Aizpurgi

Aizpurgi
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko aireko ikuspegia, 2020. urtean
Kokapena
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Eskualdea	Pirinioak
Udalerria	Nabaskoze
Administrazioa
Mota	kontzeju
Izen ofiziala	Aspurz
Posta kodea	31450
Herritarra	aizpurgitar
Geografia
Koordenatuak	42°43′23″N 1°09′18″W
Azalera	23,08 km²
Garaiera	623 metro
Distantzia	56,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	21 (2021)

Aizpurgi Nabaskoze almiranterriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioak eskualdean.

2021 urtean 21 biztanle zituen.

Bertako biztanleak aizpurgitarrak dira.

Izena

Aizpurgi toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Aspurz
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Aspurz

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Aspurzi (1042)
• Aspurz (1063)
• Aspurci (1064)
• Aizpurdi (1071)
• Aizpurci (1104)
• Aspurci (1108)
• Aspurz (1199)
• Azpuruz (1234)
• Açpuruç (1234)
• Aspurç (1273)
• Aspurtz (1366)
• Aspurz (1534)
• Ayzpuruz (1587)
• Aizpuriz (1591)
• Aspurz (1802)
• Aizpurgi (1974)
• Aizpurgi (2000)

Etimologia

Mikel Belaskoren arabera, euskal itxurako izena da, baina azalpen zaila du. "Haitz" eta "buru" euskal ahotsak izenpean agertzen direla dirudi. Amaiera bat etor liteke -tze atzizki oparoarekin. Euskaltzaindiak Aizpurgi proposatu du euskara. Hiztun bakar baten ahotik jaso zen (Ezpartzaren Dionisia Garate). Ana Etxaidek ere 1961ean jaso zuen. Dokumentazio zaharrak, ordea, Aizpurtzi aipatzen du argi eta garbi.

Ezaugarriak

Armarria

Aizpurgiko armarriak honako blasoi hau du:

«

Hondo gorri batez eta aurrean hiru dorreko urrezko gaztelu bat osatuta dago, bi gurutze zuriekin goialdean, bat ezkerraldean eta bat eskuinaldean, eta hiru ilargi-erdi zuriekin, bi ezkerraldean eta bat eskuinaldean, guztiak gurutzeen azpian.

»

Geografia

Aizpurgi Nabaskoze almiranterrian barruan dago, Zaraitzu ibaiaren ibar geografikoan. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibai hau Irati ibaiaren adarra da.

Ingurune naturala eta kokapena

Nabaskozeko Almiradioa Nafarroako Foru Komunitatearen ekialdean dago. Nabaskoze kontzejuak edo almiradioburuak 636 metroko altitudea du itsas mailatik. Bere barruan bi unitate geomorfologiko handi bereizten dira: hegoaldean mendilerro bat eta iparraldean ordoki uhindu bat. Idokorriko mendilerroak Nabaskoze udalerriaren eta Gazteluberri eta Erromantzatua udalerrien arteko muga markatzen du. Mendebaldean, Idokorri gainak eta Illongo mendilerroak osatzen dute. Azken horren barruan daude San Kiriko mendia (1172 m), Monda (1281 m), Collado (1219 m) eta Borregil (1420 m). Mendilerroa Zaraitzu ibaiak mozten du zeharka, Aizpurgiko arroila eratuz. Goi-lautada uhindua udalerriaren iparraldean zabaltzen da, Zaraitzu eta Biniese ibaien artean, batez beste 790 metroko altuera du eta bi ibaien haranen artean dago zintzilik.

Klima eta landaredia

Aizpurgik klima submediterraneoa du, hego-mendebaldeko zenbait puntu izan ezik, horiek subatlantikoak baitira, eta foke eta karasol babestuak, gune mediterraneoak baitira. Urteko batez besteko tenperatura 12º eta 9 ° C artekoa da, urteko prezipitazioak 1000 eta 1400 mm artekoak, urtean 100 eta 120 egun euritsu bitartean gertatzen dira, eta ebapotranspirazio potentziala 700 eta 650 mm artekoa.

Almiranterriko baso-azaleraren % 42,6 pinu gorriak dira. Eremu hezeenetan pagoek populatzen dute, baso-azaleraren eta haritzen % 22,6, eta arroila eta karasoletan, klimatologikoki Mediterraneoko enklabeak direnak, arte artadi karraskak, % 3,4. 317 ha inguru birpopulatzekoak dira, batez ere basoko pinuak (baso-azalera osoaren % 20,2), Austriako pinu beltzak % 26,6 eta Austriako larizioak % 23,7.

Estazio meteorologikoak

Nabaskoze almiranterrian dagoen, Nabaskoze kontzejuan, itsasoaren mailatik 615 metrora, Nafarroako Gobernuak 1928n jarritako estazio meteorologikoa dago.

Datu klimatikoak (Nabaskoze, 1984-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	24.0	26.0	29.0	34.0	40.0	40.0	41.0	38.0	31.0	25.0	23.5	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.1	11.0	14.3	16.5	20.7	25.7	29.5	29.5	25.0	19.3	12.8	9.7	18.6
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.0	5.2	8.0	10.4	14.2	18.2	21.0	21.0	17.2	13.1	7.8	4.7	12.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.2	-0.7	1.7	4.2	7.7	10.6	12.5	12.4	9.4	6.8	2.7	-0.2	5.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-16.0	-13.0	-14.0	-5.0	-4.0	0.0	5.0	3.0	-1.5	-5.0	-10.0	-15.0	-16.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	86.3	77.7	73.8	107.9	79.2	66.0	38.9	39.8	62.1	103.0	113.0	88.4	936.1
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	58.0	60.0	52.0	71.5	45.0	71.5	66.0	48.0	54.0	120.0	75.0	76.0	120.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	12.4	10.9	10.4	13.1	12.1	7.8	5.2	5.2	7.9	10.7	12.9	12.0	120.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.8	2.9	1.7	0.7	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.9	1.8	11.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Errege-erreginen jaurerriaren antzinako lekua, zeinaren urteko bularra Antso VII.a Azkarra erregeak eguneratu baitzuen 1195ean, etxe bakoitzeko 4 soldatatan eta 2 olo-lapurretatan ezarriz, gehi 15 soldatako kopuru orokor bat, afari kontzeptuan; erregeak berak handik gutxira 1199n salbuetsi zituen bizilagunak solgo lan edo prestazio pertsonal guztietatik, eta gainera ezarri zuen elizgizonek ez zutela lekurik beren seme-alabentzat. Koroak ondoz ondo besterendu zuen hiribildua, Tota Errodrigitz (1234), Piarres Santxitz Mendikuekoa (1273), eta Joanes Milia Santxitz (1281); berriz ere erregeen ondarean sartua, Karlos II.a Nafarroakoak Ramiro Santxitz Arellaori 1367n esleitu zizkion bere errentak, eta, geroago, Leonor I.a Nafarroakoak Karlos Artiedakoari eman zizkion betiko 1466n. 1427an erregeari urtero ematen zitzaion bularrak 3 florin eta 4 garagar kahitze batzen zituen; gainera, bizilagunek 25 libera sendo ordaintzen zituzten Artesao eta Egurtzao terminoengatik, eta lehenxeago ustiatu zituzten 1418n.

Herriaren gainean San Joan kapera bat zegoen, Lisabeko monasterioaren mendekoa, Leireko abadiari emana 1042n, Gartzia III.a Santxitz erregeak. Era berean, Kozme eta Damen santuen ganga-dekania zegoen, Arbontzeko Santa Maria monasterioaren jabetzakoa, Leireri ere dohaintzan emandakoa 1063n; abadia horri berari gehitu zitzaion hurrengo urtean Santa Kolonbako monasterioa, Aizpurgiko arroila delakoan kokatua, alde batetik Napari eta Ugarra, eta bestetik Artesao eta Egurtzao terminoen artean.

1802an, Aizpurgi gobernatzen zuen erregeordeak izendatutako Nabaskozeko almiradioko alkateak eta herriko bizilagunen artean aukeratutako erregidoreek. 1850ean Zaraitzu ibaiaren gainean irin-errota bat zuen, eskola eta 1250 labore lapurtua; horietatik 1200 zerealetarako erabiltzen ziren, 4 bakoitzeko, eta horietatik 20 ureztatuak.

Demografia

2021 urteko erroldaren arabera 21 biztanle zituen Aizpurgik.

2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
36	37	33	33	30	35	37	33	35	33	29	28	28	28	25	24	25	24	25	20	21

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Aizpurgiko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Nabaskoze Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Nabaskoze ez-euskal-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.

Koldo Zuazok, 2010ean, Nabaskoze ez-euskal-eremuan sailkatu zen.

Izenak adierazten duen bezala, eremu honetan nafar erromantzea izan da tradizioz hitz egiten den hizkuntza, duela gutxi gaztelaniak ordezkatu duena.

Jaiak

• San Klementeko jaiak, irailaren lehengo asteburuan

Ondasun nabarmenak

• San Klemente eliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau eliza.
• Nabaskozeko San Kristobal eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Nabaskoze
• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Datuak: Q12253009
• Multimedia: Aspurz / Q12253009