Edukira joan

Kirmen Uribe

Wikipedia, Entziklopedia askea
Kirmen Uribe

Kirmen Uribe New Yorkeko Ledig House egoitzan (2015) (2015)
Ahotsa
Bizitza
JaiotzaOndarroa, 1970eko urriaren 5a (54 urte)
Herrialdea Bizkaia, Euskal Herria
Hezkuntza
HeziketaEuskal Herriko Unibertsitatea
Hizkuntzakeuskara
gaztelania
Jarduerak
Jarduerakpoeta, saiakeragilea, idazlea eta eleberrigilea
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
Genero artistikoaolerkigintza
saiakera
Haur eta gazte literatura
Inguma: kirmen-uribe-urbieta Literaturaren Zubitegia: 159 Musikasten: kirmen-uribe

Kirmen Uribe Urbieta (Ondarroa, Bizkaia, 1970eko urriaren 5a) euskal idazlea da.[1] Olerkia, narratiba zein haur eta gazte literatura landu ditu, eta bere lanetako askok nazioarteko oihartzuna izan dute.

2008an, Espainiako Kritika Saria Euskarazko nobelaren alorrean jaso zuen Bilbao-New York-Bilbao nobelarengatik eta 2009ko urrian, Espainiako Narratiba Sari Nazionala liburu beragatik. 2023an Eusko Ikaskuntza-Laboral Kutxaren Humanitate, Kultura, Arteak eta Gizarte Zientzien Saria eskuratu zuen "Nazioartean arrakasta handia izan duen bere sormen lan bikainari esker".[2]

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aita arrantzalea zuen, aitona eta birraitona bezala, eta Kirmen ikastera bultzatu zuen beste bizitza mota bat izan zezan. Amak bilakaera ideologikoa garatu zuen bere bizitzan zehar, oinarrizko kristau elkarteetan parte hartzetik agnostiko bihurtu zen, gero eta aurrerakoiagoa, eta aldaketa horiek urte gutxiren buruan bizi izan zituen, 60 eta 70 urteen artean. Ama eta izebak, kontserba fabriketako langileak, bigarren feminismokoak izan ziren, eta giro feminista horretan hazi zen etxean.[3][4]

Gaztetxotan poesia irakurle sutsua izan zen, Leonard Cohen, Dylan Thomas, Lorca, eta abarren poesia irakurtzen zuen, Kirmenen lehen poemak 14-15 urte zituenekoak dira, hain zuzen. Nobelak ere eragin zion, klasikoak lehenik eta errealismo zikinak gero.[3]

Euskal Herriko Unibertsitatean Euskal Filologia ikasi zuen Gasteizen eta Literatura Konparatuko graduondoko ikasketak egin zituen Trenton (Italia).[5] Intsumiso agertzeagatik kartzelan zegoela jaso zuen 1995 urtean lehenengo literatur sari handia: Becerro de Bengoa Saiakera Saria, Jon Elordirekin batera moldatu zuen Lizardi eta erotismoa lanagatik.[6]

Hainbat urtez Gasteizen bizi ostean,[1] egun New Yorken bizi da.[2]

Literatur ibilbidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Olerkia eta multimediak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Musika taldeentzako letrak eta komiki gidoiak idazten hasi zen. 1996an Lizardi eta erotismoa estudioa argitaratu zuen, Lizardiren poetikari buruzko saiakera, Jon Elordirekin elkarlanean egina. Ondoren, bere lehen poema bilduma argitaratu zuen, 'plaquette' gisa, Ekografia izenekoa. 2000tik aurrera, Sautrela literaturari buruzko telebistako saioako gidoilari gisa lan egin du.[1]

Jon Kortazar kritikariaren aburuz,[7] Kirmen Uriberen Bitartean heldu eskutik (2001) poema-liburuaren agerpena "iraultza lasaia" izan zen euskal literaturaren munduan. Kritika Saria Euskarazko Poesiari lortu zuen eta lehenengo edizioa hilabete batean agortu zen. Liburua gaztelaniara (2003), frantsesera (2006), ingelesera (2007), katalanera (2007) eta errusiera (2007) itzuli zen. Elizabeth Macklin idazle estatubatuarrak euskaratik zuzenean egin zuen ingeleserako itzulpena. Lehen aldia zen euskaratik zuzenean itzulitako testu bat Amerikako Estatu Batuetako argitaletxe komertzial batean agertzen zena. Liburua finalista geratu zen 2007an Estatu Batuetan argitaratutako poesia itzulpen onenaren sarian (PEN Award for Poetry in Translation).

Uribek literatura bestelako arteekin uztartzen dituzten hainbat ikuskizunetan hartu du parte. 2000 urtean Bar Puerto jarri zuen abian Mikel Urdangarin eta Josu Eizagirrerekin batera. Taula gainean poesia, musika, bideoa eta ahozko historia biltzen ziren, errepide bat egiteko bota zuten auzo zahar bateko biztanleen bizipenak kontatzeko.

2003an Zaharregia, txikiegia agian (Gaztelupeko hotsak) CD-liburua argitaratu zuen Mikel Urdangarin, Bingen Mendizabal eta Rafa Rueda musikariak eta Mikel Valverde ilustratzailearekin batera. Urte berean New Yorken eman zituzten errezital batzuen ondorioz sortu zen lana, eta izenburuak euskarari buruz egiten du galdera, ea gure hizkuntza ez ote den zaharregia eta txikiegia globalizazioaren garaietarako.[5] Arkaitz Basterra zinegileak Agian izeneko dokumentala grabatu zuen taldearen ibilbidean oinarrituz. Agian 2006ko Donostiako Zinemaldian estreinatu zen. Bitartean heldu eskutik liburuaren frantseserako itzulpena zela eta, Entre-temps donne moi la main izeneko ikuskizuna sortu zuen 2006an Francois Mouget Bordeleko dramaturgoarekin batera.

2013an esperientzia errepikatu zuen Mikel Urdangarin, Rafa Rueda, Bingen Mendizabal eta Mikel Valverderekin batera, New Yorken aurkeztu zen literatura, musika eta marrazkia uztartzen dituen proiektu bat sortuz, Jainko txiki eta jostalari hura (Elkar).[8]

Idazle lanetan aritzeaz gain, irakasle, gidoilari eta Raymond Carver, Sylvia Plath, Anne Sexton, Mahmud Darwish eta Wislawa Szymborska idazleen olerkien itzultzaile izan da Kirmen Uribe.[9][10]

Narratiba

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bilbao-New York-Bilbao

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kirmen Uribe, Bilbao-New York-Bilbao liburuaren pasarte bat irakurtzen.
Sakontzeko, irakurri: «Bilbao-New York-Bilbao»

2008an argitaratu du azkenik bere lehenengo nobela, Bilbao-New York-Bilbao. Jakinmin handia piztu zuen liburuak. Kritika Saria eta Espainiako Literatura Saria (Narratiba alorrean) jaso zituen. 2010ean garai berean argitaratu ziren gaztelaniazko, galizierazko eta katalanerako itzulpenak. Nobelak egileak berak Bilboko Loiuko aireportutik New Yorkeko JFKra egiten duen alegiazko bidaia du ardatz. Hegaldi horretan idazkizun duen nobelari buruz egingo du gogoeta idazleak. Balizko nobela hori itsasoari lotutako familia bateko hiru belaunaldiri buruzkoa da. Bilbao-New York-Bilbao nobelak ez du ohiko tramarik. Sare itxurako egitura du, eta sare horretan hiru belaunaldietako pertsonen bizipenak tartekatzen dira hainbat hausnarketa, analogia eta zeharkako istorioekin.[11]

Mussche

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Mussche»

2012an Mussche eleberria argitaratu Uribek. Kontakizunaren hasierako protagonistak Gerra Zibilean Santurtziko portutik Habana itsasontzian erbesteratu ziren haurrak dira, horietako bat Karmentxu txikia, Ganteko Mussche familiak hartuko du etxean. Hortik aurrera liburuaren ardatza Robert Musscheren bizitza izango da, Karmentxuren etorrerak guztiz aldatuko duena. Lan hau hainbat hizkuntzatara itzuli da, gaztelania, katalanera, galiziera, japoniera, besteak beste.[12] Japonian, Hon no Zasshi' literatur aldizkariak bost liburu onenen artean kokatu zuen 2015ean.[13]

Elkarrekin esnatzeko ordua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Elkarrekin esnatzeko ordua»

Elkarrekin esnatzeko ordua izan da Kirmen Uriberen hirugarren eleberria, 2016an argitara emana. Bi egiazko pertsonaien, Gerra Zibilean Karmele Urresti eta Txomin Letamendiren, bizipen eta ibilerak hartzen ditu oinarri nobela honek. 2017an 111 Akademia saria jaso zuen.[14]

Haur eta gazte literatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Era berean, haur eta gazteentzako hainbat liburu eman ditu argitara. Ezagunenak dira XIX. mendean Amerikara artzain gisa lan egitera joan eta pistolari bihurtzen den Garmendiaren abentura barregarriak. Hiru nobelatxo ditu orain arte Garmendia bildumak: Garmendia eta Zaldun beltza (2003), Garmendia errege (2004) eta Garmendia eta Fanyren sekretua (2006). Garmendia errege izenekoak Liburu Berria Saria lortu zuen bigarren hezkuntzako gaztetxoen bozkei esker 2006an.[15][16]

Txikiagoentzat Guti (2005) itsasontzirik gabe geratzen den txakur arrantzalearen istorioa eta Ez naiz ilehoria, eta zer? (2004) idatzi ditu. Azken horrek Amira izeneko neskato marokoar baten kezkak jasotzen ditu, zailtasunak dituelako Gasteizen lagunak egiteko. Kukubiltxo antzerki taldearen 20. urteurrena zela medio Mikel Zarateren Ekidazu ipuina moldatu zuen antzerkirako, eta Kukubiltxok eta Oskorrik eraman zuten taula gainera 2002an.[16]

Multimedia egitasmoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Musika, literatura eta irudiaren loturan oinarritutako hainbat egitasmotan parte hartu du.

Nazioarteko ibilbidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kirmen Uribek nazioarteko hainbat literatura jaialditan parte hartu du eta munduko hainbat unibertsitatetan eman ditu hitzaldiak. Halaber, bere olerkiak entzute handiko aldizkarietan eta nazioarteko antologiatan agertu dira. "Uriberen literaturak Euskal Herrian ditu erroak baina zeharo unibertsala da" esan du berari buruz Harvard unibertsitateko The Harvard Book Review aldizkariak.

Sariak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lana

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bilduma

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Poesia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haur eta gazte-literatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Saiakera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eleberria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Vidas y ficciones. 2014, Pamiela. Sally Perretek bildua.

Ez-fikzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Abangoardia maite duen antzinako herria. 2018, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

Musika-literatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • (Gaztelaniaz) Iratxe Martín Esparza, Historias, baladas y canciones en la poética y narratica de Kirmen Uribe, Ínsula: revista de Letras y Ciencias Humanas, ISSN 0020-4536 nº 768, diciembre 2010, 19-21 orld.
  • (Gaztelaniaz) Santiago Pérez Isasi, Kirmen Uribe: Bilbao-New York-Bilbao, Ínsula: revista de Letras y Ciencias Humanas, ISSN 0020-4536 nº 768, diciembre 2010, 21-22 orld.
  • (Gaztelaniaz) Paulo Kortazar, Entre la asimilación y la diferencia, Ínsula: revista de Letras y Ciencias Humanas, ISSN 0020-4536 nº 768, diciembre 2010, 23-28 orld.
  • (Gaztelaniaz) Xabier Etxaniz Erle, La literatura infantil de Kirmen Uribe, Anuario de investigación en literatura infantil y juvenil, ISSN 1578-6072, nº 9 , 2011, 55-60 orld.
  • Jon Kortazar: Bitartean New York: Kirmen Uriberen literaturgintza. Utriusque Vasconiae, 2011
  • (Gaztelaniaz) Paulo Kortazar, Bilbao-New York-Bilbao de Kirmen Uribe: postmodernidad, nuevas tecnologías de la comunicación y modernismo tras la postmodernidad, Oihenart: Cuadernos de Lengua y Literatura ISSN 1137-4454 , 27, 2012

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c «Uribe Urbieta, Kirmen - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-28).
  2. ↑ a b Lartzanguren, Edu. «Kirmen Uribek irabazi du Eusko Ikaskuntza saria» Berria (Noiz kontsultatua: 2023-05-04).
  3. ↑ a b (Gaztelaniaz) Guenaga, Aitor. «Kirmen Uribe: "Mantengo ese alma insumisa de contar historias duras, de la calle, de gente real"» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  4. ↑ Astiz, Iñigo. ««Euskal literatura oso astiro mugitzen da»» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  5. ↑ a b c d «URIBE, Kirmen. Euskal Literaturaren Ataria» www.basqueliterature.com (Noiz kontsultatua: 2020-04-29).
  6. ↑ Kortazar, Jon: "Bitartean New York: Kirmen Uriberen literaturgintza". Utriusque Vasconiae, 2011. 9. orld.
  7. ↑ Kortazar, Jon: "Bitartean New York: Kirmen Uriberen literaturgintza". Utriusque Vasconiae, 2011. 32-80. orld.
  8. ↑ all_powerful_Oz. «Kirmen Uribe: "Hasiberria naiz, oraindik liburu hobeak agertuko dira"» Gaztezulo (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) España, Biblioteca Nacional de. (2010-01-02). «Kirmen Uribe» www.bne.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  10. ↑ «NorDaNor | EIZIE» nordanor.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) López Palacios, Carmen. «Bilbao-New York-Bilbao: Kirmen Uribe» Revista hispano cubana, ISSN 1139-0883, Nº. 37, 2010, págs. 207-208 (Noiz kontsultatua: 2017-09-30).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Se publica en catalán, gallego y castellano la última novela de Kirmen Uribe, "Mussche"» Euskal kultura (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  13. ↑ Press, Europa. (2015-12-29). «Kirmen Uriberen "Mussche", Japoniako bost liburu onenen artean» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  14. ↑ «Kirmen Uriberen 'Elkarrekin esnatzeko ordua'-k irabazi du 111 Akademiaren saria» Argia (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).
  15. ↑ «Liburu Gaztea sariak, Uribe, Fernando Morillo eta Begoña Bilbaorentzat» El Diario Vasco 2006-06-10 (Noiz kontsultatua: 2020-04-29).
  16. ↑ a b (Gaztelaniaz) Etxaniz Erle, Xabier. «La literatura infantil de Kirmen Uribe» Anuario de investigación en literatura infantil y juvenil, ISSN 1578-6072, 9. zk. , 2011, 55-60 orld. (Noiz kontsultatua: 2017-09-30).
  17. ↑ «Kirmen Uribe Iowako Unibertsitateko International Writing Program-en egonaldia egiteko hautatu dute» Euskal kultura (Noiz kontsultatua: 2020-04-29).
  18. ↑ Press, Europa. (2017-11-24). «Kirmen Uribek euskal literatura eramango du Guadalajarako Liburu Azokara (Mexiko)» www.europapress.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-29).
  19. ↑ «Cullman Center sormen beka irabazirik, New Yorken igaroko du Kirmen Uribek 2018-2018 ikasturtea» Euskal kultura (Noiz kontsultatua: 2020-04-29).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) Marcos, Javier Rodiguez. (2009-10-14). «Premio Nacional de Narrativa busca editor» El País (Noiz kontsultatua: 2017-08-24).
  21. ↑ «Kirmen Uribe idazleak 111 Akademiako Saria jaso du - Eskualdea» Aiurri.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-30).[Betiko hautsitako esteka]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Kirmen Uribe Aldatu lotura Wikidatan


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kirmen_Uribe&oldid=9841591"(e)tik eskuratuta