Practicas Quechua

Descargar como docx, pdf o txt
Descargar como docx, pdf o txt
Está en la página 1de 20

Nro Verbo Significado 23) Qoy Dar, conceder, donar.

1) Kay Ser, existir, haber e 24) Chaskiy Recibir


incluso tener, no te
preocupes este verbo 25) Ruway Hacer, realizar, obrar.
tendrá su propio
articulo explicativo. 😃 26) Qhaway Observar, mirar, divisar,
contemplar.
2) pukllay
27) Niy Decir
3) qelqay
28) Munay Querer, desear, anhelar.
4) Ñawinchay
29) Munakuy Amar
5) takiy
30) Uyariy Oír, escuchar.
6) tusuy
31) Tiyay Sentarse | Vivir (residir) |
7) TAQSAY Lavar (ropa, cabello) Convivir.

8) MAQCHIY Lavar (manos, 32) Llank’ay Trabajar, laborar,


utensilios) ocuparse.

9) puñuy dormir 33) Mikhuy Comer

10) rantiy comprar 34) Kawsay Vivir

11) qhatuy vender 35) Willay Avisar, contar

12) Marq'ay abrazar 36) Puriy Caminar

13) tanqachiy mandar 37) Rimay Hablar

14) suway robar 38) Sayariy Pararse

15) Kashay Estar 39) Tapuy Preguntar

16) Hamuy Venir 40) Yachay Saber, aprender

17) Saqey Dejar, relegar. 41) Yanapay Ayudar

18) Riy Ir a algún lugar, no se 42) Mañakuy Pedir, orar


usa para conjugar el
tiempo futuro como: 43) Ripuy Irse
voy a estudiar mañana.
44) Kutipuy Volver, regresar (hacia
19) Churay Poner, colocar, el lugar de donde se
depositar alguna cosa salio, …)
en determinado lugar.
45) Kutimuy Volver, regresar (hacia
20) Hap’iy Agarrar, coger, asir. el hablante u oyente, …)

21) Apay Llevar, transportar o 46) Kichay Abrir


conducir algo.
47) Wisq’ay Cerrar
22) Apamuy Traer
Sustantivo Significado

Qhari Varón

Warmi Mujer, también puede significar esposa.

Wiraqocha Señor, caballero | Dios supremo de los inkas.

Wayna Joven (varón), muchacho.

Sipas Joven (mujer), muchacha.

Tayta Papá. Es muy común que se use ‘papa’ en vez de tayta.

Mama Mamá

Wayqe Hermano de un varón.

Tura Hermano de una mujer.

Pana Hermana de un varón.

Ñaña Hermana de una mujer.

Qosa Esposo
Churi Hijo

Ususi Hija

Wawa Bebé | Hijo o hija.

Qatay Yerno

Qhachun Nuera

Quechua Palabra o expresión castellanizada

Qoya Señora

Esposa (warmi se usa bastante tambíen, pero más refiriéndose llanam


Warmi, qoya
una mujer)

Apucha,
Abuelo
machula

Hatucha,
Abuela
mamaku

Yaya, kaka Tío

Ipa Tía
Mulla, kucha Sobrino, sobrina

Sispa wayqe Primo

Haway, willka Nieto, nieta

Kisma Suegra (del varón)

Aqe, kiwachi Suegra (de la mujer)

Presente

Pasado solo se agrega ra_ ruwaRAni

Y el pasad, presente y futuro continuo se coloca SHA


Yo estoy mirando, yo estaba mirando y yo estare mirando
Futuro qan y qankuna es igual que presente
Posesivos

Palabra que termina Palabra que termina


Pronombre
en vocal en consonante

Noqaq -y –niy

Qanpa -yki –niyki

Paypa -n –nin

Noqanchispa -nchis –ninchis

Noqaykuq -yku –niyku

Qankunaq -ykichis –niykichis

Paykunaq -nku –ninku

El sufijo -q/-pa indica pertenencia, se puede traducir: de, del, de


la (perteneciente a). Se puede añadir pronombres, nombres, sustantivos,
etc. Por ejemplo:

 Juanpa: de Juan (que pertenece a Juan)


 Mariaq: de María (que pertenece a María)
 Llaqtaq: del pueblo (indica que pertenece al pueblo, no que
proviene del pueblo)
 Qanpa: de ti (que pertenece a ti)

Cuando termina en vocal

Cuando termina en consonante


QELASQA
Allin p’unchay yachachiq allin p’unchay khunpakuna

Noqa sutiymi yonathan checcori

Noqa kinsa chunka tawayuq watayoq kani

Noqa sicuanimanta kani

1) Punku puerta

Pay punkunta rantin -el compra su puerta

2) Q`omer – 10 verde

qan q’omer qelqanata suwaranki: tu robaste el lapicero verde

3) Chunka

Noqa wallpakuna chunka rantisaq- yo comprare 10 gallinas

4) Mayu=rio

pay Mayukama kaykun: el entra hasta el rio

5) Waylluy = querer

noqa q’ello t’ikata Waylluni: yo quiero la flor amarilla

Sustantivo simple

noqa patarata apani : yo llevo el cuaderno

aurelia wasipi waqan: aurelia llora en mi casa

Sustantivo compuesto

Yonathan AlqoPUwan rin – yonathan viaja con el perro mas

Noqanchis Mankakunata taqsasunchis - nosotros lavaremos las ollas

TAQSAY LAVAR ROPA O PRENDAS

MAQCHIY LABAR OTRAS COSAS

a. Sustantivos Comunes. 
QAN URQOMAN WAKATA APAMUNKI – TU LLEVA LA VACA HACIA EL CERRO

NOQA PERQAPI llusiSAQ - YO PINTARE EN LA PARED

PROGRESIVO RANTINI

ESTAR COMPRANDO
Haqay china asnota qhatupi rantishan – aquella burra se esta vendiendo en el mercado

MAMAY, ORQO ALQO URQOPI WAQTASAQCHU? – MAMA , ¿GOLPEARE EL PERRO EN EL


CERRO?

Aqe, chay anqas ñawikuna yoq warmi Walqanata suwawashan - suegra, esa mujer de ojos
azules me esta robando la chalina

Haqay wallpaqa q’omer rap’i sarata mikhun.= Aquella pgallina solamente come maíz de hoja verde

Haqay Rumikuna suchushan: aquellas piedras es tan rodando

Aqey wasiyta hamunqa: mi suegra vendrá a mi casa

Paykuna Qochata purishan – ellos están viajando a la laguna

Perqa

haqay p`ukukunata pichasunchis – limpiaremos aquellos pocillos

ñañay llaqtakunapi tusun - mi hermana bailaba en los pueblos

Haqay millay china asnota qhatupi qhatushan – aquella burra fea se esta vendiendo en el
mercado

MAMAY, qhelli ORQO ALQO qochaPI pichaSAQCHU? – MAMA , ¿limpiare EL PERRO sucio EN
la laguna?

QAN URQOMAN paya WAKATA APAMUNKI – TU traes LA VACA vieja HACIA EL CERRO

 ñañay misk’i sarata qhatunqa= Mi hermana merrá el maíz dulce. 


  Paykuna p’osqo aychata ruwashanku.= Ellos están haciendo la carne salada.
 Qankuna haya 0hawas uchuta mikhunkichis= ustedes comen el habas picante.
 qan hatun chukuta rantishanki= tu estas comprando el sombrero grande. 
 Haqay huch’uy china asnoqa qhatupi pakakushan – aquella burra pequeña se esta
escondiendo en el mercado

  Ñañayqa askha alqochakunata rantikushan.=  Mi hermana se está comprando varios perritos.
  Haqay chakrapi pisi choqllokuna wiñashanku.=  En aquella chacra están creciendo pocos
choclos.
 Taytayqa llasaq papata waqmanta apamunqa.=  M papá traerá bastante papa del otro lado.

 qan hatun chukuta rantishanki= tu estas comprando el sombrero grande. 


 Haqay huch’uy china asnoqa qhatupi pakakushan – aquella burra pequeña se esta
escondiendo en el mercado

 Aqey askha wallpakunata qhatupi qhatushan = Mi suegra vendió varias gallinas en el


mercado. 
  Paykuna llasaq p’osqo aychata ruwashanku.= Ellos están haciendo bastante carne salada.
 qan sinchi qolqeta tasuwashanki= tu estas robando mucho dinero. 
 Objeto direcdto (ta) no va cuendo es quieto

Haqay chinpapi ch’usaq k’aspikuna kashan.= Allá al frente hay palos livianos.
Taytayqa llasa papata q’epemunqa.= Mi papá cargará la papa pesante

 qan ch’usaq llikllata rantishanki= tu estas comprando la manta liviana. 


 ñañay llasa Thanaku qhatupi qhatunqa= Mi hermana venderá el colchon pesante en el
mercado. 

 Rosacha ñawch’i  kuchunawan aychata kuchushan.= Rosa está cortando la carne con el
cuchillo puntiagudo.
 Haqay runakuna hatun lonq’o rumita tanqashanku=  Aquellos hombres están empujando la
piedra globular grande.
 Ipayki huq muyu wasita ruwachikunqa =  Tu tía se mandará hacer una casa redonda.
 2 - iskay
 55 - pisqa chunka pisqayuq
 25 - iskay chunka pisqayuq
 62 - soqta chunka iskayniyuq
 45 - tawa chunka pisqayuq
 456 - tawa pachak pisqa chunka soqtayuq
 899 pusaq pachak isqon chunka isqonniyuq
 543 pisqa pachak tawa chunka kinsayuq
 874 pusaq PACHAK qanchis chunka tawayuq
 9852 isqon waranqa pusaq pachak pisqa chunka iskayniyuq
 3658 kinsa waranqa soqta pachak pisqa chunka pusaqniyuq
 2578 -iskay waranqa pisqa pachak qanchis chunka pusaqniyuq
 7855 qanchis waranqa pusaq pachak pisqa chunka pisqayuq
 20345 iskay chunkaYUQ waranqa kinsa pachak tawa chunka pisqayuq
 13256 chunka kinsaYUQ waranqa iskay pachak pisqa chunka soqtayuq
 35362 kinsa chunka pisqaYUQ waranqa kinsa pachak soqta chunka iskayniyuq
 62493 soqta chunka iskay waranqa tawa pachak isqon chunka kinsayuq
 4 352 798 tawa hunu kinsa pachak pisqa chunka iskayNIYuq waranqa qanchis pachak
isqon chunka pusaqniyuq

 874 pusaq PACHAK qanchis chunka tawayuq ñeque


 9852 isqon waranqa pusaq pachak pisqa chunka iskayniyuq ñeque
 20345 iskay chunkaYUQ waranqa kinsa pachak tawa chunka pisqayuq ñeque
 35362 kinsa chunka pisqaYUQ waranqa kinsa pachak soqta chunka iskayniyuq ñeque
 9 352 798 isqon hunu kinsa pachak pisqa chunka iskayNIYuq waranqa qanchis pachak
isqon chunka pusaqniyuq ñeque

No

Noqaq wallpay
Qanpa wallpayki
Paypa wallpan
Noqanchispa wallpanchis
Noqaykuq wallpayku
Qankunaq wallpaykichis
Paykunaq wallpanku

Ch’oseq lechuza
Noqaq Ch’oseqniy
Qanpa Ch’oseqniyki
Paypa Ch’oseqnin
Noqanchispa Ch’oseqninchis
Noqaykuq Ch’oseqniyku
Qankunaq Ch’oseqniykichis
Paykunaq Ch’oseqninku
MOSOQ SIMIKUNA = VOCABULARIO
4 de 4 puntos
 
CAMISA AZUL*
1/1
ANQAS CUSMA
CUSMA PUKA
KUSMA ANQAS
ANQAS KUSMA
 
 
MANO, FRENTE*
1/1
MAKI, FRENTECHA
MAKI, MAT'I
 
MAQUI, MATÍ
MAQI, ÑAWI

 
OLLAS, ATADO
1/1
MANCAKUNA, Q'EPI
MANKACUNA, QÉPI
MANKAKUNA. Q'EPI
 
MANKAKUNA, QHEPI

 
POCO, PICANTE*
1/1
PHISI, JAYA
PISI, HAYA
 
PISI, HUCHU
PISICHALLA, UCHU

HUNT'ASQA RIMAYKUNA= GRAMATICA


12 de 16 puntos
 
MAYQEN SUTI CHANINCHAQ ALLIN QELASQA KASHAN?*
2/2
RAQHU CH'UNCHULL
CHUYA PAPA
QHELLI UNU
 
JAYA UCHU

 
MAYQEN HUNT'A RIMAY ALLIN KASHAN?*
0/2
PAYPA MAMAN ALLIN KASHAN.
ALQOPA LAWANTA MANA RUWARANI.
 
NOQA PURIRANI QOCHAPI MAMAYWAN
KANKUNA AYCHATA MIKHURANQAKICHIS

Respuesta correcta
PAYPA MAMAN ALLIN KASHAN.

 
MAYQEN HUNT'A RIMAY ALLIN KASHAN?*
0/2
ROSACHA AYCHATA MANA KUCHUN.
 
NOQAYKU HATUN WARA KAYKU.
IMARAYKU JUANACHA WAYQ'UN?
PAYKUNA MUYU RUMIKUNATA APAMUNKU.

Respuesta correcta
PAYKUNA MUYU RUMIKUNATA APAMUNKU.

IMAYNATAN KAY YUPAYTA RUNA SIMIPI NIKUN? 54961*


PISKA PACHAK TAWAYUQ WARANQA ISQON PACHAK SOQTA CHUNKA
HUKNIYUQ
PISQA CHUNKA TAWANIYUQ WARANQA ISQON PACHAK SOQTA HUKNIYU.
PISQA CHUNKA TAWAYUQ WARANQA ISQON PACHAK SOQTA CHUNKA
HUKYOQ
PISQA CHUNKA TAWAYUQ WARANQA ISQON PACHAK SOQTA CHUNKA
HUKNIYUQ

 
KAY HUNT'A RIMAYTA "CHAY ERQECHAKUNA YACHAY WASIPI
TUSURANKU" T'IKRAY KASTILLA SIMIMAN.*
2/2
AQUELLOS NIÑOS BAILABAN EN EL COLEGIO.
ESOS NIÑOS BAILARON EN EL COLEGIO.
 
ESTOS NIÑOS BAILARON EN LA ACADEMIA
ESE NIÑO BAILO EN LA ESCUELA

 
KAY HUNT'A RIMAYTA RUNA SIMIMAN T'IKRAY " MI MAMÁ ESTÁ
TRABAJANDO EN EL HOSPITAL?"*
2/2
HAYK'AQ MAMAYKI LLANK'ANQA?
MAMAYQA HANPINA WASIPI LLANK'ASHAN
 
MAMAYKI YACHAY WASIPI LLANK'ASHARAN
HAYK'AWAN ONQONA WASIPI LLANK'ASPA KASHANKI

 
HUNT'APAY:    QANKUNA ................... WASITA.........................  RINKICHIS*
2/2
YACHAY, PAQARIN
 
YACHASPA, KUNAN
IMA RAYKU, YACHACHUN
YACHAQ , RIRANKICHIS

 
HUNT'APAY: NOQAYKUQ  YANA ....................... SARATA ...................... .*
2/2
WALLPAYKICHIS, MIKHUN
WALLPAYKU, MIKHUN
 
WALLPANCHIS, MIKHUY
WALLPAYKI, MIHUN

 
HUNT'APAY:  .................... MISK'I CHOQLLOTA .................. APAMUNQA.*
2/2
QAN. CHACRAMANTA
NOQA, CHAKRAMANATA
PAYPA , CHAKRAKAMA
PAY, CHAKRAMANTA
Pronombres demostrativos = Reqsichiq suti chaninchaqkuna 

 Kay mana wasipi tusunkuchu.= este no baila en la casa


 ñañay, chay ña mikhuyta tukurunña= hermana, ese ya terminó de comer.
 Kaykuna supayta yachay wasipi pukllanku= Estos juegan demasiado en el colegio.
 Chaykuna mana mikhuyta munankuchu= Esos no quieren comer.

T: ñañay, pi qayna yachay wasipi tusuran?


hermana, quién bailo ayer en el colegio?
K: yachaqkuna tusuranku
Bailaron los estudiantes.
T: Juliacha, pin qhatupi takishan?
Julia, ¿quién está cantando en el mercado?
K:pichá
Quien será.

Pikuna?= ¿quiénes? T: ñañay, pikuna chakrapi mikhunku?


   herana, quiénes comen en el qhatupi?
K: k mikhunku ayllunchis
Comen nuentra familia.
Mayqen?= ¿cuál? T: ñañay, Mayqen chukuta suwasunchis?
 Hermana ¿cuál de los sombreros robaremos?
K: chay Q’omerta
 esa verde.
Mayqenkuna?= ¿cuáles? T: ñañachay, mayqenkunata mikhunki?
Hermanita, ¿cuáles te comeras?
K: chay iskay Choqllokunata.
esas dos choclos
Hayk’aq?= ¿cuándo? T: Panachay, hayk’aqmi simi taqeta ñawinchanki?
   Hermanita, ¿cuándo leerás el diccionario?
K: lkillachay p’unchayta ñawinchasaq.
    Leeré el día lunes.
Hayk’aqmanta? = ¿desde cuándo? T: Mariacha, hayk’aqmanta haqariyki qelqashan?
María, ¿desde cuándo estás escribiendo tu cuento?
K: qayna p´unchaymanta
 desde el otro dia.
Imayna? = cómo? T: imayna payata yanapanki?
¿ como ayudaras a la vieja?
K: noqa manan yanapasaq.
  Yo no la ayudare.
Imanaqtin? = ¿por qué? T: Panachay, imanaqtinmi pukllashanki?
Hermanita, ¿por qué estás jugando?
K: kunanmi k’uychichay p’unchayta , chaymanta pukllashani.
Hoy Es sabado, por eso estoy jugando.
Ima rayku?  = ¿por qué? T: imarayku mana simi taqeta apankichu?
¿por qué no llevaste el diccionario?
K: umaymi nanawasharan, chayraykun manan apanichu.
Mi cabeza me estaba doliendo, por eso no lleve.

Imapaq? = ¿ para qué? T: imapaqmi chay simi taqekunata rantiranku?


  ¿para qué compraron esos diccionarios?
K: yachachiqwan ñawinchannanchispaq.
 Para que lamos Con el profesor.
Imawan? = con qué? T: Panachay, imawan P’esqeta mikhuranki?
hermanita, ¿con qué comiste la quinua?
K: t´antachawanmi.
 con el pancito
Imakuna? imakunata?= qué cosas? T: Panay, imakunata qhatupi qhatushanku?
hermana, ¿qué cosas se están vendiendo en el mercado?
K: Haqay wallpakunata qhatukushan.
aquellas gallinas se estan vendiendo.

FALTAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
3
Panachay, hatun puñunaypa PUNKUta Wisq’anki
Hermanita cerraste la puerta de mi dormitorio
Noqa mayupi Wayt´ayni

Yo nado en el rio

Qankuna wallpakuna paqarin rantinkichis


Ustedes compraran las gallinas mañana
noqa, hatun puñunaypa PUNKUnta Wisq’arani
yo cerré la puerta de mi dormitorio
Noqa mayupi Wayt´ani

Yo nado en el rio

Qankuna wallpakunata paqarin rantinkichis


Ustedes compraran las gallinas mañana

Ñawinchay leer

SIMICHAQ: Ñawinchay
RUNAQ SUTIQ ÑAWPA PACHAPUNI KAY PACHAPUNI HAMUQ PACHAPUNI
RANTIN
NOQA ÑawinchaSHARANI ÑawinchaSHANI ÑawinchaSHASAQ
QAN  ÑAWINCHASHARANKI ÑAWINCHASHANKI ÑAWINCHASHANKI
PAY ÑAWINCHASHARAN ÑAWINCHASHAN ÑAWINCHASHANQA
NOQANCHIS ÑAWINCHASHARANCHIS ÑAWINCHASHANCHIS ÑAWINCHASHASUNCHIS
NOQAYKU ÑAWINCHASHARAYKU ÑAWINCHASHAYKU ÑAWINCHASHASAQKU
QANKUNA ÑAWINCHASHARANKICHI ÑAWINCHASHANKICHIS ÑAWINCHASHANKICHIS
S
PAYKUNA ÑAWINCHASHARANKU ÑAWINCHASHANKU ÑAWINCHASHANQAKU

ÑAWPA PACHAPUNI
noqa, hatun puñunaypa PUNKUnta Wisq’asharani
yo estaba cerrando la puerta de mi dormitorio
qan mayupi Wayt´asharanki

tu estabas nadando en el rio

Qankuna wallpakunata rantisharankichis


Ustedes estaban comprando las gallinas

Pay yachay wasipi suwashan Él esta robando en el colegio


Paykuna Wakchakunaman Mikhuna qoshanku Ellos están dando comida a los huerfanos
Qankuna qhatuman p’achakuna apashankichisUstedes están llevando prendas de vestir
hacia el mercado

Qankuna paqarin Runasimita rimashankichis ustedes estarán hablando


mañana el quechua
Noqa yachay wasipi pukllashasaq= yo estaré jugando en el colegio.
Paykuna sumaq wasita qhawashanqaku Ellos estarán mirando la casa bonita

ÑAWPAQ PACHAPI RUWASQA : pretérito pluscuamperfecto

Runaq sutiq Ñawpa pacha


rantin Yo había caminado
Noqa Purisqani  
Qan Purisqanki ÑAWPAQ PACHAPIPUNI RUWASQA : pretérito
Pay Purisqa pluscuamperfecto progresivo
Noqanchis Purisqanchis
Noqayku
Runaq sutiq tantin Purisqayku
Ñawpa pachapuni
Qankuna
Noqa Purisqankichis
Purishasqani Yo había estado caminando0
Paykuna
Yo había Qan Purisqaku
Purishasqanki
Pay Purishasqa
Paykuna yachay wasipi pukllanakunata
Noqanchi Purishasqanchis
qoshasqaku Ellos habían estado dando
Noqayku Purishasqayku
juguetes en el colegio
Qankuna Purishasqankichis
Paykuna Purishasqaku  Qankuna qhatuman p’achakunata
apashasqankichis Ustedes habían estado
llevando las prendas de vestir hacia el mercado
Modo subjuntivo: Expresa un deseo, es un verbo condicional: si,
mientras que, cuando.

Runaq sutiq rantin Kay pacha


Noqa Llank’aqtiy
Qan Llank’aqtiyki
Cuando tu trabajes / si tu trabajas/
Pay Llank’aqtin
mientras que tu trabajes
noqanchis Llank’aqtinchis
noqayku Llank’aqtiyku
Qankuna Llank’aqtiykichis
paykuna Llank’aqtinku

Yanapay Ayudar
Runaq sutiq rantin Kay pacha
Noqa Yanapaqtiy
Qan Yanapaqtiyki
Pay Yanapaqtin
noqanchis Yanapaqtinchis
noqayku Yanapaqtiyku
Qankuna Yanapaqtiykichis
paykuna Yanapaqtinku
 Noqa yachayta tukuqtiy, ch’usasaq.
  Qan mankakunata maylliqtiyki, pukllaq lloqsinki.
  Noqanchis yachay wasita riqtinchis, takisunchis.
  Pay Qosqoman chayamuqtin, Inti Raymita rinqa.

Runaq sutiq Kay pachapuni


 Rantin
Noqa Llank’ashaqtiy
Cuando tu estes trabajando
Qan Llank’ashaqtiyki
Pay Llank’ashaqtin
Noqanchis  Llank’ashaqtinchis
Noqayku  Llank’ashaqtiyku
Qankuna Llank’ashaqtiykichi  mariacha, pukllanaykita ripuy.
s   Ama kay simi taqetay
Paykuna  Llank’ashaqtinku apamunkichu.

Noqa Mayllikuy : yo me lavo

María se Asia peinar el cabello con su hermana mayor

Roger labate las manos para que comas


María cada dia quiérete mas

 Mariacha kuraq ñañanwan chukchanta ñaqch’achikuran.


  Noqa yana Walqanata rantikurani.
 Yo me compre la chalina negra

  Rogercha, makiykita mikhunaykipaq maqchikuy.

 Mariacha, yachay wasiman simi taqeta Apakuy.


Mariacha llebate el diccionario al colegio
  Noqa yana Walqanata rantikurani.
 Yo me compre la chalina negra

También podría gustarte