Edukira joan

Wood Buffalo Parke Nazionala

Koordenatuak: 59°23′00″N 112°58′59″W / 59.3833°N 112.983°W / 59.3833; -112.983
Wikipedia, Entziklopedia askea
Wood Buffalo Parke Nazionala
Gizateriaren Ondare
II. maila: parke nazional
Datu orokorrak
Motanational park of Canada (en) Itzuli eta dark-sky preserve (en) Itzuli
Azalera44.792 km²
Geografia
Map
Koordenatuak59°23′00″N 112°58′59″W / 59.3833°N 112.983°W / 59.3833; -112.983
Estatu burujabe Kanada
Probintzia Alberta
Improvement Districts of AlbertaImprovement District No. 24 Wood Buffalo
Gros Beak Lake (Wood Buffalo Parke Nazionala, Kanada)

Wood Buffalo Parke Nazionala[1] Kanadako parke nazional handiena da 44.807 km2rekin. Alberta ipar-ekialdean eta Hegoaldeko Lurralde ipar-mendebaldean dago. Suitza baino azalera handiagokoa,[2] munduko bigarren parke nazional handiena da.[3] Parkea 1922an sortu zen egur-bufalo (edo bisonte amerikarra ere deitua) askeko[4] munduko artalde handiena babesteko. Lautadako bisonteak sartu ondoren hibridatu egin ziren. Gaur egungo bisonte biztanleria 3.000 inguru dela kalkulatzen da.[5][6] Halaber, garabi kukurrukuen habia egiteko bi gune ezagunetako bat da.

Parkearen garaiera, Little Buffalo ibaiko 183 m-tik Caribou mendietako 945 m-ra doa. Parkearen egoitza Fort Smith-en dago, Fort Chipewyan-en (Alberta) satelite bulego txikiago batekin. Parkeak munduko ur gezako delta handienetako bat dauka, Peace-Athabasca delta, Athabasca eta Birch ibaiek osatua.[7]

Parkea ipar-ekialdeko zatian dituen hondar karstikoengatik ere ezaguna da. Albertako iturbururik handienak (bolumenaren arabera, segundoko zortzi metro kubikoko isurketa-tasa estimatua), Neon Lake Springs-ekoak hain zuzen, Jackfish ibaiaren ondoan daude kokatuta. Bestalde, Wood Buffalo Athabasca Oil Sands-en iparraldean dago.[7]

Eremu hau 1983an izendatu zuten UNESCOren Gizateriaren Ondare bezala, Bakearen-Athabasca Deltako aniztasun biologikoaren eta bisonte basatien populazioarengatik. Lautada Handiak-Larre Boreala Ipar Amerikako ekosistemaren adibiderik handiena eta ekologikoki osatuena da. [8]

2013ko ekainean, Kanadako Errege Astronomia Elkarteak Wood Buffalo Parke Nazional bezala izendatu zuen, Kanadako zeru iluneko kontserbarik berriena eta munduko handiena delako. Izendapenak parkeko saguzar, belatz eta hontz populazio handientzako, gaueko ekologia mantentzen laguntzen du, eta bisitariek iparraldeko argiak esperimentatzeko aukerak eskaintzen ditu.[9]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Parkearen aurretik

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualde honetan giza kulturak azken izotz aroaren amaieratik bizi izan dira. Bertako indigenek bizimodu azpiartikoko aldaerak jarraitu dituzte, ehizan, arrantzan eta bilketan oinarrituta, eta merkataritzarako piraguaren bide bezala erabiltzen diren hiru ibai nagusien elkargunean kokatuta: Athabasca, Peace eta Slave ibaiak. Geroago parke nazional bezala definitu zen eskualdea, herri indigenek ondo kudeatu zuten milurtekotan zehar.[10]

Erregistratutako garaietan, Dane-zaa (historikoki Beaver tribua deitua), Chipewyan herria, South Slavey (Dene Thaʼ) eta Woods Cree jendea bizi ziren eskualdean, eta batzuetan baliabideen eta merkataritzaren alde lehiatzen ziren. Dane-zaa, Chipewyan eta South Slaveyk Ipar Atabaskan familiako hizkuntzak hitz egiten dituzte (edo hitz egiten zituzten). Hizkuntza hauek ohikoak dira parkearen iparraldean eta mendebaldean dauden eskualdeetako herrien artean ere, beren burua Dene deitzen diotenak kolektiboki. Creeak, aldiz, algonkiar herria dira; uste da ekialdetik migratu zutela historia erregistratutako denboraren barruan. Algonkiar hiztunen herri gehienak Atlantikoko kostaldean, Kanadatik eta hegoaldetik Estatu Batuetako zati handi batean baitaude.[9]

1781etik aurrera, baztanga epidemia batek eskualdea gutxitu zuenean, Deneek eta Creek bake-itun bat sinatu zuten Peace Point-en tutu zeremonia baten bidez. Hortik dator eskualdea zeharkatzen duen Bake Ibaiaren izenaren jatorria: iparraldeko Dane-zaa eta hegoaldeko Creeren arteko muga definitzeko erabiltzen zen ibaia.[10]

Peter Pond esploratzailea eskualdetik 1785ean igaro zela uste da, ziurrenik hori egin zuen lehen europarra izanik, eta hiru urte geroago Alexander Mackenzie abiatu zen. 1788an, larru-merkatari britainiarrek postuak ezarri zituzten Fort Chipewyanen, parkearen egungo mugetatik ekialdean, eta Fort Vermilionen, mendebaldetik hurbil. Larru-merkatariek Lehen Nazioei jarraitu zieten Bakea Ibaia Ipar Amerikako larruen salerosketarako piragua-bideen sarearen zati bezala erabiltzean. Métis herria, hasiera batean europar merkatarien eta emakume indigenen ondorengoa, eskualdeko beste talde etniko nagusi bat bezala garatu zen.[11]

Hudson Badia konpainiaren Ia beste mende baten menderakuntzaren ondoren, Kanadak konpainiaren eskualdeko erreklamazioa erosi zuen. Bestalde, nekazaritza ez zen inoiz garatu Mendebaldeko Kanadako zati honetan, hegoaldean ez bezala. Ehiza eta harrapaketa industria nagusi izaten jarraitu zuten eskualdean XX. mendean zehar, eta oraindik ezinbestekoak dira bertako biztanle askorentzat. 1897ko Klondike Gold Rush-en ondoren, ordea, Kanadako gobernua lurraren gaineko aborigenen titularitatea ezabatzeko gogotsu zegoen. Etorkizunean aurkitutako edozein aberastasun mineral ustiatu ahal izan nahi zuen, Lehen Nazioen eragozpenei aurre egin beharrik gabe. Koroak 8. Ituna sinatu zuen herri hauekin 1899ko ekainean, lurraldearen zati handi bat Koroaren lur bezala eskuratuz.[11]

Lautadetako bisonteak Bufaloko Parke Nazionaletik transferitu ziren 1920ko hamarkadan, baina gaixotasunak zituzten eta egurrezko bisonteekin hibridatzean, kopurua jaitsi zen.

Parke nazional izendatua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1922an sortua, parkea Kanadaren eta bertako Lehen Nazioen arteko 8. Itunaren bidez eskuratutako Koroaren lurretan sortu zen. Parkeak indioen hainbat erreserba inguratzen ditu, hala nola Peace Point eta ʔejëre K'elnı Kuę́ (Hay Camp ere deitua).[12]

Biologoen protestak gorabehera, 1925 eta 1928 artean gobernuak lautadako 6.700 bisonte inguru lekualdatu zituen Buffalo Parke Nazionaletik, azken parke horretan nahi gabeko hilketa masiboa ekiditeko, hango biztanleria handiaren ondorioz. Lautadako bisonteak bertako 1.500-2.000 egur bisontearekin hibridatu ziren, eta behien tuberkulosia eta bruzelosia bezalako gaixotasunak eramaten zituzten, egur bisonteen artaldean sartu zirenak. Ordutik parkeko arduradunak kalte hori konpontzen saiatu dira, gaixotutako animaliak azkar akabatuz.[12]

1957an, ordea, gaixotasunik gabeko eta nahiko purua zen 200 egur bisonteko artaldea aurkitu zuten Nyarling ibaiaren ondoan. Eta 1965ean, bisonte horietako 23 Elk Island Parke Nazionaleko hegoaldera lekualdatu zituzten. Gaur egun 300 dira egur bisonte genetikoki garbiak.[13]

1951 eta 1967 artean, 4000 bisonte hil zituzten eta Hay Camp-en eraikitako hiltegi berezi batetik 910 tona haragi saldu ziren. Hilketa txikiago hauek ez zituzten gaixotasunak desagerrarazi, ordea. 1990ean, gobernuak artalde osoa suntsitzeko eta Elk Island Parke Nazionaleko gaixotasunik gabeko bisonteekin birsortzeko plan bat iragarri zuen. Publikoak azkar erreakzionatu zuen negatiboki plan honen aurrean, eta bertan behera geratu zen.[14]

Egur bufalo (Wood Buffalo) edo bisonte amerikarra, ez purua.

Wood Buffalo Parke Nazionaleko Alberta zatiaren tokiko gobernua 1967ko urtarrilean sortu zen, hobekuntza barruti bat gehituz. Hasiera batean Hobekuntza Barrutia, 150. zenbakia zuena, 1969ko urtarrilean Hobekuntza Barrutia 24. zenbakia bilakatu zen.[15]

1983an, 21 urteko alokairua eman zitzaion Canadian Forest Products Ltd.ri, Wood Buffalo Parke Nazionaleko 50.000 hektareako eremua erregistratzeko. Canadian Parks and Wilderness Society-k kereila bat jarri zuten Parks Canadaren aurka, Parke Nazionalen Legea hausteagatik. 1992an epaiketa hasi baino lehen, Parks Canadak arrazoia eman zien, eta alokairu-kontratua baliogabea zela eta legearen xedapenen arabera baimendu gabe zegoela onartu zuen. [16]

2019ko martxoan, Kitaskino Nuwenëné Wildland Probintzia Parkea, Wood Buffalo Parke Nazionalaren mugetan ezarri zen. Dena den, Mikisew Cree Lehen Nazioak, lur hau parke bezala babestea proposatua zuen aurretik. Fort McMurray-ren iparraldean hedatzen ari diren industria-eremuetatik, ekosistema naturalak gordetzen ditu. Parkea, hiru petrolio konpainiek, hots, Teck Resources, Cenovus Energy eta Imperial Oil-ek, bere borondatez inguruko zenbait petrolio eta meatzaritzarako hainbat errentamenduak utzi ondoren, Albertako gobernuarekin eta talde indigenekin negoziatu ostean sortu zen. Probintziako parke hau basogintza eta energia berrien proiektuetarako itxita dago. Baina dauden putzuek ekoizten jarraitu dezakete, eta indigenen lurraren erabilera tradizionalak ere onartzen dira.[17]

2019ko ekainean, UNESCOk kezka agertu zuen parkearen osasun ekologikoaren eta indigenenarazoak konpontzeko erabileraren kudeaketari buruz, uraren kalitatearen beherakada nabarmendu zelako. Parkeari ohartarazi zion Gizateriaren Ondarearen Zerrendatik ezabatua izan zitekeela, baldintzak gehiegi okertzen baziren.[18] Horren harira, Kanadak arazoak konpontzeko 27,5 milioi dolar bideratu zituela iragarri zuen. UNESCOk plana zalantzan jarri ondoren, ez du baztertu parkea zerrendatik kentzea. Munduko Ondarearen Batzordeak Kanadaren txostena eta parkea zaintzeko plana aztertu zituen 2021ean.[19]

Marmota.

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Parkean, udak oso motzak dira, baina egunak luzeak. Tenperaturak 10 eta 30 °C artekoak dira denboraldi honetan. Batez beste, udan egun epel eta lehorrak izaten dira, baina urte batzuetan egun fresko eta hezeen ereduan egon daitezke. Uztaileko batez besteko altuena 22,5 °C da, eta batez besteko baxuena 9,5 °C. Udazkenean egun fresko, haizetsu eta lehorrak izan ohi dira, lehen elurrak urrian ailegatzen diren bitartean. Neguak hotzak dira, eta urtarrilean zein otsailean, hilabete hotzenetan, -40 °C azpitik jaitsi daitezke tenperaturak. Urtarrileko batez besteko altuena -21,7°C da, eta batez besteko baxuena -31,8 °C. Udaberrian, tenperaturak pixkanaka berotzen joaten dira, egunak luzeagoak diren heinean.[20]

Basabizitza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Amerikako pelikano zuriak Drowned-eko ur-lasterretan (Slave ibaia)

Wood Buffaloko Parke Nazionalak basabizitzako espezie ugari ditu, besteak beste, azeri gorria, bisontea, alkea, hontz gris handia, hartz beltza, belatza, zurezko otsoa, katamotza, kastorea, buho elatua, marmota, arrano beroa, marteba, garabi birakaria, elur-kukulua, zaldi basatia eta alde gorriko sugegorrien munduko iparraldeko populazioa, parkearen barnean bilgune komunak osatzen dituztenak. Halaber, pumak, eta muskotxeak erregistratu dira parkearen barruan eta inguruetan.[21][22][23]

Wood Buffalo Park-ek galzorian dagoen garabiaren habia egiteko habitat natural bakarra dauka, Whooping Crane Summer Range izenez ezagutzen dena. Halaber, Ramsar gune bezala sailkatuta dago, eta Nazioarteko Programa Biologikoaren bidez identifikatu zen. Barrutia ondoko ur-masen multzoa da, batez ere aintzirak eta hainbat hezegune, hala nola padurak eta zohikaztegiak, baina baita errekak eta urmaelak ere.[24]

2007an, munduko kastore presarik handiena, 850 metro inguruko luzerakoa, aurkitu zuten parkean satelite bidezko irudiak erabiliz. Presa, 58°16.3′N 112°15.1′Wn kokatua, Fort Chipewyanetik 200 kilometro ingurura, satelite eta hegal finkoko hegazkinek soilik ikusi dute 2014ko uztailetik.[25]

Bisonte hibridoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bisontea Wood Buffalo parke nazionaleko basoetan.

Parkeko egur bisonteak hibridoen ondorengoak dira, 1920ko hamarkadan Buffalo Parke Nazionaletik parkera transferitu ziren lautadako bisonteekin elkartzeen emaitza. Lautadako bisonteak ugariagoak ziren, eta parkeko bisonteen artean ezarri ziren gaixotasunak zeramatzatela aurkitu zen. Horrek, eta ondorioz sortutako hibridazioak, benetako egur bisonteen biziraupena mehatxatu zuten.[26]

Baina 1995eko ikerketa batek antzeman zuen parke barruko artalde bakoitzaren arteko morfologian alde nabarmenak egon zirela, hibridazio maila desberdinak garatu zirelako. Peace–Athabasca Deltatik gertu dagoen Sweetgrass estazioko artaldeak, eta ondoren Slave River Lowlandseko artaldeak, jatorrizko egur bisontetik hurbilago zeuden, eta 1920ko hamarkada baino lehenagoko fenotipoa gordetzen dute. Horrela, Elk Island Parke Nazionalean eta Mackenzie Bisonte Santutegian kontserbatutako artaldeak baino fidelagoak dira jatorrizko ezaugarriekin.[27]

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Urte osoan heldu daiteke errepidez Fort Smith-era, Hay ibaitik gertu dagoen 5. autobidearekin lotzen duen Mackenzie autopistatik. Era berean, Edmontonetik Fort Smith-era eta Fort Chipewyan-era hegaldi komertzialak daude eskuragarri. Neguko sarbidea eskuragarri dago baita neguko eta izotz errepideak erabiliz, Fort McMurray-n hasi eta Fort Chipewyan zeharkatuz.[28]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) "Protected Planet | Wood Buffalo National Park Of Canada". Protected Planet.
  2. ↑ (Ingelesez) "World's largest beaver dam". Parks Canada–Wood Buffalo National Park.
  3. ↑ (Ingelesez) Johnston, Karl. "Heaven Below Me – Exploring Wood Buffalo National Park from the Air". Let's Be Wild.
  4. ↑ (Ingelesez) Natural World Heritage Site. .
  5. ↑ (Ingelesez) "Ottawa produces action plan for Wood Buffalo National Park". The Globe and Mail.
  6. ↑ (Ingelesez) "Wood Bison". Parks Canada.
  7. ↑ a b (Ingelesez) Rollins, John. (2004). Caves Of The Canadian Rockies And Columbia Mountains. Surrey, Canada: Rocky Mountain Books ISBN 978-0-92110-294-6..
  8. ↑ (Ingelesez) "Wood Buffalo National Park: Statement of Significance". UNESCO World Heritage Centre.
  9. ↑ a b (Ingelesez) Thompson, Deborah. (2013). "RASC Designates Wood Buffalo National Park as a New Dark Sky Preserve". Toronto, Canada.
  10. ↑ a b (Ingelesez) Damien, Joly, Messier, Francois.. (2005). "The Effect of Bovine Tuberculosis and Brucellosis on Reproduction and Survival of Wood Bison in Wood Buffalo National Park.". Journal of Animal Ecology 74, no. 3, 543–551 or..
  11. ↑ a b (Ingelesez) Sandlos, John. (2007). Hunters at the Margin: Native People and Wildlife Conservation in the Northwest Territories. Vancouver: University of British Columbia Press.
  12. ↑ a b (Ingelesez) Jack Van Camp. (1989). "A Surviving Herd of Endangered Wood Bison at Hook Lake, N.W.T.?". Arctic, 42(4), 314-322 or..
  13. ↑ (Ingelesez) Sandlos, John. (2013). "Northern bison sanctuary or big ranch? Wood Buffalo National Park". Arcadia Project. Environment & Society Portal ISBN ISSN 2199-3408..
  14. ↑ (Ingelesez) Brooymans, Hanneke. (2008). "Alberta to allow hunters to kill Hay-Zama bison". Canwest Digital Media/The Vancouver Sun.
  15. ↑ (Ingelesez) "Municipal Profiles: Improvement Districts" (PDF). Alberta Municipal Affairs.
  16. ↑ (Ingelesez) Boyd, David R. (2004). Unnatural Law: Rethinking Canadian Environmental Law and Policy. Vancouver: UBC Press, University of British Columbia ISBN 0-7748-1048-3..
  17. ↑ (Ingelesez) "Three oilsands companies surrender land for new Alberta park to be co-managed with First Nations". The Narwhal.
  18. ↑ (Ingelesez) Weber, Bob. (2019). UN says Canada’s plan to rescue Wood Buffalo National Park needs ‘considerably more effort’. The Canadian Press.
  19. ↑ (Ingelesez) Pruys, Sarah. (2019). Wood Buffalo ‘doomed without quick action’ as UN extends deadline. Cabin Radio.
  20. ↑ (Ingelesez) "Wood Buffalo National Park Weather". Parks Canada.
  21. ↑ (Ingelesez) Gau, Robert J.; Mulders, Robert; Lamb, Tamara; Gunn, Libby. (2001). "Cougars (Puma concolor) in the Northwest Territories and Wood Buffalo National Park" (PDF). Arctic. 54 (2) ISBN doi:10.14430/ARCTIC778. S2CID 131593564...
  22. ↑ (Ingelesez) "Wild Horses Roam Wood Buffalo". EDGE.
  23. ↑ (Ingelesez) Cohen, Sidney. (2019). "Gotta see it to believe it: Man hunts muskox in northern Alberta". CBC News.
  24. ↑ (Ingelesez) Kleiss, Karen. (2010). "Giant beaver pond visible from space". The Vancouver Sun. Canwest News Service.
  25. ↑ (Ingelesez) Thie, Jean. (2014). "Exploring Beaver Habitat and Distribution with Google Earth: The Longest Beaver Dam in the World". EcoInformatics International.
  26. ↑ (Ingelesez) C. G Van Zyll de Jong, 1986. (1986). A systematic study of recent bison, with particular consideration of the wood bison (Bison bison athabascae Rhoads 1898). National Museum of Natural Sciences.
  27. ↑ (Ingelesez) Van Zyll de Jong, C. G., Gates, C, Reynolds, H, Olson, W. (1995). "Phenotypic Variation in Remnant Populations of North American Bison". Journal of Mammalogy, Vol. 76, No. 2, 391-405 or..
  28. ↑ "Wood Buffalo National Park of Canada - How to Get There". Parks Canada ISBN En..

Ikus gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • (Ingelesez) Webgune ofiziala
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Wood_Buffalo_Parke_Nazionala&oldid=8920990"(e)tik eskuratuta