Babel

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 45

PRIMER CONCILIO DE BABEL

EL SUR QUE A VECES SOMOS


PRIMER CONCILIO DE BABEL
El sur que a veces somos
Libro intercultural

Juan Manuel Bonilla Soto


Primera Edición 2019 Para doña Sara Soto Ortega, mi madre.
Ella me ha dado todo,
seguro esta ocurrencia la hace feliz.

Primer concilio de babel


El sur que a veces somos

DR © Juan Manuel Bonilla Soto


DR © La Nigüa
Urrutia Salcedi 1920
CDMX
DR © Taberna Libraria Editores
Plaza Tacuba Local 4,
Calle Tacuba 182, Centro,
98000, Zacatecas, Zacatecas

Urrutia Salcedo 1920


Ciudad de México

jmbonillas@gmail.com
Edición y diseño: La Nigüa

Impreso y hecho en México


I. CUANDO BABEL NOS ALCANCE

Entre otras razones, las exigencias de la posmodernidad, el vérti-


go y los delirios de su mayor verdugo, el mercado, han precipita-
do la agonía de lenguas ancestrales, llevando a muchas de ellas a
la extinción. Las razones y las formas son múltiples.
Es paradójico que en este 2019 en el que la UNESCO de-
creta y celebra el Año Internacional de las Lenguas Indígenas,
en México, país que se destaca sobre muchos otros por su gran
variedad lingüística, grandes sectores de hablantes nativos de al-
guna de las lenguas, por la razón que se quiera, no la ejerzan. Los
motivos van desde la pena a la que se les ha orillado para asumir
y vivir su riqueza étnica, su historia, sus tradiciones y cultura y, lo
que hoy me ocupa, sus idiomas.
Si los propósitos de dios en algunos actos del Génesis sólo
querían escarmentar lo que él percibió como acto supremo de so-
berbia, en los habitantes de Sinar, quienes luego de construir la-
drillos los usaron, unidos con asfalto en lugar de piedras y mezcla
levantaron una torre para ser famosos (y estar cerca de su dios)
y no ser dispersados, pero la gracia de dios los dispersó. Hoy ese
acto justiciero del Señor encuentra réplica y vigencia, de algún
modo, en nuestra realidad de hablantes.
De acuerdo a los registros del INEGI, en México se hablan,
en mayor o menor porcentaje, setenta lenguas o idiomas origina-
rios, la suma de todos ellos, identificado con un nombre, alcanzan
una cantidad de hablantes de 6 011 202 personas (de 5 años y
más) que hablan alguna lengua indígena: 2 959 064 son hom-
bres y 3 052 138 mujeres. Pero eso, tal vez sea un dato de aparien-
cia. Para validar la idea de que la dispersión bíblica decretada en
Babel nos ha alcanzado (Génesis 11:1-9) pensando solo en Mé-
xico, además de las setenta lenguas y los más de seis millones de

9
hablantes censados, hay un número de lenguas con sus usuarios ¿Y el Ombeayiiüts que hablan Yareny y los habitantes de esa
que no por menos grande, debe perderse en la referencia del dato zona lacustre de Oaxaca? En el mejor de los casos, quiero pensar
genérico. Ninguna palabra, ningún verbo se debe reducir a una otra vez, que seguramente esa lengua forma parte de alguna de
mera referencia estadística. En nuestro país tenemos también las cuatro de la familias léxicas enunciadas en los registros del
una subclasificación que a esos, tal vez muy pocos hablantes, INEGI. Pero hay otra omisión, o error, muy grave: negar o modi-
los registra como “Otras lenguas indígenas de América”, “Otras ficar el nombre que los hablantes le asignan a sus propias lenguas.
lenguas indígenas de México” o “Resto de lenguas”. La salida El Ombeayiiüts es una lengua que de acuerdo a las conside-
que el INEGI encuentra para referir esas realidades lingüísticas raciones de la UNESCO es “depositaria y portadora de cultura,
minoritarias me parece un acto de desprecio y poco rigor y, lo conocimiento, valores e identidad”, por lo tanto, es una lengua
que es más grave, la negación en la práctica de su existencia. que, al igual que todas, merece un trato serio y de respeto, que
A propósito de un libro en el que un grupo intercultural de no se tergiverse su denominación en pro de la costumbre y en
amigos hemos trabajado durante los dos últimos años, hemos contra de la corrección. Uno de los actos menos dignos es poner
descubierto de qué manera la condena de dios contra Babel ya apodos a las personas y no dirigirnos a ellos por sus nombres
casi nos alcanza. verdaderos, con toda la subjetividad que el onomástico y el san-
Una de las traductoras de poesía en este proyecto es la maes- toral conllevan o por más simpático que el sobre nombre pueda
tra en Lengua y Literatura Intercultural, Yareny Arteaga Escan- ser, no deja de ser un acto de agresión. Algo similar ocurre con
dón, originaria de una comunidad del Istmo de Tehuantepec el Ombeayiiüts.
llamada San Mateo del Mar. Como su nombre lo indica, es una Desde siempre, ellos han sido llamados “huaves” por los za-
zona lacustre, una franja de tierra relativamente pequeña, acota- potecas, que de acuerdo a los relatos, en una lucha territorial in-
da en un extremo por el Océano Pacífico y la otra por una zona de ter étnica, los desplazaron a las orillas del mar. De ahí el nombre.
lagos. En su Encuesta Intercensal 2015, el Instituto Nacional de “Huave” es una expresión peyorativa que significa “podridos en
Estadística, no da razón de la lengua que los habitantes de esa re- el lodo” o “quienes habitan en el lodo”. Los habitantes de esas
gión istmeña de Oaxaca habla. O, para ser muy precisos, lo hace, zonas se asumen como integrantes de la cultura Ikoots y su len-
pero no con el nombre que le corresponde, pecado aun mayor. gua es el Ombeayiiüts. Hace algunos años iniciaron una cruzado
Esa entidad del sur de la república, como sabemos, concen- con el fin de que se les respete y reconozca su condición cultural.
tra la mayor diversidad lingüística de México y la mayor cantidad Que su lengua sea referida con el nombre que debe ser y no con
de hablantes. Para clasificarlo, el Instituto tal vez siga un criterio ocurrencias.
demográfico y nada más registre los idiomas que agrupan a un Una demostración de que ellos tienen conciencia de su valor
número mayor de usuarios. Entonces, en ese reporte de hablan- cultural y la importancia de su lengua y que es necesario interac-
tes, sólo figuran cuatro lenguas, quiero pensar que se trata de tuar de manera intercultural con otras culturas y otras lenguas,
familias léxicas, estas son: Lenguas zapotecas, Lenguas mixtecas, para conjurar la maldición de Babel, es que por medio de Yareny
Mazateco y Mixe. Arteaga se suman a este proyecto de poesía intercultural llamado:

10 11
PRIMER CONCILIO DE BABEL El sur que a veces somos. cercana con las lenguas son entendibles, pero parte de la inten-
Aaga ncherek ngiaj ikoots. ción de esta coincidencia intercultural de las lenguas, es que lo
No sólo el caso de la lengua de Yareny enfrenta esa variante hagamos a partir de cómo sus hablantes lo sienten y lo viven.
de desprecio. En el norte del país, en Sinaloa, son cuatro familias Insistir en la necesidad de llamar a todo con su nombre verda-
léxicas las que predominan, las que se nombran y se registran, dero es un intento más por redimir la unidad inicial de Babel,
pero se deja de lado la realidad etnoevolutiva de sus hablantes, los que las lenguas recuperen su esplendor y, si no la unidad, sí la
desplazamientos poblacionales y las mezclas entre lenguas para armonía.
resolver exigencias pragmáticas de comunicación.
Jesús Silvestre Armenta Angulo es locutor, compositor, tra-
ductor y promotor cultural. Su lengua el yoreme y, al igual que II. LOS COMOS
el ombeaiiyüts de Yareny, no figura como tal en la estadística
oficial. De acuerdo a la fuente consultada, en Sinaloa predo- La gran mayoría de traductores de este libro hemos tenido opor-
minan cuatro familias lingüísticas: el mayo, el náhuatl, el tara- tunidad de convivir en un ambiente académico de enfoque inter-
humara y el mixteco. ¿Qué ocurre con el yoreme? A pesar de cultural. Todos ellos, como alumnos de la Licenciatura Intercul-
que en distintas comunidades (Las Playas, Las Culebras, Los tural en Lengua y Literatura de la Universidad Marista. Muchos
Ángeles del Triunfo, Cubilete, entre otras, concentradas entre son bilingües, usuarios y militantes de sus lenguas originarias.
Huasave y Sinaloa de Leiva) sea la lengua que predomina, para En uno de tantos veranos surgió la idea. Con propósitos de
efectos estadísticos, tampoco existe. Por fortuna, don Jesús se fortalecer las técnicas de enseñanza de la literatura decidimos ex-
ha sumando a este afán de rescate y convivencia intercultural perimentar en la práctica con un ejercicio no tan frecuente en la
de las distintas lenguas mexicanas y modernas que se han ido práctica educativa cotidiana. Buscamos no sólo memorizar asun-
sumando. En yoreme, El sur que a veces somos, se dice: Itapo tos literarios, sino vincular esos procesos con el quehacer creativo.
quetchi nay takame. Implementamos alguna variante de taller literario al aprendizaje
En tu’un savi el título del poema que nos ha congregado es habitual. Le entramos a la creación. Le arrancamos a la epopeya
In sur ñe kuu mii yo sava y el nombre de la lengua significa “Pa- un gajo. Pedí que los alumnos que tuvieran inclinación por la
labra de la lluvia”, Alba Altamira Basurto es hablante de ella creación literaria, nos compartieran algún texto para compartir-
y, tampoco se registra en las estadísticas con ese nombre. Otro los con el resto de los estudiantes. Una de las alumnas proyectó
caso, parecido a los tres anteriores, es otra lengua del estado la chispa que dio luz a este proyecto. Rocío Carballo Hernández,
Guerrero, el me’pahha. Así la definen sus hablantes, pero en los originaria de La Montaña Baja, en Guerrero, preguntó si podía
registros figura como tlapaneco. Víctor Manuel Cantú Alberto entregar su poema en su lengua, el náhuatl. La idea fue bien-
va también en este libro y traduce El sur... de la siguiente forma: venida y a ella se sumaron otros alumnos. Pero como no todos
Njguana jayu ñajuan’lo tsi jawa. conocemos lenguas mexicanas, decidimos presentarlo en versión
Es cierto que para quien tiene una relación relativamente bilingüe: en náhuatl y español.

12 13
No faltaron quienes, sin ser escritores, no quisieron quedar sólita. Sergio Lorenzo Martínez tiene como lengua originaria
fuera de esta aventura y pidieron sumarse haciendo alguna tra- el chinanteco, es hablante bilingüe, pero no lo sabe escribir.
ducción. En ese ejercicio tuvimos de todo: poesía, cuento, can- Asegura que en su comunidad, en Veracruz, el idioma se ha
ción… El libro que logramos se llamó “VERANO, cuadernos mantenido gracias al uso frecuente de las personas, pero que
maristas de creación intercultural”. no tienen registros escritos del mismo.
Al siguiente verano, como es natural, alguien preguntó que si Un aspecto adicional que quiero destacar es que después
le daríamos continuidad a esos cuadernos y fue ahí en donde de- de que se apuntó el náhuatl de Rocío, se manifestaron dos
cidimos trabajar con un poema casi recién escrito entonces que hablantes más de la misma lengua, sólo que de Puebla y Gue-
les propuse para traducir. De inmediato hubo voces entusiastas rrero. En este momento hizo su aparición Sara Margarita,
que dijeron sí. Náhuatl, mixteco, zapoteco y tu’un savi fueron los quien ha sido una acompañante imprescindible en este pro-
primeros. A partir de ahí fue sumar. ceso, gracias a sus conocimientos de Filología y dijo que la
La idea motivo a parte de la población estudiantil y enton- solución es simple, algunas lenguas suelen tener variaciones,
ces, Sandra dijo que le gustaría participar, y al no hablaba ningu- sólo hay que presentarlas como tal. A ello obedece que en el
na lengua mexicana, lo podía traducir al italiano, luego se sumó caso mencionado, así como en el mixteco y el zapoteco ten-
Roberto quien dijo que lo podía traducir al griego antiguo… De gamos más de una versión. Se trata, pues, de variaciones de
esa manera, entre amigos que se sumaron por su propia iniciativa la misma lengua.
o que respondieron positivamente a la invitación, el número de El proceso para integrar las traducciones a lenguas moder-
lenguas se incrementó cada vez más y a las lenguas mexicanas se nas también ha tenido sus particularidades. La mayoría has sido
sumaron algunas lenguas modernas. por invitación a amigos que tienen conocimiento, dominio o
Quiero precisar que no todos tienen experiencia en tra- que alguna de ellas es su primera lengua. Después del intento
ducción. Por eso pido que no nos acerquemos a la lectura de de Sandra, que por obligaciones laborales no pudo concluir, a
esta compilación con rigor implacable. Mencionaré algunas la primera que le propuse una traducción al inglés fue a María
particularidades del proceso. Algunos de los amigos enfren- del Carmen Flores. Inmediatamente se sumó Sara Margarita,
taron dificultades porque en sus lenguas no existen palabras quien, además de traducir al ruso, nos vinculó con Yareth Gar-
precisas para trasladar algunos de los conceptos del poema cés, quien nos regaló la traducción al alemán. Zacatecanas u
original. Eso les significó grandes dudas. Convenimos ha- “uaztecas” las dos. La Providencia también contribuyó. Hace
cerlo con libertad, que la que ellos consideraran equivalente un año, Gloria de Marcos se incorporó a la universidad y ella
resolvía la situación. En otros casos, lo que se pudo hacer se encargó del italiano. Ximena Rojas, aunque no hizo traduc-
fue una escritura completamente apegada al registro escrito ción, jugó un papel importante al ponernos en contacto con
de la percepción fonética, por lo que es posible que algunos Luis Manuel Guerrero, quien hizo la traducción al francés, en
hablantes con mayores referentes pudieran descubrir alguna su variante de Quebec. En diciembre del 2018 tuve la fortuna
inconsistencia. Una de las lenguas presentó una situación in- de coincidir, gracias a la invitación de José de Jesús Sampedro,

14 15
en el “Festival Internacional de Poesía Ramón López Velarde” ESPAÑOL
con el poeta español Joan Manresa quien tiene como lengua
materna el catalán y él se encargó de hacer la traducción. Y
para concluir, dejo testimonio que las redes sociales también
jugaron un buen papel. Edgar Lyra es doctor en filosofía mo-
derna y he descubierto que compartimos algunas coincidencias
y gustos: la poesía de Lêdo Ivo, la fotografía del cielo y algún
vínculo con la educación marista. De manera generosa, como
todos los demás, él nos regaló la traducción al portugués.

III. ¿CÓMO A QUÉ TE SUENA?

Para concluir con estas referencias del proceso, quiero decir que
todavía mantengo la esperanza de que el libro pueda estar acom-
pañado de un CD con las lecturas de la mayor cantidad de tra-
ducciones para que, de esa manera, la experiencia interctultural
de la lectura sea plena al poder escuchar, al tiempo que se lee, la
interpretación del poema, por sus mismos traductores. Ese es un
placera adicional, un festín en donde la diversidad fonética tiene
la palabra. Agradezco en este particular a Kary, la magistral ope-
radora de la cabina de radio de Potencia UMA por su paciencia
y bondad en el proceso de grabación y para finalizar, agradezco
también a Ana María Estepa San Nicolás que haya distraído un
poco su atención de sus motivaciones químicas para auxiliarnos
con la edición y continuidad de los audios.

16
EL SUR QUE A VECES SOMOS

Adherida a nuestra sombra,


una rosa sin malicia
desdobla junto a nuestra suerte
el cardumen de su arraigo.
Seguimos siendo luz
sin importar la hora
y nos rige el eco de un punto cardinal
que alguna vez fue nuestro horóscopo.

El norte que habita en mi memoria


desdice el litoral atávico de su horizonte.
Mi destino, pronunciado entre las hendiduras
del semidesierto,
disuelve la algarabía de sus oráculos
en esta simultaneidad llamada sur,
el sur que a veces somos.

El sur es epicentro y patria de los tragafuego


que iluminan la niebla que nubla las arterias
de este cuadrante de la urbe.
Es una constelación cuyos presagios escurren
como los recuerdos de un decapitado injustamente.
La frontera de esta encrucijada es el gemido
de una voz que frota el nombre de alguien
en espera de un milagro.
Extraviados en su infierno,
mis fetiches transitan sin tregua de albas a crepúsculos
como si estos malabares fueran el espejo
de su temperamento.
Desde el caos en el que nos difuminamos

19
podemos ver la migración de las palomas: ¿Cuál herencia?
ya no hay tiempo para simulacros. ¿Cuál horizonte disperso en el rencor
desliza por nuestro costado
Nuestra vida es una aguja que rebota en los avatares el fantasma de algún relámpago
de una brújula pero no busca que su suerte cambie, [sin fundamento?
tan sólo busca un nombre que la deje aclimatarse
en esta ráfaga de augurios. ¿Cuál arraigo?
¿Cuál jubiló?
La geografía de nuestro tiempo divaga, ¿Cuáles votos profesados
las palomas son palabras, desde una devoción puesta en entredicho?
las parvadas este poema y sus variaciones,
nuestro vivo retrato en este punto cardinal ¿Cuál amor arroja su ímpetu
en el que ahora mismo llueve y nos deletreamos a un mar embravecido
como si fuéramos gotas de verano o de veneno. como si fueran jirones de alguna bandera
o un barlovento de hazañas
¿Quién, aparte de nosotros, [abiertas al azar
arrastra el rostro de su hemisferio, frente a las puertas de una catedral
descrito con una cantidad de grietas inexplicables, [que se derrumba?
retrato hablado en el que reconocemos el miedo que nos
acompaña, No existe horario establecido en este nudo
el fragmento de una silueta que habíamos extraviado [que nos acecha,
durante los eclipses de este siglo tampoco simetría visible ni punto de reposo:
y que había hecho de nuestra vida el verbo es una encrucijada
una obra inacabada? y su vuelo la encarnación de una libertad
que sólo conocía en sueños.
Como una llaga en lo profundo del recuerdo,
el sur es la fuente brotante
por la que los frutos cardinales
derraman esquelas y epitafios,
alguna maldición
y bastantes interrogaciones.

20 21
LENGUAS MEXICANAS
Náhuatl / Variante de La Montaña Baja, Guerrero

Rocío Carballo Hernández


Originaria dela región Montaña Baja, estado de Guerrero. Es poeta y
traductora. Estudia la Licenciatura Intercultural en Lengua y Literatu-
ra en la Universidad Marista.

SUR UAN KEMANTIKA TEJUAMEJ

Pepechitika ipan to tlajyekauil,


se xochitl uan ixkipia tlajtlakolli
kimelaua itech to yojlo
kan miak i tlaluayouan.

San ken ti tlauilmej


uan nochipa tipanti.
niman technauatia kan nojuitia
uan kemantikaj to sasanil katka.

On tlakpak uan neni ipan no nemilis

kinpojpoloua to neluayouan uan techyekana.

No ojuitl, otsajtsik ipan


tlalkueponki,
ki tlakuijkulia imajchanki on sasanilmej
ipan in tlajli itoka sur,
uan kemantika tejuamej.

Sur to xiktli niman tlalpan on kitolua tlitl

25
kitlauiluia on moxtli tlen kinpojpoloua kan tlakulolli on itlakayo uan yotijpojpolojka
titojuitia ipan in to kalpan. kuak otlayouak aman katka
In sitlalimej kitoyaua tlen kinemilia iuan otijchijchijka to tlaltikpak
Ketla tlen uelkilnamiki on mikatl xika itsontekon. se tlachijchijli uan xkeman tlami?
Kan tlajli nonamiki chojchoka Ketla uejkatlan nemilistli,
on tlajtolli kitejchikia se itoka sur ompa nemi
Kejuan akin kichatikaj itla mapano. on tlachijchijtli ompa nojuitia
kintoyaua amame niman tlajkuilolli,
Yonopojpolojke imiktlan, itla se uan xkuajli
no touaitansin nejnemi xnoteltia kan tipeua niman kan ti tlami niman miake tlajtoltin.
ken tla in ajaulli nochiua se teskatl kanpa nesi noxakatl
Sampa in uel inkita i tlanemilis. ¿ Tlen tlayokojli?
kan tlejua ojuitl nemi sankineuia ipan tlajtlakolli
Kan nochi yoijtlakau tejuame titopojpoloua peyaui totech
ok ueli ti kitaj ken patlani totomej: i tonal yejon tlasini
Xok tipantij tla sankineuia tijchiuaske. uan xkipia tlen ika?
To tlaltikpak se uitstli uan kikuepa on tlalyankuik
kejuan xineki ma no patlaiyojlo, ¿kan tlejua ineluayotl?
san kitemoua se itokatl makikaua ¿Kan tlejua oyaj?
ipan in miak nemilistli. ¿Kan tlejuamej melauak
onochijchijke?
On nomachtia tlalli aman kuak nochi poliui ¿Kantlejua ki tlasojtla niman kitemakas
on totomej aman tlatolli, atl kualantika
in nemilis tlakuilol iuan okseki itlakuiloluan. ketla kuak nokuejkuepa se pantli
on teskatl kanpa nesi noxakatl yoltika nikan kan nojuitl noso kuak ajaka
kan amantsin kiaui niman ti tonotsa
Ketla atlchipini uan xkualli (Tlapoui san kineuia
itech on ikatlatsacoa on tiopantli
¿ A kinon, okse tejuame, (uan yeuetstikaj?
kitilana ixayak iojuitl, Xonka ken tipantis ipan in ojuitl
kan yonochijchiu tlajli kueponki, (Uan tech itstika,
kan tejuame ueltikitaj kuak timajmaui ken ueltechuika, ni on tamachijtli ipan setipan:

26 27
tlajtojli uelnonamiki Náhuatl / Versión Sierra Negra, Puebla
kuak patlani ketla xsalijtika.
Manuel Cuvas
Uan san kixmatia kuak kikochita. Originario de la Sierra Negra, Puebla. Es profesor, veterinario, poeta y
traductor. Estudia la Licenciatura Intercultural en Lengua y Literatura
en la Universidad Marista.

SAN VALEHUA TALTICKPAC TILLETOKE

Pepechitoc itech to meyojyo


Sen xochitl machfiero illeliz
Totlakapa motlapova.
Kenami michime sanseka olochitoke
Nochipa ti tlachixtoke kanni
Semijkac kinankilia
San ka ye tlachias
Tlen ye semijkac oyah to tonal
Tlen tlackpac itech
Notlalnamikilis yetok
Tlen cualtzi kipalehuia tlen ye conitoc,
Nonemilis kajki kan machtlataki.
Kema kipolohua pakilistli,
Tlen teotl tech maka
Ipa ni tlacticpactli,
Tejhua mach semi tikasikamati.
Kenami miack citlalime, valuhua itla tech ilhuia,
Kenami noiki ihcuac tikilnamiki tlen se
Nokikechtjteke, tlen amo ittla okitevikiliaya.
Kan ontlami ohtli, ye no kitosneki sen tocni tehna,
Kichitoc sen tlatiochihuale.

29
Notyeyekolis michpolohua kan tlayohuatoc, Kenami tsen tzotzoltepo amo ihtla
Kan amo tlanessi, mach ticjmati kenami Ipati, noiqui yisneki kenami tsen teopancalli
Nic mohuicanakia ni yolo, Vitomi icuac itla tlamochihua.
Itech nin ovikanilistli, ti politihui Mach onca tonally, icuak itla tlamantle tech panos
Ihua kualti ti kita, yohui totome Noiki mach tsemi tikita, mach tsemi ticmati ka tikate,
Mach ocvelist timaviltitoske. Yehuatzi ye ome ohtli
To nemilis sin maviltictoc, mach veli kipatla ni yelis, Kenami kajkahtoc patlanilistli,
San kitemohua sen tokaitl, kan momatis itech Ojsemi onezki, san itech temictli onikishmatia.
Nin kuali tlanexilistli.
Machokitilistli tonemilis, totlajtol kenami totome,
Kualtzi tlajtoli, kenami miac totome,
Tosenomatka kan tikatte kenami kuali atl,
Ihua valehua amo.
Aki noj se kixolanna ni nemilis,
Kenami miach kipia netekepacholli
Kan tikita majmovilistli,
Sekintzi to meyoyo oticpoloke kan tlayohualistli,
Tlen okichi ihtic tonemilis sen tlamantli
Tlen amo ajzitoc.
Sen netekepacholli tle kajki
Itech sen tocjni, kichihua miac tlacuilolistli
Pampa aki amo ojtohua xitoj,
Valehua tlapohua tlatiochivaltacjtolli,
Ocjsemi mictlantlatlli.
Tlan tech katevilia, kan tech onkajkava yejho,
Kualankayotl tlen totech panohua,
Kenanmi tsen ejecatl.
¿kan ollaj?
¿katli pakilistli?
¿katli, tlen no tlapo ika miac tlaneltokalistli?
Kenami icuack tlasotlalistli
Ticj tlaviscohua, itech miac atl,

30 31
Náhuatl / Variante La Montaña Alta, Guerrero Ipan in punto cardenal monamikij ojme uan nauati yakaj choka,
Se toskitl kitokayitia yakaj
Jorge Ruiz Ramírez Uan kichia itlaj kuali mapano.
Originario del estado de Guerrero. Es hablante bilingüe y traductor. Polijtoke ne tlatsintla,
Estudia la Licenciatura Intercultural en Lengua y Literatura en la Uni- Uan nikineltoka panoj uan xmoteltia kuak tlanesi uan kuak peua
versidad Marista tlayoua
yejuin ajauilemej nokej teskatl ikualanilis.
Ipan in tlaxixintok ti mopojpoloua
Ti ueli tikita kenejki yauej uilomej:
IN SUR UAN KEMANTIKA TI TEJUAMEJ Xok uielis nikan ti nemiske.
To yolistli yejua se uitstli kampa tsikuini uan in mopatlatokej.
Salijtika ipam to tlaseual,
Se xochitl uan xkipia tlajtlakoli Pan in tlatemouilistli uan xkichia mamopatla, San kitlachilia se
Mopatlaua san seka to tonal tokayotl makauili ma tlasalo inelguayo
In miyek ineluayo. Ipan in ajkamalakotl aun tlanenextilmej.
Nomaj titlemej
xtech ajmana tonali Amaj in tlaltikpaktli mopojpoloua,
uan techojuimaka se punto cardenal Uilomej amaj tlajtolme,
sepa okatka to tonal Totomej yejuin tlakuikatl uan mopatlatokej,
In tlaiskopinali ipan yejuin punto cardenal
in norte uan chanti ipan no tlamachilis Kampa amaj kiyaui ti tlajtoua
in patlahuak ojtli otechkajteuilijke totajueuentsitsiua Nokej se chipinili ipan in kiyauilistli uan tlamo se mikipajtli.
no tonal, okijtojke pan in tsayanki tlaluaktok,
xijxitoni pan in tetsilijtok tlanenextili ¿tejuamej, amaj akinon ijke noijki,
san seka motokayotia sur, Kitilanaj in tlalkikpaktli?
in sur uan kemantika ti tejuame. Ika in tlajtolmej kampa xtlaj momati,
Tlemachijchijketl tlajkotlaltikpaktli sur, nikan chanti uan kikuaj Ika totlajtol tikmati ka in teixcopintli uan timonextia ika in tlamo-
tletl mojtili uan techmayana,
uan kitlauiluia in ayauitl uan kitlayouilia ojme Ipan in tlajko tlasejka kampa otikpolojke
Ipan in kalpan. Ipan in Tlayouilistli kampa tinemij
Kampa mo manaj sitlamej nesi se tejtetsauistli Uan okichijchi ika to yolistli
Moilnamiki in tlajtlakoli kampa se tlakatl okitsontekilijke itsonteko. Se tekio uan xokitlamiti?

32 33
Nokej se kokolistli ijkik in tlailnamikilistli, Zapoteco Alto
Ipan in sur peua tlakati
Uelika in tlakilo Norma Basilio Agustín
Kixinia tomin uan tokayomej, Originaria de Santa María Quiegolani, Oaxaca. Es poeta y traductora.
Kanaj se tlajuili Estudia la Licenciatura Intercultural en Lengua y literatura en la Uni-
Uan miyak ajmantli. versidad Marista

¿Tlen kajteuilistli?
Tlen uejka oxito in tlauelistli
Ualuetsi topaj KOO KIĘS LYUU NE UN HOR NAK BEE.
Itlajtlen kampa tlapetlani
Xika nelguayotl? Gue dipo’o rú’u xhheblab
Zeeg te kię ross mal de to
¿Tlen neluayotl? Rchhiloo koo rsuert bee
¿Tlen pakilistli? Let nee ral męl nud iru maa
¿Tlen tsioyomej omochijchijke Nak bee te bníí
Ipan in tlaneltokilistli? Cuskierte hor
Tlen kitlasojtla kitlajkali Nakoo zeek ne rkee teb koo kięs lyuu
Kampa kualantok miyek atl Nee wakoo xhembe teb tir
Nokej itlake pajmitl
Ka kampa uits yejyekatl Zteb koo ne nuu ne rleblexnoo
Ixpan se teopan uan uestika? Zek nak nistoo ñou, nat rxhin noo
Rsedoo xhkiel nbanoo let ne bet yęt
Xnemi se ojtli kampa salijtok in punto cardenal Nu hor rneb disme loo men nsin
Xtlaj uan setitika uan xmolinia: Ne rak’oo te hor koo kięs lyuu
In tokayotl yejua kampa monamiki Koo kięs lyuu ne un hor nak bee.
patlani uan nemi xika ajmantli
Okixmatia san ika tlatenmikilistli. Koo kięs lyuu ne nak groltee ne reeb kíí
‘Koo kięs lyuu ne nu hor nakbee Rkau bní lo bęu lo kib
Nakoo te kięs nxhoo.
Let nee rleen męl rsat men
Rnelexchh bee te men ne urug xhtoo.

34 35
Nee rzhaa te men tee la men Rzheuu sek nak men ne reet
Let nee ria’al lyuu rzhęl ne reptzha men. Rka’a laa men ruu ba’
Ndal nee rnebdis men.
Uyab bee lo gíi Ko’o ne’e urud men
Te mon nee ruii men ne rienil lyuu Ko’o ne’e ñan ruii men ko’ kięs lyuu
Zęk nak te kiéwan nee rlebaa men Rdoboo ko bee
Let nee riuu ne roont men dis Te mnchhee nee rluu nguzíi
Ruiib chhe le męr riaa Ne yat rzoon
Yat tiemp pur rkedeu
Ko’o ne’e rlan men te lugar
Xkięl nbanbee nakoo te kiętsgux Ko’o rxhilen men
Nee rieuu ne ixhaadet rsuertoo Ko’o nee xhhe ne’e rzhad men orne
Rieu te láá men nee ixhadoo Rníi men yrau.
Mee re’e rxhado te ne ‘e gak
Horne rlaa no’o te
Iraa ne’e rape orre zau zheree zheroo Nistóo ne nchheb
Męr nak díis ne rnib Zek nak orne rdee vuel tee bander
Ndal díis rnib kięs lyuu re’e U zek zhaat mee chhe rla’a men te cos
Xhenbee nak ko’o kięs re’e Orne rialo’o
Nak bee tebruu nis, orne rak ney noo le nguaán Por lo te igláa nee rap idoo rkeyuu
Yat hor ne rbil te bguu
Txhux bel ne latbee Ne rde’e ndaal vuelt
Rka’ ngaa chhu clóo Yat pesee yníi te cos ne na’a
Zek nak te bii bee ne nantbee Vere rxhaalo’o men
Zek rzaa men, nee rxheem Re’e xhebeu orne raa ‘loo
Men ne xhenaal Rnebey noo we nonchhe lo mkal
Te blaa ne ñó’o let nee uyaboo
Ne reeg nkeeb yis re’e
Te cos nee rla’a men rialdo’o
Men ne rzaak te guilnaa ne unelechh men
Ko kięs lyuu rdaa nis
Rkaa neshh ko’o Kięs lyuu

36 37
Zapoteco Bajo Como me naa recuerda de tep decapitado sin nivetii
La frontera va dii arquisama gaa arcalistia ma tep
Sobeida Cruz de tep diss me arnii shlea tep miinn
Originaria del estado de Oaxaca. Es poeta y traductora. Estudia la Li- Me arveas tep milagra
cenciatura Intercultural en Lengua y literatura en la Universidad Ma-
rista. Nitmaa gabiuu
di fetiches arteima sin tregua de albas a crepusculo
como si ndee malabares naacmaa guihuaann
Desh temperamentna
EL SUR QUE NAC CUEE’ NAC NAA’ Desde el caos que raudeasno
sauu riedn sha arsiab palom steb ahuguear
Adherida naa dish shimblean vaa yadi tiemp para simulacros
tep guiee sin gausaab
ndee dish cuendt di shisuertna Dish vidna naama na tep guiiss que archass en los avatares
el cardumen de shii arraigo de tep brújula pero nadme me riee que shii suerte dsia
Tega nacgno guii nadamas riebma tep bleaa que dedma aclimatarse
sinque nii’ distiaan paa’hor En esta ráfaga de augurios
y lo que me sonauna es el eco del punt cardinauo
Y que tep cuee gume dish horóscopo. Dish geografiend de dish tiemna divaga
me seou palomma disme
El norte que ndee lean di yeca me seou nguiña poema reme y rii same
Arnitme el litoral me tiemp de su horizonte dish retradno naa punt cardinal ree’
Di suerta, arnii entre las hendiduras en el que naamp riab guiee y nos adeletreamos
del mnet desierta Como si naagno nmnii de leeand o de venenn
arsnitma la algarabía de shii oráculos
en esta simultaneidad me artseleand sur ¿chuu , aparte de nondn,
el sur que naac cuee nacnaa. saanoo laa de su hemisferio
Descrito con tep cantidaa de grietas me name gau nnit
El sur ramee’ naa’ el epicentro y la patria de los que me reapgui retrad hablado en el que ried cos me arsiebno que nauno
que me arlie iluminar la biee me arsau la arterias el fragmento de tep bleea que me shagno que banno sidno
De escuadrant de la urbe durante me biaula nbuus de nieer
Tepsi constelación me naa presagios oscurren y que bliend de dish vidnaa

38 39
Tep obra que na me ardeb? Mixteco
Como tep llaga en lo mas guiad del recuerdo
el sur es badi arneas brotante Nazaria Rafael García
por la que los cuaant cardinales Originaria de la Montaña Alta, Guerrero. Es poeta y traductora. Licen-
arshema diis y epitafios ciada en Lengua y Literatura Intercultural por la Universidad Marista.
tal ves tep coos maau nauma
Y cantidaa niptisma

¿Paa herencia? ÑAÁ CHININUN, ÑA SAVA, KUYO


Paa horizont disperso en el gausidis
ardied por dish cueant Kani ñá, yoo, kundatií yoo,
shimblea de algun relámpago In ita ña va´vá
sin fundament? Ndakani yo, ña inikachi xi´in ña va´a
Ña vi´í ña, ndakú.
¿paa arraigo? Ña kua´a, yoo kuu yoo ñu´u
¿paa jubilo? Ni koo xa´a vi ña ta ku ka ñu´ú
¿paa vot profesados Taa sana´a ña tuni xa´a ña yúví
desde tep devoción godmaa entre gaudiis? Ña in kivi kuña kuenda yoo tuní ndiví.
¿paa amor arraou su impetu
a tep nis da embravecido Ña chi ninun ña iyo ña xini tuniyu
como si namaa jirones de tep bander Ña íyo ña tu,tun thyakuí, ra xaka, nun na nuta´ví ta´an thyakuí
o tep barlovento de hazañas xi´in ndivi.
nchauma al cualquier Ña ku yu,u ka´an yu, xa´a ña ka´ndi
laa rii puerta de tep catedral Ña ma´ñun ña nu ichi,
[me va me riab? Sasaña ta´a na yúvi ñe ni ka´an na xa´a ta yachi.
Ñe yo´o chi nani yuva sí´i chi ninun,
Yadi horario me va god lagude Ñe chini nun ku´u miyoo.
[que me naulend,
tampoco simetría me nidlee ni punt de garsideais: Ñe chini nun, kuvi xa´a ña yuvi nu iyo ña kandí´i ta ña ñuu ña
el verbo me na tep escrucijada xaxi ñu´un,
y ishcarsiabma la encarnacion de tep libertdad Ku ña ndaye´e ña nu víko ta ndoñu´un ña xi´in ñu´un
que nadamas arsilama en eshcauma. Ñe yo´o ku kumi ñuún.

40 41
Ka kuña kimi ndíví xí´i ñaká taxiña tuni ñe kú In ña va´a ñe ni ndí´i ?
Tandaka´a yo xa´a in na thyatha xinin, in ña siki. Ta iyo ña ku´vi ini yo ra nda ka´a yo,
Ñe nu xa´a ñun ña yo´o nu távi ta´a íchi nuu ka´a, Ña chininu kuvi ña ñava´a ña xa´a un
In tachi ñe ndie ni ya kiví in na Ña ka kuvi ña taxi ña ñe va´a xa´a ña yuvi
ña ndatun ña in ña va´a. Ña ka kuví ña xaxa na tu´u,
ta ka´a na tun, ñá va´a
na ni ndo ñu´u xitun, Ña vi´i nda ka´tu´un.
ña in ña va´a ña koó un ñu´ú ndisu taxi ña tachi te tuvi
te iyo ñe yo´o kóni yuña ndaki´ín yu ña ta kúva iyo in yuutata ¿Ndia ke va´a?
ña ta iyo ta mí tu´un yuví. ¿ndia ke ndatani ñe sáa
te yáchi va´a ni xiyo tiaku nu ya´a ñe iyo xa ka´a ndu´u
kuvi kuni yo ta nuu sa´a vali ri ke inka ñuú: Ñe ñáa ñe in ña ye´e
ko ka kivi ñe sanda kuúa. Koo in ña va´a?

Ña tiaku yo ta iyo in tiku lo´o iyo nda nama ña, tiaku yo, ¿ndia ke vi´i ka?
Ñe in ña´a va´a sana´a yu nu ku,´un yo ndí su kue nda nduku ña ¿ndia ke sandií?
va´a nama, Ndiaté ku voto na sandí´i
Ta kua ndanduku ña in kivi ñana ndaku ña ta iyo ña kaan Kue kundani na xi´i ?
Ñe yo´o ñe tachi ñe thye vaxi taxi ña ku´va ña va´a xi´in ña va´á.
¿Ndiaté ke kuni na nduku na ña va´a
Tutu ña ka´a xa´a yo ña iyo vichin kue vi ka´a ña, Na ku´un na un tia kuií ña na sakue´e na
ti saa vali ku mi ri tu´un, Ña ta iyo in ña xinu nuu ña in ti koto ií
Ña ka kuvi ña ka´a xa´a in tu´un ta nama ñe, a in nu vaxi tachi na kue´e
Ñe thyaku na´na yoo ñe yo´o kuvi in tuni Nuna ña va´a nda ni´i ta´a yo
Ña kuvi in mia taka´a ku savi ña ka kumi ña ka´a yo in tu´un nu ye´e in ve´e ñu´u
Ta ku´va iyo in nduú savi a in táta. Ña nduva?

¿yo, kumi inka na, ña nu,u yo´o Kue iyo in tutu ñe ke´e yo ñe kuvi ndachi kayo in ña, ñe kixa xa´a
Ñe ka ñu´u na nuu ñe ka´a xa´a yuví, ña yuvi
Ña ka kuvi ña ndatha na in ña iyo xa´a ña yuvi Ña ka ki´in yu kuenda
ndisú kue kundani na nixa ndatu´un na xa´a ña, Ña ka tava yo ku´va ra xini yo in tuni ñe nda ki´in ndié:
Na´na ñe ka´ña nda kuni yo ña iyu´vi yo ña iyo xi´in yo, Ñe tu´un lo´o ña ta´vi ta´a
Ñe tu´u yo´o ka´a ña xa´a in ña sana´a ñe sando ñu´u yo
Ta nda ku ta´a yo xi´in ñuú ñe kuiya yo´o , ta kuva iyo yo tiakuyo
43
Xi´in ña ndachí in ña va´a Tu’un savi / Palabra de lluvia
Ñe takua xini ña in ña kuni yo.
Alba Altamirano
Originaria del estado de Guerrero. Es poeta y traductora. Estudia la
Licenciatura Intercultural en Lengua y Literatura en la Universidad
Marista.

IN SUR ÑE KUU MII YO SAVA

Xi,in xikona,añu yo ndaki ta,an


In ita rosaa ñe koo ña va,a xi,in
Xi,in ndiatu yoo ndatanu
Nuu ndakitan ndi,i tio,o ña.
Saa luz kuvi va yo
Ndia ka mii ora va
In xiyo va ke xan,andia chiñu nuu yo
Ña ndixiyo nuñu yo in tiempo

Chi norte iyo ixan xini yu


Ndia nuu ñu,u yata ñe iyo yu,u itia .
Kii kuiya yu, ka,an ña tiañu yavi vali
Nuu ñuu vali ñaa ndachi.
Ndakava nuu tachi nuñu ñe
Nu kana ña nani sur yo, o
in sur ñe kuu mii yo sava.

Chi sur kuvi ma,añu xi,in nu kaku na koko ñu,u


Ña sanda ye,e vikoo ñ asa ñaa
In xiyo un iyo ñuu yoo.
in i,na que sanana ñ ata iyo in ra tia

44 45
ra xa xa,anina sa iyo ñe. ña xa ndoyo, te ku ñaan un ñu,u tiempo
ñande yo vichin, ñe ikan savi kii kuiya yo
Xa,añu nuu kava nuu ta,an ra ndia ni kii ndi,i xa,a ña
Tachi indaa na ndiatu in ta iyo te vaxi ña ndaka,an yo,
Ña va, a. in itia ra kandita ku un ndee yo
chi nu kaku takundi,i ña va,a
Ndoyo ñe ndiaya ña, ndo,o yo, ndia inda na ka,an chi,iña
Mi ndiana yu ke xika te tuvi xa,a yo ra kua,a ni ña ndatu,un yo.
In sa te kuaaa
In ta ku,u va ta iyo yuu tata Ndia ña,a ke ndi ndo xi,in yo?
nu nda nana mi ña Ndia mi xiyo ken di ndutia
ndia nuu ndi,i xa,a ña ndoyo yo Ña kuachi ini yo, sava ra in
kuvi kuto,oni yo ndixa ndanama paloma Yachin xitia va yo ya,a inda
ra taxi ka ñe tiempo tandoso yo ña. Ña ndii?
Kii kuiya yo ra ta iyo in tiku ña xinunu
Nuu tundo,o ñuu ndaku sa iyo ña Ndia ña ku tio,o yo?
Ndi su kue nduku ña na nama ndiatu ña Ndia ña ke kusi ini yo xi,in?
Chi takua in kivi va ñe ke nduku ña Ndia ña ke ndikaxin yo, ra xa
Va,a na ndakaanña takundi Ndiatu yo ñe xi,in in tu,un to,o
Tachi ndiatu ña vaxi Ra ndatu,un yo ñe xi,in n ata,an yo?
Ndia ña ku,uvi ini yo ke kata,an
Ña,a ndichi ñe kavi tiempo yo ra nama va ñe Xi,in in tia ñu,u ra xakue,e
Paloma val ira tu,un va kuvi ri, In ta ku,va kava in tikoto yii
Kiti ndachi ku tu,un nduvi yo,o xi,in ña sakanu ña, na,ana tiaku A in tachi kue,e
yo ke ndichi xiyo yo,o ( nda nuña sana va ñe
Un kuun ña ra xitondia yo mi yo Xito ndia ye,e in vechiñu
Ta iyo in tina,anu ña tiempo kui a ta iyo in ña,a ñe xa,ani. ( ñe ndikava?

Yo ka kuna kañuu nuu ñu,u nu ndita yo Koo hora ndiavi yo un un,uni yo yo,o
Nu kua,an kuiin ña kundani yo xa,a? ( ra kin,in ñe cuenta ama kani ñe yo,
in na,ana nu ndakuni yo in tu,un iyo Ra kuvi kuni yo ña ni koo un ndakindie ña
ña xika xi,in yo, in ña,a ñu kuñu yoo Tu,un yo ra in cruci va kuvi ña

46 47
Ra te ndachi ñ ara ndatiaku in nda na ndasi Ombeayiiüts
Na xini ta,an yo xi,in talua te ixani va yo.
Yareny Arteaga Escandón
Originaria de San Mateo del Mar, región Itsmo, Oaxaca. Es poeta y
traductora. Maestra en Lengua y Literatura Intercultural por la Uni-
versidad Marista.

AAGA NCHEREK NGIAJ IKOOTS

Almakieb mindiweats,
nop mbaj ngomajiür memech
awünd kojniüw nieng ajneajiüts
niüng üch ponongomoots.
Aliünd marangats raan
meawan ajüy teat nüt
wüx matiib mi tiejtats
atmiünd üch majawaats leaw aliek.

Aaga iünd akül tiel xi mal


ndoj mapiüng nganüy ngomaneam leaw la mong.
Leaw atüch xik, andearak tiül mi ndorop
nawag iüt,
üch ndrom apak omeatsaran niüng akül teat Dios,
aaga nganüy üjchiets manüt ncherek,
aaga ncherek ngiaj ikoots.

Aaga ncherek ayaj akül pinowan niüng apoticheran kwet,


üch ram niüng pojniüw among mikejiüts
tiül aaga kiriw kiaja xiyay aküleran.
Noik ponong okas niüng apiüng leaw aliek ajtiinch tiüt

48 49
atnej aaga akül teomalats wüx tajawats nandojkich omal. meawan atsaram müm kaw
Niüng ndoj aaga angocheyej ayaj wüx mapajaran aaga ayaj tiül mi vida jats
noik nandearak niüng andeak mi nüt aljane ngomatüch palama?
tengeal makül noik najneaj aliük. Atnej noik nekoy akül tiel omalats,
Aaga ncherek ayaj niüng wijkiaw
Ndronots niüng akül mi nemejchiüts kos aaga aong atiib mitiejtatsa
leaw sandiüm ajüy imiünd wüx teaam nchejmbaw ndoj wüx üch majtinch tiüt xiyay niüng ajngot jane landeow,
teaam pojniünw atnej narangüch
atnej meawan ajküw ayajküw cheeig nejiw ngomatüch majawats neol.
wüx apatüw.
Imiüntiül ajküyeran niüng teandrojootsa ¿Ngün apmaküleweajkats?
axomats majawats ajlüliwe keek: ¿ngün minkiaj ngomatüch niüng ajküyiüts
langomatuch mararangats miünd. among niüng ajlüyiüts
mi ateokan ajlip tiüt?
Mi vida jats noik ndik tengal ajchik
tiül aaga atiib mitiejtas nej ngometeamayam mambealüch leaw ¿Ngün niüng aküliüts?
aliek, ¿ngün apak omeajtats?
leaw teamayam noik minüteran masap ombasaweaag ¿ngün niüng arriejtats
maküliw tiül aaga ngomajneaj küy. imiünd wüx landoj lamayariüts andeak?

Ambats ningüy ambats ningiünd niüng aküliüts, ¿Ngün andiümats alox apak nej
ajküw keek ayaj andeakats, tiül apat nanjan nadam ndek
noik ponongojow ayaj aaga nowig kam, atnej marang noik kiriw ateapteapeay
mi retrat jats ayaj atiib mi tiüjtats ngüy marang noik ncherek wüx leajkeaw meawan andiüm
niüng nganüy tengeal ajot, teombas nangaj iüm wüx tengeal ajmiük?
atnej marangaats axixix tiül mi kaw ajtep müm win.
Ngomajiür ores niüng tsajkaw aaga atiib mi tiüjtats,
¿Tiül ikootsa jane mas, Ngomaküliünd, atmiümd ngomagiür nieng xejndeaw:
anotot tiüt teombas pinowan nej, aaga ayaj niüng angocheyej
apiünguch xiyay ajiür niüng mbajkaw, ngomatüch majats ngitow, nieng ajlül kiaj apak alimon
kiaj ajawats kwane almakiejpats embolats mandüyiüts, kos ajawmiünd tiül aümeay.
noik kiriw leaw akweatiüts

50 51
Me’ phaa Inuu numbaa na ngu´mii ajguaan tsi nuxna tsina ri mariga inuu
numbaa,
Víctor Manuel Cantú Alberto Jami nuni ri marma´an akian´lo xo rí ndiya mbaa xabo gajma
Originario de la región Costa-Montaña, Guerrero. Es poeta y traductor xnduu a´juan,
Estudia la Licenciatura Intercultural en Lengua y Literatura en la Uni- Ri phuu nda numu mbajayuu ri ndeyee.
versidad Marista. Ikhijn na nawaa ga´khoo
Narathaajn mbi´yu mbaa xabo jamin
Xtathin ri mambaya.

NJGUANA JAYU ÑAJUAN’LO TSI JAWA Nindatigaa aun aguu ri na´thajn ña´jun xabo xkawi,
Nanu´gun xabo tsi mañu egoo naa´ jina ansdo xori ñaniguan ri
Ju´ma na xkamixa, matra´a ina´ ja´ni
Mba re´e majan´ akuin Tsiajkee rigun.
Ri kamaa gajma mbi´ya Ikhi´nj na ijgi nakhu ri xkahue maguma ngudií
Gajma ri mbaa nakhuu Ikhan´go magoo matiaxe na nanu´ngu ño´o mi´xiin
Nñajualoo´ xo aguu´ Nayambaa mbi´i ri marajtsin gajma ri matamindu´
Xaxna gamijua´n gua´ta ikha iduu akháa Mbi´i ri juwalo´ xo mba itso guxa ja´ni ne, numu ri phuu ge´do
najtha ñajuun ri na dxajgua ta´a akhoo´ tsina numu ne,
rujko nimbayuu mbaá mbi´i rí muyaxe lo´ náá ijgi tsina ri mu- Jamin numu ri tsi´ya mari´ku xtikhuú, endo nda´yo mbi´yu
jgolo´ khan´goo maxtaa inuu numbaa
Ri na´ne ru´wa.
najguán jaya tsina idxuu ri nar ma´a akui´n
naypatrigu ikhaa na xkua ri guajiu ri phuú tsingua´ ijgi ri maganu Inuún jubaa ri juwalo´ mbi´i naka ra non´go,
mbayo, Ño´o tsi mixa na´tha nandxagua juma kuitsun ri kama inu iyi
jami natha ri nakha ra güithaa inu numbaa yujnda´, ri´ge,
nandaoo gajma ri nikhu majkha ma ri´ga Numu ri ndajya xoo xtikualo, na´ne ru´wa jamin nuraynu iyi
ri phuu xugií náguaa gajma´n ri jaguá ikhaa ru´kho na´nii mboo Ansdo xo ri i´ñuù ru´gua ja´ñanlo´.
xabo ña´jualoo
¿Tsa imbaa naxmathaa mbi´yu inu numba ri nagüi´ta gejio, nitsi
Jaguá ijgui nímii na´ nagúma agu ri najma moyaxe xabo ido rí mañalo´ nanumun nagüitaj ne
nariga nxdaa Jamba mbi´i xtikua´lo na´thajn ri namiñalo´ jami jamba mbi´i
Ri phuu mitsaan nambita´a ne jambaa na xtia´ju nata mindu. nakhua gajma ri gami,

52 53
Ndu´ya ajnga ri mitsajn nigua´tha najkhi wajiu, ajnga ri na´tha Yoreme
xo tamba mbi´yalo´
Jesús Silvestre Armenta Angulo
Ikha ri gigüan au xoxta xo ri nethojn ja´ni ne, Originario del Ejido Las Cañadas, Guasave, Sinaloa. Es compositor,
Mbaa ri jawaá ikhi na naxpatriya ajnga ri mitsa´n, jami ri xkawe traductor, locutor y promotor cultural.
ikhan´go ri phu gijma moraxelo´.
¿ Nari maguanu ñagua ro ?
¿ nari phu tsingua
¿ Ndego´ ri phu tsingua natatsiña ri naji´na e´ne ro? xi ri nijña ITAPO QUETCHI NAY TAKAME
narakane tsitsirá, ansdo xo agu vego ja´nine edo ri narakane
¿Na numu ri phu tsiyu mata tsi´ña ri najma e´ne ro ? Jecapo naho aneme
¿ Na ri ñajun ri nadxu akian e´ne ro ? Uhepu sehua ka suhara
¿Xugi ri narajtajn nari ñaju ri phu nanigua ro? berocuta nahu lopola tehuna
¿Tsa tsi nanda xtaya ma´go akian matax´patua´an aun iya ri nahu aneme
namangu, ansdo xo ri mataxuma mba xti tsiama ro ? itapo jeva machiria
Nimba ajuan ri na´tajn wájtha ikha idu akha ri na´tajn ri magi- ka cachitapo ju taihuari
thunj, xugi naka ra nojngo´ ansdo ri wii ijgi nanojngo´ xi ri nahigui tahakana ji ahur iton nesahue
ajnga ñajun´ ri na´ne ri nagua juma ri riga na xnunda´. batnaka appo itori jiteveri

Tehueka ovinapo aneme


ata buttia hua itom suhiala
in itaihua nogi caipo a tohoja
uha pariachi
caitatuna hua atlea kame
icaha nahi nocame hargui tacame
itapo quetchi nay takame

Ka maripo machiria a bitiua buitchapo nasuco


tinieblapo bituu
ica a pueblopo nasuco
ju chocgui unili itre vitua
achisuhua coba chutiari caitame joucame

54 55
ju caraipoeavejan ama tiene gitasa itome tahua
ave jan tehuapo jia noca gitasa itom mica
gitasa itom jouhua
Autaru a kaitapo gitasa itom atayeya
in temoñom nay veroman matchugo enoco cuteyu
yeulero venaci va a calaco aun vitne in sua giteverido
pepe antiuari venaci gitasa aba jan ka suacame a joa u tapsine
intepu nau aname anua iva
ume gogco mec kaneka
itom juame en caitatuna

Itom fiapsi aituna


cabepo neane cabe ino nesaune ju jamottehuapo jaria
nave jan jue vetna java

Itom taiguavi buite


unae yoglo jiva jiahuy
ume jiosterim joevetna
ini venasi pusba bais tacana venaci
en tebigriapo te cone ento nau te juame
achisete nauaneme bahue cocosi itom johua
ave jan itom venasi
aque yuca ahipo
ju etna ume tetta bo ochi
empo vetna mauje
sisi gogaui te tavu
emgusu e tiapo
mechachi mucoca
va juame em johua
sagua venasi fiapsipo anem
ume naigu takame nau
tequipanhue imihibiapa gitasa agune

56 57
LENGUAS MODERNAS
Inglés

María del Carmen Flores García


Originaria de la Ciudad de México. Es socióloga, CoteIIcelt Teacher y
traductora.

THE SOUTH WE ARE AT TIMES.

Attached to our shadow,


a rose without wickedness
unfolds beside our fate
the mass of its influence.
We keep being light
regardless what time of the day
and the echo of a cardinal point governs us
that once was our horoscope.

The north which dwells inside my memory


clashes with the atavistic coastline of its horizon.
My destiny, pronounced between the semi-desert cracks,
dissolves the bustle of its oracles
in this simultaneity called south,
the south we are at times.
The south is epicentre and the fire eaters’ homeland who enli-
ghten the mist that blurs the arteries of this urban quadrant.
It is a constellation whose omens wring as reminiscences of an
iniquitously beheaded man.
The frontier of this crossroad is the moan
of a voice which rubs someone’s name
as hoping for a miracle.

61
Lost in its hell, a curse
my fetishes go along without respite of dawns to dusks, and numerous questions.
just as if these juggling acts were the mirror of its temper.
From the chaos in which we blur What heritage?
we can see the pigeons’ migration: What horizon dispersed in the grudge
there’s no time left for drills. Slips by our side
the ghost of a lightning
Our life is a needle that bounces in the avatars [without substance?
of a compass but does not seek its luck to change
It just seeks a name to let her settle What roots?
in this gust of auguries. What joy?
What professed vows
The geography of our time digresses, from a devotion called into question?
the doves are words,
the flocks this poem and its variations, What love hurls its impetus
Our spitting image in this cardinal point to a rough sea
In which just now rain pours and we spell ourselves as if they were shreds from a flag
as if we were summer drops or poison ones. or a windward deeds
[open randomly
Who, apart from us, In front of the doors of a cathedral
sweeps its hemisphere’s countenance, [which collapses?
described with a quantity of unfathomable cracks,
spoken portrait where we recognize the fear that escort us, There´s no stablished schedule in this knot
the extract of a silhouette which we had lost [that lurks us,
during the eclipses of this century nor visible symmetry either rest point:
and which had made of our life the verb is a crossroad
an unfinished work? and its flight the incarnation of a liberty
that I only knew in dreams.
As a sore deep inside the memories
the south is the gushing fountain
through which the cardinal seeds
spill notices and epitaphs,

62 63
Francés mes fétiches transitent sans trêve de l’aube au crépuscule
comme si ces jongles furent
Luis Manuel Guerrero Rodríguez le miroir de son tempérament.
Originario de la Ciudad de México. Estudia Relaciones Internacionales Depuis le chaos
en el Tec de Monterrey. dans lequel nous nous embrouillons nous pouvons voir
la migration des pigeons:
il n’est plus le temps des simulacres.
Notre vie est une aiguille
LE SUD QUE NOUS SOMMES DES FOIS qui rebondit sur les avatares d’une boussole
mais elle ne cherche pas
Collé à notre ombre, une rose sans malice changer sa fortune,
déplie à côté de notre fortune l’abondance de son attachement. elle ne cherche qu’un nom
Nous sommes toujours de la lumière peu importe l’heure, qui la laisse s’habituer
et on se rige par l’écho d’un point cardinal dans cette rafale d’augures.
qui fut une fois notre horoscope. La géographie de notre temps divague
Le nord qu’habite dans ma mémoire, contredit le littorale atavi- les pigeons sont des mots,
que de son horizon. les couvées cet poème
Mon destin, prononcé entre les failles du semi désert, dissout le et ses variations,
brouhaha de ses oracles notre portrait vif dans ce point cardinal
dans cette simultanéité nommé sud, le sud que nous sommes des dans lequel il pleut immédiatement
fois. et nous nous épelons
Le sud est épicentre et patrie des cracheurs de feu qui allument comme si nous étions des gouttes
la brouillard d’été et de poison.
qui voile les arteries
de ce quadrant de la ville. Qui, à part de nous,
Est une constellation, traîne le visage de son hémisphère,
dont ses présages écoulent décrit avec une quantité
comme les souvenirs d’un décapité des fissures inexplicables,
injustement. portrait parlé
La frontière de ce croisement est le gémissement d’une voix, qui dans lequel on reconnaît
frotte le prénom de quelqu’un qui attend un miracle. la peur qui nous accompagne,
Perdus dans son enfer, le fragment d’une silhouette

64 65
que nous avions perdu [ qui s’effondre?
pendant les éclipses de ce siècle
et qu’avait fait de notre vie Il n’existe pas d’horaire
une oeuvre inachevée? établie dans cet noeud
[qui nous guette,
Comme une blessure non plus symétrie visible
au fond du souvenir, non plus point de répos:
le sud est la fontaine naissante le verbe est un croisement
par laquelle les fruits cardinales et son vol l’incarnation d’une liberté
versent faire-parts de décès qui ne connaissait que des rêve.
et épitaphes,
une malédiction
et beaucoup d’interrogations.

Quel héritage?
Quel horizon dissipé
dans la rancune fait glisser
par notre côté
le fantasme d’un éclaire
[sans fondement?

Quel attachement?
Quelle joie?
Quels sont les voix prononcés
depuis une dévotion
mise en entredit?

Quel amour jette son élan


dans une mer agitée
comme si c’étaient des lambeaux
d’une drapeau
ou un côté-vent des exploits
[ouvertes au hazard
en face des portes d’une cathédrale
67
Ruso от голоса, который трясет чье-то имя
ожидая чуда.
Sara Margarita Esparza Застрявший в его аду,
Originaria de Villa García, Zacatecas. Es licenciada en letras y maestra мои фетиши путешествуют без передышки с рассвета до
en Literatura Hisanoamericana por la UAZ. сумерек
как будто это жонглирование было зеркалом
его темперамента.
Из хаоса, в котором мы исчезаем
ЮГ ЧТО ИНОГДА МЫ Мы видим миграцию голубей:
Больше нет времени на тренировки.
Придает нашей мени,
розы без зпобы Наша жизнь - это иголка, которая отскакивает в аватарах
разворачиватся всместе с нашей удачи компаса, но не ищет его удачи, чтобы измениться,
косяк его корней. просто найдите имя, которое позволяет ей акклиматизировать
Мы есть ещё света в этот всплеск очередей.
независимо от времени География нашего время отступает,
и управляем нами эхо точка основной голубу слова,
Который когда то наш гороскоп. стаи этого стихотворния и его производные,
Север, который живет в моей памяти наш живой портрет в этой кардинальной точке
демаркирует атавистическую береговую линию своего в котором прямо сейчас идет дождь, и мы заклинаем
горизонта. как будто мы летние капли или яд.
Моя судьба, произностиься между трещинами, Кто, кроме нас,
полупустыни перетащите лицо его полушария,
распускает какофонию его оракулов описанный с рядом необъяснимых трещин,
в этой одновременности, называемой югом, в котором мы осознаем страх, который сопровождает нас,
на юге что мы иногда. фрагмент силуэта, который мы потеряли
Юг - эпицентр и родина трагафуэго во время затмений этого столетия
которые освещают туман, который тушит артерии и что мы сделали с нашей жизнью
этого квадранта города. незавершенная работа?
Это созвездие, чьи предзнаменования сливаются
как воспоминания о несправедливо обезглавленной. Как глубокая рана в памяти
Границей этого перекрестка является стон юг источник прорастания

68 69
благодаря чему кардинальные плоды Alemán
прливают некрологи и эпитафии,
какое-то проклятие Yareth Garcés Loera
И довольно вопросы Originaria de la ciudad de Zacatecas. Licenciada en Lenguas extranje-
Какое наследство? ras y maestra por la UAZ.
Какой рассеянный горизонт на злопамятность
скользет по нашей стороне
призрак какой/то молнии
Без основания? DER SÜDEN, DER WIR MANCHMAL SIND
Какой корень?
Какая радость? Geklebt an unserem schatten,
eine rose ohne boshaftigkeit
Какие объявленные обеты entfaltet sich neben unserem glück
от преданности ставится под вопрос der fischschwarm seiner einwurzelung.
Какая любовь бросает свай импульс Wir sind immer noch licht
к бушующему морю egal die uhrzeit
кака будто они были клочкаму какого- то флага und uns regiert das echo von einer himmelrichtung
или ячмень подвигов die einmal unser horoskop war.
Открыватся наугад
перед дверами собора Der norden, der in meinem gedächtnis wohnt
что рушится? sagt die atavistische küste seiner horizont ab.
В этом узле нет расписания Mein schicksal, betonte zwischen
который преследует нас, den spalten der halbwüste
ни видимая симметрия, ни точка покоя: löst das gezeter seines orakels auf
глагол - это перекресток in dieser Simultaneität geheiβt süden
и его полет воплощение свободы der süder, der wir manchmal sind.
что он знал только во сне.
Der süden ist epizentrum und heimat der feuerschlucker,
dem die neben beleuchtet, die bewölken arterien
dieser quadrant der metropole.
Von sternbild deren vorzeichen entleeren
wie die erinnerungen einer zu unrecht enthaupteten.

70 71
Die grenze diesem scheideweg ist das stöhnen und das hatte unseren leben ein unvollendetes werk?
einer stimme, die den name des jemandes in warten
des wunders reibt. Wie wunde in der tiefe der erinnerung,
der süden ist ein gequellter brunnen
Verlorene in ihrer hölle, in dem, die wesentlichen fruchte
meine fetischen fahren ohne pause von tagesanbrüche bis däm- vergieβt kurze mitteilungen und epitaphe,
merungen irgendein fluch
wie diese webegungen (malabares) ein spiegel und viele fragen.
von seinem temperament waren.
Seit dem chaos, in dem wir uns vermischen ¿Welches erbe?
können wir die migration der tauben schauen:
es gibt keine zeit mehr für trugbilder. ¿Welcher horizont zestreuet in einem groll
gleitet sich in unserer seite
Unser leben ist eine nadel, die in den avatar abprallt der geist eines blitz ohne fundament?
von einem kompass, aber sucht nicht ihr glück zu verandärt,
sucht einfach einen namen in diesem windstoβ der vorzeichen, Welche einwurzelung?
der ihr sich einzugewohnt erlaubt. Welcher jubel?
Welche ausgeübte stimmen
Die geographie unserer zeit schweift ab, seit einer frommigkeit
die Tauben sind Wörter, in zweilfel gozogenen?
die vogelschwarm diese dichtung und ihre veränderungen,
unser lebendiges porträt in dieser himmelrichtung, Welche liebe wirft ihre heftigkeit
in dem jetzt gleich regnet und wir buchstabieren in einem starken see
als ob wir tropfen des sommers oder des winters waren. als ob das fetzen mancher flagge waren
oder windseit der heldentanten
Wer, auβer uns [goöffnete aufs geratewohl
zieht das gesicht ihrer hemisphäre gegenüber den türen der kathedrale
beschriebte mit einer unerklärlichen menge der runden der eistürzt?
gesprochenes porträt in dem, wir erkennen der angst, Es existiert keinen zeitplan in diesem knotenbegründeter   
der uns begleitet das fragment einer silhouette, [der uns auflauert,
das wir während der finternisse dieses jahrhunderts verloren ha- auch nicht weder sichtbare symmetrie noch ruhepunkt:
tten das verb ist ein kreuzweg

72 73
und sein flug die fleischwerdung einer freiheit Italiano
die nur in träume kannte.
Gloria de Marcos Serrano
Originaria de la Ciudad de México. Estudia Lengua y Literatura Inter-
cultural en la Universidad Marista.

IL SUD CHE A VOLTE SIAMO

Aderito alla nostra ombra,


una rosa senza malizia
si svolge accanto alla nostra fortuna
il branco delle sue radici.
Siamo ancora leggeri
non importa a che ora
e siamo echeggiati da un punto cardinale
quello era una volta il nostro oroscopo.

Il nord che vive nella mia memoria


nega la costa atavica del suo orizzonte.
Il mio destino, pronunciato tra le fessure
del semi-deserto,
dissolve la cacofonia dei suoi oracoli
in questa simultaneità chiamata sud,
il sud che a volte siamo.

Il sud è l’epicentro della pirotecnica e la patria dei vigili del fuoco


che illumina la nebbia che oscura le arterie
di questo quadrante della città.
È una costellazione i cui omaggi scorrono
come i ricordi di una decapitata ingiustamente.

74 75
Il confine di questo incrocio è il gemito Come una ferita profonda nella memoria,
da una voce che strofina il nome di qualcuno il sud è la fonte di germinazione
in attesa di un miracolo. per cui i frutti cardinali
versano necrologi ed epitaffi,
Incagliato nel suo inferno, qualche maledizione
i miei feticci viaggiano senza tregua dall’alba al tramonto e molte domande.
come se queste giocoleria fossero lo specchio
del suo temperamento. Quale eredità?
Dal caos in cui svaniamo Quale orizzonte si disperse nel rancore
Possiamo vedere la migrazione dei piccioni: scivola giù dalla nostra parte
Non c’è più tempo per le esercitazioni. il fantasma di un fulmine
[senza fondamento?
La nostra vita è un ago che rimbalza in avatar
di una bussola ma non cerca la fortuna di cambiare, Quale radice?
basta cercare un nome che la lasci acclimatare Quale ti sei ritirato?
in questa esplosione di auguri. Che voti professati
da una devozione messa in discussione?
La geografia del nostro tempo vaga,
i piccioni sono parole, Quale amore getta il suo slancio
le greggi questa poesia e le sue variazioni, a un mare in tempesta
il nostro ritratto vivente in questo punto cardinale come se fossero brandelli di qualche bandiera
in cui in questo momento piove e si scrive o una ventata di imprese
come se fossimo gocce d’estate o veleno. [aprire a caso
davanti alle porte di una cattedrale
Chi, oltre a noi, [che collassa?
trascina la faccia del suo emisfero,
descritto con una serie di crepe inspiegabili, Non c’è un programma stabilito in questo nodo cardinale
ritratto parlato in cui riconosciamo la paura che ci accompagna, [che ci insegue,
il frammento di una silhouette che avevamo perso né simmetria visibile né punto di riposo:
durante le eclissi di questo secolo il verbo è un bivio
e cosa avevamo fatto della nostra vita e il suo volo l’incarnazione di un librertad
un lavoro incompiuto? che conosceva solo nei sogni.

76 77
Portugués de uma voz que decalca o nome de alguém
a espera de um milagre.
Edgar Lyra
Originario de Río de Janeiro, Brasil. Es doctor en Filosofía Contempo- Extraviados no seu inferno,
ránea y profesor del Departamento de Filosofía da PUC-RJ. meus fetiches transitam sem trégua de auroras a crepúsculos
como se esses malabares fossem o espelho
do seu temperamento.
Do caos em que que nos desvanecemos
O SUL QUE POR VEZES SOMOS podemos ver a migração das pombas:
já não há tempo para simulacros.
Aderida à nossa a sombra,
uma rosa sem malícia Nossa vida é uma agulha que pula nos avatares
desdobra junto à nossa sorte de uma bússola, mas não busca que sua sorte mude,
o cardume de suas raízes. tão somente busca um nome que a deixe aclimatar-se
Seguimos sendo luz nesta explosão de augúrios.
sem importar a hora
e nos rege o eco de um ponto cardeal A geografia do nosso tempo divaga,
que alguma vez foi nosso horóscopo. as pombas são palavras,
O norte que habita em minha memória os rebanhos este poema y sus variações,
nega o litoral atávico do seu horizonte. nosso vivo retrato neste ponto cardeal
Meu destino, pronunciado entre as rachaduras em que que agora mesmo chove e nos soletramos
do semiárido, como se fôssemos gotas de verão ou de veneno.
dissolve a algaravia dos seus oráculos
nesta simultaneidade chamada sul, Quem, além de nós,
sul que por vezes somos. arrasta o rosto do seu hemisfério,
descrito com uma quantidade de gretas inexplicáveis,
O sul é epicentro da pirotecnia e pátria dos come-fogo retrato falado em que reconhecemos o medo que nos acompan-
que iluminam a névoa que nubla as artérias ha,
deste quadrante da cidade. fragmento de uma silhueta que havíamos perdido
É uma constelação cujos presságios escorrem durante os eclipses deste século
como lembranças de alguém injustamente decapitado. e que havia feito de nossa vida
A fronteira desta encruzilhada é o gemido uma obra inacabada?

78 79
Como uma chaga no fundo da memória, Catalán
o sul é a fonte nascente
pela qual os frutos cardeais Joan Manresa
derramam obituários e epitáfios, Originario de Palma de Mallorca, España. Es poeta, traductor, amante
alguma maldição de la música y viajero incansable.
e bastantes interrogações.

Que herança?
Que horizonte disperso em rancor EL SUD QUE A VEGADES SOM
desliza por nossa orla
o fantasma de algum relâmpago
[sem fundamento? Enganxada a la nostra ombra,
una rosa sense malícia
Que raiz? desdobla al costat de la nostra sort
Que aposentado? el banc del seu arrelament.
Que votos professados Seguim sent llum
de uma devoção posta em questão? sense importar l’hora
i ens regeix l’eco d’un punt cardinal
Que amor lança seu ímpeto que alguna vegada va ser el nostre horòscop.
a um mar revolto El nord que habita en la meva memòria
como se fossem farrapos de alguma bandeira desdiu el litoral atàvic del seu horitzó.
ou um barlavento de façanhas El meu destí, pronunciat entre les esquerdes
[abertas ao acaso del semidesert,
frente às portas de uma catedral dissol el guirigall dels seus oracles
[que se põe abaixo? en aquesta simultaneïtat anomenada sud,
el sud que de vegades som.
Não existe horário estabelecido neste nó cardeal El sud és epicentre de la pirotècnia i pàtria dels menjafoc
[que nos acossa, que il·luminen la boira que ennuvola les artèries
tampouco simetria visível nem ponto de repouso: d’aquest quadrant de la urbs.
o verbo é uma encruzilhada És una constel·lació on els presagis s’escorren
e seu voo a encarnação de uma liberdade com els records d’un decapitat injustament.
que só conhecia em sonhos. La frontera d’aquesta cruïlla és el gemec

80 81
d’una veu que frega el nom d’algú i bastants interrogacions.
tot esperant un miracle. Quina herència?
Extraviats en el seu infern, Quin horitzó dispers en el rancor
els meus fetitxes transiten sense treva d’albes a crepuscles llisca pel nostre costat
com si aquests malabars fossin el mirall el fantasma d’algun llampec           
del seu temperament. [Sense fonament?
Des del caos en què ens difuminem Quin arrelament?
podem veure la migració dels coloms: Quin goig?
ja no hi ha temps per a simulacres. Quins vots professats
La nostra vida és una agulla que rebota en els avatars des d’una devoció posada en dubte?
d’una brúixola però no cerca que la seva sort canviï, Quin amor llança el seu ímpetu
tan sols cerca un nom que la deixi aclimatar a un mar embravit
en aquesta ràfega d’uguris. com si fossin bocins d’alguna bandera
La geografia del nostre temps divaga, o un sobrevent de gestes          
els coloms són paraules, [Obertes a l’atzar
els estols d’aquest poema i les seves variacions, davant de les portes d’una catedral     
el nostre viu retrat en aquest punt cardinal [Que s’esfondra?
en el qual ara mateix plou i ens lletregem No hi ha horari establert en aquest nus cardinal          
com si fóssim gotes d’estiu o de verí. [Que ens aguaita,
Qui, a part de nosaltres, tampoc simetria visible ni punt de repòs:
arrossega el rostre del seu hemisferi, el verb és una cruïlla
descrit amb una quantitat d’esquerdes inexplicables, i el seu vol l’encarnació d’una llibertat
retrat parlat en el qual reconeixem la por que ens acompanya, que només coneixia en somnis.
el fragment d’una silueta que havíem extraviat
durant els eclipsis d’aquest segle
i que havia fet de la nostra vida
una obra inacabada?
Com una nafra en el profund del record,
el sud és la font brollant
per la qual els fruits cardinals
vessen esqueles i epitafis,
alguna maledicció

82 83
ÍNDICE

CUANDO BABEL NOS ALCANCE 9

ESPAÑOL 17

LENGUAS MEXICANAS
Náhuatl / Variante de La Montaña Baja, Guerrero 25
Náhuatl / Versión Sierra Negra, Puebla 29
Náhuatl / Variante La Montaña Alta, Guerrero 32
Zapoteco Alto 35
Zapoteco Bajo 38
Mixteco 41
Tu’un savi / Palabra de lluvia 45
Ombeayiiüts 49
Me’ phaa 52
Yoreme 55

LENGUAS MODERNAS
Inglés 61
Francés 64
Ruso 68
Alemán 71
Italiano 75
Portugués 78
Catalán 81
PRIMER CONCILIO DE BABEL
El sur que a veces somos
de Juan Manuel Bonilla Soto

se terminó de imprimir en septiembre de 2019


Iztapalapa, CDMX

También podría gustarte