Adverbios Quechua

Descargar como docx, pdf o txt
Descargar como docx, pdf o txt
Está en la página 1de 12

SIMICHAQPA K’ASKAQNIN – ADVERBIO

El adverbio es una categoría gramatical invariable que cumple la función de


modificar ampliar, precisar y matizar el significado del verbo, del adjetivo y
en pocas veces de otro adverbio.

I. SIMICHAQPA K’ASKAQNINPA T’AQANKUNA/PHASMIKUYNIN CLASIFICACIÓN DEL


ADVERBIO

A. ADVERBIO DE LUGAR: K’ITIMANTA SIMICHAQPA K’ASQAKAQNIN


Los adverbios de lugar en su forma simple son de poco uso, esta raíz adverbial
se aglutina fácilmente con sufijos de posposición el cual le da sentido y permite
crear muchas expresiones completas.

Kaypi Aquí
Chaypi allí, ahí
Waqpi/haqaypi Allá
Kayninta Por Aquí
Kaymanta De Aquí
Karupi Lejos
Kayllapi /qayllapi Cerca
Kaychallapi cerquita
Ñaupaqpi Delante/adelante
Uraypi Abajo
Urayman hacia abajo
LlUq’ipi Izquierda
Pañapi Derecha
Wichaypi Arriba
Qhipapi Detrás
Ukhupi adentro
Hawapi afuera
Hawaman hacia afuera
Chimpapi frente
Chimpamanta del frente
Patapi encima
Chawpi Medio (Centro)
Chawpipi en el medio
Chawpimanta desde el medio
Chawpikama hasta el medio
Kaypi Aquí/Acá
Kayllapi justo aquí
Kaykama Hasta aquí

Junt’a rimay: oraciones


1. Nuqaq wasiy uraypi kachhan
Mi casa esta abajo
2. qanpa Wasiykin uraypi kashan
Tu casa esta abajo
3. Noqaq turaymi chaypi pukllan Mi hermano juega ahi
4. noqa karupi tiyani
manan noqa karupichu tiyani
5. Noqaq Ñanay chaypi tusushan. Ñañay manan chaypichu tusushan.
6. Alqochaymi Ukhupi pukllashan.
manan Alqochay ukhupichu pujllashan(Cinthia)
7. Waway michinta chaypi puñuchin.
Wawayqa manan michinta chaypichu puñuchin. (marianella)
8. Awichaymi karupi tiyan (Jessica)
9. manan michichay kaypichu pukllashan michichay kaypi pukllashan
10. Pay wichaypi puñushan
Pay manan wichaypichu puñushan.
11. noqayku kayninta purisaqku
12. noqa kaypi kashani
13. noqa patapi tiyani/
mana noqa patapichu tiyani
14. alqokunaQA Kayninta purishan
los perros están caminando por aquí
15. alqokunaQA mana Kaynintachu purishan
los perros no están caminando por aquí
16. Noqa allinta kaymanta uyarishani
yo estoy escuchando bien desde aquí
Mana noqa allintachu kaymanta uyarishani

ORACION SIMPLE

NOQA T’ANTATA MIKHUSHANI

MANAN NOQA T’ANTATA MIKHUSHANICHU

MANAN NOQA T’ANTATACHU MIKHUSHANI

Ñañay wakata michishan


Manan Ñañay wakata
michishanchu Ñañay Manan
wakatachu michishan
Noqa wakata michishani
ManaN Noqa wakata michishanichu
SUJETO .----- OBJETO ---------VERBO
NOQA WAKATA MICHINI
NOQA MAMAWAN TIYANI
MARIA AREQUIPAKAMA CH’USAN ADJETIVO….. COMPLEMENTO……VERBO
YANA WAKA Q’ACHUTA MIKHUSHAN
SUJETO …… ADJETIVO….. COMPLEMENTO ……VERBO
MAVILACHAQ …..YANA WAKAN Q’ACHUTA MIKHUSHAN

SUJETO- COMPLEMENTO ---- ADVERBIO --------------VERBO


NOQAQA MAMAYWAN KAYPI RIMASHANI

SUJETO- ADJETIVO -----COMPLEMENTO ---- ADVERBIO ---------------VERBO


MARIAQ YANA MICHIN AYCHATA KAYPI MIKHUSHAN

B. ADVERBIO DE TIEMPO: PACHAMANTA SIMICHAQPA K’ASKAQNIN.

Los adverbios de tiempo son palabras invariables que indican, como


su nombre indica, tiempo (ayer, hoy, antes, mañana...).
1. Kunan : ahora
2. Naqha: antes, hace poco
3. Naqhalla: Hace poco nomás
4. Sapa kuti: siempre/cada vez
5. Sapa p’unchay: cada día
6. Qayna p’unchay: antes de ayer
7. Qaynunchay:ayer
8. Qayna killa: El mes pasado.
9. Qayna wata: El año pasado.
10. Ch’isi: tarde (5:PM A 7:00PM)
11. Paqarin: mañana
12. Tutamanta: temprano
13. Chayraq:recién
14. Chayraqmi: Recién
15. Minchha:pasado mañana
16. Unay: mucho tiempo
17. Kunallan: ahora mismo
18. Kunachallan: En este instante, inmediatamente.
19. Tutanta: por la noche
20. Chawpi tuta: a media noche
21. Chawpi p’unchayta: a medio día
22. Ch’isiyaq: todo el día
23. Killa tukuyta: a fin de mes
24. Killa qallariyta: al inicio de mes
25. Hamuq killaman: al próximo mes
26. Hamuq semanaman: A la próxima semana
27. Hamuq wataman: Al próximo año
28. Qayna killa: El mes pasado.
29. Qayna wata: El año pasado.
30. Ñaupaqtaqa : Antes
31. Watan Watan : Anualmente
32. Wiñay : Siempre
33. Unayña: Hace tiempo/ Hace mucho

Hunt’a rimaykuna:
oraciones. Qosqoman
Kunallan ch’usasaq Noqa
tutamanta hamusaq
Noqa runa simita kunan
yachashani Noqa sapa
p'unchay llank'ani
Noqa Limaman kunan ch'usani
sarata Kunallan q’episaq
Lucia yachaywasiman paqarin
rinqa Julio killan killan pichan

ÑAWI: En términos generales, estas oraciones tienen una respuesta afirmativa (arí)
o negativa (mana/manan), el sufijo -chu acompaña al elemento por el cual se
pregunta, el elemento que se debe enfatizar, ejemplo:

Qayna p’unchaychu taytayki wasita picharan? ¿Barrio tu padre la casa el día de ayer?
Qayna p’unchay taytaykichu wasita picharan? ¿Barrio tu padre la casa el día de ayer?
Qayna p’unchay taytayki wasitachu picharan? ¿Barrio tu padre la casa el día de ayer?
Qayna p’unchay taytayki wasita picharanchu? ¿Barrio tu padre la casa el día de ayer?
Taytayki wasita Qayna p’unchaychu picharan? ¿Barrio tu padre la casa el día de ayer?

C. ADVERBIO DE MODO: IMAYNA KAYMANTA SIMICHAQPA


K’ASKAQNIN.

expresa la forma o manera de cómo se desarrolla la acción, es


la palabra invariable que completa el significado de un adjetivo y
adverbio.
1. Hinallataq Igualmente
2. osqhaylla Rápidamente/rápido/aprisa
3. Khuyaykhuyaylla Tristemente
4. Khuyay triste
5. Llanp’u llanp’ulla Suavemente
6. Allinta Bien
7. Aswan Allinta Mejor
8. Qonqaymanta/qonqaylla De repente/de momento
9. Sasalla Difícilmente
10. Sasa difícil
11. Kusikusilla/kusilla Alegremente/amablemente
12. Allillamanta Despacio
13. Sanp’alla tranquilo
14. K’umu k’umu cabizbajo
15. Yanqa en vano/adrede
16. Khayna así, (como este)
17. Chhayna así, (como ese)
18. Aqina así
19. Ñak’ayllamanta con las justas o apenas
20. Atiylla fácil/fácilmente
21. Millayta feo

Qhawarichiykuna.
Gina kunanqa khuyay qawashan Waway llanp’u
llanp’ulla lulun
1. Noqa qonqaylla takisaq
2. Pay osqhayllata llank´an
3. Chay qharikuna osqayllata challwanku
4. Noqaqa pataraTA yanqa rantini.
5. Juanaqa khuyaykhuyaylla waqashan
6. Pay osqhaylla phawan (David)
7. Paykuna kusikusilla tusushanku(julio)
8. Papaqa sasata wiñan.(arley)
9. Hamuy aqnata ruwanki.
10. Chay runa millaymi (rocio)
11. Awichay susikullawan purishan
12. Ñañaymi qonqaylla tusunqa(sabína)
13. Qan sasata waqanki(shely)
14. Chay sipaskuna osqhaylla wayk’unku
15. luzcha lawata allinta wayk'un
16. Kay onqoy qonqaymanta hamurun.
17. Zenovia Osqhaylla awanki (zenovia)
18. chay wayna osqhaylla purín (ese joven rápido camina) (martin)
19. Noqa osqhaylla purisaq = yo caminare rápido (luz mila)
20. Chay erqe allillamanta rishan(pamela)
21. chay ñañay osqhaylla allinchan (Karen)
22. Noqa pujllay kanchaman paqarin osqhaylla purisaq(raul) yo mañana caminare rápido al estadio
23. Chay warmi runasimita atiylla yacharan Es mujer aprendió fácil el quechua (jesus)
24. noqa ñak´ayllamanta chayani
25. Diegoq wakakunan osqhaylla purinku
26. Waynakuna allinta llank’asun
27. Warmiy allinmi qashan
28. CHAQRAPI OSQHAYLLA YANAPAWANKI
29. Yachachiq payta millayta phiñakuran
30. Paolacha wasita khuyaykuylla rinqa
31. Taytay allin runan
32. Noqa puriyta mana allillamantachu munani.
33. Pabloqa susikullawan tusushan
34. Pabloqa manan susikullawanchu tusushan
35. Yachachiq kunanqa yachachishan
36. Yachachiq manan kunanchu yachachishan

D. ADVERBIO DE CANTIDAD: YUPAYCHAKUSQANMANTA HINA


SIMICHAQPA K’ASKAQNIN.

Los adverbios de cantidad modifican a un texto, a un adjetivo o


a otro adverbio le aportan información cuantitativa.
Agregando el sufijo TA al adjetivo se convierten en adverbio y
se coloca inmediatamente antes del verbo conjugado.

1. Ancha Mucho,
2. Ancha achkha demasiado, bastante
3. Achkha bastante
4. Sinch´i achkha mucho, harto
5. Pisi Poco
6. Pisilla poquito
7. Ancha pisi muy poco
8. Tukuynin todo
9. Kuchkan lamitad
10. Ch’usaq vacío
11. q’ala sin nada
12. Sapan solo
13. Machkha cuanto
14. Wakin algunos
15. Junt´a lleno
16. Chanin justo

Qhawarichiy:

Nishu
para
Askha
naranja
Naranjata askhaTA mijuni

1. Chay herq'e sapallan purishan.


2. Alqo aychata askhallañaTA mijusharan
3. qanpa wasiYKI ch’usaq kaSHAn
4. noqa awakatiTA askhata mijuni
5. Noqa Arequipapi sapallay tiyani
6. Mamaymi lawata askhata wayk’ushan
7. pay lentejasta askhata mijusharan
8. Noqaqa mijunata nishuta mijuni .
9. Noqa lentejata kuskanta rantini
10. Noqaqa añawita nishuta mijuni
11. Noqa papata sinchita rantini
12. Noqa naranjata Askhata rantini
13. Qayna p’unchay Nishuta pararqan
14. Marilyn t’antata askhata qoway= dame bastante
15. askhata qowarqanki= me diste mucho
16. Noqa pisita munani = yo quiero poco
17. Noqa sinchita tusuni= yo bailo mucho
18. Noqa pisita puñuni(Karen)
19. Noqanchis nishuta llank’anchis(Raul)

Sufijo wan:con
yo camino con martin noqa
martinwan purini
Fabiana camina con su perro Fabian
alqonwan purín

Sufijo yuq :con


Martin come pan con huevo Martin t’antata
runtuyuqta mijun noqa morayata quesoyuqta
mijuni Paula t'antata quesoyuqta mijun
Noqa ch’uñuta uchukutayuqta mijuni
Noqa T’antata Atunniyuqta Rantini turaymi aychata
papayuqta mijun paykuna t´antata qoweyuqta mijunku

E. ADVERBIO DE AFIRMACIÓN: CHIQAQMANTA SIMICHAQPA


K’ASKAQNINKUNA.
Son los que determinan el carácter afirmativo de la oración, dan
mayor énfasis en la oración.

1. Ari Si
2. Chiqan Verdad
3. Jina asi
4. jinalla así es
5. ajinapunin asi siempre es
6. sut´inta claro, verdad
7. Ch´uwancha aclarando

Hunt’a rimaykuna.

1. cheqaqchu Qosqopi parashan?. ari


2. Mariaqa manan mikhuyta munanchu?. Riki
3. hinapunin paykuna hoq warmipaq takinku
4. paykunaqa hoq warmipaq takinku? hinapunin
5. qankuna Cheqaqchu nishuta purinkichis? RIKI
6. Sut’inta rimanki: vas a hablar la verdad
7. Rosachaqa Hinapunin puñuq
8. Chay warmiqa hinapunin,puñuq
9. Cheqaqchu qan rimaranki?, riki ¿es verdad tu hablaras ?, claro, así es
10. yau Pedrucha ama llullakuychu, sut’inta rimariy
11. anchatachu munawanki?,ari :me quieres mucho?, si
12. hinapunin yachachiq Juliachaqa kusisqalla purín.

F. ADVERBIO DE NEGACIÓN: MANA CHIQAQMANTA


SIMICHAQPA K’ASKAQNIN

Son palabras que niegan la realización de una acción.


Sujeto + objeto + adv.de negacion + verbo + chu

1. Mana No
2. Manaraq Todavía
3. Ama no vas a querer
4. Nillataq tampoco
5. Manacha quizá, no creo
6. Manaña ya no
7. Amaña basta
8. Manapuni no siempre
9. Manalla no se puede

Hunt’a rimaykuna.
1. Noqa mikhunata manan munanichu.
2. Ususiy aychata manan mikhunchu.
3. Ñañayqa maNAN ñawinta maqllisqachu
4. noqanchis manan chajrata risunchu
5. Noqa HauqaypataMAN manan Purinichu
6. Noqa, asnupi manañan risaqchu.
7. Zoraidaqa ch'arkita manan munanchu (Zoraida)
8. Noqa QOsQopi manan tiyanichu (lita)
9. Lauracha clasesninchista Manaraq Haykumunchu /yaykumunchu. (Michael)
10. awichaymi añawita manañan mijunchu. (LISBETH)
11. mantay t'antaTA manan mikhunchu (katy)
12. noQa pujllaYta manaN munanichu.(lucy)
13. waway mikhunata manan wayk´unchu. (Hermer)
14. noqa intichay P’unchay manan llank'anichu...(milagros)
15. Noqa estadiupi/ PUKLLAY KANCHAPI manan pujllanichu (ilich omar)
16. Noqa phawayta manan munanichu (nora) yo no quiero correr
17. noqa sarata manan rantisaqchu( Martha)
18. Yerucha yana t’antata manan mihuYta munanchu (Rosa)
19. Juanacha añawita manan rantinchu ( Monica)
20. taytay t'antata manan munanchu(Edelmira)
21. noqa wasiYpi manan mijuniCHU (Liset)
22. ñañaymi qayna killa mana hamuranCHU(Rossmery)
23. Pay mayupi manaraq wayt'anchu(Gabriela)
24. Noqa Limata manan riymanchu(Jesica)

G. ADVERBIO DE DUDA: ISKAYAYMANTA SIMICHAQPA


K’ASKAQNINKUNA.

Son aquellas palabras que expresan incertidumbre ante la


realización de un hecho.
Sujeto + adv.de duda + objeto + verbo

1. Yaqhachá posiblemente/Tal vez, problablemente


2. Ichá Quizá
3. Nicha sera
4. Manachu acaso
5. Ajinachu asi es
6. jinachá Así será
7. jinapischá talvez sea así
8. Imaynachá como será
9. Mayqinchá cuál será
10. Kunanchá ahora será
11. Yaqha parece
12. Yaqhachus podría ser
13. Kanmanchu puede ser

Hunt’a rimaykuna.
1. Walter Imaynachá Mariawan tiyaran
2. Qan ichapaschá ankawasikama rinki
3. Noqa Hinachá suntur wasiman risaq
4. Paykuna Kunanchá k’ijllupi purinqaku

H. ADVERBIOS PROHIBITIVOS: AMA NIQ SIMICHAQPA


K’ASKAQNIN.

Son palabras que indican prohibición y se trabaja en futuro


Sujeto + objeto + adv.de prohibición + verbo + chu

Amapunin/amapuni no siempre
Amaraq todavía
Amapas aunque no
Amaña ya no

Hunt’a rimaykuna.
1. qan tutapi wasiykimanta ama lloqsinkichu.
2. kAROL CHAKAPI AMA P' ITANKICHU
3. Julio llaqtapi ama rimankichu
4. Qan wasita aman ruwankichu
5. Amaru papata amaraq mikhunkichu
6. Inti, k’ijllupi ama puriychu
7. Payqa Kunan p'unchay AMARAQ tusunqaCHU
8. Chay raymiman amapas riymanchu karan
9. Rosacha paqarin amaraq hamunkichu
10. Jose antarata amaña rantinqachu
11. Paqarin Machaqmasiywan amapuni tupasaqchu
12. Ollanta mayupi amaña pujllaychu
13. Juan, Rosataqa amapunin maskhankichu
14. Carlos, paqarin amaraq hamunkichu
15. Gabriela ñanpatapi ama pujllankichu
16. Raul orqopi amapunin purinkichu
17. hakay chimpaman amaraq riychu
18. Agustín Yachaywasipi aman mijunkichu
19. MARIA TUSUNA WASIPI AMA UJYANKICHU
20. Rafael raymiman amañapas riychu(ARMIDA)
21. Erqe ama waqankichu

Raq = todavía
Noqaraq mikhusaq = todavía yo comeré
Mariacharaq wayk’uchun = tadavia Marita que
cocine
ADVERBIO INTERROGATIVO: TAPUKUQ SIMICHAQPA
K’ASKAQNINKUNA.
I.
son los que determinan el carácter interrogativo de la oración
estos son.

Imapaq? ¿Para qué?


Imayna? ¿Cómo?
Hayk´aq? ¿Cuándo?
Imaynan? ¿Cómo es ?
Imanaqtin? ¿Por qué?
Hayk´a? ¿Cuánto?
Maypi? ¿Dónde?

Qhawarichiykuna

Hayk’aq hamunki? ¿Cuando vendrás?


Imapaq apamunki? ¿para que traeras ?
maypi tiyanki? ¿donde vives ?

Killa tukuypaq llank’ay


1. Infografía
2. Crucigrama
3. Pupuletras
4. Stkirs 10
5. Video
ALLILLANCHU KASHANKICHIS,
NOQAQ SUTIYMI LUZMILA QUISPE ATA, RUNA SIMITA QHESWA SIMI HAMUT’ANA
KURAQ SUNTURPI YACHASHANI
QHAWARIchiYKUNA
Kaypi Aquí
Chaypi allí,ahí
Karupi Lejos
Uraypi Abajo
Lloq’epi Izquierda
Pañapi Derecha
Wichaypi Arriba
Qhepapi Detrás
Ukhupi adentro
Hawapi afuera
Ñaupaqpi adelante
Chinpapi frente
Patapi encima
Chaupipi en el medio
Kayllapi justo aquí

JUNT’A RIMAYKUNA: ORACIONES


taytayQA karupin llank'an
carluscha kaypi suyawanki
Luzmila wakata mayu chinpapi michishan Mariaq mamanqa hawapi kashan
Martin qolqenta kayllapi chinkachiran
Urpiy sonqoy : gracias
Tuapanchiskama: hasta la próxima

También podría gustarte