قطعه (شعر)

قِطعه مجموعهٔ ابیاتی را گویند که بر یک وزن و قافیه باشد، و از آغاز تا انجام همگی به یکدیگر مربوط بوده، پیرامون یک قصّهٔ شیرین، یک موضوع اخلاقی، یا تهنیت و تعزیت و مدح و هجو و مانند آن پدید آمده باشد. برخلاف قصیده، بیت مَطلَع در قطعه مُصَرَّع نیست.

در قطعه نحوه شکل‌گیری قافیه‌ها به این شکل است که، مصراع‌های زوج باهم هم قافیه‌اند. و شگفت آن است که قطعه فقط به علت یک قافیه کمتر داشتن از غزل،اینقدر قدرت نفوذ خود را در تاریخ ادبیات از دست داده است و این نشانگر اهمیت فوق العاده موسیقی در جذب مخاطب در هنر شعر است.

تعداد ابیات یک قطعه، حداقل ۲ و حداکثر آن به‌طور معمول ۱۵ است، ولی گاهی تا ۵۰ بیت و بیش از آن هم رسیده‌است.

در میان شُعَرای پارسی‌گوی از رودکی تاکنون، همواره، قطعه‌سرایی رواج داشته‌است. لیکن، انوری، ابن یمین و پروین اعتصامی بیش از دیگران به این قالب شعری پرداخته‌اند. قطعه را بیشتر در بیان مطالب اخلاقی و تعلیمی و مناظره و نامه‌نگاری بکار می‌برند.

قدیمی‌ترین قطعه‌ها مربوط به ابن یمین است و از بین شاعران معاصر، پروین اعتصامی نیز بیشتر اشعارش را در قالب قطعه سروده است. پروین اعتصامی مناظره‌های زیادی در قالب قطعه دارد از قبیل مناظره نخ و سوزن و سیر و پیاز میتوان اشاره نمود. علت نام‌گذاری قطعه این است که شعری با قالب قطعه مانند آن است که از وسط یک قصیده برداشته شده باشد و در واقع قطعه‌ای از یک قصیده است.کسی

شنیده‌اید که آسایش بزرگان چیست؟		برای خاطر بیچارگان نیاسودن
به کاخ دهر، که آسایش است بنیادش		مقیم‌گشتن و دامان خود نیالودن
همی ز عادت و کردار زشت کم‌کردن		هماره، بر صفت و خوی نیک افزودن
رهی که گمرهی‌اش در پی است، نسپردن		دری که فتنه‌اش اندر پی است، نگشودن
		اعتصامی

خلید خار درشتی به پای طفلی خرد		به‌هم‌برآمد و از پویه بازماند و گریست
بگفت مادرش این رنج اولین قدم است		ز خار حادثه تیه وجود خالی نیست
هنوز نیک و بد زندگی به‌دفتر عمر		نخوانده‌ای و به‌چشم تو راه و چاه، یکی است
ندیده زحمت رفتار، ره نیاموزی		خطانکرده، صواب و خطا چه دانی چیست؟
دلی که سخت ز هر غم تپید، شاد نماند		کسی که زود دل‌آزرده گشت، دیر نزیست
هزار کوه گرت سد راه شوند، برو		هزار ره گرت از پا درافکنند، بایست
		اعتصامی

گلی خوش‌بوی در حمام روزی		رسید از دست محبوبی به دستم
بدو گفتم که مشکی یا عبیری؟		که از بوی دلاویز تو مستم
بگفتا، من گِلی ناچیز بودم		ولیکن مدتی با گُل نشستم
کمال هم‌نشین درمن اثر کرد		وگرنه، من همان خاکم که هستم
		سعدی

این شعر در اصل یک مسمّط است و نباید به عنوان قطعه شناخته شود حتی اگر بیت آغازین آن مقفّا نباشد.

بر سر بازار جان‌بازان منادی می‌زنند		بشنوید ای ساکنان کوی رندی، بشنوید
دختر رز چند روزی هست از ما گم‌شدست		رفت، تا گیرد سر خود، هان و هان، حاضر شوید
جامه‌ای دارد ز لعل و نیم‌تاجی از حباب		عقل و دانش برد و شد، تا ایمن از وی نغنوید
هر که آن تلخم دهد حلوا بها جانش دهم		ور بود پوشیده و پنهان به دوزخ در روید
		حافظ

دل شناسد که چیست جوهر عشق		عقل را ذره‌ای بصارت نیست
در عبارت همی نگنجد عشق		عشق از عالم عبارت نیست
هر که را دل ز عشق گشت خراب		بعد از آن هرگزش عمارت نیست
عشق بستان و خویشتن بفروش		که نکوتر ازاین، تجارت نیست
		عطار

اهل دنیا سه فرقه بیش نی‌اند		چون طعام‌اند و همچو دارو و درد
فرقه‌ای چون طعام درخوردند		که از ایشان گریز نتوان کرد
باز جمعی چو داروی دردند		بر مال و جاه خويش نيفزايد
مَردُم بدين صفات اگر يابی		که بدان، گه گه است حاجت مرد
باز جمعی چو درد با ضررند		تا توانی به گرد درد مگرد
		ابن‌یمین

بهترین مراتب آن باشد		کان به فضل و هنر به‌دست آید
رتبتی کان نباشد استحقاق		زودش اندر بنا شکست آرد
		ابن‌یمین

ای خواجه، رسیده‌ست بلندیت به‌جایی		کز اهل سماوات به‌گوشت برسد صوت
گر عمر تو چون قد تو باشد، به‌درازی		تو زنده بمانی و بمیرد ملک‌الموت
		انوری

غزل زیر کاملا از لحاظ محتوایی متاثر از قطعه است:

بچه ماهی به تور می‌نگریست		راز این پرده مشبک چیست
پدر و مادر مرا هم برد		راستی این فرشته ما نیست؟!
تا به کی مثل لاکپشتی پیر		روز و شب یکنواخت باید زیست؟!
می‌روم از حصار این تکرار		تا به آنجا که آسمان آبیست
می‌روم اوج را ولی باید		سخت بر حال لاکپشت گریست
ساعتی بعد، آنسوی برکه		رقص آتش، غروب یک ماهی‌ست

جستارهای وابسته

• قصیده

پیوند به بیرون

• قطعه، دانش‌نامهٔ رشد

منابع

• همایی، استاد جلال‌الدّین. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد اوّل (صنایع لفظی بدیع و اقسام شعر فارسی)، چاپ سوّم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۴