Baxu Alemán
Baxu Alemán
Baxu Alemán
Historia
Los saxones espardiéronse coles invasiones bárbares pal sur, suroeste ya Inglaterra llevando con ellos la so llingua. Beda
Venerabilis llamó a los saxones que quedaren nel continente Antiguos saxones, del cual vien el nome Antiguu saxón pa les etapes
tempranes de la llingua baxu alemana. Esta llingua espardióse peles actuales rexones de Holstein, Stormarn, Baxa Saxonia, Börde,
Harz, Westfalia y la parte oriental de los Países Baxos. Sicasí, en Wendland hubo per sieglos una zona onde s'amestaron eslavos y
saxones.
Los dialeutos anglosaxones y el inglés antiguu tienen un gran númeru de coincidencies col baxu alemán ya que los pueblos
xermánicos que invadieron Gran Bretaña teníen orixe nel norte d'Alemaña. Esta llingua anglosaxona xebró abondo del baxu
alemán poles influyencies daneses y noruegues de los viquingos, la influyencia del francés normandu que s'impunxo y la erosión
de la gramática inglesa na Edá Media.
Col entamu de la Ostsiedlung (Colonizaciones facia l'este) espardiose l'antiguu baxu alemán pal este tanto en rexones de l'Alemaña
oriental y Polonia como en ciudaes báltiques y escandinaves. Amás sustituyó dialeutos daneses nel norte y frisones en Frisia
oriental. Estes nueves variedaes amuesen carauterístiques especiales como la nueva desinencia del plural de los verbos que na zona
occidental ye -(e)t (wi maakt, ji maakt, se maakt) y na oriental en -en (wi maken, ji maken, se maken).
El baxu alemán foi primero una llingua d'escritura importante utilizada xunto col llatín en documentos y testos llexislativos. Hubo
importantes testos teolóxicos (biblies como la Kölner Bibel o la Lübecker Bibel.
L'Hansa dominada por Lübeck tuvo el baxu alemán como llingua de comunicación que sirvió como llingua franca de los mares
del norte y este. Esta dómina de la llingua denomínase Baxu alemán mediu (Mittelniederdeutsch) aproximao ente los años 1200 y
1600.
Col pasu del tiempu l'altu alemán foi sustituyendo al baxu alemán como llingua d'escritura y rebaxóla a nivel dialeutal. Al rodiu de
los sieglos XVI y XVII les cancilleríes foron pasándose al altu alemán na escritura pesie a que la población siguiera utilizando nel
so día a día'l baxu alemán. Más alantre l'altu alemán entraría poco a poco nes capes de la sociedá hasta que l'antigua llingua de la
rexón pasara a convertise en llingua oral de les persones de clase baxa, especialmente de la xente de campu.
Los procesos sociales de los sieglos IXX y XX amenazaron la existencia de la llingua baxu alemana, lo cual aumentó cola
industrialziación y urbanización hasta que finalmente la burocratización de la vida y la obligatoriedá d'asistir a les escueles (onde la
llingua d'enseñu yera l'altu alemán) xunto colos medios de mases n'altu alemán fixeron que la sociedá pasase del baxu a l'altu
alemán como llingua de comunidá.
Finalmente nel sieglu XX tres la Segunda Guerra Mundial entamó una serie de movimientos migratorios de xente d'otres árees
llingüístiques, lo cual dificultó el caltenimientu de la llingua baxu alemana.
División dialeutal
Dialeutos n'Alemaña
Baxu alemán occidental o Baxu saxón [3]
Baxu saxón del norte
Schleswig
Holstein
Frisón oriental
Westfalianu
Ostfalianu
Nes mayores ciudaes del norte d'Alemaña coexisten dialeutos baxu alemanes y dialeutos altu alemanes como l'altu alemán
d'Hamburgu o l'alemán del Ruhr que se desendolcaran nos sieglos IXX y XX y nun cuenten como baxu alemán. Sicasí, estos
dialeutos amuesen un sustratu baxu alemán en dalgunes carauterístiques llingüístiques, léxicu, sintaxis o entonación.
Otros países
Plautidetsch
Fonoloxía histórica
L'altu alemán surde na edá media a partir de la segunda mutación consonántica, que nun tuvo llugar en toles llingües xermániques,
como ye'l casu del baxu alemán. Poro, el baxu alemán aseméyase de munchos xeitos al neerlandés, inglés, frisón, suecu, noruegu,
islandés o danés, por exemplu:
Baxu alemán Neerlandés Inglés Frisón de Saterland Frisón del Norte Suecu Noruegu Islandés Altu alemán Asturianu
Water water water woater weeder (Fering/Öömrang) vatten vann vatn Wasser Agua
Vad(d)er vader father foar faader (Sölring) far far faðir Vater Padre
Pann(e) pan pan ponne poon (Fering/Öömrang) panna panne panna Pfanne Sartén
Solt zout salt soalt saalt (Fering/Öömrang) salt salt salt Salz Sal
Melk melk milk molk moolk (Fering/Öömrang) mjölk melk mjólk Milch Lleche
Kopp kop cup kop kop (Fering/Öömrang) kopp kopp bolli Tasse Taza
En dalgunos dialeutos occidentales la g pronúnciase como en neerlandés, esto ye, como [x] (mesmu soníu que la ch en noch o
machen n'aleman estándar, la ḥ de l'asturianu en guaḥe o la j del castellán en cojo)
nd. = baxu alemán, nl. = neerlandés, hdt. = altu alemán, engl. = inglés k → ch:
d → t:
nd. dat, Doorn, nl. dat, doorn (engl. that, thorn) ↔ hdt. das, Dorn (eso, espina)
t → s:
nd. nl. dat, wat, eten, engl. that, what, eat ↔ hdt. das, was, essen (eso, qué, comer)
t → z:
nd. Tied, Timmer, nl. tijd, mdartl. timmer, engl. tide, timber ↔ hdt. Zeit, Zimmer (tiempu, habitación)
t → tz:
nd. sitten, nl. zitten, engl. sit ↔ hdt. sitzen (tar sentáu)
p → f:
nd. slapen, slopen, nl. slapen, engl. sleep ↔ hdt. schlafen (dormir)
p → pf:
v, w, f → b:
nd. Wief, Wiewer, nl. wijf, wijven, engl. wife, wives ↔ hdt. Weib, Weiber (muyer, esposa)
nd. leev, leewer, nl. antigu inglés; lief ↔ hdt. lieb, lieber (caru, queríu)
Otres
s → sch:
sl → schl:
sm → schm:
sp → schp:
st → scht:
sw → schw:
Regla ortográfica
Nun existe nenguna ortografía unitaria pal baxoalemán, los llingüistes utilicen habitualmente una transcripción fonética, esto ye,
una escritura que representa los soníos lo más fielmente posible. Poro, munchos testos son difíciles de lleer pa la xente.
La ortografía más emplegada ye la de Johannes Saß, ("Kleines plattdeutsches Wörterbuch. Nebst Regeln für die plattdeutsche
Rechtschreibung", Hamburgu 1972). Sofítase na ortografía del altoalemán y remarca les anomalíes. Magar ello esta ortografía nun
ye vinculante nin abarca tol territoriu y permite una gran variedá. Asina esta escritura utilízase sobre too pa los dialeutos del norte.
Por exemplu pal westfalianu nun encaxa a causa de los sos diptongos.
Pal baxoalemán oriental nun hai regles d'escritura pero hai una convención del sieglu XIX qu'utilicen los lexicógrafos modernos de
Mecklemburgu-Pomerania occidental. Estrémase de les regles de Saß sobre too pola falta de duplicación de vocales, del dígrafu
<ie> pa la vocal /i:/ y otros símbolos especiales (Æ/æ bzw. Œ/œ, Å/å, Ę/ę), que nun s'afayen nes fales baxosaxones.
Gramática
Nun existe una gramática unitaria, tomamos como exemplu la gramática recoyida por Wolfgang Lindow probablemente propia de
l'área del norte de la Baxa Saxonia. [4]:
Xéneros
Los sustantivos tienen tres xéneros como n'altoalemán:
Fálase davezu d'una caída del casu de suxetu (nominativu) y del oxetivu (acusativu). El dativu paez fusionase col acusativu y el
xenitivu descríbese con usos de preposiciones.
Xenitivu
El xenitivu constrúise cola partícula postclítica -(e)s y l'artículu "des". Cola cayida del baxoalemán tres el Renacimientu estinguióse
esti casu. Namás pue atopase en delles construcciones, sobre too les de les partes del día.
Tüügs maken - lliteralmente "facer del cosu", pa describir tonteríes. cf. hd. Zeug
eens Dags - un día. cf. hd. eines Tages
's Morrns - pela mañana. cf. hd. des Morgens
's Nachts - pela nueche. cf. hd. des Nachts
La construcción de posesivu típica del xenitivu ye sustituida por una cosntrucción de dativu y un pronome posesivu. Por exemplu:
Den Fischer siene Fru (La muyer del pescador) cf. hd. Dem Fischer seine Frau (lliteral: Al pescador so muyer)
De Fru vun den Fischer cf. hd. Die Frau von dem Fischer (lliteral: La muyer del pescador)
Antiguamente usábase'l xenitivu en llugar del dativu pa la primera construcción. Des Fischer siene Fru [5]
Plural
Terminación en -(e)n de Disch de Dischen der Tisch, die Tische la mesa, les meses
dat
Terminación en -er de Kleder das Kleid, die Kleider el vistíu, los vistíos
Kleed
Terminación en -er con das Buch, die
dat Book de Böker el llibru, los llibros
Umlaut Bücher
Terminación -s de Arm de Arms der Arm, die Arme el brazu, los brazos
Sin cambeos de Fisch de Fisch der Fisch, die Fische el pexe, los pexes
de Mannslüd (tamién de der Mann, die l'home, los homes (lliteral "xente
irregulares de Mann
Manns) Männer d'home")
Pronomes
Pronomes personales
Acusativu (Frisia Acusativu
Númberu Persona Xéneru Nominativu Acusativu
oriental) (Ostfalia)
1. ik mi mi mik
2. du di di dik
Singular Masculín he(i) em/sik hum ö(h)ne
3. Feminín se(i) ehr/sik höhr/höör se(i)
Neutru dat/et dat/sik et
1. wi u(n)s uns üsch
ju, juch, [7][8] (verschriftlicht auch
ji, (j)it
Plural 2. als jug), [9][10] ji, ink jo jehre
(südwestf.)[6]
(südwestf.)[11]
3. se jem/jüm/ehr/se(i) höhr sik
Pronomes posesivos
Axetivos
Declínense igual que n'alemán estándar, cola pecularidá de que la raíz de nominativu/acusativu del neutru puede ser -es o -et
Conxugación verbal
Los verbos distinguen dos tiempos, presente y pretéritu, y dos modos, indicativu y suxuntivu. La desinencia de plural ye única pa
toles persones. Ésta ye al oeste del ríu Elba -(e)t y al este d'ésti -(e)n
El baxoalemán namás conoz un participiu, el participiu perfeutu (Partizip II en alemán estándar), mientres que'l Partizip I de
l'alemán estándar nun esiste nesta llingua, nel so llugar utilízase una forma de xerundiu que tamién ye mui usual nel alemán
estándar coloquial, el xerundiu renanu:
Pretéritu
Futuru
Ik schal na School gahn lliteral He dir a la escuela, puede significar tanto "he dir" como "diré". cf. hd. Ich soll zur
Schule gehen
Futuru col verbu waarn, "llegar a ser". cf. hd. werden. Usu habitual nel alemán estándar
Ik waar morgen to School gahn cf. hd. Ich werde morgen zur Schule gehen
Simplemente con alverbios temporales que yá falen del futuru puede utilizase una forma verbal de presente, como n'alemán
estándar.
Ik gah morgen na School to cf. hd. Ich gehe morgen zur Schule. (Mañana voi a la escuela)
Prefixu ge-
Esti prefixu utilízase en dellos dialeutos pa formar los participios perfectos, como n'alemán estándar, mientres que n'otros dialeutos
nun apaez. Les razones nun tan nidies entá. N'ostfalianu'l prefixu ge- pasa incluso a e-.
Referencies
1. http://www.germsem.uni-kiel.de/ndnl/materialien/Lehre%20Prof.%20Elmentaler%20Sommer%2010/pdf-
Folien%20Vorlesung%20Standard%20und%20Substandard%20SoSe%202010/Kopie%20von%20pdf-
Folien/8.pdf
2. http://www.ethnologue.com/language/nds
3. Dieter Stellmacher: Niederdeutsche Sprache. 2. Auflage. Weidler, Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4, S. 108.
4. Wolfgang Lindow: Plattdeutsches Wörterbuch. Schuster, Leer 1984, ISBN 3-7963-0215-7, S. 253–257.
5. Agathe Lasch: Mittelniederdeutsche Grammatik. Verlag Max Niemeyer, Halle an der Saale 1914, § 401
6. Vgl. Kartenmaterial auf regionalsprache.de (http://www.regionalsprache.de/)
7. Bei Ulrich Jahn: Dei Fischer un syne Fruu. In: Volksmärchen aus Pommern und Rügen l, Norden/Leipzig 1891,
auf Wikisource
8. Bei Wolfgang Rieck: Stephan Jantzen, 17. Dezember 1873, „Jungs hollt juch fast“ (http://www.wolfgang-rieck.de/d
e/programme/land_in_sicht/liedtexte)
9. Mecklenburgisches Wörterbuch, Bd. 3, Neumünster 1961, Sp. 1106, so bei Fritz Reuter, Beispiele auf
Wikisource: Ut de Franzosentid, Eine alte Kinderfrau, Ik weit einen Eikbom
10. Vergleiche auch Google-Suche ju (https://www.google.com/#q=k%C3%BCmmt%20h%C3%BC%C3%BCt%20ju
&nfpr=1&ei=JVvTTeWuF8nm-gbdhPjQCg&sqi=2&start=0&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.&fp=1f5666f4213119c7),
Google-Suche juch (https://www.google.com/#q=k%C3%BCmmt%20h%C3%BC%C3%BCt%20juch&nfpr=1&ei=
JVvTTeWuF8nm-gbdhPjQCg&sqi=2&start=0&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.&fp=1f5666f4213119c7), Google-Suche jug
(https://www.google.com/#q=k%C3%BCmmt%20h%C3%BC%C3%BCt%20jug&nfpr=1&ei=JVvTTeWuF8nm-gbd
hPjQCg&sqi=2&start=0&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.&fp=1f5666f4213119c7)
11. Vgl. Kartenmaterial auf regionalsprache.de (http://www.regionalsprache.de/)
Bibliografía
Xeneral
Gerhard Cordes, Dieter Möhn (Hrsg.): Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)
Erich Schmidt Verlag, Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7.
William Foerste: Geschichte der niederdeutschen Mundarten. In: Wolfgang Stammler (Hrsg.): Deutsche
Philologie im Aufriss. 1. Band. 2. Auflage, Erich Schmidt Verlag, Berlin 1957, Sp. 1730–1898.
Jan Goossens (Hrsg.): Niederdeutsch. Band 1: Sprache. 2. Auflage, Wachholtz Verlag, Neumünster 1983, ISBN
3-529-04510-1.
Klaas Heeroma: Niederländisch und Niederdeutsch. 3. Auflage, Bonn 1976 (Nachbarn 2).
Friedrich Ernst Peters: Formelhaftigkeit, ein Wesenszug des Plattdeutschen. Westphal, Wolfshagen-Scharbeutz
1939.[1]
Friedrich Ernst Peters: Anmerkungen zur Frage des Plattdeutschen. In: F. E. Peters: Heine Steenhagen wöll ju
dat wiesen! Die Geschichte eines Ehrgeizigen. Husum-Verlag, Husum 2012; Online: Potsdam, Universitätsverlag
Potsdam, 2012.[2]
Willy Sanders: Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des
Niederdeutschen. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1982, ISBN 3-525-01213-6 (Sammlung Vandenhoeck).
Dieter Stellmacher: Niederdeutsche Sprache. 2. Auflage, Weidler, Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4
(Germanistische Lehrbuchsammlung 26).
Vocabulariu
Johannes Sass: Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch –
Plattdeutsch. 6. Auflage, Wachholtz Verlag, Neumünster 2011, ISBN 978-3-529-03000-0.
Gramática
Martin Durrell: Westphalian and Eastphalian. In: Charles V. J. Russ (Hrsg.): The Dialects of Modern German. A
Linguistic Survey. Routledge, London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S. 59–90.
Reinhard H. Goltz, Alastair G. H. Walker: North Saxon. In: Charles V. J. Russ (Hrsg.): The Dialects of Modern
German. A Linguistic Survey. Routledge, London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S. 31–58.
R[udolf] E. Keller: Westphalian: Mönsterlänsk Platt. In: German Dialects. Phonology & Morphology, with selected
texts. Manchester University Press, Manchester 1961, S. 299–338.
R[udolf] E. Keller: North Saxon: Lower Elbe. In: German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.
Manchester University Press, Manchester 1961, S. 339–381.
Wolfgang Lindow u. a.: Niederdeutsche Grammatik. Verlag Schuster, Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3 (Schriften
des Instituts für Niederdeutsche Sprache. Reihe Dokumentation 20).
Helmut Schönfeld: East Low German. In: Charles V. J. Russ (Hrsg.): The Dialects of Modern German. A Linguistic
Survey. Routledge, London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S. 91–135.
Heinrich Thies: Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z. 2. Auflage, Wachholtz Verlag,
Neumünster 2011, ISBN 978-3-529-03200-4 (Kiek mal rin – zum Nachschlagen).
Lliteratura
Claus Schuppenhauer: Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur. Verlag
Schuster, Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2 (Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache. Reihe
Dokumentation 7).
Situación llingüística
Hans Joachim Gernentz: Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken
der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart. 2. Auflage, Hinstorff, Rostock 1980
(Hinstorff-Bökerie. Niederdeutsche Literatur 11).
Ulf-Thomas Lesle: Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach
der identitas. In: Robert Peters, Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Hrsg.): Vulpis Adolatio. Fs. für Hubertus Menke zum
60. Geburtstag. Heidelberg 2001, S. 429–449.
Ulf-Thomas Lesle: Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ - Beispiel eines
Identitätsdiskurses. In: Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte Jg. 66 (2014), H. 1, S. 32–55.
Hubertus Menke: Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion
um die Europäische Sprachenschutzcharta. In: Ursula Föllner (Hrsg.): Niederdeutsch. Sprache und Literatur der
Region. Lang, Frankfurt am Main u. a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S. 9–33 (Literatur – Sprache – Region 5).
Hubertus Menke: Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache? In: Nina Hartel, Barbara
Meurer, Eva Schmitsdorf (Hrsg.): Llingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie. Jochen Splett zum
60. Geburtstag. Waxmann, Münster u. a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S. 171–184.
1. Volltext (http://opus.kobv.de/ubp/volltexte/2011/5686/)
2. Volltext (http://opus.kobv.de/ubp/volltexte/2012/6014/)
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Baxu_alemán&oldid=3265644»
El testu ta disponible baxo la Llicencia Creative Commons Reconocimientu/CompartirIgual 3.0; puen aplicase otres cláusules más. Llei les
condiciones d'usu pa más detalles.