Emakumea Erdi Aroan

Komentu Kristauak ezkontzearen alternatiba dira Erdi Aroko emakumeentzat. John Everett Millais, 1858.

Emakumeak Erdi Aroan (V. mendetik XV. mendera) hainbat gizarte rol betetzen zituen: emazte, ama, nekazari, artisau, moja eta beste hainbat boteredun estatus abadesa edo erreginaren kasuetan bezala. "Emakume" kontzeptua hainbat eratan aldatu zen Erdi Aroan zehar , hainbat indarrek emakumearen eginkizuna aldatu zutelarik garai honetan zehar.

Goi Erdi Aroa (476-1000)

Emakume bat iruten, Goi Erdi Aroko jarduera klasikoa.

Erromatar Eliza Katolikoa, Erdi Aroaren eragin kultural bateratzaile handi bat izan zen, latinaren ikaskuntzaren hautaketarekin, idazketaren artearen zaintzarekin eta bere apezpiku sarearen bidez administrazio zentralizatu batekin. Historikoki, Eliza Katolikoan eta antzinako beste eliza batzuetan, apezpikuaren papera, apaizarena kasu, gizonentzat mugatuta zegoen. Orangeko lehen kontzilioak (441), diakonisak ordenatzea ere debekatu zuen, Epaoneko kontzilioak (517) eta Orléanseko Bigarren Kontzilioak (533) errepikatu zuten erabakia.

Monasterio kristaua ezarri zenean, beste rol batzuk jarri ziren emakumeen esku. V. mendetik aurrera, komentu kristauek, ezkontza eta seme-alaben hazkuntzarako bidearen alternatiba bat eskaini zuten, rol erlijioso aktiboago bat betetzeko.

Abadesak, berezko eskubidez, figura garrantzitsu bihur zitezkeen, sarri, gizon zein emakumeen monasterioen gainean gobernatuz, eta lur eta botere garrantzitsuak izanez. Hilda Whitbykoa (c. 614-680) bezalako irudiak, nazioan eta nazioartean ere eragin handia izan zuten.

Irutea, tradizionalki, garai honetako ogibide femeninoetako bat zen, hasiera batean, ardatzarekin eta txaratilaarekin egina; gorua, Goi Erdi Aroaren amaieran sartu zen.

Erdi Aroaren zati handienean, lupuluz egindako garagardoa sartu arte, garagardoaren elaborazioa, neurri handi batean, emakumeek egiten zuten; hau, etxean egin zitekeen lan modu bat zen. Gainera, emakume ezkonduek beren senarrei negozioetan laguntzea espero zen. Elkarte horiek erraztasunak ematen zituzten lanaren zati handi bat etxean edo handik gertu egiten zelako. Hala ere, senarraz bestelako negozio batean aritzen ziren emakumeen Goi Erdi Aroko adibideak erregistratu dira.

Erditzea modu informalean egiten zen, pixkanaka Behe Erdi Aroko okupazio espezializatu bihurtuz. Emakumeak askotan erditzean hiltzen ziren, baina amatasun-urteetatik bizirik ateratzen baziren, gizonak adina bizi zitezkeen, baita 70 urtera arte ere. Emakumeen bizi-itxaropena handitu egin zen Goi Erdi Aroan, elikaduraren hobekuntzaren ondorioz.

Erdi Aro klasikoa (1000-1300)

Leonor Akitaniakoa.

Leonor Akitaniakoa (1122-1204) Mendebaldeko Europako emakumerik aberats eta boteretsuenetako bat izan zen Erdi Aro klasikoan. Wace, Benoît de Sainte-Maure eta Chrétien de Troyes bezalako literatura irudien patroia izan zen. Leonor bere aitaren oinordekoa izan zen Akitaniako Dukesa eta Poitierseko kondesa suo jure bezala 15 urterekin, eta, honela, Europako neska-lagunik preziatuena bihurtu zen.

Herrad Landsbergekoa, Hildegarda Bingenekoa eta Héloïse d'Argenteuil garai honetan eragin handia izan zuten abadesak eta egileak izan ziren. Hadewijch Anbereskoa poeta eta mistikoa izan zen. Hildegarda Bingengoa eta Trota Salernokoa XII. mendean mediku idazleak izan ziren.

Konstantza, Siziliako erregina, Gaztela eta Leongo Urraka, Joana I.a Nafarroakoa, Melisenda, Jerusalemgo erregina eta haurdun zeuden beste erregina batzuk botere politikoa izan zuten.

Hiri batzuetako emakume artisauak, beren baliokide maskulinoak bezala, gremioetan antolatuta zeuden.

Emakumeak elizan duen zereginari dagokionez, Inozentzio III.a Aita Santuak honako hau idatzi zuen 1210ean: "Ez du axola Ama Birjina Santua altuago dagoen, eta, era berean, ospetsuagoa den, apostolu guztiak batera egotea baino, oraindik ez zen Ama Birjinari izan, baizik eta Apostoluei eman zizkien Jaunak Zeruetako Erresumako giltzak".

Behe Erdi Aroa (1300-1500)

Christine de Pizan eta bere semea.

Behe Erdi Aroan, Santa Katalina Sienakoa eta Santa Teresa Avilakoa bezalako emakumeek paper garrantzitsua izan zuten ideia teologikoen garapenean eta eliza barruko eztabaidan, eta beranduago Eliza Katoliko Erromatarreko doktore izendatuak izan ziren. Julian Norwich mistikoa ere esanguratsua izan zen Ingalaterran.

Elisabet I.a Gaztelakoak bere senar Fernando II.a Aragoikoarekin konbinatutako erresuma bat gobernatu zuen, eta Joana Arc-ekoak arrakastaz zuzendu zuen armada frantziarra Ehun Urteko Gerran.

Christine de Pizan Erdi Aroaren amaierako emakume idazle nabarmena izan zen. Bere Damen Hiriko Liburuak misoginia erasotzen zuen, bere Damen Hiriko Altxorrak, emakume bertutearen ideal bat eratzen zuen, printzesatik nekazariaren emaztearengana zihoazen bizitza esparruetako emakumeentzat. Printzesari emandako aholkuak gerrari aurrea hartzeko trebetasun diplomatikoak erabiltzeko gomendioa barne hartzen du:

«

Auzoko edo atzerriko printzeren batek, edozein arrazoirengatik, bere senarraren aurka gerra egin nahi badu, edo bere senarrak beste bati gerra egin nahi badio, dama onak kontu handiz aztertuko du hori, kontuan hartuta gerratik sortzen diren gaitz handiak eta krudelkeria amaigabeak, suntsipena, sarraskiak eta herrialdearen galera; emaitza, askotan, izugarria izaten da. Luze eta zabal hausnartuko du ea zerbait egin dezakeen (betiere bere senarraren ohorea gordez) gerra hau saihesteko.

»

Erdi Aroko azken mendetik aurrera, emakumeen lanari mugak ezartzen hasi ziren, eta gremioak gero eta maskulinoagoak bihurtu ziren; arrazoietako batzuk izan zitezkeen gremioen estatusa eta zeregin politikoa areagotzea eta artisau-industrien lehia gero eta handiagoa, gremioak sartzeko baldintzak gogortzera bultzatu baitzituzten. Emakumearen jabetza-eskubideak ere murrizten hasi ziren aldi horretan.

Erdi Aroko Emakumeen historiografia

Emakumeen Historiaren oinarri teorikoak aztertzerakoan, ezinbestekoa da joera historiografiko nagusien gainean aritzea. Kasu honetan joerak feministak dira, nahiz eta honen barruan aldaerak izan daitezken, batzuk jada aski finkatuak eta besteak ikerketa ildo berrien artean garrantzia irabazten ari direnak.

Berdintasunaren feminismoa

Aipatu beharreko lehen joera, egun hedatuen dagoena, berdintasunaren feminismoa litzateke. Esan daiteke joera honek XVIII.mendean duela jatorria; Ilustrazioan hasi eta sufragismoarekin eman zituen bere hurrengo urratsak. Beronen funtsa da analisiaren oinarrian beti generoa dagoela, horrela gizon eta emakumeen arteko errealitate sozial desberdinak agerian utziz eta hauek salatuz. Historiaren ikuspegi hau taldekoa da pertsonala beharrean, emakumeek orokorrean zuten egoera aztertzen baitu, aukerarik gabea eta gizonen esanetara mugatua. Ikerketaren barruan, noski, klase sozialak bereizten dira, emakume artisau, nekazari, burges, noble edota marjinatuak kasu. Ildo honetako ekoizpena da aipatuko direnen artean oparoena, nahiz eta Historia tradizionalean ez izan behar beste oihartzun.

Desberdintasun sexualaren pentsamendua

Ekoizpenaren hierarkiari jarraituz, bigarren joera desberdintasun sexualaren pentsamendua litzateke. Honen kasuan azterketaren jatorrizko markoa erabat aldatzen da, ez baita gizon-emakumeen desberdintasunetan oinarritzen; hauetaz haratago, emakumeetan zentratzen da, hauek sortu eta garatutako kultura material zein pentsamendua balioan jarriz. Bide batez, erakusten du emakumeak bestelako pentsamendu batez baliatu behar izan direla menderatzaileaz at eta berau adierazteko gai izan direla euren idatzi nahiz ekintzetan. Hortaz, arlo honetan landuko diren gaiek emakume subjektuan soilik izango dute zentzua, gizonak ez baitira abiapuntu edo erreferentzia besteetan legez; Historia tradizionalean kontuan hartzen ez diren esparruak baloratzen dira, emakumeen errealitatearen islada direnak, gizonenarekiko oso ezberdina. Gai hauen artean aurki daitezke emakumeek zituzten jakintzetan oinarritutako aferak, ama-alaben arteko harremana, esaterako. Beraz, desberdintasun sexualaren funtsezko ikerketa esparru izango dira emakumeen arteko harremanek presentzia zuten eremuak, hala nola etxea edota komentua Erdi Aroko kasuan.

Feminismo marxista, ekofeminismoa eta beste hainbat

Joera hauekin batera badira beste bi, hauen aldean gutxiago hedatuak, baina azken hamarkadan Espainiako Erdi Aroko ikerketa markoan hauspotzen ari direnak: feminismo marxista eta ekofeminismoa. Lehendabizikoari dagokionean, feminismo marxistak dio emakumeek gauzatutako etxeko lanen doakotasunak halabeharrez gainbalioa sortzen duela. Honek familia osoari egiten dio mesede, baina kapitala familiako gizonaren ondorio den usteak emakumearen funtzioa ukatzen du. Lan hauek bereziki esanguratsuak dira Erdi Aroan, familiak instituzio gisan zuen garrantzia dela eta; industriaurreko gizarteetan emakumeeek egindako lanak (ume, gaixo edo helduen zaintza, elikadura, etab.) erabat balio gabekotzat hartzen ziren, hauen eginbehar natural moduan.

Ekofeminismoarekin jarraituz, korronte honek emakume eta gizonek naturarekin duten harremana azaltzen du, hauen desberdintasunetan sakonduz: gizonezkoek baliabide naturalak ustiatzeko eta naturak eskaintzen dizkien irabaziak hartzeko joera nabarmenagoa dute; emakumeen artean, aldiz, ingurunearekiko kontzientzia handiagoa nabari da. Fenomeno hau azaltzeko feminismo marxistarekin egin behar da lotura, emakumeen funtzioak, hots, familiaren biziraupenak, eragin zuzena baitu euren natura eta baliabideak baloratzeko moduarekin. Erdi Aroaren kasuan, ildo interesgarria izan daiteke garaian naturarekin zuten harreman estuagatik.

Hauez gain, badira beste hainbat ikerketa-ildo Cristina Segurak (2008) jorratu beharrezkotzat dituenak. Horien artean dago Erdi Aroko emakumeen eta botere politikoaren arteko harremanen analisia, azken urteetan hauspotzen ari bada ere, sakondu beharrekoa Seguraren hitzetan. Honi lotuta dator “Reginalitatea”, finean, erreginen aginte eta errealitatearen azterketa, egun indar handia hartzen ari den gaia.

Azkenik, aipagarriak lirateke ere sakontzera bidean Erdi Aroko penintsulako emakume musulmanen edota Portugalgo Erreinuko emakumeen Historia.

Emakumea Erdi Aroko gizartean

Erdi Aroko emakumearen egoera orokorra ezagutzeko, oinarrizkoak diren hiru gai azalduko ditugu. Erdi Aroan emakumearen “irudi ideala” eta “bizitza erreala” aztertuta, Erdi Aroko gizartean emakumeek izan zuten rolari buruz hitz egingo dugu. Horrez gain, Erdi Aroko emakumeek hezkuntza jasotzeko zuten aukerari buruz arituko gara, hain zuzen, gizarte-estamentuetako kide ezberdinen egoera aztertuko dugularik. Azkenik, Erdi Aroan emakumeen bizitza kontsakratu moduak nolakoak izan ziren ikusiko ditugu.

Emakumearen irudi ideala

Erdi Aroko emakumearen irudia kontraste handiko xehetasunekin aurkezten da. Izan ere, ideia oszilakor eta pendularrek osatzen dute irudi teoriko hau; hau da, batzuetan emakumearenganako mespretxua ematen da, eta bestetan aldiz, emakumea adoratzen da.

Hasteko, Erdi Aroko emakumearen irudi bat sortzen lagundu zuten “faktore” nagusiak lau izan ziren: elizgizonek eta monjeek sortutako kontzeptuak, aristokrazia, hiriko burgesiak eta kasu batzuetan, Erdi Aroko emakume batzuen bizitza eta lan literiarioak. Beraz, iturri laiko zein eklesiastikoek, denboraren bidez eboluzioak eta erregresioak izan zituen emakumearen ikuspegi kontrastatzailea sortu zutela esan daiteke .

Erdi Aroaren hasieratik, ideia nagusia emakumearen menpekotasuna izan zen. Gizonek emakumeak gutxiesten zituzten, ez haien nortasunean oinarrituz, azpikotzat hartzen zuten sexuan baizik. Horiek horrela, ideia horrek “kontradoktrina” bat izan zuen kontrapartida gisa: emakumearen “nagusitasunarena”. Izan ere, Erdi Aroan estu lotuta egon baitzen Ama Birjinaren gurtzarekin eta “jendetasunaren” idealarekin.

XII. mendetik aurrera batez ere, hirietako erdi-mailako eta goi klaseak emakumeenganako irudia osatzen lagundu zuten. Gizarte-klase horien oinarrian, emakume ezkonduen, ezkongabeen edo alargunen rola nabarmentzen da; merkataritza-jarduera bat aurrera eramaten zuten haiena, batik bat.

Christine de Pizan idazten.

Hala ere, burgesiako esku-hartzeak, Behe Erdi Aroan bereziki, “misoginia” moduko bat ekarri zuen. Bada, emakumearen irudia erabat okertu zen. Izan ere, nobela edo ipuin pikareskoen (contes gras), eta jai egunetan juglareek kontatzen zituzten troben (fabliaux) bidez, emakumeak irrigarri uzten zituzten klase sozial (burgesak) horren aurrean (senarren menderatzaile, sorgin eta maltzur bezala aurkezten zituzten, besteak beste). Hortaz, ideia berri horiek, bai damari zuzendutako “gorteko maitasunaren” ideala eta baita Mariaren gurtzarekin ematen zen “bikaintasunaren” ideala ilundu zuten .

Bestalde, kontuan hartu behar dira emakume beraien idazkiak, hauek emakumeen irudia osatzen lagundu baitzuten (beranduago, hala ere). XIV. mendera arte, laikoak ziren emakume idazle gutxi egon baziren ere, Christine de Pizan bezalako idazleek, emakumearen erabilpenerako obra hezigarriak idatzi zituzten .

Laburbilduz, Erdi Aroko emakumearen irudia iturri hauetatik sortu zen: mojeak, elizgizonak, asistokrazia eta burgesiako kideak. Haatik, irudi hori anbiguoa da. Batzuetan, emakumea gizonaren menpeko aurkezten baita, “Eva”-ren ezaugarriak hartzen dituelarik (“debekatutako fruitutzat” eta tentazio-iturritzat hartzen da). Aitzitik, Maria Birjinaren ezaugarriak hartzen ditu ere (maitasun zintzo, samur eta adoretsu baten arrazoi delarik). Dena den, kontuan izan behar da emakumeek askotariko bizitza izan zutela eta ez garaiko herri-irudimenak sortutako estereotipoek erakusten digutena soilik .

Emakumearen bizitza gizarte estamentu ezberdinetan

Dama poema erromantikoen objektua izan zen. Erdi Aroan zehar nolabaiteko askatasuna izan zuen; horietako asko lurjabeak izan baitziren, eta bakarrik bazeuden, independentzia handiz jokatzen zuten. Izan ere, azken horiek pisu erabakigarria zuten ekonomian eta gizarte feudalean, gizonezkoen eskubide berdinak eskuratzen zituztelarik. Beraz, lur-jabe zen emakumea boteretsua zen, nahiz eta askotan feudoei “lotuta” egon beharra zuen; hots, haren sentimenduak baztertzen ziren eta ezkontzak gurasoek adosten zituzten. Hitz gutxitan, emakume batek lurra bazuen eta alargun bazegoen edo ezkongabe geratzen bazen, gizarte-botere handia bereganatzen zuen, autonomia nabarmena izanik .

Erdi Aroko aristokraziako emakumeak ere garrantzi handia zuen ama eta emazte gisa. Bere funtziorik garrantzitsuena, beraz, etxean burutzen zen. Jaun feudala gerrara abiatzen zenean, emaztea uzten zuen familiako ondasunen administratzaile gisa. Horrek suposatzen zuen gai izango zela ezagutza juridiko zabal eta konplexuak gauzatzeko. Adibidez, maiordomoa eta gainerako langileak gainbegiratu behar zituen, eta familia-ogasunaren administratzaile jardun behar zuen. Gainera, gerra-garaian Gaztelua defendatu behar zuen hura erasotzen bazuten .

Bestalde, burges arrunt baten emaztearen jarduerak ez ziren oso desberdinak aristokraziaren damaren jardueretatik. Emakume langile edo nekazariak aldiz, oso erantzukizun desberdinak zituen gizarte-klase altuenetako dama edo dirudun burges baten emaztearekin alderatuz :

Maila sozial baxuenetako emakumeek ez zituzten ondasun handiak ikuskatu eta administratu behar. Hala ere, ezkonduta edo bakarrik egon, haien erantzukizunak ez ziren txikiagoak. Bada, emakume horiek beren gizarte-estamentuko gizonen antzeko zeregina zuten: beren burua eskaini behar zuten kontratatuak izateko. Bizitzeko lan egin behar zuten, etxeko ekonomia biribiltzen laguntzeko eta, ezkonduta bazeuden, senarren lan berak egiteko. Ia Europa osoan, “emakume bakartien” kasuan, industria-lanen bat egiten bazuten, gremioek “kide oso” gisa onartzen zituzten, gizonen eskubide eta betebehar berberekin.

Komentu batean bizitzera erretiratzen ziren mojek Erdi Aroko gizartean paper garrantzitsua betetzen zuten: emakume-komunitate liriko baten gizarte-garrantzia, komentuaren garrantziarekiko zuzenki proportzionala zena .

Emakumearen hezkuntza

Erdi Aroko emakumearen hezkuntzari dagokionez, gutxienez hiru alderdi azter daitezke: Emakumearen hezkuntzarako idatzitako lanak; Erdi Aroan emakumea sar zitekeen “ikastetxeak” eta Erdi Aroko emakumeak lortutako alfabetatze-mailak.

XIII. mendera arte, gutxienez, ez dira ugariak emakumea prestatzeko “lan didaktikoak”. Halaber, ordutik aurrera, ugariagoak izaten hasi ziren .

Emakume gortesauari bere estamentuko modalak eskuratzeari buruzko instrukzioa egiten zitzaion; hala nola, irakurtzen eta idazten jakitea, xakean jolastea, istorioak kontatzea, abesten jakitea, instrumentuak jotzea, eta abar. Damaren hezkuntzari buruzko hitzarmen serioenak, aldiz, sakonagoak diren alderdiak azpimarratzen dituzte, “gorteko maitasunaren” praktikarako prestatu beharreko trebetasunak sortzea baino.

Dama batek hartu behar zuen erudizioaren inguruko jarrerak oszilakorrak ziren autore guztien artean: oro har, irakurtzen ikastea bultzatzen zen Eskritura Santuetarako sarbidea izan zezaten, baina ez zen beti sustatzen idazketaren ikaskuntza. Bestalde, beheko klaseetako emakumeek askoz ere sarrera mugatuagoa zuten heziketarako; langile-klaseetako neskak hirietan kokatutako “eskola txikietara” sar zitezkeen, eta inoiz ez landa-eremuan  .

Erdi Aroan, emakumeek lau “eskola” motatan jaso zezaketen oinarrizko irakaskuntza: komentuetan, jauretxeetan (emakume handien zerbitzura), lanbide batzuetan eta oinarrizko eskoletan, ikaskuntza gisa lan eginez (eskola horietan klase pobreenetako haurrak ere sartzen ziren).

Mojek ematen zuten edukiari buruz, iturrien urritasun eta zatiketagatik, oso zaila da horri buruzko ideia zehatz bat osatzea. Hala ere, zalantzarik gabe, oinarrizko perpausak, abestiak, joskintza, iruteko artea, iraizpen-egintzak eta ohitura onak ikasten zituzten haurrek; eta, gutxienez, monasterio garrantzitsuenetan, latinaren eta atzerriko hizkuntzaren oinarrizko nozioak ematen zituzten .

Dena den, neskek ez zuten gramatika-eskoletara sartzeko erreztasunik (mutilek ez bezala). Are gutxiago, eskola katedradun edo monografikoetan eta unibertsitateetan .

Langile-familietako haurrak, noski, hezkuntza-sistematik at gelditzen ziren. Oro har, ofizioren bat ikas zezaketen, bai gurasoekin eta bai tailerrean ikasiz. Antzeko zerbait gertatzen zen nekazariekin eta etxeko zerbitzariekin; oro har, guztiek ez zuten hezkuntza formalik. Gehienetan, analfabetoak ziren.

Salbuespenak salbuespen, emakumeek medikuntzari buruzko ezagupenak izatea espero zen; hain zuzen ere, familia-medikuntza eta emakumeek pairatzen zituzten gaixotasunen gainekoak. Izan ere, medikuntzako tratatuak aurkitu dira, bereziki emakumeek idatziak eta itzuliak.

Emakumearen bizitza kontsakratu moduak

Des dodes dantz grabatua, Lübeck 1489an egina, begina bat agertzen da.

Azkenik, giltzapetuen bizitzaz, beginen, edo Erdi Aroan sortutako emakumeen erlijio-mugimenduen jatorriaz eta txertaketaz hitz egingo dugu.

Jatorrian (III. mendean) giltzapean bizi zirenak eta eremutarrak bereizi egiten ziren; izan ere, lehengo horiek etxola edo haitz baten entzerratzen ziren: sarrera itxia zuten, eta kanpoaldearekin zuten harreman bakarra elikagaiak pasatzeko leiho bat zen. IX. mendetik aurrera, horien bizimodu sakratua “urbanizatu” egin zen; hau da, hiriei lotuta geratu zen.  Giltzaperatuta bizi ziren emakumeen bizilekuak eliza baten ondoan eraikitzen hasi ziren, edo monasterio baten ondoan baita ere; hiriaren ateetan edo hilerrian, besteak beste. Batzuetan, lorategi txiki bat izaten zuten eta orobat, haien bakardadea ez zen erabatekoa; etxeko animalia bat hazi baitzezaketen edo zerbitzari bat izanen zuten.

Guztientzat arau unibertsalik izan ez arren, badakigu Erdi Aroan zehar eraman beharreko bizimoduari buruzuko tratatuak zabaldu zirela; baliteke ezagunena Giltzapetuen bizitzari buruzko tratatua izatea.

Emakume horiek kastitate, obedientzia eta egonkortasun botoa ematen zuten. Horiek horrela, beren ondasunak administratzen zituzten  eta diruarekin karitate-lanak egiten zituzten. Izan ere, aurkitutako itunek adierazten dute nolako bizimodua eraman behar zuten. Hala nola, janzkera, jan zezaketen janaria (garai litrikoren arabera), orazioa, isiltasunari eskainitako denbora eta eman zitzaketen zerbitzua erregulatzen zen.

Bestalde, XIII. mendearen lehen erdian, batez ere Frantzian, Alemanian eta Herbehereetan, “emakumeen erlijio-mugimenduak” eman ziren. Hots, “emakume gupidagabeek” Honorio III. Aita Santuaren baimena (1216-1227) lortu zuten elkarrekin bizitzeko eta elkarren artean eraikitzeko. Era berean, kontuan izan behar da, Pontifikazioaren baimen hau beginen mugimenduaren antolaketaren oinarrian aurkitzen dela.

Hasiera-hasieratik, beginek maiseatzaileak izan zituzten, hau da, kritikak jaso zituzten. Izan ere, laikoak baziren ere, fededun gisa bizi zirelako; Eskritura Santuak gainerakoek ez bezala erabiltzen zituztelako. Beraz, sekularraren kontroletik ihes egiteko asmo horiek, haserrea ekar zuten. Horiek horrela, eliza instituzionalak jarrera ezberdinak izan zituen: teologo eta artzain batzuek baztertu egin zituzten, heresiarekin parekatuz eta beste kasu batzuetan, Elizaren ibilguetan “integratzen” saiatu ziren.

XIII. mendearen bigarren erditik aurrera beginismoaren balorazioa gero eta negatiboagoa izan zen; neurri batean aurreiritzi zehaztugabeengatik; eta orobat, mugimendua bera benetan degradatzeagatik.

Amaitzeko, interesgarria da aipatzea beginek ez zutela latinez idazten, haien ama-hizkuntzan baizik. Hori dela eta, beginak antzinako flamenkoaren, neerlandar primitiboaren, alemaniera primitiboaren eta frantsesaren garaiko dialektu batzuen lehen idazleen artean kokatzen dira.

Emakumearenganako biolentzia eta tratu txarrak

Gaur egungo pentsamoldearentzat gizarte feudalaren ohiturak gogorrak, arrotzak eta gupida gabekoak zirela baieztatu daiteke. Emakumearen ikuspegitik gizarte hori osatzen zuten mendeak oso bortitzak izan ziren. Erdi Aroan, emakumeek jasaten zuten indarkeria gizarte-sare oso konplexu batean artikulatzen zen, hots, indarkeria orokorra jasaten zutela esan daiteke. Aitzitik, egoera hori ez da desagertu emakumeentzat, feudalismoarena bezalako indarkeria sortzen du kapitalismoak, alabaina sofistikatuagoa. Jarraian aipatuko diren azalpenek Europa osoari egiten die erreferentzia.

Cristina Segura ikerlariaren arabera, gizartea bi taldetan banatzen zen, soilik sexua kontuan hartuta. Honek harreman hierarkiko bat ezartzen zuen, gizonek erabakitzen zutelako emakumeen gizarte aukerei eta portaerei buruz. Emakumeak, eskubide barik eta iritzirik eman gabe, gizonek ezarritako bizitzaren diseinuaren menpe bizi ziren.

Arestian esandakoari irmoki loturik doa etxeko esparrua. Emakumeak isolatuta egoteko bide erabakigarria suertatzen da, ugalketa-lanetan eta erreprodukziora bideratzen baitziren. Gauzak horrela izanik, ezinezkoa zen emakumeek beren gorputzaz eta askatasunaz baliatzea, lehenik aitaren menpe eta gero senarraren menpe baitzeuden. Hortaz, begi bistan dago indarkeria endemiko baten baitan barnebiltzen zirela .

Era berean, emakumeek aukera bakarra izan ohi zutela adierazi du Cristina Segurak, hain zuzen ere, etxea utzi eta serorategi batean edo komentu batean sartzea. Hots, etxeko espazioetatik ihes egiteko bide bakarra bizitza erlijiosoa izan zen. Espazio honetan, emakumeek beren gorputzaz, harremanez, jarduerez erabaki zezaketen.

Bestalde, tratu txarrak emateak ez zekarren inolako deliturik, beti ere emakumea familiako kidea zela uste bazen. Deliturik zigortuena adulterioa eta bortxaketa zen, alabaina soilik delitu femeninoa zen, heriotzaz zigortuak izaten ziren. Bortxaketak aztertuz, guztiz ezberdina zen emakume ezkondua edo ezkongabea bazen. Ezkongabearen kasuan, eskribuari zin egin behar zion bere borondatearen kontra bortxatua izan zela, soilik horrela jaso zezakeelako laguntza eta ordaina. Gainera, arazo hori bortxatzailearekin ezkontzen konpon zitekeen. Aitzitik, emakume ezkondu baten kasua askoz korapilatsuagoa zen, hau da, beste gizon baten jabetzaren aurka egitea zen, beraz bortxatzaileak eginikoa delitutzat hartzen zen. Alabaina, andreak frogatu egin behar zuen, eta, horretarako, beste emakume batzuek lagundu behar zioten errugabetasunaren zina egiten .

Guzti horretaz gain, eliza ofizialaren eskutik tratu diskriminatzailea jasotzen zuten, hau da, lege patriarkalaren bidez eragindako indarkeria areagotzen lagundu zuen. Jokaerak ondo definituak zeuden eta emakume batek hori bete ezean, berriz ere delitu gisa hartzen zuten .

Zalantzarik gabe, Erdi Aroko emakume guztiek indarkeria estruktural eta endemikoa jasaten zuten. Tratu txarrak jasotzeaz gain, eremu biolatzaile batean artikulatzen ziren, gainera etengabeko prostituzioa nagusi zen .

Emakumea arlo juridikoan

Janire Castrillo ikerlariaren arabera argi dago Behe Erdi Aroan hainbat lege neurri egon zirela emakumearen jardun juridikoa mugatu zutenak. Oro har, emakumeek betidanik ahalmenak murriztuta izan arren aktibatu zitzaketen baldintza batzuk betez gero.

Emakumeek negozioen munduan jarduteko zuten gaitasuna ez zuen murriztu Velayoren legeak. Babes gisa ulertu behar da, nahiz eta garaiko testuek “onura” edo “laguntza” bezala adierazi. Edozein kontratu egintza egin zezaketen, aldez aurretik uko egiten bazioten. Horrela emakumeek onartu egiten zuten izapideen erabateko jabetza hartzen zutela, eta esandako izapideak egitea onartzen zutela. Baiezkoa emanda, kontratugileari ziurtatzen zioten sinatutako egintzak erabateko balioa izango zutela etorkizunean.

Arestian esandakoaren harira, Euskal Herriaren kasuan, euskal notario-iturrietan begi bistan geratu da lehen uko egiteak XV.mendearen hasieran eman zirela. Honen adibide adierazgarri bat 1401eko dokumentuan agertzen den lehen ukoa da. Dokumentu honetan Gonzalo Gómez de Butrónek eta Elvira Sánchez de Zamudiok ondasunak beraien oinordekoen artean banatu zituzten. Senarraren dohaintza berresteko baino ez zuen parte hartu, eta ondoren, ohiko legeei uko egin zien. Beraien testamentua hurrengo hau da:

"la ley que dize el derecho e accion del Aveliano bien d'el certificada"

Denboraren poderioz eta hurrengo urteetan, eskubide honen kopuruak gora egin zuen. Beste adibide aipagarri bat 1471 urtean Fortun de Ugaldek eta Marina Sánchez de Ibargoyk Elorrioko kontzejuari korta saldu zioten momentua da. Adierazi zuten ukoa notario-iturrietan ikusi daiteke :

 "la ley del Beleyano, en que nota que ninguna muger non pueda faser cosa ninguna nin sea firme su fecho y la dicha ley espresamente non renunçiare" … "seyendo certificada de la dicha ley por el escribano de esta carta, la renunçio de mi con todo su beneficio, segund ella canta"

Uko egitearen babes-neurri horiek beste muga bat ezarri zuten maila juridikoan jarduteko, eta horrek emakume ezkonduei eragin zien soilik. Hots, ezkontza lizentzia izatearen betekizuna izan zezaketen. Ezkontza-gizarteko senar emazteen nagusitasunaren printzipioarekin harminizatzen zuen, eta, haatik, ezkongabeak eta alarguna muga horietatik at geratu ziren. XV.mendean lizentziaren erreferentzia orokortuz joan zen eta XVI.mendearen hasieran, Azkoitiako Maria Lopez de Bidaurretak esan bezala:

“ninguna muger casada podia faser contrato alguno a menos que en el tal contrato interviniese e proçediese la licencia marital”.

Gauzak horrela izanik, emakume ezkonduek eginiko kontratuen goikaldean sistematikoki lizentzia jasotzen zuen formula bat agertzen hasi zen. Emazteek beti gizonaren lizentzia behar zuten, baita beraien ondasun propioak saldu nahi zituztenean ere. Honen adibide 1418ko Diego Fernandez de Olate y Mayor de Gauna senar-emazteek eginiko errotaren salmenta litzateke:

"Sepan quantos esta carta vieren como yo, Diego Fernandez de Olarte, alcalde que so entierra de Alava por mi señor Yñigo Lopez de Mendoza, vecino y morador que so en Lagardaguhy que es en la dicha tierra de Alava, por mi mesmo; e yo, doña Maior de Gauna, muger legitima que so del dicho Diego Fernandez de Olarte, con licencia y autoridad y mandamiento del dicho Diego Fernandez, mi marido, la cual me da e otorga para lo en esta carta contenido…”.

XII.mendetik aurrera Elizak ezkontza kanonikoak onartu zituen. Bikote ezkonduari egozten zitzaizkien betebeharrak, besteak beste, monogamia, leialtasuna, ezkontza-zorra eta ezkondutako bizitza egitea izan ziren, alegia. Dena dela, iturrietan bestelako aipamenak ere agertzen dira, hots, bikotearen adostasunez egindako banaketei buruzkoak hain zuen .

Castrillok azpimarratu bezala, senarra eskubide guztietaz jabetzen zen, kasu honetan, familiaren zuzendaritzarako eskubideaz gozatzen zuen eta emaztea honen menpeko posizioan artikulatzen zen. Era berean, ezkontza zuzenketa ere senarraren ahalean sartzen zen eta horren ondorioz, presio psikologikoen edo gorputzeko zigorren bidez emaztearen portaera zuzentzeko ahalmena zuen. Beraz, senarraren indarkeria eta beldur psikologikoa guztiz zilegiak ziren.

Ezkontza lizentzien inguruko auzia ere aipatu beharrekoa da. Iturrietan gizonezkoen nagusitasuna begi bistakoa da, eta iturrien arabera ezinbestekoa da emakumeek ezkontza-lizentzia izatea kontratuak egiteko edota epaiketetara joateko. Hala ere, esan ohi da autoritarismoa baino adostasuna izan zela .

Emakumeen ahalmenak alarguntzarekin agerian uzten ziren. Hots, autonomia zabal batetaz gozatu zezaketen, eta erabakitzeko gaitasun osoa hartzen zuten: alde batetik beraien ondarea administratzeko, seme-alaben tutoretza gauzatzeko eta herentzia banatzeko. Herentzia banatu eta gero, oraindik ahaidetasun-hierarkian garrantzi esanguratsuko kontsidezarioa izaten jarraitzen zuten, biloben tutoretza-kontseiluetan parte hartuz eta ezkontza politikari buruz kontsultak emanez.

Aitzitik, alargun askok ez zuten “pribilegio” edo emakumeen aldeko balditzekin gozatu. Senarrak testamentuetan maiz aginduak uzten zituzten eta, horren ondorioz, senarraren ondasunak eranzi behar izan zituzten; soilik ezkontzan emandako dotea gordetzen zen eta, ondorioz, emaztearen estatus ekonomikoa okertu egiten zen. Gauzak horrela izanik, alargun pobre eta babesgabearen irudia sortzen zuen, eta horrek auzokide eta legegileen errukia piztu zuen .

Emakumea Euskal Herriko Erdi Aroan

Euskal Herriko Erdi Aroko testuingurua aztertuz, emakumeak familian zuen papera, ezkontzaren balioa eta emakumeen eguneroko lanbideak jorratuko dira azpiatal honetan. Lehenik eta behin, Erdi Aroko familia eredu patriarkal batetan oinarritzen zela ulertu behar dugu, familiaren buruak autoritaterik handiena hartzen zuelarik. Lekuko kasuak ikusiz, Oñatiko, Urduñako edo Gernikako udal ordenantzarenak ditugu eskuartean. Horietan, familiako buruak menpeko gizabanako guztiak fisikoki zigortzeko eskubidea zutela helarazten da. Hein batean, emakumearen eguneroko menpekotasunaren eta indarkeriaren isla ematen dute. Gainera, emakumeak familiaren buruzagitzan bigarren plano bat hartzen zuten moduan, herentzia jasotzerako orduan ere paper berdina jasaten zuten. Maskulinitatea ezartzen baitzen lehentasun gisa etxearen jabetza eskuratzeko orduan, hau da, ezkontza kontratuen azterketari esker, dote edo ezkonsari gisa emakumeen %70 inguruk diru kopuru aldakorrak jasotzen zituztela jakin da, aitzitik, emakumeen %30 soilik izan ziren etxeen oinordekoak. Alabek semeek baino dote hobeagoak jasotzen zituzten maiz, izan ere, neskek ezkontza edo erlijioan sartzea zuten irtenbide bakarra, semeek ikasketa eta karrera profesional, militar edo politikoak garatzeko aukera gehiago zituzten bitartean. Bestalde, ondasuna alaba bati transmititzearen arrazoia koiunturazko zirkunstantziek zehazten zutela ikertu da, arrazoiak hauek zirelarik: anai absentziak, zorpetze egoerak, anai nagusiaren eta gainerako anai arreben arteko adin desberdintasunak, alboko ahaideen legatuak jasotzeak eta ezkontza akordio on bat lortzeko hautagai hoberentzat aurkeztea .

Emakumearen errealitate honen bitartez, familiako gizonaren autoritate eta prestigio maila ikus genezake, emakumea bere menpekotasunean giltzapetuta gelditzea ekarri zuena. Modu honetan,  Erdi Aroan, lana etxe bereko gizabanakoen artean banatzen zela ikusi da, hain zuzen ere, sexuaren, adinaren eta barne hierarkian zuten posizioaren arabera. Familiaren barnean, produkzioan oinarrituta, gizonen eta emakumeen lana desberdina eta osagarria izan zen. Emakumeen kasuan, euren lan jarduerak bigarren maila batetan gelditu ziren, etxeko lanaren hedapen gisa ulertuta. Era berean,  familiako burua, negozioaren titular bakartzat jo zen.

Emakumeek etxeko lanak egiten ematen zuten egunaren zati handi bat, garai hartan gaur egun baino zabalagoa eta gogorragoa zena. Adibideak ikusiz, etxea urez hornitzeko emakumeek ia egunero iturrietara joan behar izaten zuten, distantzia ertainetara eta pisu handiarekin bueltatuz. Gainera,  arropa garbitzeak ibaietara joatea ekarri zuelarik, nahiz eta, hotz egin eta dena lehortu arte itxaron behar izan.  Hori gutxi izanik, etxeko lanek, baratzeko lanak, animaliak zaintzea, egurra pilatzea eta beste zeregin batzuk barnebiltzen zituen. Funtsezko zeregin horiek burutu ondoren, emakumeak familiaren diru-sarrerak maximizatzen ahalegindu ziren. Nekazal eremuen kasuan, hainbat jardueratan espezializatu ziren, hala nola, lurra jorratzen, buruxkak biltzen edo aletzen. Gainera, neskame edo jornalari moduan aritu behar izan ziren zeregin horiek burutzeko. Beste kasu batzuetan berriz, baserrien, korten, erroten eta ferrerien jabeekin erdi mailako kontratuak sinatu zituzten, batzuetan bakarka, alargun batzuek egin zuten bezala, eta beste kasu batzuetan, senarrarekin. Hiri munduko lanbideak ikertuz, errementari, zurgin, zapatari eta beste artisau batzuen tailerrak ugaritu ziren, diru iturriak dibertsifikatzea ahalbideratu zutenak. Emakumeen kasuan, egunero lagundu zuten familia-negozio horietan. Baina familiaren zirkuluan egindako lanaz haratago, hiri-ingurunean emakumeak  modu autonomoan bete zituzten lanbide zehatz batzuk sortu ziren, hau da,  ogia egiteko prozesu ezberdinetan parte-hartzea; elikagaien, argiztapen-objektuen eta ehungintzako artisautza objektuen salmenta; ospitaleko gaixoen zaintza; etxeko zerbitzuak; ostatuetako eta tabernetako eskaintza; lanbide erlijosoak; eraikuntza prozesuko hainbat lanbide etab.

Aipaturiko ofizio guzti horietan, ez zuten gizarte begirune handirik izan, eta ez zuten irabazi handirik lortu. Izan ere, lanaren gizarte-antolamenduak prekarietate nabarmenezko egoeran utzi zituen emakumeen lanbideak. Ikusi daitekeenez, emakumeen soldatak gizonezkoenak baino txikiagoak izan ziren eta gainera, emakume langileei askotan “emakume” deitu zitzaien, gizonezkoei  “peoi” edo “maisu” bezala deitzen zitzaien bitartean. Bestalde, beren lehentasunezko lanbideek ez zuten inoiz gremio-izaerarik izan, eta gremio batentzat lan egin zutenean, ez zitzaien utzi gremioaren egitura instituzionalaren parte izaten .

Kanpo estekak

• Datuak: Q3028597
• Multimedia: Women of the Middle Ages / Q3028597