Edukira joan

Asurbanipal

Wikipedia, Entziklopedia askea
Asurbanipal

Q68328971 Itzuli

K.a. 668 - K.a. 626
Asarhaddon - Ashur-etil-ilani (en) Itzuli
Asiriako errege

Bizitza
JaiotzaNinive, K.a. 685
HerrialdeaAsiria
HeriotzaNinive, K.a. 631 (53/54 urte)
Familia
AitaAsarhaddon
AmaEšar-ḫamat
Ezkontidea(k)Libbāli-šarrat (en) Itzuli
Seme-alabak
Haurrideak
LeinuaSargonid dynasty (en) Itzuli
Jarduerak
Jardueraksubiranoa eta book collector (en) Itzuli

Asurbanipal[1] (akaderaz: Aššur-bāni-apli; K.a. 669-c.K.a. 631) Asiriako erregea izan zen. Asarhaddonen semea, Tiroriak hartu zituen. Elamen eta mediarren aurka, eta Babiloniako errege zen Shamash-shum-ukin anaiaren aurka ere ibili zen borrokan, eta, hiriari su eman ondoren, azken hori bere burua hiltzera eraman zuen (K.a. 648). Elam herria menderatu zuen Susa hirian egindako lapurretan (K.a. 640). Berak zuzenean parte hartu gabeko garaipenak izan ziren horiek, gero Niniven ospatuak, gogo biziagoa erakutsi baitzuen ehizarako eta, batez ere, Niniven osatu zuen liburutegirako (zibilizazio sumertar-arkadiarreko eta babiloniarreko lan nagusiak gordetzen dituzten buztinezko 22.000 adreilu, gaur egun Londresko British Museumen daudenak).

Asarhaddon erregearen eta Ešar-ḫamat erreginaren seme eta Senakerib eta Naqi'aren biloba zen. Antzinateko erregeen artean idazten eta irakurtzen zekien bakanetako bat izateagatik da ezaguna. Asurbanipalen erregealdian, Asiriaren kultura eta boterea maila gorenera iritsi ziren, hark Niniven eraikitako jauregiak horren erakusgarri izanik.

Erregealdi horretan, Asiriaren nagusitasuna agerikoa izan zen, ez botere militarrean soilik, baizik eta kulturan eta artean ere bai. Asurbanipalek Niniveko liburutegia handiagotu zuen, informazioa modu sistematikoan jaso eta antolatu zuen lehena. Garai hartan idazkera kuneiformean idatzitako literatura guztia bildu zuen Niniven. Niniveko liburutegiko taulatxo batzuek biltzen dituzte Gilgamexen epopeiaren bertsio osoenak sumerreraz eta akaderaz. Taulatxo batzuk sumerrera-akadera hiztegi moduan erabiltzen zituzten, eta beste batzuk astronomiari eta astrologiari buruz egiten zuten hitz. Asurbanipalek hainbat berreraikitze-kanpaina ere egin zituen Babilonian. Kanpaina horien bidez, E.mes.lam tenplua zaharberritu eta E.zida tenpluan berreraiketa eta handiagotzeak egin zituen.

Alor militarrean, Asurbanipalek egindako kainpainek erakutsi zuten asiriar armada munduak inoiz ikusitako gerra-makina indartsuena bilakatu zela; hala eta guztiz ere, Asiriar inperioak haren erregealdian egin zuen Ekialde Hurbil osoa menperatzeko azken gudua, asiriarrek eskualde hartan zuten nagusitasuna amaitu egin baitzen ondoren.

Gaur egungo historiografiak kulturaren arloan egindako lanagatik du Asurbanipal gogoan batez ere. Artearen eta literaturaren bultzatzaile handia izan zen, eta berebiziko interesa zuen antzinako Mesopotamiako literatur-kulturan. Bere erregealdi luzean zehar, Asurbanipalek eskura zituen baliabide guztiak erabili zituen Niniveko liburutegia eraikitzeko. Liburutegi hau 100.000 testu baino gehiago gordetzera iritsi zen, eta zifra hau ez zen gainditu Alexandriako Liburutegia eraiki arte, hainbat mende beranduago. Gaurdaino 30.000 testu kuneiforme baino gehiago iritsi zaizkigu, eta antzinako Mesopotamiako hizkuntzari, erlijioari, literaturari eta zientziari buruzko oso informazio garrantzitsua biltzen dute. Asurbanipalen erregealdian sortutako arteak estilo eta motibo berritzaileak izan zituen, eta aurreko erregealditan sortutakoak ez duen "kalitate epikoa" du.

Greko-erromatar literatur-tradizioan Sardanapalo izena eman zioten Asurbanipali, eta, nahastuta, emakume-manerak zituen Asiriako azken errege goibel moduan ikusten zuten, eta hari leporatzen zioten haren inperioaren gainbeheraren errua. Gaur egungo asiriologoak oraindik ez daude ziur haren errua izan zen ala ez Asiriar Inperioaren gainbehera hori, Asurbanipal hil eta bi hamarkadara besterik ez zena gertatu. Edonola era, Asurbanipal Asiriako errege basatienetako bat izan zen; zibilen sarraskiak zehatz-mehatz deskribatu zituen errege bakanetako bat izan zen, eta hainbat eta hainbat metodo erabili zituen sarraski hauek burutzeko. Aditu batzuen arabera, Elamen egin zuen izugarrizko hondamendia genozidio baten parekoa izan zen. Asiriarrek arrakasta militar handia lortu zuten Asurbanipalen agindupean, eta Asiriaren erdigunetik urrun ere egin zituzten kanpainak, baina kanpaina hauetako hainbatek ez zuten emaitza positiborik izan Asiriar Inperioarentzat. Asurbanipalek ez zuen Egipto mendean mantentzea lortu, Arabian egin zituen guduek denbora eta baliabide asko erabili zituzten, eta ez zuten lurralde hori menperatzea lortu. Shamash-shum-ukin erregea garaitu ondoren Babilonia arpilatu izanak asiriarren aurkako jarrera indartzea ekarri zuen Mesopotamia hegoaldean, eta agian horrek eragina izan zuen Asurbanipal hil eta bost urtera Neobabiloniar Inperioaren sorreran.

Asurbanipalen Liburutegia sistematikoki ordenaturiko munduko lehen liburutegia izan zen. Hark agindu zuen liburutegia osatzea, eta idazlariak bidali zituen bere inperioko alde guztietara tokian tokiko tenpluetako liburutegietatik mota eta genero guztietako testuak bildu eta kopiatzera. Bildutako testu gehienak gertakari eta iragarpenen lekukotzak, pertsona eta animalia batzuen jokaerari buruzkoak, astroen mugimenduei buruzkoak eta abar ziren. Liburutegian sumerrerazko, akaderazko eta beste hizkuntzetako hiztegiak ere bazeuden, eta baita erlijio-testuak, alegiak, otoitzak eta sorginkeriak.

Guk gaur egun ezagutzen ditugun mesopotamiar istorio eta ipuin tradizional gehienak, Gilgamexen Epopeia, Enuma Elish (munduaren sorreraren babiloniar mitoa), Erra, Etanaren Mitoa eta Anzuren Epopeia, adibidez, Asurbanipalen Liburutegian egoteari esker iritsi zaizkigu gaurdaino. Asurbanipalek literaturarekiko zuen interesa erakusten zuten testuak ere bazeuden liburutegian, eta baita herri-ipuinak (Nippurgo behartsuarena adibidez, Mila gau eta bat gehiago ipuin-sortan agertzen den ipuin baten oinarri dena), eskuliburuak eta zientzia-testuak ere.

K.a. 612. urtean Ninive suntsitu zutenean, liburutegia lurperatuta geratu zen sutan zegoen Asurbanipalen jauregiko harresien azpian, eta ahazturik pasa zituen bi mila urte baino gehiago. Austen Henry Layard eta Hormuzd Rassamek atera zuten lurpetik XIX. mendean, eta George Smithen itzulpenei esker, antzinako Mesopotamiako testuak ezagunak egin ziren mundu moderno osoan. Aurkikuntza haren aurretik, oso zabaldua zegoen Biblia liburu zaharrena zela pentsatzea, aurrekaririk gabekoa. Asiriar liburutegiaren aurkikuntzak guztiz gezurtatu zuen uste hau.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Biografia Artikulu hau biografia baten zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz.