ادسا

بین‌النهرین علیا و مناطق اطراف آن در طول دوره مسیحیت اولیه، با ادسا در ربع بالا سمت چپ

رُها (یونانی: Ἔδεσσα اِدِسا، آرامی: Riha یا Urhāy، ارمنی: Urhai، عربی: الرها) شهری باستانی (پولیس) شهری تاریخی از عصر آشوریان باستان بوده، واقع در شمال میان‌رودان جزیرهٔ مابین موصل و شام که یونانیان آن را اِدِسا می‌نامیدند، بود که در طول دورهٔ هلنیستی توسط پادشاه سلوکوس یکم نیکاتور، (۳۰۵–۲۸۱ پ. م)، بنیانگذار امپراتوری سلوکی تأسیس (بازسازی) شد. بعدها پایتخت پادشاهی اسروئن شد و در ادامه به‌عنوان پایتخت استان رومی اسروئن ادامه یافت. در دوران باستان متأخر، به مرکز برجستهٔ مسیحی و مقر مدرسه تعلیماتی ادسا تبدیل شد. در طول جنگ‌های صلیبی، این شهر پایتخت کنت‌نشین ادسا بود.

این شهر در کنار رودخانهٔ دیسان (لاتین: Scirtus; ترکی استانبولی: Kara Koyun)، یکی از شاخه‌های خابور واقع شده بود و توسط قلعه Şanlıurfa، ارگ مرکزی مرتفع دفاع می‌شد.

ادسا باستان سلف اورفا کنونی (ترکی استانبولی: Şanlıurfa; کردی: ریها؛ عربی: الرُّهَا, romanized: ar-ruhā؛ در استان شانلی اورفه، ترکیه است. نام‌های امروزی این شهر احتمالاً از «اورهای» یا «اورهای» (سریانی کلاسیک: ܐܘܪܗܝ)، نام سریانی قبل از تأسیس مجدد شهر توسط سلوکوس یکم نیکاتور، گرفته شده است. پس از شکست سلوکیان در جنگ‌های اشکانی-سلوکی، ادسا پایتخت پادشاهی اسروئن شد، با تمدن ترکیبی هلنیستی و سامی. ریشه نام Osroene خود احتمالاً مربوط به اورهای است.

جمهوری روم اعمال نفوذ سیاسی بر پادشاهی اسروئن و پایتخت آن ادسا را از سال ۶۹ پیش از میلاد آغاز کرد. در سال ۲۱۲ یا ۲۱۳ به یک مستعمرهٔ رومی تبدیل شد، اگرچه تا سال ۲۴۳ یا ۲۴۸ پادشاهان محلی اسروئن وجود داشتند. در اواخر دوره باستان، ادسا یک شهر مهم در طول جنگ‌های اشکانی-سلوکی و در دوران روم شهر مهم مرزی با امپراتوری ساسانی بود. در سومین حمله شاپور یکم شاهنشاه ساسانی (۲۴۰–۲۷۰) به قلمروی روم، در برابر حمله شاپور، مقاومت کرد. در نبرد ادسا در سال ۲۶۰، شاپور، والرین امپراتور روم (۲۵۳–۲۶۰) را شکست داد و او را زنده به اسارت گرفت، که فاجعه‌ای بی‌سابقه برای دولت روم بود. «Laterculus Veronensis» ادسا را به عنوان پایتخت استان رومی اسروئن نام می‌برد. سرباز رومی و مورخ لاتین امیانوس مارسلینوس استحکامات مهیب شهر و چگونگی مقاومت آن در سال ۳۵۹ در برابر حمله شاپور دوم (۳۰۹–۳۷۹) را توصیف کرد.

این شهر مرکز تفکرات الهیاتی و فلسفی یونانی و آشوری (سریانی) بود که میزبان مدرسه ادسا مشهور بود و افرادی چون تاتیان و افرایم قدیس و فرهاد قدیس از این شهر برخاستند. ادسا تا زمان تصرف آن توسط ایرانیان در طول جنگ شاهنشاهی ساسانی و امپراتوری بیزانس (۶۰۲–۶۲۸) در دست روم باقی ماند، رویدادی که توسط مورخ یونانی «Chronicon Paschale» در سال ۶۰۹ ثبت شده‌است. کنترل رومیان بود. با پیروزی‌های ۶۲۷ و ۶۲۸ هراکلیوس (۶۱۰–۶۴۱) در جنگ بیزانس و ساسانیان بازسازی شد، اما شهر دوباره در سال ۶۳۸، در جریان فتح شام توسط مسلمانان در دوران خلافت راشدین از دست رفت. تا زمانی که امپراتوری بیزانس به‌طور موقت شهر را در اواسط قرن دهم پس از تعدادی تلاش ناموفق بازپس گرفت، به کنترل رومیان بازنگشت.

امپراتوری بیزانس در سال ۱۰۳۱ مجدداً کنترل شهر را به دست گرفت، اگرچه مدت زیادی تحت حکومت آنها باقی نماند و قبل از پایان قرن چندین بار دست به دست شد. کنت‌نشین ادسا، یکی از ایالت‌های صلیبی که پس از موفقیت در اولین جنگ صلیبی ایجاد شد، این شهر مرکز این کنت‌نشین بود، صلیبی‌ها شهر را از سلجوقیان گرفتند. این شهرستان تا زمان محاصره ادسا در سال ۱۱۴۴ دوام آورد، که در آن عمادالدین زنگی، بنیانگذار دودمان زنگیان، شهر را تصرف کرد و به گفته ماتئوس اورهایتسی، بسیاری از ادسایی‌ها را کشت. سرزمین‌های دودمان زنگی در نهایت در سال ۱۵۱۷ پس از نبرد چالدران در سال ۱۵۱۴ توسط امپراتوری عثمانی تصرف شد.

نام

میراث ادسا رومی، امروز در این ستون‌ها در محل قلعه اورفا که بر خط افق شهر مدرن شانلی‌اورفه تسلط دارد، باقی مانده‌است.

قدیمی‌ترین نام شهر «ادما» (همچنین «ادمه»، «ادمی»، «ادموم»؛ آرامی: אדמא) نوشته شده بود) که به خط آشوری در هزاره دوم پ. م ثبت شده‌است. در سریانی به صورت ܐܕܡܐ Adme ضبط شده‌است.

این شهر باستانی در (حدود ۳۰۳ پ. م) پیش از میلاد توسط سلوکوس یکم نیکاتور به عنوان یک سکونتگاه نظامی هلنیستی بازسازی شد و به نام پایتخت باستانی مقدونیه، شاید به دلیل آب فراوان، درست مانند همنام مقدونی آن، نامگذاری شد.بعدها در قرن دوم پیش از میلاد، به «Callirrhoe» یا «Antiochia on the Callirhoe» تغییر نام داد (io {lang-grc | τιντιόχεια ἡ ἐπὶ Καλλιρρόης}}؛ لاتین: Antiochia ad Callirhoem) (یافت شده بر روی سکه‌های ادسایی ضرب شده توسط آنتیوخوس چهارم، ۱۷۵–۱۶۴ پیش از میلاد).

پس از سلطنت آنتیوخوس چهارم، نام شهر به یونانی به ادسا برگشت، و همچنین در ارمنی به صورت «Urha» آمده‌است. یا «اورها» (Urha)، در آرامی (سوری) به صورت «Urhay» یا «Orhay" (سریانی کلاسیک: ܐܘܪܗܝ)، در نوآرامی محلی (Turoyo) به صورت Urhoy، در عربی به صورت ar-Ruhā (الرُّهَا)، در زبان‌های کردی به صورت Riha، به صورت لاتین «روهایس»، و در نهایت به ترکی به عنوان «اورفا» یا Şanlıurfa ("اورفا باشکوه")، نام فعلی آن پذیرفته شد. نام اصلی آرامی و سریانی این شهر ممکن است از فارسی نام خسرو گرفته شده باشد.

در اوایل قرن ششم "Justinopolis" نامگذاری شد. بر اساس برخی روایات یهودی و مسلمانان، این شهر اور کلدانی، زادگاه ابراهیم است.

پوشش زنان ثروتمند در اِدِسا، رُها یا اورفا

مردم‌شناسی

موقعیت شهر رُها و حومه‌اش که اکنون در کشور ترکیه امروزی جای دارد.

بیشتر مردمان آن پیروان مسیحی نسطوری بودند. امروزه به شانلی‌اورفه معروف است و در جنوب کشور ترکیه امروزی قرار دارد. افرادی چون تاتیان و افرایم قدیس و فرهاد قدیس از این شهر برخاستند. جغرافی‌نویسان مسلمان اهمیت زیاد به آن نداده‌اند زیرا اکثریت اهالی آنجا به دین نصرانیت باقی بودند و کلیساهای بسیار، که ابن‌حوقل شمارهٔ آنها را سیصد کلیسا نوشته‌است، در آن شهر وجود داشت. مندیل عیسی نیز در آن شهر بود و مسلمانان در سال ۳۳۲ هجری برای اینکه شهر را از حمله و غارت رومیان در امان نگهدارند آن را به رومیان دادند. مقدسی در نیمهٔ دوم قرن چهارم به شرح کلیسای باشکوه ادسا که گنبدی موزاییک داشته‌است پرداخته و آن را یکی از عجایب چهارگانه دنیا به‌شمار آورده‌است و گویند مسجدالاقصی را در بیت‌المقدس به سبک این کلیسا ساخته‌اند و اضافه می‌کند که شهریست مستحکم.

جستارهای وابسته

• شانلی‌اورفه

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Edessa, Mesopotamia». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۴ سپتامبر ۲۰۰۹.
• فرهنگ فارسی معین