turay ñawpaqta chimpanqa.
▪ Pitaq chaymanta chimpanqa? ▪ Qantaq chaymanta chimpanki.
▪ Pitaq chaymanta chimpanqa? ▪ Ñuqa qhipanta chimpasaq.
SIMIKUNA
Mikhuy…………… Sayk’uy………… Ripuy………………………..
………….
Lluqsiy………………. Kunan………… Chimpay…………………….
……………
FLEXION DE T. FUTURO PLURAL RIPUY
35
WASIPI K’UCHUNCHANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.
KAMACHIK RUWAQ
▪ Raphikunataqa kayman ▪ Iyaw, chayman churasaq.
churanachik.
▪ Qillqakunataqa chayman ▪ Iyaw, chayman churasaq.
churanki.
▪ Tiyanataqa jawaman ▪ Iyaw jawaman churasaq.
churanki. ▪ Iyaw wasi ukhuman churasaq.
▪ P’anqakunata wasi ▪ Iyaw, pataman churasaq.
ukhuman.
▪ Simipirwakunata pataman
churanki
SIMIKUNA
36
WATURIKUNACHIK
WATUK WATUSQA
▪ Masiy, qayna qhichwata ▪ Ari masiy, qayna qhichwata
yachakaq jamurqankichu? yachaqaq jamurqani.
▪ Qanimpa qhichwa ▪ Ari, qanimpa mana jamurqanichu.
yachaqaq jamurqankichu? ▪ Ari, q’aya qhichwa yachaqaq
▪ Q’aya qhichwa yachaqaq jamusaqpuni.
jamunkichu?
SIMIKUNA:
Yachaqaq………………Yachaqay……………..yachachik……………..
K’ASKAQKUNA
Flexión de T.P. KUNA PACHA FLEXION DE T.F.
Qhipa pacha
37
KARU LLAQTAMAN YAWAR MANSICHIKTA
KACHARISPA
Kay siq’ikunata qhawaspa rimarinachik
WATUK WATUSQA
SIMIKUNA
K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN
38
RAYMIKUNAMANTA QILLQANACHIK
imagen
1. RAMIKUNAMANTA
2. WILLAY QILLQATA QILLQANACHIK.
3. YUYAY QILLQATA QILLQANACHIK.
4. LLINPHIKUNATA SUTICHANACHIK.
5. PACHAKUNATA RIQSINACHIK.
5
phichqa 1
39
RAYMIKUNAMANTA
Kay siq’ikunata qhawarispa rimarinachik.
WILLAQ ▪ UYARIK
▪ Mariya, q’aya jamunki ▪ Imaman Juan.
wasiyman.
▪ Raymikusqaku. ▪ Imarayku Juán.
▪ wawata sutichanapaq ▪ Allin pacha ñañay jamusaq.
▪ Jawillaq jamunki ▪ Iyaw, Juan, yachani wawa
▪ Suyasqayki . sutichanapaq jawillata.
▪ Tinkunakama.
SIMIKUNA
Pukllana……… Sutichan……………... Raymi……………
K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN
▪ paq «para» ▪ Benefactivo
▪ taq contrastivo (tu ríes y Wawaypaq rantini
lloras ) Compro para mi hijo.
▪ Qan asinkitaq wawankitaq.
40
WILLAY QILLQATA WILLANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa YACHAQASUNCHIK
WILLAQ WATUK
▪ Mariya, pimantaq willay ▪ Juan, mamay man qillqachkani.
qillqata apachichkanki.
▪ Mariya, chanta mamayki ▪ Ari Juan mamay yachan willay
yachanchu willay qillqata qillqata ñawiriyta.
ñawiriyta
▪ Allin chayqa , ñuqapta ▪ Chayqa llakiy , chanta imaynata
mamay mana yachanchu willanakunki mamaykiwan .
ñawiriyta ▪ Ñawiy, qillqa kuna
▪ Apachikullani simi niqllata . p’unchaykunapi kanatiyan juk
kamachi.
▪ Ari , Mariya. ▪ Tinkunakama.
41
LLIMP’IKUNTA SUTINCHANACHIK
▪ Imaynataq? …………………………………………….