Edukira joan

Ugaztun

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea

Ugaztun
Goi Triasiko-gaur egun

Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
AzpierreinuaBilateria
FilumaChordata
SubfilumVertebrata
SuperklaseaTetrapoda
Klasea Mammalia
Linnaeus, 1758
Azpiklaseak
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakesne, mammal meat (en) Itzuli eta hide (en) Itzuli

Ugaztunen taldea (Mammalia) animalia ornodunen klase bat da. Amniota endotermikoen kladoan sailkatzen dira; narrastiengandik (hegaztiak barne) desberdintzen dira neokortexa, ilea, belarrian hiru hezur txiki eta ugatzak dituztelako. Eme guztiek euren kumeak ugatzetako esnearekin elikatzen dituzte. Ugaztun lurtar gehienak koadrupedoak dira, baina batzuek moldaerak garatu dituzte ugaztun itsastar, hegalari edo bipedoak izanik.

Karenadun animalien taldea da ugaztun-talderik handiena (Placentalia), karenak umekia haurdunaldian zehar elikatzeko aukera emanez. Ugaztun gehienak erditzen dira, monotrematuen taldean sailkatzen diren bost espezie izan ezik, arrautzak erruten dituztenak. Bestalde, ugaztunen ordenarik handiena karraskariena da, eta hurrengo handienak saguzar eta Soricomorpha ordenak.

Taxoi monofiletiko bat da, hau da, taldean dauden guztiek arbaso komun bakarra dute. Arbaso hau Triasiko garaikotzat jotzen da, orain dela 200 milioi urte. Sinapsidoen kladoaren barruan sailkatuak dira, desagertutako pelikosaurio eta zinodontoekin batera. Sinapsidoen artean sailkatzen diren gaur egungo terapsidoak Mesozoikoaren hasieran banatu ziren. Ordena gehienak Paleogenoan eta Neogenoak sortu ziren, Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboaren ostean dinosauroak desagertu zirenean, eta Lurreko animalia dominanteak izan dira azken 66 milioi urtetan zehar.

Ugaztun gehienak inteligenteak dira, batzuek burmuin handia dute, autokontzientzia dute eta tresnak erabiltzen dituzte. Ugaztun asko komunikatzeko gai dira ultrasoinuen bidez, haien lurraldea markatuz, alarma mezuen bidez, abeste edo ekolokazio bidez. Hainbat ugaztun taldek antolaketa hierarkikoa dute, baina bakarti edo lurraldekoiak ere izan daitezke. Ugaztun gehienek poliginia praktikatzen dute, baina badira monogamo eta poliandrikoak ere.

Sailkapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikus zerrenda: «Ugaztun familien zerrenda»
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Karraskariak dira ugaztunen herena. Hemen zortzi datu.

Gaur egun 4.100 ugaztun espezie bizi direla jotzen da, hauetatik heren bat karraskariak izanik. Tamainari dagokienez, balea urdina da Lurreko animalia-talde handiena (30 m-ko luzera du) eta ugaztun txikiena Craseonycteris thonglongyai (30-40 mm-koa). Ugaztunak hurrengo hiru talde nagusitan sailkatzen dira:

Prototerioak (monotrematuak)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prototerioek narrastien berezitasun batzuk atxiki dituzte, besteak beste obiparoak baitira eta kloaka baitute. Emeen esne-guruin tubularrek ez dute titirik eratzen, eta kumeek ez dute esnea edoskitzen, miazkatzen baizik. Australia eta Ginea Berrian banatuta dauden ekidna eta ornitorrinkoa dira gaur egun bizi diren monotrematu bakarrak.

Metaterioak (martsupialioak)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kumeak garapenaren oso fase goiztiarrean jaiotzen dira, sabelaldia laburra baita, eta hazkundea amaren titietara atxikita amaitzen dute, martsupio izeneko poltsa dermikoaren barruan. 240 espezie inguru sailkatzen dira talde honetan Australian hedaturik, kangurua, walabia, wonbata eta koala, besteak beste.

Euterioak (plazentalioak)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ugaztun talde honen sabelaldia erlatiboki luzea da, eta kumeak nahikoa osatuta jaiotzen dira. Euterioen taldea dibertsoa da ondoko ordenak bereizi direlarik: intsektiboroak (satitsua, satorra, trikua; 400 bat espezie), dermopteroak (2 espezie: lemur hegalariak), kiropteroak (1.200etik gora espezie: saguzarrak), primateak (350 espezie: lemurrak eta tximinoak), edentatuak (31 espezie: nagia, tatuna, hartz inurrijalea), folidotoak (8 espezie: pangolina), lagomorfoak (100 bat espezie: untxia eta erbia), karraskariak (2.300 espezie inguru: sagutxoa, sagua, urtxintxa, kastorea, marmota, arantzurdea), hirakoideoak (11 espezie: damana), proboszideoak (2 espezie: elefantea), sirenioak (5 espezie: manatia, dugonga), tubulidentatuak (espezie bakarra: urde inurrijalea), perisodaktiloak (16 espezie: zaldi-behorrak, zebra, tapirra, errinozeroa, astoa), artiodaktiloak (171 espezie: zerria, basurdea, gamelua, jirafa, antilopeak, oreina, behi-zezenak, ardi-ahariak, hipopotamoa), karniboroak (253 espezie: katua, zakurra, hartza, lehoia, azeria, erbinudea, panda), pinipedioak (31 espezie: mortsa, foka, otarioa), eta zetazeoak (84 espezie: izurdea, balea, kaxalotea).

Hala ere, lerro filogenetikoa bitan banatu dela pentsatzen denez, martsupialio eta plazentalioak elkarrekin sailkatzen dira terioen taldean[1].

Anatomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Esan bezala, ugaztunen taldea monofiletikoa da eta bertan sailkatzen diren kide guztiek hurrengo moldaera ebolutiboak partekatzen dituzte (sinapomorfiak), taldean sailkatzen laguntzen dutenak:

Ugatzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Esnea jariatzen duten guruinak dituzte, esnearekin kumeak elikatzeko.

Barailaren artikulazioa eta belarriko hezurrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ugaztun baten (goian) eta ugaztuna ez den beste Amniota baten barailaren artikulazio eta belarriko hezurren arteko erkaketa.

Ugaztunen ezaugarri berezigarrien artean erdiko belarriko hiru hezur txiki daude: mailua, estribua (hiomandibularra jatorrian) eta ingudea.[2][3] Belarriaren barruan daude eta aurkitzen duten bibrazioa tinpanoaren aurka igarotzen dute, barne belarrira helaraziz. Hala ere, monotrematuek ez dute ezaugarri hau.

Ingudea eta mailua hezur karratutik eta hezur artikularretik datoz. Mintz tinpanikoa hezur tinpanikotik garatu da. Beste ornodunetan bi hezur hauek artikulazio tenporomandibularra osatzen dute. Ugaztunetan kumekiaren garapenean hezur dentario eta eskuamosaletik sortzen da artikulazio hau.[4]

Bestalde, barailaren artikulazioa burezurrarekin dentario eta eskamosalaren artean egiten da. Baraila hezur bakarrez osatuta dago eta bertan haginak daude.

Ilea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Idi musketaduna, ugaztunek baino ez duten ilearen adibide.

Ilea duten animalia bakarrak dira, nahiz eta batzuek enbrioi garaian izan soilik (baleen kasuan adibidez), kanpo larrua osatuz. Ilea keratina proteinaz osatuagoa dago eta hurrengo funtzioak betetzen dituzte[5]:

  • Ileak erregulazio termikoan laguntzen du, gehienetan gorputza hotzetik isolatuz edo hainbat kasutan berotik ere. Inguruarekiko isolamendua ezinbestekoa da gorputzaren tenperatua konstante mantentzeko (homeotermia) energia aldetik modu merkeena delarik (ugaztun batek narrasti ektotermiko batek baino 30 eta 50 aldiz elikagai gehiago behar ditu tamaina eta bizi-eredu antzekoarentzat).[6]
  • Ilearen kolore eta banaketak kamuflajean laguntzen dute, bai ehiza egiteko garaian bai eta ehizatua ez izateko garaian. Horregatik ugaztun batzuek ilearen kolorea aldatzen dute urtearen sasoiaren arabera, Lepus timidusen kasuan adibidez. Batzuetan ohar gisa ere erabil daitezke, mofetek egiten duten bezala.[7]
  • Ileak ere dimorfismo sexuala jasan dezakete eta beraz bi sexuen artean bereizteko balio izan. Adibidez gizaki eta lehoietan gertatzen da.[8]
  • Ileak elkarrekin komunikatzeko ere balio dezake. Animalia batzuek ilea zutik jartzen dute ihes egin behar dutela edo eraso behar dutela adierazteko.[9]
  • Ileak ukimenean ere erabil daitezke. Hau bereziki egia da biboteetan, adibidez katuek dituztenak. Hauek giharren bidez mugi daitezke eta zuntz nerbiosoak dituzte mugimendua antzemateko.[10]
  • Ugaztun batzuetan, adibidez kirikiño eta ekidnetan ileak arantza bilakatu dira eta erasoen kontrako babesa dira.[11]
  • Ileak ere iragazten du eta sistema sentsoriala babesten du, adibidez bekain eta belarrietan. Airean dauden hainbat gai ere hartzen dituzte sudurretik sar ez daitezen.[12]

Hortzeria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tigre baten hortzeria.

Ugaztun gehienak heterodontoak dira, hau da, hortz mota bat baino gehiago dituzte.[4] Lau hortz mota dituzte: ebakortzak (aurrean egoten direnak), letaginak, haginaurrekoak eta haginak. Mota bakoitzetik dauden hortz kopuruak hortzeria-formulan zehazten dira.[4] Hortzeria heterodonto hau garrantzitsua da homodontak diren narrastiengandik bereizteko eta fosilen sailkapenean ere garrantzitsua da. Ugaztun gehienak, gainera difiodontoak dira, hau da, txikitan duten hortzeria gero aldatzen da.[4] Lehenengo esne-hortzak agertzen dira eta hauek galdu eta betiereko hortzeria agertzen da. Haginak, hala ere, ez dira aldatzen, hauek betiko hortzeriarekin batera agertzen baitira.

  • Monotrema (Prototheria) helduek ez dute hortzik, baina kumeek narrastiek arraultzak irekitzeko duten haginaren antzeko bat dute.[13]
  • Martsupialen (Metatheria) hortzeria karedunekin alderatuta ezberdintasunak ditu.
     Hortzeri-formula    
5.1.3.4
4.1.3.4

Espezie askok goiko eta beheko hortz kopuru ezberdina dute. Antzinako martsupialek 5/4-1/1-3/3-4/4 hortzeria formula zuten, 50 bat hortzekin guztira. Gaur egun 40 eta 50 artean izaten dira gehienetan, karenadunetan baino askoz gehiago.[14]

  • Karedunek (Eutheria) antzina 3/3-1/1-4/4-3/3 hortzeria formula zuten, guztira 44 hortzekin.[15]
     Hortzeri-formula    
3.1.4.3
3.1.4.3

Horrelako formula oraindik orain aurki daiteke hainbat espezietan baina gehienek hau murriztu dute eta hortzeria espezializatu bat dute. Pangolina bezalako espezi batzuek ez dute hortz bat bera ere.[16] Kontrako kasua, hau da, hortz gehiago edukitzea Priodontes maximus armadillo erraldoian baino ez da gertatu, 100 hortzekin. Odontozetoek kasu berezia dute, orain hagin guztiak berdinak dituztelako eta horietako batzuek, batez ere izurdeek 260 arte dituzte.[17]

Sorrera eta eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kladograma honetan ugaztunak (letra beltzez) agertzen dira, euren arteko erlazioa erakutsiz. Gainera beste ornodun lurtar batzuekin duten harremana ere agertzen da (letra xehez).

Tetrapoda

Amphibia

Reptiliomorpha

Diadectomorpha†

Amniota

Sauropsida (apoarmatu, krokodilo, dinosauro, hegaztiak)

Synapsida

Pelycosauria*†

Therapsida

Dicynodontia†

Theriodontia

Cynodontia†

Mammalia

Triconodonta†

Monotremata (ornitorrinko, ekidnak)

Multituberculata†

Theria

Marsupialia (martsupialak)

Palaeoryctoides†

Eutheria (karedunak)
Atlantogenata

Afrotheria (elefante, manatiak, damanak...)

Xenarthra (armadiloak...)

Boreoeutheria

Laurasiatheria (behiak, txakurrak, txerriak, baleak...)

Euarchontoglires (karraskariak, untxiak, gizakia...)

Sailkapen molekularra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mammalia

Monotremata Ornithorhynchus anatinus

Theria

Marsupialia Macropodidæ

Placentalia
Atlantogenata

Afrotheria Elephas maximus Trichechus

Xenarthra Dasypus novemcinctus Myrmecophaga tridactyla

Boreoeutheria
Euarchontoglires

Euarchonta Cebus olivaceusHomo sapiens

Glires RattusLepus

Laurasiatheria

Eulipotyphla Talpidae

Scrotifera

Chiroptera Desmodontinae

Euungulata

Cetartiodactyla Capra walieEubalaena glacialis

Perissodactyla Equus quaggaDiceros bicornis

Ferae

Pholidota Manidae

Carnivora Acinonyx jubatusZalophus californianus

Jokabidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Komunikazioa eta bokalizazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Vervet tximinoek lau alarma-dei ezberdin erabil ditzakete harrapari ezberdinen aurrean.

Ugaztun asko bokalizatuz komunikatzen dira. Ahozko komunikazioak hainbat helburutarako balio du: parekatze-erritualetarako, ohartarazpen-deietarako, [18] elikagai-iturrien adierazpenerako, baita gizarte-helburuetarako ere. Arrek erditzeko erritualetan orro egin ohi dute, beste arrak urruntzeko eta emeak erakartzeko, lehoien eta orein gorrien zimurrean bezala.[19] Balea konkordunaren abestiak emeentzako seinale izan daitezke;[20] dialekto desberdinak dituzte ozeanoko eskualde desberdinetan.[21] Bokalizazio sozialen artean daude gibbonen lurralde-deiak eta taldeak bereizteko abiadura handiagoko saguzarren frekuentzia. [22] Vervet tximinoak alarma-dei bana dauka gutxienez lau harrapari mota ikustean, eta beste tximu batzuen erreakzioak aldatu egiten dira deiaren arabera. Adibidez, alarmak pitoi bat adierazten badu, tximinoak zuhaitzetara igotzen dira, aldiz, arrano-alarmaren ondorioz, tximinoek ezkutaleku bat bilatzen dute lurrean.[23] Belardi-txakurrek ere dei konplexuak dituzte, dei horiek hurbiltzen ari den harrapari baten mota, tamaina eta abiadura adierazten dutelarik.[24] Elefanteak soinu mota desberdinekin komunikatzen dira sozietatean, hala nola, zurrungak, garrasiak, tronpetak eta zurrumurruak barne. Dei batzuk infrasonikoak dira, gizakien entzumen-mailaren azpikoak, eta beste elefante batzuek 9,7 km-taraino entzun ditzakete egunsentitik eta ilunabarretik gertuko orduetan.[25]

Ugaztunek hainbat bide erabiltzen dituzte seinaleen igorpenerako. Askok harrapakarien aurkako seinale nabariak ematen dituzte, hala nola oreinak eta gazelak beren egoera fisikoa eta ihes egiteko gaitasuna adieraziz,[26] [27] edo orein isats-zuridun eta harrapakin diren beste ugaztun batzuek buztan-marka nabariak erakusten dituzte alarma-egoeran daudenean, harrapakariari jakinaraziz detektatua izan dela.[28] Ugaztun askok usain markak erabiltzen dituzte, batzuetan lurraldea babesten laguntzeko, baina segur aski beste funtzio anitzekin erlazionatuta egongo da espezie barruan nahiz kanpoan.[29][30][31] Mikro saguzarrak eta balea horzdunak, izurde ozeanikoak barne, sozialki  eta ekolokalizazioan bokalizatzen dira.[32][33][34]

Elikadura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gorputz-tenperatura altua konstante mantentzeko, energia kontsumitu behar du animaliak; beraz, ugaztunek dieta elikagarria eta ugaria behar dute. Nahiz eta lehen ugaztunak harrapariak izan seguruenik, hainbat espezie egokitu dira elikadura-beharrak asetzeko. Batzuek beste animalia batzuk jaten dituzte: dieta haragijalea da hau (dieta intsektujalea barne). Beste ugaztun batzuei belarjale deritze; hauek karbohidrato konplexuak dituzten landareak jaten dituzte, hala nola zelulosa. Dieta belarjalea dibertsoa da: haziak, hostoak, frutak, nektarra edo onddoak jan ditzakete. Belarjale baten digestio-traktua bakterioen ostalaria da eta landarearen substantzia konplexu horiek hartzitzen dituzte, digestioan lagunduz.[35][36] Ugaztun batzuk koprofagoak dira eta gorozkiak kontsumitzen dituzte elikagaiak lehen aldiz irenstean digeritu gabeko (eta kanporatutako) elikagaiak xurgatzeko. Ugaztunen artean omniboroak ere badaude eta hauek ehizakiak eta landareak jaten dituzte. Ugaztun haragijaleek digestio-bide sinplea dute, haragian dauden proteinek, lipidoek eta mineralek digestio espezializatua behar ez dutelako (landareko substantziek behar duten digestioan ez bezala). Salbuespen gisa, baleek bakterioak metatzen dituzte ganbera anitzeko urdailean, lurreko belarjaleek bezala.[37]

Animalia baten tamaina ere faktore bat da dieta mota zehazteko (Allenen araua). Ugaztun txikiek azalak sortu baino galtzen duen azalera-proportzio handia dutenez beroa sortzen duen bolumenarekiko, energia-eskakizun handiak eta tasa metaboliko handia izaten dituzte. 18 ontza (510 g; 1,1 lb) baino gutxiago pisatzen duten ugaztunak intsektujaleak dira nagusiki, belarjale baten digestio-prozesu motel eta konplexua ezin dutelako jasan. Animaliarik handienek, bestalde, bero handiagoa sortzen dute eta bero hori baino gutxiago galtzen da. Beraz, bilketa-prozesu motelagoa (ornodun zaharragoz elikatzen diren haragijaleak) edo digestio-prozesu motelagoa (belarjaleak) egin dezakete.[38] Gainera, 18 ontza (510 g; 1,1 lb) baino gehiago pisatzen duten ugaztunek, oro har, ezin dituzte behar adina intsektu bildu zainketa-orduetan. Ugaztun intsektiboro handi bakarrak intsektu-kolonia handiez elikatzen dira (inurriak edo termitak).

Ugaztun batzuk orojaleak dira eta haragijaleen eta belarjaleen maila desberdinak dituzte; gehienetan, karniboroagoak edo herbiboroagoak dira. Landareak eta haragia beste modu batera digeritzen direnez, batak bestearen gainetiko lehentasuna du; hartzen kasuan bezala, espezie batzuk nagusiki haragijaleak eta beste batzuk nagusiki belarjaleak dira.[39] Hiru kategoriatan sailkatzen dira orojaleak: mesokarniboroa (% 50 - % 70 haragia), hiperkarniboroa (% 70 eta gehiago haragia) eta hipokarniboroa (% 50 edo gutxiago haragia). Hipokarniboroek hortz triangeluarrak dituzte, urre-kolorekoak eta elikagaiak ehotzeko erabiltzen direnak. Hiperkarniboroek, ordea, hortz koniko disdira gabeak dituzte bazka txikitzeko. Kasu batzuetan, masailezur sendoak dituzte harrapakinaren hezurra birrintzeko, hienek bezala, hezurrak kontsumitzeko aukera emanda; iraungitako talde batzuek, bereziki Machairodontinae taldeak, sable-itxurako kaninoak zituzten.[40]

Haragijale fisiologiko batzuek landare-materia kontsumitzen dute eta belarjale fisiologiko batzuek haragia. Jokabidearen ikuspegitik orojaleen taldean sailkatuko genituzke, baina  ikuspuntu fisiologikotik zoofarmaknosiaren ondorio dela badakigu. Fisiologikoki, animaliek landare- eta animalia-materialetatik energia eta elikagaiak lortzeko aukera izan behar dute omniborotzat hartzeko. Beraz, animalia horiek haragijale eta belarjale gisa sailkatzen dira, itxuraz haien sailkapena osatzen ez duten iturrietatik datozen elikagaietatik soilik lortzen ari direnean.[41] Adibidez, ondo dokumentatuta dago zenbait ungulatu, hala nola jirafak, gameluak eta behiak hezurrak koskatzen dituztela bertatik mineral eta mantenugai zehatzak lortzeko.[42] Halaber, katuek, haragijale nahikotzat jotzen direnek, noizean behin belarra jaten dute digeritzen ez den materiala (ile-bolak, esaterako) hemoglobina ekoizten laguntzeko eta laxante gisa.[43]

Ugaztun askok metabolismoa ezabatzen dute eta energia mantentzen dute hibernazio izeneko prozesu batean inguru batean behar adina elikagai ez dagoenean.[44] Hibernazioaren aurreko aldian ugaztun handienak, hartzak esaterako, polifagiko bihurtzen dira gantz-erreserbak handitzeko; ugaztun txikiek, berriz, nahiago dute elikagaiak bildu eta xehatu. [45] Metabolismoaren moteltzearekin batera, bihotzaren eta arnasketaren maiztasuna murriztu egiten da eta barne-tenperaturak ere gutxitu egiten dira, kasu batzuetan giro-tenperaturaren inguruan egon daiteke. Adibidez, artikoko katagorrien barruko tenperatura –2,9 °C-ra (26,8 °F) jaitsi daiteke, baina burua eta lepoa beti 0 °C-tik (32 °F) gora egoten dira. [46] Ingurune beroetako ugaztun batzuk lehorte edo bero handiko garaietan estibazioa egiten dute, adibidez, isats lodiko lemur nanoa (Cheirogaleus medius).

Adimena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ugaztun adimendunetan, primateetan esaterako, garuna handiagoa da burmuinaren gainontzeko atalekin alderatuta. Adimena bera definitzea ez da erraza, baina adimenak barne hartzen ditu ikasteko gaitasuna eta portaeraren malgutasuna. Arratoiak, adibidez, oso adimentsutzat jotzen dira, ikasi eta zeregin berriak egin baititzakete; trebetasun hori garrantzitsua izan daiteke habitat berri bat kolonizatzen dutenean. Ugaztun horietan badirudi elikagaien bilketa adimenarekin lotuta dagoela: landarez elikatutako orein batek katu batek baino garun txikiagoa du, harrapakariak harrapakina ehizatzeko moduetan pentsatu behar duelako.[35]

Animaliek tresnak erabiltzeak ikaskuntza- eta kognizio-maila desberdinak iradokitzen ditu. Itsas igarabak harkaitzak erabiltzen ditu arroken zatiak hausteko edo maskorrak irekitzeko; portaera hori funtsezkoa zaie eta hainbat populazioek denboraren % 21 pasatzen dute erremintak egiten.[47] Txinpantzeen kasuan, termitak arrantzeko adartxoen erabilera beste banako batzuengandik ikasia izan daiteke. Honek, animalien ikasteko gaitasuna erakusten du.[48] Gainera, zenbait tresna erabil daitezke buru-hausgarriei aurre egiteko, animaliak "Eureka" une bat duela baitirudi.[49] Tresnarik erabiltzen ez duten beste ugaztun batzuek ere (txakurrek, esaterako) Eureka momentua izan dezakete.[50]

Garunaren tamaina animalia baten adimenaren adierazle garrantzitsutzat hartu zen aldez aurretik. Garunaren zatirik handiena gorputzaren funtzioei eusteko erabiltzen denez, zerebro-masaren proportzio handiagoek handitu egin dezakete funtzio kognitibo konplexuagoetarako eskuragarri dagoen garun-masa. Analisi alometrikoen arabera, ugaztunen garunaren tamaina, gutxi gorabehera, gorputz masaren ⅔ edo ¾ esponentea dela. Animalia baten garun-tamaina, zehazki, analisi alometriko horretatik abiatuta espero den garun-tamainarekin alderatuz gero, entzefalizazio-koziente bat lortzen da, eta hori animalia-adimenaren beste adierazpen gisa erabil daiteke. [51] Kaxaloteek edozein animaliaren masa zerebralik handiena dute Lurrean, batez beste 8.000 zentimetro kubiko eta 7,8 kilogramo helduetan.[52]

Badirudi autokontzientzia pentsamendu abstraktuaren ikurra dela. Uste da autokontzientzia, ondo definituta egon ez arren, prozesu aurreratuagoen aitzindari dela, hala nola arrazoibide metakognitiboena. Hori neurtzeko metodo tradizionala ispilu-proba da, animalia batek autoebaluaziorako gaitasuna duen ala ez zehazten duen proba, hain zuzen ere.[53] Ispiluaren proba gainditu duten ugaztunak hurrengoak dira: Asiako elefanteak (batzuek gainditu dute eta beste batzuek ez),[54] txinpantzeak,[55] bonoboak, [56] orangutanak, [57] gizakiak (18 hilabetetik aurrera; ispilu-etapa), [58] izurde mokodunak,[59] balea hiltzaileak [60] eta balea hiltzaile faltsuak.[60]

Gizarte-egitura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erleek jarrera eusoziala dute.

Eusozialitatea da sozietate-antolamenduaren mailarik altuena. Sozietate horiek belaunaldi helduen gainjarpena dute, ugalketa-lanaren banaketa eta gazteen zaintza kooperatiboa. Oro har, intsektuek, hala nola erleek, inurriek eta termitek, jarrera eusoziala dute, baina frogatuta dago ere bi karraskari espezietan: sator-arratoi biluzian eta Damaraland sator-arratoian.

Presozialitatea animaliek espezie bereko kideekin harreman sexualak baino zerbait gehiago erakusten dutenean gertatzen da, baina eusozial gisa sailkatzeko adina harreman ez dagoenean. Hau da, animalia horiek bizitza komunitarioa, gazteen edo ugaltze-lanaren banaketa primitiboaren zainketa kooperatiboa erakuts dezakete, baina ez dituzte animalia eusozialen funtsezko hiru ezaugarri guztiak. Gizakiak eta Callitrichidae espezieetako animalia batzuk (marmokak eta tamarinoak) bakarrak dira primateen artean, gazteak zaintzeko lankidetza-maila dutenak. Harry Harlowek esperimentu bat jarri zuen martxan rhesus tximinoekin, primate presozialekin, 1958an. Ikerketa horren emaitzek erakutsi zuten sozietate-topaketak beharrezkoak direla tximu gazteak mentalki nahiz sexualki gara daitezen.

Fisio-fusio sozietate bat “guraso-taldea” izeneko sozietate-talde batek osatzen du eta gizartearen tamaina eta osaera maiz aldatzen da. Sare sozial iraunkorrak komunitate bateko banakako kide guztiak dira eta askotan aldatu egiten dira inguruko aldaketak monitorizatzeko. Fisio- eta fusio-sozietate batean, guraso-talde nagusia talde egonkor txikiagoetan edo banakoetan hautsi daiteke, ingurumen- edo sozietate-ingurura egokitzeko. Adibidez, zenbait gizon talde nagusitik banandu daitezke ehizatzeko edo egunean zehar janaria bilatzeko, baina gauez talde nagusiarekin berriro elkartu elikagaiak partekatzeko eta beste jarduera batzuetan parte hartzeko. Ugaztun askok hau erakusten dute: primateek (adibidez, orangutanek eta tximu armiarmek), elefanteek, hienek, lehoiek eta izurdeek.

Animalia bakartiek lurralde bat babesten dute eta beren espezieko kideekin elkarreragin sozialak saihesten dituzte, ugalketa-denboraldian izan ezik. Baliabideen lehia saihesteko eta elikagaiak ez agortzeko da jokabide hau, espezie bereko bi indibiduok nitxo bera okupatuko bailukete.  Animali bakarti bat bazkaren bila dagoenean harrapari edo harrapakarientzat ez da hain deigarria izango.

Hierarkia batean, indibiduoak nagusi edo menpekoak dira. Hierarkia despotiko batean, indibiduo bat da nagusi; besteak, berriz, menpekoak dira, otsoetan eta lemureetan bezala. Eta hierarkia-ordena indibiduoen sailkapen lineala da, goi-indibiduo bat eta behe-indibiduo bat dagoelarik. Hierarkia sexuka ere sailka daiteke, non sexu bateko indibiduo baxuenak beste sexuko goiko indibiduoak baino sailkapen handiagoa duen, hienetan bezala. Indibiduo nagusiek, edo alfek, ugalketa-arrakasta izateko aukera handia dute, batez ere ar bakar batek edo batzuek (ar egoiliarrak) talde batean emeak ugaltzeko eskubide esklusiboak dituztenean. [61] Bertan bizi ez diren arrak ere ugaldu daitezke, baina zenbait espezie, hala nola banpiro-saguzar arrunta (Desmodus rotundus), zorrotzagoak izan daitezke.[62]

Ugaztun batzuk erabat monogamoak dira eta horrek esan nahi du bizitza osoan ez dutela beste bikoterik izaten (nahiz eta jatorrizko kidea hil ondoren); hala nola, otsoak, kastore eurasiarrak eta igarabak.[63][64] Hiru poligamia-mota daude: ar batek edo gehiagok ugalketa-eskubideak dituzte (poliginia), ar askorekin emeak estaltzen dira (poliandria), edo hainbat arrek harreman esklusiboak dituzte eme askorekin (poliginandria). Askoz ohikoagoa da estalketa poligonikoa gertatzea, lek-ak kenduta, ugaztunen % 90ean baino gehiagotan agertzen delarik. [65] Lek txoriaren estaltzea arrak emeen inguruan biltzen direnean gertatzen da, haiek emeak erakartzen saiatzen direlarik gorteiatze- eta bokalizazio-erakustaldi batzuekin; hala nola, portuko fokak.[66]

Goi-mailako ugaztun guztiek (monotremak izan ezik) bi moldaera nagusi elkarbanatzen dituzte gazteak zaintzeko: jaiotza bizia eta edoskitzea. Gurasoek habiak eta gordelekuak egin ditzakete gazteak hor hazteko edo sarritan elikatu eta babesteko denbora luzean. Ugaztun askok K estrategiari jarraitzen diote, eta R estrategiadun animaliek baino denbora eta energia gehiago inbertitzen dute beren kumeetan. Bi animalia estaltzen direnean, biek interes bera dute ondorengoek arrakasta izan dezaten. Ugaztunen emeek nolabaiteko agresibitate-maila izaten dute, gurasoen zaintza horren beste adibide bat dena, espezieko beste eme batzuen edo beste eme batzuen gazteen aurka eginez. Hala ere, zenbait ugaztunek beste eme batzuen kumeen "izeba" izan daitezke eta kumeak zaindu. Ugaztunen arrek zeregin bat izan dezakete haurren hazkuntzan, tenrec-ekin gertatzen den bezala, baina hori espezietik espeziera aldatzen da, baita genero beraren barruan ere. Adibidez, hegoaldeko buztan beltzeko makakoaren arrek (Macaca nemestrina) ez dute haurren zainketan parte hartzen; makako japoniarraren arrek (M. fuscata), ordea, bai. [67]

Lokomozioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurrekoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ornodun gehienak platigradoak dira, eta oinaren behealde osoan ibiltzen dira —urlehortarrak, narrastiak eta ugaztun batzuk, hala nola gizakiak eta hartzak— . Ugaztun asko, katuak eta txakurrak bezala, digitigraduak dira eta hatzen gainean ibiltzen dira. Horrela, oinkada luzeak eman ditzakete, abiadura handian higitzea ahalbidetzen dietelarik. Ugaztun digitalizatuak, halaber, trebeak izaten dira sarritan mugimendu isilean.[68] Zaldiak bezalako animalia batzuk ungulidoak dira, hau da, hatz-puntetan ibiltzen dira. Horrek are gehiago handitzen du oinkadaren luzera eta, beraz, abiadura.

Jakina da ugaztun batzuk, tximino handiak, beren ukabiletan ibiltzen direla, behintzat aurreko hanketan. Hartz inurrijaleak[69] eta plaketak[70] ere haien ukabiletan ibiltzen dira. Ugaztun batzuk bipedoak dira, eta bi gorputz-adar baino ez dituzte erabiltzen lokomoziorako; adibidez, gizakiak eta tximino handiak. Espezie bipedoek lauoinek baino ikus-eremu handiagoa dute, energia gehiago gordetzen dute eta beren eskuekin objektuak manipulatzeko gaitasuna dute; horrek, bazka bilatzen laguntzen du. Ibili beharrean, bipedo batzuk, hala nola kanguruak, saltoka mugitzen dira.

Animaliek mugitzeko modu desberdinak erabiliko dituzte abiadura, lur eta egoera desberdinetarako. Adibidez, zaldiek lau ibilkera dituzte: ibilaldia geldiena pausokakoa da, eta gero hiru martxa azkarragoak daude, motelenetik azkarrenera trosta, erdi galopa eta galopa. Animaliek noizbehinka erabiltzen diren ezohiko ibilkera ere izan ditzakete, alde edo atzerantz mugitzeko gaitasuna bezala. Adibidez, giza-ibilkera nagusiak bi hankan ibiltzea eta korrika egitea dira, baina beste asko erabiltzen dituzte, espazio estuetan narrasa barne.

Ugaztunek mugitzeko era ugari dituzte lokomozioan beren gorputz-adarrak kokatzen eta altxatzen dituzten moduaren arabera. Martxak kategoriatan multzoka daitezke, euskarri-sekuentziako patroien arabera. Kuadropedoen kasuan, hiru kategoria nagusi daude: oinez ibiltzea, korrika egitea eta jauzi-martxa. [71] Oinez ibiltzea da ibilkerarik arruntena, non oin batzuk lurrean dauden edozein unetan, eta ia animalia hankadun guztiek daukate. Korrika, aldiz, martxaren puntu batzuetan oin guztiak airean daudenean gertatzen da.

Arboreoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Askotan, zuhaitz-animaliek gorputz-adar luzeak izaten dituzte, arrailak gurutzatzen, frutak edo beste baliabide batzuk lortzen, euskarriaren sendotasuna aurretik probatzen eta, batzuetan, zuhaitzen artean kulunkatzen laguntzen dietenak.[72] Zuhaitz-espezie askok, hala nola zuhaitz-arantzurdeek, hartz inurrijale batzuk, armiarma-tximinoek eta zarigueiek, buztan oratzaileak erabiltzen dituzte adarrei heltzeko. Armiarma-tximinoen, isats-puntak adabaki biluzi bat edo kuxin itsaskor bat du, marruskadura handiagoa ematen duena. Atzaparrak substratu latzekin moldatzeko eta animaliak aplikatzen dituen indarren norabidea birbideratzeko erabil daitezke.

Lokomozio arboreoaren adibide bat.

Horri esker, katagorriek, haiek bezalako animali txikien ikuspuntutik funtsean lauak diren zuhatz enborrak igotzen dituzte. Hala ere, atzaparrek animaliak adar oso txikiak heltzeko duen gaitasuna oztopa dezakete, urrunegi bildu eta animaliaren zango bera zulatu baitezake. Primateek frikzio-heltzea erabiltzen dute, ilerik gabeko hatz-mamietan konfiantza izanez. Adarra hatz-mamien artean estutzeak marruskadura-indarra sortzen du, animaliaren eskua adarretan mantentzen duena.

Hala ere, euste-mota hau marruskadura-indarraren angeluaren araberakoa da, eta, beraz, adarraren diametroaren araberakoa, eta horrek adar handiagoaetara eusteko ahalmena ahultzen du. Jaitsiera kontrolatzeko, batez ere diametro handiko adarretan, zuhaitz-animalia batzuek, hala nola katagorriek, orkatila-artikulazio oso mugikorrak eboluzionatu dituzte, eta, horiei esker, oina biratu egin daiteke "alderantzizko" jarreran. Horri esker, atzaparrak enbor azal latzetan eusten dira, grabitate-indarraren aurka.

Tamaina txikiak abantaila ugari ematen dizkie zuhaitz-espezieei: adibidez, animaliarekiko adarren tamaina erlatiboa handitu, masa-zentroa beheko beheratu, egonkortasuna handitu, masa murriztu (adar txikiagoetan mugitzeko aukera emanez) eta habitat desordenatuago batean zehar mugitzeko gaitasuna.[72] Pisu-tamaina erlazioak azukre-planeagailuari (Petaurus breviceps) bezalako animalia irristariei eragiten die.[73] Primate, saguzar eta nagi espezie guztiek egonkortasun pasiboa lortzen dute adarraren azpian zintzilik daudelarik.

Aire-lokomozioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Saguzarrak dira benetan hegan egin dezaketen ugaztun bakarrak. Hegoak gorantz eta beherantz mugituz (normalean aurre-aldeko mugimenduren batekin) airean zehar abiadura konstantean hegan egiten dute. Animalia mugitzen ari denean, bere gorputzak aire fluxu bat sortzen du. Hegalen abiadurarekin konbinatuta, hegalean zehar mugitzen den aire-fluxu azkarragoa sortzen du. Horrek bulkada-indar bektore bat eta arraste-indar bektore bat sortzen ditu, aurrerantz eta gorantz eta atzerantz eta gorantz, hurrenez hurren. Goranzko indar hauek grabitatea kontrajartzen dute, gorputza airean mantenduta. Eta aurreranzko indarrak haizearen indarrari eta gorputzaren pisuak sortzen duen indarrari aurre egiten laguntzen du.[74]

Saguzarren hegoak hegaztienak baino meheagoak dira eta hezur gehiago dituzte. Horri esker, saguzarrek zehaztasun handiagoz maniobratu dezakete hegaldian, bultzada gehiagorekin eta arraste gutxiagorekin.[75] Goraldian hegoak barrurantz okertuz gero, hegaztiek baino % 35 energia gutxiago xahutzen dute hegaldian.[76] Hegoetako mintza delikatua da eta erraz apurtzen da, baina saguzarren mintzaren ehunak hazteko gaitasuna du eta urradura txikiak berehala sendatzen dira.[77]

Hegalen gainazalak ukimenarekiko sentikorrak diren errezeptoreak ditu. Hauek Merkelen zelula izeneko protuberantzia txikietan kokatzen dira.. Zelula hauek gizakietan agertzen dira ere, baina saguzarretan ezberdinak dira; protuberantzia bakoitzak ile txiki bat du erdian are sentikorragoa bihurtuta. Hala, saguzarrak hegoetan dabilen aireari buruzko informazio hauteman eta biltzen du, honen arabera hegalen forma aldatuz eta hegaldia eraginkortuz.[78]

Lokomozio fosoriala eta lurpekoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Animalia fosorialak indusketara egokitutako animaliak dira, lur azpian bizi da, baina ez bakarrik. Animalia hauen adibideak etxeko teiloi eta sagu biluziak dira. Karraskari espezie asko fosorialtzat jotzen dira gordelekuetan bizi baitira gehienak, nahiz eta egun osoan zehar ez izan. Lurpean soilik bizi diren espezieak lurpekoak dira eta lur azpian bizi diren fosorialen bizi-estilo berdinak mugatutako moldapenak dituzte. Organismo batzuk fosorialak dira barne tenperatura erregulatzeko eta beste batzuk harrapakarietatik babestu edo elikagaiak biltegiratzeko.[79]

Ugaztun fosorialek gorputz fusiformea dute. Gordeleku ilunetan bizi direnez ez dira ikusteko gai, eta gehienek ikusmena galdu dute, nahiz eta galtze hau aldatu espezie batetik bestera, adibidez: geomedioak erdi-fosorialak dira eta begi txiki baina funtzionalak dituzte; satorrek, ordea, ikusmena erabat galdu dute begiak alferrekoak baitira.

Belarriak dituzten animalien kasuan, hauek txikiak izaten dira. Benetako fosorialek hanka motz, baina sendoak dituzte hondeatzaile direnentzat sendotasuna abiadura baino garrantzitsuagoa baita. Aurreko hankak zabalak dira eta atzapar sendoak dituzte atzeko hanketako atzaparrekin batera gordelekuak hondeatzean lurra kentzen laguntzeko. Gehienek ebakortz handiak dituzte lurra ahoan sartzea ekiditeko. [80]

Fosorial asko, hala nola satitsuak, trikuak eta satorrak Intsektiboroen ordenan sailkatu ziren.[81]

Uretako lokomozioa[82]

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zetazeoek isats-hegats bat dute uretan zehar propultsatzeko.

Erabat urtarrak diren ugaztunek, zetazeoek eta sirenioek, hankak galdu dituzte eta isats-hegats bat dute gorputza uretan zehar bultzatzeko. Hegatsaren mugimendua jarraitua da. Baleek isats-hegala eta behe-gorputza gora eta behera mugituz egiten dute igeri gorputzak mugimendu bertikala eginez. Hegatsak norabidea doitzeko erabiltzen dituzte batez ere. Baleek duten anatomia eskeletikoak igerilari azkar izateko gaitasuna ematen die. Espezie gehienek bizkar-hegats bat dute uretan behera ez itzultzeko.[83][84] Sirenioen hegatsak igo eta jaisten dira mugimendu luzeen bidez aurrerantz mugitzeko eta haiei esker gorputza bira dezakete. Aurreko gorputz-adarrak paleta itxurako hegatsak dira biratzen eta abiadura murrizten laguntzen dutenak.[85]

Ugaztun erdiurtarrek, pinipedoen antzekoek, bi hegats-pare dituzte aurreko eta atzeko aldean, aurre-hegatsak eta atze-hegatsak. Ukondo eta orkatilak gorputzaren barruan daude.[86][87] Arrastea murrizteko, pinipedoek hainbat moldapen dituzte. Gorputz sinplifikatuez gain, larruazalean muskulu-sorten sare lauak dituzte, fluxu laminarra handitu dezaketenak eta uretan zehar irristatzea erraz dezaketenak. Pili arrektotetik ere ez dutenez, haien azala igeri egin ahala liraindu daiteke.[88]

Aurre-hegatsen menpe dago lokomozioa, hegatsen itxura pinguino eta itsas dortoken antzekoa da.[89] Hegatsen mugimendua ez da jarraitua eta animalia kolpe bakoitzean irristatzen da. Lurreko haragijaleekin alderatuta, aurreko gorputz-atalek hegatsek luzera txikia dute eta horrek sorbaldako lokomozio-muskuluei eta ukondoaren artikulazioei abantaila mekaniko handiagoa ematen die;[86] atze-hegatsak egonkortzaile gisa erabiltzen dira. Ugaztun erdiurtarren taldean kastoreak, hipopotamoak, igarabak eta ornitorrinkoak sailkatzen dira.[88]

Hipopotamoak ugaztun erdiurtar oso handiak dira. Hauen gorputzek upel itxura hartzen dute, egitura eskeletiko grabiportalak dituzte,[90] pisu handiak zamatzeko egokituak. Animaliak duen grabitate espezifikoari esker, hondoratu eta ibaien hondoan mugitzeko gaitasuna dute.[82]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Altonaga, Kepa. «Ugaztun» ZT Hiztegi Berria (Elhuyar Fundazioa).
  2. ↑ Mammalia - Palaeos
  3. ↑ (Ingelesez) Cowen, Richard. (2013). History of Life. (4. argitaraldia) John Wiley & Sons ISBN 9781118685136.. aldatu
  4. ↑ a b c d Chapter 1: Mammalian characteristics.
  5. ↑ (Ingelesez) Hair Keratin. 2008/3/12
  6. ↑ Díaz, J. & Santos, T.. (1998). Zoología. Aproximación evolutiva a la diversidad y organización de los animales. Madril: Editorial Síntesis.
  7. ↑ doi:10.1641/0006-3568(2005)055[0125:TASOCI]2.0
    Zita hau gehitzeko bi modu daude: Botaren zain egon gabe edo eskuz egin
  8. ↑ Glucksman, A.. (1981). Sexual Dimorphism in Human and Mammalian Biology and Pathology. Academic Press.
  9. ↑ The Long, the Short & the Sharp. 2008/3/16
  10. ↑ Hair, animaldiversity.ummz.umich.edu)
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20160303212559/http://www.pro-igel.de/english/spiny-coat.html Spiny Coat. 2008-3-16]
  12. ↑ (Ingelesez) All About Your Nose, and Why It Is So Important to Keep It Clean! 2008/3/16
  13. ↑ http://www.ucmp.berkeley.edu/mammal/monotreme.html
  14. ↑ https://web.archive.org/web/20081007001849/http://ijolite.geology.uiuc.edu/02SprgClass/geo143/lectures/lect20.html
  15. ↑ Chapter 1: Mammalogy Lecture 6 - Dentition[Betiko hautsitako esteka]
  16. ↑ AWF Wildlife: Pangolins
  17. ↑ Marine Mammals
  18. ↑ Zuberbühler, Klaus. (2001-10-01). «Predator-specific alarm calls in Campbell's monkeys, Cercopithecus campbelli» Behavioral Ecology and Sociobiology 50 (5): 414–422.  doi:10.1007/s002650100383. ISSN 0340-5443. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  19. ↑ Slabbekoorn, Hans; Smith, Thomas B.. (2002-04-29). «Bird song, ecology and speciation» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 357 (1420): 493–503.  doi:10.1098/rstb.2001.1056. ISSN 0962-8436. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  20. ↑ Encyclopedia of marine mammals. (2nd ed. argitaraldia) Elsevier/Academic Press 2009 ISBN 978-0-08-091993-5. PMC 316226747. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  21. ↑ NORRIS, SCOTT. (2002). [0009:cocmtc2.0.co;2 «Creatures of Culture? Making the Case for Cultural Systems in Whales and Dolphins»] BioScience 52 (1): 9.  doi:10.1641/0006-3568(2002)052[0009:cocmtc]2.0.co;2. ISSN 0006-3568. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  22. ↑ Boughman, Janette Wenrick. (1998-02-07). «Vocal learning by greater spear–nosed bats» Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 265 (1392): 227–233.  doi:10.1098/rspb.1998.0286. ISSN 0962-8452. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  23. ↑ Seyfarth, Robert M.; Cheney, Dorothy L.; Marler, Peter. (1980-11). «Vervet monkey alarm calls: Semantic communication in a free-ranging primate» Animal Behaviour 28 (4): 1070–1094.  doi:10.1016/s0003-3472(80)80097-2. ISSN 0003-3472. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  24. ↑ Badihian, Mahnaz. (2013). «God» Prairie Schooner 87 (3): 20–21.  doi:10.1353/psg.2013.0119. ISSN 1542-426X. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  25. ↑ Milius, Susan. (2012-09-04). «Life: How elephants call long-distance: Air rushing through larynx produces infrasonic tones» Science News 182 (5): 11–11.  doi:10.1002/scin.5591820510. ISSN 0036-8423. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  26. ↑ Maynard Smith, John. (2003). Animal signals. ISBN 978-0-19-852684-1. PMC 54460090. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  27. ↑ FitzGibbon, C. D.; Fanshawe, J. H.. (1988-08). «Stotting in Thomson's gazelles: an honest signal of condition» Behavioral Ecology and Sociobiology 23 (2): 69–74.  doi:10.1007/bf00299889. ISSN 0340-5443. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  28. ↑ Bildstein, Keith L.. (1983-05). «Why White-Tailed Deer Flag Their Tails» The American Naturalist 121 (5): 709–715.  doi:10.1086/284096. ISSN 0003-0147. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  29. ↑ Gosling, L. M.. (1982-01-12). «A Reassessment of the Function of Scent Marking in Territories» Zeitschrift für Tierpsychologie 60 (2): 89–118.  doi:10.1111/j.1439-0310.1982.tb00492.x. ISSN 0044-3573. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  30. ↑ Zala, S. M.. (2004-03-01). «Scent-marking displays provide honest signals of health and infection» Behavioral Ecology 15 (2): 338–344.  doi:10.1093/beheco/arh022. ISSN 1465-7279. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  31. ↑ Johnson, Roger P.. (1973-08). «Scent marking in mammals» Animal Behaviour 21 (3): 521–535.  doi:10.1016/s0003-3472(73)80012-0. ISSN 0003-3472. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  32. ↑ Schevill, William E.; McBride, Arthur F.. (1956-02). «Evidence for echolocation by cetaceans» Deep Sea Research (1953) 3 (2): 153–154.  doi:10.1016/0146-6313(56)90096-x. ISSN 0146-6313. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  33. ↑ Echolocation in bats and dolphins. University of Chicago Press 2004 ISBN 0-226-68446-6. PMC 50143737. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  34. ↑ Au, Whitlow, W. L.. (1993). The sonar of dolphins. Springer-Verlag ISBN 0-387-97835-6. PMC 26158593. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  35. ↑ a b Animal. (1st American ed. argitaraldia) DK 2001 ISBN 0-7894-7764-5. PMC 46422124. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  36. ↑ Langer, Peter. (1984-07-16). «COMPARATIVE ANATOMY OF THE STOMACH IN MAMMALIAN HERBIVORES» Quarterly Journal of Experimental Physiology 69 (3): 615–625.  doi:10.1113/expphysiol.1984.sp002848. ISSN 0144-8757. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  37. ↑ Sanders, Jon G.; Beichman, Annabel C.; Roman, Joe; Scott, Jarrod J.; Emerson, David; McCarthy, James J.; Girguis, Peter R.. (2015-09-22). «Baleen whales host a unique gut microbiome with similarities to both carnivores and herbivores» Nature Communications 6 (1)  doi:10.1038/ncomms9285. ISSN 2041-1723. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  38. ↑ «Going from small to large» Great Transformations in Vertebrate Evolution (University of Chicago Press): 227–238. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  39. ↑ Sacco, Tyson; Van Valkenburgh, Blaire. (2004-05). «Ecomorphological indicators of feeding behaviour in the bears (Carnivora: Ursidae)» Journal of Zoology 263 (1): 41–54.  doi:10.1017/s0952836904004856. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  40. ↑ Van Valkenburgh, B.. (2007-05-10). «Deja vu: the evolution of feeding morphologies in the Carnivora» Integrative and Comparative Biology 47 (1): 147–163.  doi:10.1093/icb/icm016. ISSN 1540-7063. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  41. ↑ Singer, Michael S.; Bernays, Elizabeth A.. (2003-10). «UNDERSTANDING OMNIVORY NEEDS A BEHAVIORAL PERSPECTIVE» Ecology 84 (10): 2532–2537.  doi:10.1890/02-0397. ISSN 0012-9658. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  42. ↑ Hutson, Jarod M.; Burke, Chrissina C.; Haynes, Gary. (2013-12). «Osteophagia and bone modifications by giraffe and other large ungulates» Journal of Archaeological Science 40 (12): 4139–4149.  doi:10.1016/j.jas.2013.06.004. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  43. ↑ Shultz, David. (2019-08-08). «Mystery solved? Why cats eat grass» Science  doi:10.1126/science.aaz0485. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  44. ↑ Geiser, Fritz. (2004-03-01). «Metabolic Rate and Body Temperature Reduction During Hibernation and Daily Torpor» Annual Review of Physiology 66 (1): 239–274.  doi:10.1146/annurev.physiol.66.032102.115105. ISSN 0066-4278. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  45. ↑ Humphries, Murray M.; Thomas, Donald W.; Kramer, Donald L.. (2003-03). «The Role of Energy Availability in Mammalian Hibernation: A Cost‐Benefit Approach» Physiological and Biochemical Zoology 76 (2): 165–179.  doi:10.1086/367950. ISSN 1522-2152. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  46. ↑ Barnes, Brian M.. (1989-06-30). «Freeze Avoidance in a Mammal: Body Temperatures Below 0°C in an Arctic Hibernator» Science 244 (4912): 1593–1595.  doi:10.1126/science.2740905. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  47. ↑ Mann, Janet; Patterson, Eric M.. (2013-11-19). «Tool use by aquatic animals» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 368 (1630): 20120424.  doi:10.1098/rstb.2012.0424. ISSN 0962-8436. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  48. ↑ Raffaele, Paul. (2011). Among the great apes : adventures on the trail of our closest relatives. (1st Harper pbk. argitaraldia) Harper ISBN 0-06-167184-3. PMC 674694369. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  49. ↑ Köhler, Wolfgang. (1976). The mentality of apes. Liveright ISBN 0-87140-108-8. PMC 2000769. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  50. ↑ McGowan, Ragen T. S.; Rehn, Therese; Norling, Yezica; Keeling, Linda J.. (2013-10-06). «Positive affect and learning: exploring the “Eureka Effect” in dogs» Animal Cognition 17 (3): 577–587.  doi:10.1007/s10071-013-0688-x. ISSN 1435-9448. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  51. ↑ Karbowski, Jan. (2007-05-09). «Global and regional brain metabolic scaling and its functional consequences» BMC Biology 5 (1)  doi:10.1186/1741-7007-5-18. ISSN 1741-7007. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  52. ↑ Marino, Lori. (2007). «Cetacean brains: How aquatic are they?» The Anatomical Record: Advances in Integrative Anatomy and Evolutionary Biology 290 (6): 694–700.  doi:10.1002/ar.20530. ISSN 1932-8486. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  53. ↑ Gallup, Gordon G.. (1970-01-02). «Chimpanzees: Self-Recognition» Science 167 (3914): 86–87.  doi:10.1126/science.167.3914.86. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  54. ↑ Plotnik, J. M.; de Waal, F. B. M.; Reiss, D.. (2006-10-30). «Self-recognition in an Asian elephant» Proceedings of the National Academy of Sciences 103 (45): 17053–17057.  doi:10.1073/pnas.0608062103. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  55. ↑ Robert, S.. (1986). «Ontogeny of mirror behavior in two species of great apes» American Journal of Primatology 10 (2): 109–117.  doi:10.1002/ajp.1350100202. ISSN 0275-2565. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  56. ↑ Walraven, Vera; van Elsacker, Linda; Verheyen, Rudolf. (1995-01). «Reactions of a group of pygmy chimpanzees (Pan paniscus) to their mirror-images: Evidence of self-recognition» Primates 36 (1): 145–150.  doi:10.1007/bf02381922. ISSN 0032-8332. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  57. ↑ Leakey, Richard E.. (1994). The origin of humankind. BasicBooks ISBN 0-465-03135-8. PMC 30739453. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  58. ↑ Archer, John. (1992). Ethology and human development. Harvester Wheatsheaf ISBN 0-7450-0916-6. PMC 25874476. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  59. ↑ Self-awareness in animals and humans : developmental perspectives. Cambridge University Press 1994 ISBN 0-521-44108-0. PMC 28180680. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  60. ↑ a b Delfour, F; Marten, K. (2001-04). «Mirror image processing in three marine mammal species: killer whales (Orcinus orca), false killer whales (Pseudorca crassidens) and California sea lions (Zalophus californianus)» Behavioural Processes 53 (3): 181–190.  doi:10.1016/s0376-6357(01)00134-6. ISSN 0376-6357. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  61. ↑ Samuels, Amy; Silk, Joan B.; Rodman, Peter S.. (1984-11). «Changes in the dominance rank and reproductive behaviour of male bonnet macaques (Macaca radiata)» Animal Behaviour 32 (4): 994–1003.  doi:10.1016/s0003-3472(84)80212-2. ISSN 0003-3472. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  62. ↑ Delpietro, H.A.; Russo, R.G.. (2002). «Observations of the common vampire bat (Desmodus rotundus) and the hairy-legged vampire bat (Diphylla ecaudata) in captivity» Mammalian Biology 67 (2): 65–78.  doi:10.1078/1616-5047-00011. ISSN 1616-5047. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  63. ↑ Kleiman, Devra G.. (1977-03). «Monogamy in Mammals» The Quarterly Review of Biology 52 (1): 39–69.  doi:10.1086/409721. ISSN 0033-5770. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  64. ↑ Holland, Brett; Rice, William R.. (1998-02). «Perspective: Chase-Away Sexual Selection: Antagonistic Seduction Versus Resistance» Evolution 52 (1): 1.  doi:10.2307/2410914. ISSN 0014-3820. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  65. ↑ «Review Lecture: Mammalian mating systems» Proceedings of the Royal Society of London. B. Biological Sciences 236 (1285): 339–372. 1989-05-22  doi:10.1098/rspb.1989.0027. ISSN 0080-4649. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  66. ↑ Boness, Daryl J.; Bowen, W. Don; Buhleier, Birgit M.; Marshall, Gregory J.. (2006-08-03). «Mating tactics and mating system of an aquatic-mating pinniped: the harbor seal, Phoca vitulina» Behavioral Ecology and Sociobiology 61 (1): 119–130.  doi:10.1007/s00265-006-0242-9. ISSN 0340-5443. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  67. ↑ Parental care in mammals. Plenum Press 1981 ISBN 978-1-4613-3150-6. PMC 562945027. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  68. ↑ «Original sin: a cultural history» Choice Reviews Online 46 (04): 46–2019-46-2019. 2008-12-01  doi:10.5860/choice.46-2019. ISSN 0009-4978. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  69. ↑ Orr, Caley M.. (2005-11). «Knuckle-walking anteater: A convergence test of adaptation for purported knuckle-walking features of african Hominidae» American Journal of Physical Anthropology 128 (3): 639–658.  doi:10.1002/ajpa.20192. ISSN 0002-9483. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  70. ↑ Fish, F.E.; Frappell, P.B.; Baudinette, R.V.; MacFarlane, P.M.. (2001-02-15). «Energetics of terrestrial locomotion of the platypus Ornithorhynchus anatinus» Journal of Experimental Biology 204 (4): 797–803.  doi:10.1242/jeb.204.4.797. ISSN 1477-9145. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  71. ↑ Roberts, Tristan D. M.. (1995). Understanding balance : the mechanics of posture and locomotion. (1st ed. argitaraldia) Chapman & Hall ISBN 978-0-412-60160-6. PMC 33167785. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  72. ↑ a b Functional vertebrate morphology. Belknap Press of Harvard University Press 1985 ISBN 0-674-32775-6. PMC 11114191. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  73. ↑ Vernes, Karl. (2001-11). <1026:gpotnf>2.0.co;2 «GLIDING PERFORMANCE OF THE NORTHERN FLYING SQUIRREL (GLAUCOMYS SABRINUS) IN MATURE MIXED FOREST OF EASTERN CANADA» Journal of Mammalogy 82 (4): 1026–1033.  doi:10.1644/1545-1542(2001)082<1026:gpotnf>2.0.co;2. ISSN 0022-2372. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  74. ↑ «Genus Pteropus Flying-foxes» Mammals of Africa : Hedgehogs, Shrews and Bats (Bloomsbury Publishing) (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  75. ↑ Hedenström, Anders; Johansson, L. Christoffer. (2015-03-01). «Bat flight: aerodynamics, kinematics and flight morphology» Journal of Experimental Biology 218 (5): 653–663.  doi:10.1242/jeb.031203. ISSN 1477-9145. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  76. ↑ Trejo-Salazar, Roberto-Emiliano; Eguiarte, Luis E.; Suro-Piñera, David; Medellin, Rodrigo A.. (2016-10). «Save Our Bats, Save Our Tequila: Industry and Science Join Forces to Help Bats andAgaves» Natural Areas Journal 36 (4): 523–530.  doi:10.3375/043.036.0417. ISSN 0885-8608. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  77. ↑ Taschek, Karen. (2008). Hanging with bats : ecobats, vampires, and movie stars. University of New Mexico Press ISBN 978-0-8263-4403-8. PMC 191258477. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  78. ↑ Sterbing-D'Angelo, S.; Chadha, M.; Chiu, C.; Falk, B.; Xian, W.; Barcelo, J.; Zook, J. M.; Moss, C. F.. (2011-06-20). «Bat wing sensors support flight control» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (27): 11291–11296.  doi:10.1073/pnas.1018740108. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  79. ↑ Damiani, Ross; Modesto, Sean; Yates, Adam; Neveling, Johann. (2003-08-22). «Earliest evidence of cynodont burrowing» Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 270 (1525): 1747–1751.  doi:10.1098/rspb.2003.2427. ISSN 0962-8452. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  80. ↑ Shimer, H. W.. (1903-12). «Adaptations to Aquatic, Arboreal, Fossorial and Cursorial Habits in Mammals. III. Fossorial Adaptations» The American Naturalist 37 (444): 819–825.  doi:10.1086/278368. ISSN 0003-0147. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  81. ↑ Stanhope, M. J.; Waddell, V. G.; Madsen, O.; de Jong, W.; Hedges, S. B.; Cleven, G. C.; Kao, D.; Springer, M. S.. (1998-08-18). «Molecular evidence for multiple origins of Insectivora and for a new order of endemic African insectivore mammals» Proceedings of the National Academy of Sciences 95 (17): 9967–9972.  doi:10.1073/pnas.95.17.9967. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  82. ↑ a b Hippopotamus (Hippopotamus amphibius). John Wiley & Sons, Inc. 2004-07-15 (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  83. ↑ PARRY, D. A.. (2009-08-21). «The anatomical basis of swimming in Whales.» Proceedings of the Zoological Society of London 119 (1): 49–60.  doi:10.1111/j.1096-3642.1949.tb00866.x. ISSN 0370-2774. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  84. ↑ FISH, FRANK E.; HUI, CLIFFORD A.. (1991-12). «Dolphin swimming–a review» Mammal Review 21 (4): 181–195.  doi:10.1111/j.1365-2907.1991.tb00292.x. ISSN 0305-1838. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  85. ↑ Fauna of Australia.. Australian Govt. Pub. Service 1987-<c1989> ISBN 0-644-05483-2. PMC 18523776. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  86. ↑ a b Berta, Annalisa. (2012). Return to the sea : the life and evolutionary times of marine mammals. (1st ed. argitaraldia) University of California Press ISBN 978-0-520-95144-0. PMC 797838813. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  87. ↑ Fish, Frank E.; Hurley, Jenifer; Costa, Daniel P.. (2003-02-15). «Maneuverability by the sea lionZalophus californianus: turning performance of an unstable body design» Journal of Experimental Biology 206 (4): 667–674.  doi:10.1242/jeb.00144. ISSN 1477-9145. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  88. ↑ a b Riedman, Marianne. (1990). The pinnipeds : seals, sea lions, and walruses. University of California Press ISBN 0-520-06497-6. PMC 19511610. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  89. ↑ FISH, FRANK E.. (1996-12). «Transitions from Drag-based to Lift-based Propulsion in Mammalian Swimming» American Zoologist 36 (6): 628–641.  doi:10.1093/icb/36.6.628. ISSN 0003-1569. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  90. ↑ Eltringham, S. K.. (1999). The hippos : natural history and conservation. Academic Press ISBN 0-85661-131-X. PMC 42274422. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ugaztun&oldid=9939096"(e)tik eskuratuta