A propos de ce livre

Ceci est une copie numérique d’un ouvrage conservé depuis des générations dans les rayonnages d’une bibliothèque avant d’être numérisé avec
précaution par Google dans le cadre d’un projet visant à permettre aux internautes de découvrir l’ensemble du patrimoine littéraire mondial en
ligne.
Ce livre étant relativement ancien, il n’est plus protégé par la loi sur les droits d’auteur et appartient à présent au domaine public. L’expression
“appartenir au domaine public” signifie que le livre en question n’a jamais été soumis aux droits d’auteur ou que ses droits légaux sont arrivés à
expiration. Les conditions requises pour qu’un livre tombe dans le domaine public peuvent varier d’un pays à l’autre. Les livres libres de droit sont
autant de liens avec le passé. Ils sont les témoins de la richesse de notre histoire, de notre patrimoine culturel et de la connaissance humaine et sont
trop souvent difficilement accessibles au public.
Les notes de bas de page et autres annotations en marge du texte présentes dans le volume original sont reprises dans ce fichier, comme un souvenir
du long chemin parcouru par l’ouvrage depuis la maison d’édition en passant par la bibliothèque pour finalement se retrouver entre vos mains.

Consignes d’utilisation

Google est fier de travailler en partenariat avec des bibliothèques à la numérisation des ouvrages appartenant au domaine public et de les rendre
ainsi accessibles à tous. Ces livres sont en effet la propriété de tous et de toutes et nous sommes tout simplement les gardiens de ce patrimoine.
Il s’agit toutefois d’un projet coûteux. Par conséquent et en vue de poursuivre la diffusion de ces ressources inépuisables, nous avons pris les
dispositions nécessaires afin de prévenir les éventuels abus auxquels pourraient se livrer des sites marchands tiers, notamment en instaurant des
contraintes techniques relatives aux requêtes automatisées.
Nous vous demandons également de:

+ Ne pas utiliser les fichiers à des fins commerciales Nous avons conçu le programme Google Recherche de Livres à l’usage des particuliers.
Nous vous demandons donc d’utiliser uniquement ces fichiers à des fins personnelles. Ils ne sauraient en effet être employés dans un
quelconque but commercial.
+ Ne pas procéder à des requêtes automatisées N’envoyez aucune requête automatisée quelle qu’elle soit au système Google. Si vous effectuez
des recherches concernant les logiciels de traduction, la reconnaissance optique de caractères ou tout autre domaine nécessitant de disposer
d’importantes quantités de texte, n’hésitez pas à nous contacter. Nous encourageons pour la réalisation de ce type de travaux l’utilisation des
ouvrages et documents appartenant au domaine public et serions heureux de vous être utile.
+ Ne pas supprimer l’attribution Le filigrane Google contenu dans chaque fichier est indispensable pour informer les internautes de notre projet
et leur permettre d’accéder à davantage de documents par l’intermédiaire du Programme Google Recherche de Livres. Ne le supprimez en
aucun cas.
+ Rester dans la légalité Quelle que soit l’utilisation que vous comptez faire des fichiers, n’oubliez pas qu’il est de votre responsabilité de
veiller à respecter la loi. Si un ouvrage appartient au domaine public américain, n’en déduisez pas pour autant qu’il en va de même dans
les autres pays. La durée légale des droits d’auteur d’un livre varie d’un pays à l’autre. Nous ne sommes donc pas en mesure de répertorier
les ouvrages dont l’utilisation est autorisée et ceux dont elle ne l’est pas. Ne croyez pas que le simple fait d’afficher un livre sur Google
Recherche de Livres signifie que celui-ci peut être utilisé de quelque façon que ce soit dans le monde entier. La condamnation à laquelle vous
vous exposeriez en cas de violation des droits d’auteur peut être sévère.

À propos du service Google Recherche de Livres

En favorisant la recherche et l’accès à un nombre croissant de livres disponibles dans de nombreuses langues, dont le frano̧ais, Google souhaite
contribuer à promouvoir la diversité culturelle grâce à Google Recherche de Livres. En effet, le Programme Google Recherche de Livres permet
aux internautes de découvrir le patrimoine littéraire mondial, tout en aidant les auteurs et les éditeurs à élargir leur public. Vous pouvez effectuer
des recherches en ligne dans le texte intégral de cet ouvrage à l’adresse http://books.google.com
Over dit boek

Dit is een digitale kopie van een boek dat al generaties lang op bibliotheekplanken heeft gestaan, maar nu zorgvuldig is gescand door Google. Dat
doen we omdat we alle boeken ter wereld online beschikbaar willen maken.
Dit boek is zo oud dat het auteursrecht erop is verlopen, zodat het boek nu deel uitmaakt van het publieke domein. Een boek dat tot het publieke
domein behoort, is een boek dat nooit onder het auteursrecht is gevallen, of waarvan de wettelijke auteursrechttermijn is verlopen. Het kan per land
verschillen of een boek tot het publieke domein behoort. Boeken in het publieke domein zijn een stem uit het verleden. Ze vormen een bron van
geschiedenis, cultuur en kennis die anders moeilijk te verkrijgen zou zijn.
Aantekeningen, opmerkingen en andere kanttekeningen die in het origineel stonden, worden weergegeven in dit bestand, als herinnering aan de
lange reis die het boek heeft gemaakt van uitgever naar bibliotheek, en uiteindelijk naar u.

Richtlijnen voor gebruik

Google werkt samen met bibliotheken om materiaal uit het publieke domein te digitaliseren, zodat het voor iedereen beschikbaar wordt. Boeken
uit het publieke domein behoren toe aan het publiek; wij bewaren ze alleen. Dit is echter een kostbaar proces. Om deze dienst te kunnen blijven
leveren, hebben we maatregelen genomen om misbruik door commerciële partijen te voorkomen, zoals het plaatsen van technische beperkingen op
automatisch zoeken.
Verder vragen we u het volgende:

+ Gebruik de bestanden alleen voor niet-commerciële doeleinden We hebben Zoeken naar boeken met Google ontworpen voor gebruik door
individuen. We vragen u deze bestanden alleen te gebruiken voor persoonlijke en niet-commerciële doeleinden.
+ Voer geen geautomatiseerde zoekopdrachten uit Stuur geen geautomatiseerde zoekopdrachten naar het systeem van Google. Als u onderzoek
doet naar computervertalingen, optische tekenherkenning of andere wetenschapsgebieden waarbij u toegang nodig heeft tot grote hoeveelhe-
den tekst, kunt u contact met ons opnemen. We raden u aan hiervoor materiaal uit het publieke domein te gebruiken, en kunnen u misschien
hiermee van dienst zijn.
+ Laat de eigendomsverklaring staan Het “watermerk” van Google dat u onder aan elk bestand ziet, dient om mensen informatie over het
project te geven, en ze te helpen extra materiaal te vinden met Zoeken naar boeken met Google. Verwijder dit watermerk niet.
+ Houd u aan de wet Wat u ook doet, houd er rekening mee dat u er zelf verantwoordelijk voor bent dat alles wat u doet legaal is. U kunt er
niet van uitgaan dat wanneer een werk beschikbaar lijkt te zijn voor het publieke domein in de Verenigde Staten, het ook publiek domein is
voor gebruikers in andere landen. Of er nog auteursrecht op een boek rust, verschilt per land. We kunnen u niet vertellen wat u in uw geval
met een bepaald boek mag doen. Neem niet zomaar aan dat u een boek overal ter wereld op allerlei manieren kunt gebruiken, wanneer het
eenmaal in Zoeken naar boeken met Google staat. De wettelijke aansprakelijkheid voor auteursrechten is behoorlijk streng.

Informatie over Zoeken naar boeken met Google

Het doel van Google is om alle informatie wereldwijd toegankelijk en bruikbaar te maken. Zoeken naar boeken met Google helpt lezers boeken uit
allerlei landen te ontdekken, en helpt auteurs en uitgevers om een nieuw leespubliek te bereiken. U kunt de volledige tekst van dit boek doorzoeken
op het web via http://books.google.com
 COLUMBIA LIBRARIES OFFSITE

CU58822526
893.1 9 C823 Israel en de volken
 Cotambia «Hntoertfitp
THE LIBRARIES

Presented by
Mrs. Emma Gottheil in menrory of her husband
RICHARD JAMES HORATIO GOTTHEIL
1862 — 1936
A.B., 1881, Columbia, Ph.D., 1886, Leipzig,
Litt.D., 1929, D.H.L., 1933
Professor of Semitic Languages and Rabbinlcal Uterature,
Columbia, 1887-1936
OVERZICHT VAN DE GESCHIEDENIS DER JODEN.
 ISRAEL EN DE VOLKEN

OVERZICHT
VAN DE

GESCHIEDENIS DER JODEN

TOT OP ONZEN TIJD.

DOOR

Mr. ISAAC DA COSTA.

TWEEDE DRUK.

Met een Voorrede van Dr. A. W. B RON S VELD.

A. C. KR ü SE MAN,
1873.
A travers tant d'états , d'ages , de lieux divers ,
Avec leur vieille loi parcourant l'univers ,
Seuls ils sont demeurés sur sa base profonde,
Comme ces vieux rochers, contemporains du monde.
 VOORREDE BIJ DEN TWEEDEN DRUK.

De heer A. C. Kruseman , wiens liefde en piëteit voor

Da Costa bekend zijn, verzocht mij een enkel woord te willen
plaatsen vóór dezen nieuwen druk van Israël en de Volken.
Zijn bedoeling was natuurlijk niet, dat ik een woord van
lof en aanbeveling zou schrijven voor dit werk van den
grooten dichter en geleerde , maar kortelijks zou vermelden ,
waardoor deze druk zich onderscheidt van den vorigen.
De lezer wete dan, dat "Israël en d<? Volken" het
eerst hel licht zag in 1849 bij de Erven Bohn alhier. Da Costa ,
die in het onderwerp van dit boek, de geschiedenis van zijn
volk, steeds het levendigste belang stelde, hield zich nauw
keurig op de hoogte van alles wat er over dit onderdeel
der historie werd in 't licht gezonden, en teekende het be
langrijkste daarvan aan in zijn met wit papier doorschoten
exemplaar. Ook verzuimde hij niet , hier en daar een ontdekte
feil te verbeteren, of een noodige opheldering , verduidelijking;,
aanvulling op de blanke bladzijde aan te teekenen.
Alles wat nu, naar alle waarschijnlijkheid, uit deze schrif
telijke notitiën door Da Costa zelf in een nieuwen druk
van zijn werk zou zijn opgenomen, vindt men in de hier
VI VOORREDE BIJ DEN TWEEDEN DRUK.

volgende bladzijden , ter behoorlijker plaatse , ingelascht. Wat

hier volgt — het is alles van Da Costa. De deskundige
lezer houde evenwel in het oog, dat de beroemde man in
1860 is overleden, zoodat van de na dien tijd verschenen
literatuur hier geen gewag wordt gemaakt.
Zijn zoon, Mr. A. Da Costa, had de welwillendheid het
hierboven vermeld exemplaar ter beschikking te stellen van
den heer Kruseman.
De lezer ontvangt echter nog meer in dit werk dan een
nieuwen druk van "Israël en de Volken."
Da Costa heeft in onderscheiden tijdschriften, zoo als de
"Nederlandsche Stemmen ," "Navorscher," "Konst- en Letter
bode" en in het Jaarboekje "Holland" artikelen geplaatst,
die betrekking hebben op de geschiedenis van Israël. Mr. A.
Da Costa had de goedheid deze artikelen aan te wijzen en
den heer Kruseman te vergunnen ze achter deze uitgave van
het hoofdwerk te doen opnemen. Ongetwijfeld is dit een
belangrijke toegift tot het van inhoud reeds zoo rijke boek.
Het een en het ander vinde bij alle vereerders van den
onsterflijken dichter, bij alle vrienden van Israël, bij alle
beoefenaars der geschiedenis dat onthaal, waarop het om zoo
vele redenen ruimschoots aanspraak heeft.

Haarlem .
4\ vFebruari
v, ,Q,o
1873.
A. W. BKONSVELD.
 TOEEIGENING

AAN

ISRAËLS VERSTROOIDEN.

Wien biede ik ze aan , dees bladen , vol geschreven

Van smart en smaad, en wederwaardigheen
Onpeilbaar diep, toch wonderhoog verheven? —
Wien buiten U, mijn volk, mijn vleesch en been?
Ja, Israel! aan U, Grods eerstgekende ,
Sints, toonbeeld van Zijn toorn, van land tot land,
By 't schetsen van wiens lange, lange ellende,
Mijn broedren! schier verstijfd waar deze hand,
Bezwemen 't oog, dat onze ban aanstaarde,
Bezweken 't hart, dat de oorzaak overdacht,
Stond over U , verstotenen der aarde ,
Niet nog een woord der toekomst uitgebracht:
//Zy zullen zien , Wiens wet , Wiens hart zy braken ,
(Verbreken doet Hy nimmer Z ij n verbond !) —
//En kussen zullen ze eens , wien zy doorstaken !"
Genade komt ons tegen uit de wond.
 YOORREDE.

Sints vrij jeugdigen leeftijd was my de Geschiedenis der Joden een

aanhoudend voorwerp van belangstelling, nadenken, en studie. Het was
een beslissend oogenblik voor mijn later en inwendig leven, toen het
my , te midden van allerlei aanraking met Ongeloof en Spotterny , toch
eenmaal, en sedert meer en meer, voor altijd duidelijk werd, dat de Ge
schiedenis van Israël en zijne Vaderen, gelijk wy die bezitten in den
Bijbel , geen kunstig verdichte fabel zijn kan. Twee groote lichtpunten
bleven my by van het oogenblik aan, dat deze studiën belangrijk, straks
dierbaar werden aan mijn hart: by God is geen ding onmogelijk! —
onmogelijk, menschelijk en zedelijk onmogelijk, daarentegen, zoude zijn
eene aaneengeschakelde , consequente, met allerlei onloochenbare waar
heden van alle zijden overeenstemmende verdichting, hoedanig eene men
aannemen moet, zoodra en zoo vaak men de onvoorwaardelijke waarheid
van het Bijbelsche verhaal als historische werkelijkheid afwijst. Langs
dezen weg kwam ik eindelijk tot eene even volle erkentenis van de God
delijke waarheid der Nieuw-Testamentische Openbaring, toen het intus-
schen reeds van elders voor mijnen geest helder was geworden , dat alleen
daar de vervulling te vinden was van hetgeen Israé'ls Propheten van
een lijdenden zoowel als heerlyken Messias en Bevrijder verkondigden*
Het is intusschen niet zoo zeer de Bijbelsche Geschiedenis van het
x VOORREDE.
Joodsche volk , waarbij in het eerst mijne onderzoekingen bepaald werden ,
en tot welker doorgronding ik my byzonder voelde aangetrokken. Het was
veeleer de latere Geschiedenis, het waren de lotgevallen van het ver
strooide, van het over geheel de aarde als balling zwervende Israël,
waarmede het allereerst hart en verstand by my te doen hadden. Het was
de vraag naar de oorzaak van dat voorbeeldeloos verschijnsel : Israëls nati
onaal bestaan lang nadat het opgehouden heeft eene natie in staatkundigen
zin te heeten, — het was de verwondering over dat vreemde verschijn
sel , waarvan ik door eigene afkomst en bestaan mede een deel was, —
wat my ten slotte tot de eenige oplossing leidde van zoo vele zielsvragen ,
die my sedert meer en meer de hoogste , dierbaarste , en heiligste werden.
Die oplossing was — het geloof in een persoonlijken God, persoonlijk
en menschelijk aan menschen bekend gemaakt , verschenen , geopenbaard.
Ja, het was zelfs in die latere Geschiedenis van Israël, welke met
den ondergang van het aloude Vaderland een einde neemt, wederom
eene zeer bepaalde specialiteit, waaraan zich mijne vragen en vorschin-
gen hechtten: het was de kennis van het eeuwenlange verblijf der
Joden in het Spaansche Schiereiland en hunne verstrooijing over de we
reld sints 1492 en 1497 ook van daar. Zoo werd ik, door de altijd
verrassende en beschamende leidingen van den Heer, wien mijne ziele
aanbidt , van het onderzoek , om zoo te zeggen , eener familie-aangele-
genheid opwaart geleid tot aan ABRAHAM, en wederom afwaart tot
op JESUS CHRISTUS, den Zone ABRAHAMS, den Zone DATIDS, Israëls
Messias en Heiland, en aller volkeren Heil.
En ook nadat my het Boek der Boeken , waarin Israëls weg en lot
vóór zijne algeheele verstrooijing beschreven ligt, de rijkste en voor
mijn hart eenig wezenlijke kennisschat geworden was , bleef de latere en
nieuwe afdeeling der Geschiedenis van mijn volk tot op dezen dag my
altijd evenzeer aantrekken, en eene volheid aanbieden van groote leerin
gen. Zy werd my, naar dat ik dieper doordrong in de byzonderheden,
en de uitkomsten zoo met de uitspraken van Gods Woord als met den
loop van achttien wereldeeuwen in verband bracht, in diezelfde mate
een steeds treffender getuigenis van de Goddelijke Waarheid der beide
Testamenten, — een steeds voldingender Apologie in het byzonder van
het Evangelie des Nieuwen, — een steeds sprekender bewijs van den
 VOORREDE. XI

wezenlijken zin der reeds vervulde prophecyen , — een steeds zekerder

waarborg van de aanstaande verwezenlijking der nog onvervulde.
Ook zonder deze korte vermelding of herinnering van hetgeen de studie
der Geschiedenis mijns volks voor my was, zal niemand, die my kent,
van het hier aangeboden Overzicht anders verwacht hebben, dan dat
het de gebeurtenissen waarneemt en tot een door zieh zelf te handhaven
Geheel groupeert, van uit het standpunt des positiven Christendoms.
Maar juist daarom dan ook zal dit mijn Overzicht voor mijne broe
deren naar het vleesch, ja dwaasheid misschien, ja hier en daar er
gernis kunnen zijn, maar nimmer iets wat ook voor hun gevoel het
kenmerk ontbeeren zal van de medenationaliteit des Schrijvers. Ik bleef
toch wel (neen ! ik werd eerst recht) Israëliet , toen ik , door de genade
van mijner Vaderen God en Zaligmaker , my Christen beleed.
En laat nu voorts het werk voor zich zelve spreken, dat is, het oog
merk, waaraan het zijn oorsprong verschuldigd is, verklaren, en de
wijze waarop het aan dat oogmerk tracht te voldoen , naar vermogen
rechtvaardigen. Tegen alle opvatting, als of het eene geregelde en
aaneengeschakelde Geschiedenis der Joden beloofde te zijn , vindt het , hoop
ik, reeds genoegzamen waarborg in zijn titel van Overzicht. Trouwens
tot iets, dat naar eene volledige Geschiedenis der achttien eeuwen van
Israëls ballingschap gelijkt , is men in onze dagen nog niet veel meer
dan tot het aanbrengen of aanwijzen der bouwstoffen gevorderd. Mijne
behandeling van het aangekondigde onderwerp is slechts een greep in dien
nog zoo weinig geordendén chaos ; doch een greep , die , eenigzins ge
slaagd, een wezenlijk beginsel van bezieling kan daarstellen. Het is de
opmerking en aanwijzing telkens van 'die naauwe verhouding zoo van
terugstooting als van aantrekking tusschen Israel en de overige volken
der aarde van God gesteld, en zich in de meeste verscheidenheid van
vormen en tijden in de oudere en nieuwere Joodsche Geschiedenis open
barende. Het is de oplossing van het verschijnsel in den Persoon van
CHEISTUS , om wien Israel eens van alle volken werd afgescheiden , door
men het eenmaal met al de volken, tot beslissende eindoogmerken voor
het lot der geheele wereld hereenigd zal staan.
Fier Boeken zullen voor het Overzicht, gelijk wy het ons voorstel
den, genoegzaam zijn.
xn VOORREDE.
Het Eerste moet ons de Geschiedenis der Joden zoo binnen als buiten
hun land in de groote trekken herinneren tot op den val van Jerusa-
lem, mitsgaders op gelvjke wijze toestanden voor oogen brengen van dat
Jerusalem ook na haren ondergang als Tempelstad.
Het Tweede is bestemd om ons de Joden in hunne tweederlei balling
schap, die in het Oosten en die in het Westen, te doen kennen, en in
hunne onderscheidene aanraking met volksstammen van vier ieerelddeelen
voor oogen te stellen.
Het Derde heeft tot onderwerp dat gedeelte der nieuwe Joodsche Ge
schiedenis, waarover mijne vroegste belangstelling my tot nasporingen
drong, voor welke my allereerst betrekkingen van afkomst en maag
schap belangrijke bronnen aanboden. Het is de Spaansch- en Portugeesch-
Joodsche afdeeling der Geschiedenis van Israêls vreemdelingschap.
Het Vierde moet de Joden beschouwen in hunne verhouding tot de Kerk
hervorming der zestiende eeuw , — tot de omwenteling der achttiende , —
tot de groote maatschappelijke bewegingen der negentiende , — en eindelijk
tot de in Gods Woord aangekondigde toekomst van Zijn Koninkrijk , de
wederkomst in heerlijkheid van JESUS CHRISTUS , den Koning der Joden.
Later misschien levert een Vervolg van dit Overzicht nieuwe bouw
stoffen voor de Joodsche Geschiedenis in eene verzameling van feiten ,
byzonderheden , echte stukken, aanteekeningen en ophelderingen, welke
ioy in het bestek van den thans geleverden arbeid niet dan met versto
ring van éénheid en beknoptheid zouden hebben kunnen opnemen.
Amsterdam, Jnny 1848. D. C.
 INHOUD.

EERSTE BOEK.
Blz.
Inleiding 1
Israël en Egypte 13
Israël en de Volken tot op de Babylonische overvoering 16
Israël en Edom 20
Israël en Moab 22
Israël en de Pheniciërs 23
Israël en Syrië 24
Israël en de Assyriërs 25
De tien stammen 26
De Babylonische overvoering 27
De Joden in Babyion 28
Cyrus , de Joden in Persië 30
Alexander de Groote en de Grieksche Joden 31
De Joden in het Macedonisch Egypte 33
De Joden te Rome 37
De Joden in hun land tijdens den tweeden tempel 38
De Joden en de Romeinen 42
De Joden en het Evangelie van Jesus Christus 45
Jerusalem en Rome 48
De Historieschrijver Flavius Josephus 51
Jerusalem en Rome , 55
Jerusalem tot op dezen dag 63

TWEEDE BOEK.
Inleiding 80
Tiberias 81
Mischnah en Gemara 83
De Talmud 84
Massorah en Kabbalah 85
Oostersche en Westersche ballingschap , 86
XIV INHOUD.
Blz.
De Joden in het Romeinsche keizerrijk 87
De Joden in het keizerrijk sedert Constantijn 88
De Jodeii in het Grieksche keizerrijk -. . . . 90
De Joden in Persië en Babylonië 92
De Joden in Arabië 95
De Joden en Mohammed 96
De Joden en de belijders Tan den Islam 97
Joden op de kust van Malabar 99
Joden in Hindostan 100
De Joden in China 101
De Joden en de Gothen 102
De Joden en de Franken 104
De Joden en Karel de Groote 105
De Joden en Lodewijk de Vroome 106
De Joden en de Noormannen 108
De Joden en de Kruistochten 109
De Joden en de abt Bernard van Clairvaux 110
Toestand der Joden in de middeleeuwen 113
Der Joden handel en woeker 114
Karakter der verdrukte Joden 115
De Joden in Frankrijk 119
De Joden in Engeland 123
De Joden in Duitschland 126
De Joden in de Nederlanden 129
De Joden in Polen 131
De Joden in Italië . 133

DERDE BOEK.
Spaansche en Portugeesche Joden 136
Israël en het Westen 139
Spanje en het Oosten 140
Oudheid der Joden in Spanje 141
Concilie van Elvira 144
Latere Conciliën en wetten omtrent de Joden in Spanje 145
De Joden in Spanje en de Arabieren 146
De Joden in het Christelijk Spanje 148
Joodsche godgeleerden en scholen in Spanje 162
De negen leeftijden der Spaansche Rabbanim 165
 INHOUD. . XV
Blz.
Aben Ezra 169
Maimonides 170
Strijd over Maimonides in de Synagogen 175
De Joden in het vak der geneeskunst 179
De Joden in het vak der wiskundige wetenschappen 183
Ilebreeuwsche dichtkunst in Spanje 186
Joodsch-Spaansche dichters 194
Christenen in Spanje uit de Joden 198
Paulus van Burgos en zijne zonen 202
Dr. Geronimo de Santa Fe en de zaraenspreking te Tortosa 210
Bekeering van Joden by menigten 212
Voorname kerkvoogden van Joodsche afkomst 214
Verwikkelingen in Spanje 216
De regeering van Ferdinand en Isabella 217
Karakter van Koningin Isabella 221
Isabella en de Joden 222
Conversos aan het hof van Ferdinand en Isabella 223
De nieuwe Inquisitie 225
Verbanning der Joden uit Spanje in 1492 235
De .loden in Portugal 238
Don Isaac Abrabanel 243
De Joden en Koning Johan II 245
De Joden en Koning Manuel 246
Der Joden verstrooiing uit Spanje en Portugal 249
Joden uit Spanje in de Barbarijsche Staten 250
Joden uit Spanje in Turkije 252
Joden uit Spanje in Italië 254
Spaansche en Portugeesche drukpersen in Italië 256
Uitgewekene Spaansch-Joodsche schrijvers 258
De Joden uit Spanje in Frankrijk 262
De Joden op Deensch grondgebied 263
Portugeesche synagoge te Hamburg 264
Joden uit Spanje in de Nederlanden - 265
Wen uit Spanje in de Zuidelijke Nederlanden 266
Portugeesche Joden in de Vereenigde Nederlanden 267
Menasseh Ben Israël 272
üriêl da Costa 274
Spinosa 277
Dr. Isaac Orobio de Castro... 280
XVI INHOUD.
Bh.
Thomas de Pinedo 282
Joodsch-Spaansche dichters in Nederland 283
Portugeesche Joden in Nederland 284
Portugeesche Joden in Oost en West 290
Portugeesche Joden in Engeland 294
Terugblik 298

VIERDE BOEK.
De Joden en de Hervorming 300
Toestand der Joden van 1517 tot 1789 306
Sabbathai Zevi, de valsche Messias 308
Toestand in Italië 313
Toestand in Frankrijk en in Groot-Brittanje %. 318
Toestand in Hongarije. Boheme, Rusland , en Polen 322
Voortleving van hét Sabbathaïsmus 325
Jacob Frank en de Frankisten 328
Toestand in het Duitsche rijk 331
Toestand in 'de rijkssteden 334
Joden in Oostenrijk 338
Joden in Pruisen . 341
Moses Mendelssohn en zijne tijdgenooten 345
Christenen uit de Joden tot op het jaar 1 789 354
Toestanden en bewegingen van 1789 tot 1848 355
Israëls toekomst 389|
Narede . 396

BIJDRAGEN.
De Joden van Spanje en Portugal 403
De Joden uit Spanje en Portugal in Nederland 413
Paulus van Burgos en zijne zonen 443
Nog eene Joodsche geschiedenis 457
Adellijke geslachten onder de Israëlieten 460
Eenige byzonderheden uit het politieke leven van den heer van Scho
nenberg ; 538
De Hebreeuwsche boekwerken in het Britsche Museum, en de Boek
drukker Da Costa . . 546
 OVERZICHT VAN

DE GESCHIEDENIS DER JODEN

TOT OP ONZEN TIJD.

EERSTE BOEK.

Daar leeft een volk , sedert de oudste tijden der wereldgeschie

denis, zich bewegende onder alle natiën en allerlei geslachten der
aarde, in naauwe betrekking van zamenwoning of van omgang met
die volken, toch van allen op gantsch eenige wijze eeuwen lang
afgezonderd en tot op den huidigen dag karakteristiek onderschei
den. Het is een volk , dat alleen onder alle de volken zijnen oor
sprong historisch weet aan te wijzen uit een enkel huisgezin, uit
een eenigen stamvader. Zonen van ABRAHAM noemen zy zich , —
kinderen van JACOB , het volk van Israël , heeten zy naar den naam
van dezen laatsten in het gedenkwaardig drietal hunner patriarchen.
En niemand, die hun de wezenlijkheid dier afkomst betwist! zoo
vast staat de overtuiging daarvan in de overlevering, geschiedenis
en bewustheid, zoo van de volken' der Christenheid als van de be
lijders van den Islam. Maar ook niemand, die hun den roem dezer
afkomst lichtelijk benijdt onder de natiën der wereld ! zoo zeer heeft
de haat dier volken juist dezen titel van eere voor Israël kunnen
verkeeren in een kenteeken van smaad, terugzetting , uitsluiting.
Zonen ABRAHAMS , bewaarders en belijders van de wet van MOSKS
en van de beloften dor Propheten, dragen zy hunne genealogie als
met bloed betuigd in hunne lichamen door die besnijdenis, welke
hun vader ISAAC ten achtsten dage, hun aartsvader ABRAHAM zelve
l
 2 INLEIDING.

op zijn negen en negentigste jaar, onderging. Discipelen van MOSES,

doen zy sedert vier en dertig honderd jaren den uitroep hooren
aan de wereld: //Hoor, Israël! de Heere uw God is een eenig God."
Elken sabbath worden nog MOSES en de Propheten in hunne synago
gen gelezen, even als nu reeds achttien honderd jaren geleden de
Apostel JACOBUS daarvan als van eene toen reeds eeuwenoude ge
woonte gewaagt. l
Een volk is het uit het Oosten! Na honderden, ja reeds tot dui
zenden vermenigvuldigde jaren teekent nog het gelaat van den in
het Westen genaturaliseerden Israëliet zijne oorspronkelijke afkomst
uit het Morgenland. Datzelfde Israëlitisch gelaat verkondigt hier den
stamverwant van den Arabier der woestijn , den zoon van ABRAHAM ,
des Nomadischen Emirs, daar wederom het diep gebogen, maar
onverbroken voorwerp der verdrukking en mishandeling eener lange
reeks van eeuwen.
Een volk is het , van ouds , der vreemdelingschap ! Als vreemde
ling verkeerde hun eerste vader in het land, zijn' nakomeling toe
gezegd ten erfdeel. Vreemdelingen noemen zich nog die nakomelin
gen midden in het bezit van het beloofde en veroverde erfland, —
van dat land hun ten eigendom geschonken en onder streng opge
legde afzondering door hen bewoond. Maar ook in een meer eigen
lijken zin kenden ABRAHAMS nakomelingen vreemdelingschap , nog
lang vóór dat zy, by verlies van heiligdom en hoofdstad, vaderland
en vorsten , in ballingschap de aarde doorwandelden. Lang vóór Jeru-
salems tot op dezen dag onherstelden val, leverde het volk van
Israël, schoon nog in Palestina zijnen hoofdzetel bezittende, aan
Assyrië, Babylonië en Persië, nevens eene talrijke bevolking, Wijzen
en Staatsdienaars , als DANIEL , ZERUBABEL , NEHEMIA, MORDOCHAI , —
aan den Macedoniër en het latere Egypte , kolonisten , handelaren ,
krijgslieden, geleerden en wijsgeeren, — aan Rome Romeinsche
burgers, zoo in de groote wereldstad zelve als in hare wijduitge-
strekte provintiën. En als het nu, later, door Jerusalems beslissenden
ondergang en zijne eigene verstrooiing, aan allerlei luchtstreken
zich gewend heeft, onder allerlei volken geleden, op enkele plaatsen
en tijden ook wel eens gebloeid heeft, zoo is het ook aldus een
eenig , met geen ander versmolten , met geen ander te vergelijken volk
gebleven. Toch heeft het overal ook iets van de eigenaartigheden

1 Hand. der Apost. XV: 21.

 INLEIDINU. O

der verschillende natiën , onder welke het aldus verkeerde , zich

eigen gemaakt, zoodat by de eenheid van het Israëlitische grondtype
het onderscheid kenbaar en beduidend is tusschen den Oosterschen
en Westerschen , den Spaanschen , den Poolschen , den Duitschen ,
den Italiaanschen , den Engelschen , den Americaanschen , den Rus-
sischen, den Barbaryschen , den Turkschen, den Persischen, den
Zwarten , den Oost-Indischen , den Chineeschen Israëliet. Maar ge
lijk het hoofdbeginsel in de Godsdienst, geschiedenis, en bestem
ming van dit volk de eenheid is, zoo is en blijft het ook, onder
al die wijzingen door klimaat, omgang, tijden en omstandigheden,
toch door alle tijden heen en tot op dezen dag, in beperkten kring,
wat geheel de menschheid is in het groot: één volk, ééne familie,
één zaad.
Aan dat volk verbinden twee machtige Godsdiensten haren zeer
onderscheidenen oorsprong: het Evangelie der waarheid en de dich
ting van den Koran. De belijders van beide eeren een iegelijk Israëls
vaderen als de vaderen ook van hun- geloof; die van den Islam,
voor een aanmerkelijk deel, Israëls Aartsvader ABRAHAM als ook
hunnen stamheer; — beide vereeren Israëls Propheten als heilige
Godsmannen , de stad Jerusalem als eene heilige stad. En toch ! die
hooge oudheid, die geschiedenis zoo vol van bewegelijke en op ge
heel eene toekomst invloedrijke feiten en gebeurtenissen , — den
Israëliet zelven komt zy noch in zijne Oostersche noch in zijn Wes-
tersche ballingschap ten goede. "Van hetgeen God Zijn oude volk
tot een eernaam gaf, heeft, door de zonde van dat volk, de Hei
den, de Mohammedaan, de naam-Christen , een scheld- en spotnaam
gemaakt: den naam van Israëliet tot een spotnaam, den naam van
Jood (zoon van Juda) tot een scheldnaam!
Welk een voorwerp voor de aandacht en het nadenken beide
van den Israëliet zelven en van den Christen , dat volk , welks ge-
geschiedenis van de zes duizend jaren der geschiedenis onzer mensch
heid reeds vier duizend doorloopt, en met haar nieuwste, te weinig
bekende , gedeelte reeds eene oudheid van achttien honderd jaren be
reikte! Welk eene geschiedenis, waarvan het onderwerp een op de
aarde , om het dus te zeggen , te gelijk gestorven en te gelijk on
sterfelijk volk is! — een volk, voor de oogen der volken van
schier alle plaatsen der aarde in wezen behouden en de onderschei-
denste tijden der menschheid mede belevende en overlevende ; —
een volk, welks gewijde geschiedenis en heilige letterschat in de
l*
 4 INLEIDING.

handen van allen is. Welk een voorwerp voor belangstelling en veel
zijdige studie ! Alleen reeds als levend gedenkteeken der oudheid ,
ja als bloote antiquarische merkwaardigheid ware een enkel als
zoodanig wel bewezen afstammeling of stamhuis van Griekschen of
Romeinschen oorsprong een welkom en belangrijk verschijnsel ; —
en van Israël, van dat Israël der gewijde en ongewijde oirkonden
van zoo voorbecldelooze oudheid , zekerheid , en zamenhang , bestaat
niet blootelijk hier of daar een klein verborgen overblijfsel, maar
over geheel de wereld het erkend identisch geslacht.
Welk een voorwerp, zeer bijzonder, voor de aandacht, belangstel
ling en studie van den Christen, die in dat volk de onwetende of
onwillige getuigen huldigt van al hetgeen van den beginne God aun
menschen en eeuwen van Zijnen CHRISTUS heeft laten bekend maken ,
— in datzelfde volk, het vleesch en bloed, waaruit die CHRISTUS
zelf, voor zoo ver Hy een Zoon des menschen werd, gesproten is, —
in dat volk , het levend getuigenis van de waarheid der bereids ver
vulde zoowel als der in al hare volheid en heerlijkheid nog te ver
vullen prophecyen , — in het bloote daarzijn van dat volk , het overal
aanwezig bewijs der historische wezenlijkheid van ul die groote
feiten, waarop het Christendom rust en het bovenmenschelijke van zijn
wezen betoont! In het volksbestaan van dat onder alle natiën ver
strooide volk der Joden openbaart zich de zekerheid en vastigheid
van de belofte , aan ABRAHAM , ISAAC en JACOB eenmaal geschied ,
eener ontelbare en onvergankelijke nakomelingschap , — in zijne
besnijdenis , sedert zoo vele eeuwen onafgebroken onderhouden , de
wezenlijkheid dier inzetting, van God eenmaal aan ABRAHAM gege
ven tot voor verre nageslachten , — in zijne blijvende afzondering te
midden van alle volken , die eenmaal van God gewilde en daargestelde
scheiding tusschen hen en alle de overige geslachten der aarde , die
toch ook eenmaal in datzelfde zaad zouden en zullen gezegend wor
den, — in hunne voortdurende waarneming (hoedanig eene dan
ook) van de wet van MOSES, de historische wezenlijkheid harer god
delijke afkomst , — in hunne Godsdienstplechtigheclen en gebruiken ,
hunne feesten, hunne vastendagen, het zij op den tienden van Tisri
of op den negenden van Ab, even zoo vele gedenkteekenen van de
Goddelijk-historische Openbaring des Oudgn Verbonds , — in hunne
eeuwen lang vastgehoudene verwachting van eenen Messias , de wer
kelijkheid dier aan de Vaderen gegevenc en van eeuw tot eeuw
herhaalde Belofte, ingeweven in geheel de Schrift, in geheel het
 INLEIDING. 5

bestaan des Israëlitischen volks, — in hunne verstrooiing, eindelijk,

in hunne nu reeds achttienhonderdjarige ellende zonder koning,
zonder tempel , zonder offer , zonder vaderland , maar ook zonder
Teraphim en afgoden, de waarheid hunner eigene prophecyen , vervuld
in Hem , dien zy verwachtten en verwierpen , doorstaken en een
maal zullen te voet vallen.
Welk een volk , dat nog een volk kon blijven zonder iets meer
te bezitten van hetgeen overal elders de noodzakelijke' voorwaarden
zijn van een volksbestaan ! — dat in dien toestand de machtigste
rijken en dynastiën kon overleven ! — dat in zijne diepste verne
dering en mishandeling door de hand , ja als onder de voeten der
volken, voor die volken ook in maatschappelijke betrekking vaak
onmisbaar kon worden! Zal ook de ongeloovigste niet moeten erken
nen , dat hier voor het minst iets vreemds , iets wonders is ? De
Christen erkent aanbiddend in die onvergankelijkheid van het diepst
vernederd en soms meest verwerpelijk volk der wereld, den vinger
van dien God , wiens woord alleen staande houdt , wat naar alle ons
bekende wetten en wegen in den loop en de natuur der dingen on
mogelijk ware. Wat dan alzoo voor het ongeloof een onverklaarbaar
raadsel blijft, dat is voor den geloovige in God en in Zijn woord
alles verklarende wezenlijkheid, van alle zijden zich vervullende har-
mony. Zulk eene Goddelijke harmony is hem het verschijnsel van
ABRAHAMS de eeuwen doorlevend nageslacht, in verband met den
oorsprong van dat geslacht uit kracht niet der dagelijksche natuur,
maar der belofte. Zulk eene Goddelijke harmony is hem de geboorte
van een Verlosser uit de Maagd , te midden van een volk , dat zelf
gesproten is, talloos als de sterren van den hemel, uit een in het
lichaam reeds verstorven echtpaar.
Maar datzelfde volk , verder , gelijk het alleen de naauwkeurige
en meest gebyzonderde historie kent van zijne wording uit een en
kel geslacht, en van dat geslacht uit een enkelen stamvader, en
van dezen wederom opwaart tot op den eersten mensch, — zoo
is het ook het eenige volk, dat sints onafgebroken eeuwen eene
zekere en bestemde verwachting heeft van zijne toekomst. Het heeft
die toekomst blijven in het oog houden door al de tijden heen
zijner lange verstrooiing. Het grondt die verwachting van herstel
ling en heerlijkheid op dezelfde prophetische schriften, die ook zijne
tegenwoordige ballingschap en jammeren beschrijven. En deze prophe
tische Schriften — het zijn wederom dezelfde, die ook het lijden,
6 INLEIDIMG.

en de heerlijkheid daarop volgende, van zijn Messias verkondigen,

en aan die heerlijkheid , door lijden alzoo verworven en ingegaan ,
een zegen verbinden niet alleen van herstel voor Israël, geestelijk
en nationaal , maar ook van vrede over alle de volkeren , van licht
over geheel de aarde, in verband en vereeniging met het in der
vaderen erfland wedergekeerd en onder den scepter van den Christus ,
Zone DAVIDS en Zone Gods, herlevend en voor de eeuwen her-
bloeiend oude Godsvolk.
Het Evangelie bevestigt deze prophecyen , onderschrijft en verze
gelt deze beloften. De Apostel PAULUS, in dat onvergelijkbare Hoofd
stuk XI van den Brief aan de Romeinen, trok ze te zamen, en
vereenigde als ware het alle de prophetische stralen van het Oude
Testament in het brandpunt van dat woord: //Hunne verwerping
was de verzoening der wereld, hunne wederaanneming zal haar het
leven uit de dooden zijn. — De volheid der Heidenen zal ingaan
en geheel Israël zalig worden." In die weinige woorden ligt de
sleutel voor geheel de toekomst der volken , gelijk van wederzijde alle de
prophecyen des Ouden en des Nieuwen Testaments, de doorgaande
en tot in byzonderheden uitvoerige commentarie zijn op deze woor
den van den Apostel. Zy bevatten de kern der toekomstige geschie
denis van Israël en van geheel onze aarde.
De geschiedenis van een volk, dat zoodanig een voorleden achter
zich, dat zulk eece eeuwen lang voorzegde en door de eeuwen toe
gelichte toekomst voor zich heeft, moet uit den aart der zaak voor
elke harer byzonderheden zelfs uit hare meest duistere en sombere
tijdvakken belang wekken. Zekerlijk , even als het volk zelve sints
de intreding van het Evangelie in de wereld, zoo is ook zijne ge
schiedenis eene overal verstrooide. Doch ook in die verstrooiing is
eenheid. Het is eene geschiedenis van jammer en ellende, zich zelve
ten allen tijde en schier overal gelijk. Het is de geschiedenis van
een volk der smarten o m zijne zonden. Doch juist deze trek maakt haar
te belangrijker voor den Christen, die inden Man der smarten, zon
d/er zonde, zijne verlossing, zijn heil, en eene vaststaande hoop van
heerlijkheid , ook eenmaal over de oppervlakte dezer aarde , bezit.
Maar moest ten allen tijde voor den Christen de geschiedenis
der Joden zoo vóór als na hunne algemeene verstrooiing belangrijk
zijn, in onze dagen werd zy het door de treffendst zamenloopende
omstandigheden, of liever zamenhangende teekenen des tijds, buiten
alle evenredigheid met vroegere dagen , nog zoo veel meer.
 INLEIDING. 7

De tijd in welken wy leven, is een tijd, waarvan het voorbeel-

delooze, veel bewogene, van groote uitkomsten zwangere, door gee
nerlei beduidende richting van den menscholijken geest wordt ont
kend. De vraag , in aller harten levend , is die welke uitgaat naar
het einddoel, naar de oplossing van alle die zich dagelijks om ons
heen vermenigvuldigende of aankondigende schuddingen, omkee
ringen , verwikkelingen , voorbereidingen , op het gebied van Kerk
en wereld, van geloof, bijgeloof en ongeloof, zedelijkheid en weten
schap , maatschappelijk leven en individueele praktijk. Het laatste
einde , waarop alles moet uit komen , weet niemand dan alleen de
Christen, die in eenvoudigheid het woord der voorzeggingen van
zijnen Heer en Zaligmaker eerbiedigt, onderzoekt, en bewaart. Hy,
die gezegd heeft, dat //Hy veel moest lijden van Zijn volk en van
de Heidenen, en gekruisigd worden, en daarna ten derden dage
uit de dooden zou verrijzen" (en het was alzoo!), Diezelve heeft
ook vóór en na Zijnen dood en opstanding zoo met eigen mond als
door den mond van Zijne Apostelen en Propheten gezegd, dat Hy
wederkomen zal op de wolken des hemels, en dat met die weder
komst verbonden is de vervulling van al datgeen , hetwelk van
Hem, den Christus Israëls en den Geopenbaarde onder alle de
volkeren, door Propheten en Psalmisten aan de Israëlitische vade
ren en uitverkorene geloovigen betuigd is." Hy zal als Koning heer-
schen over het huis Jacobs. God de Heer zal Hem den troon Zijns
vaders Davids geven. Hy zal regeeren van zee tot zee, en van de
rivieren tot aan de einden der aarde. Onder Zijnen scepter zullen
alle de twaalf stammen Israëls hereenigd worden. In hunnen vrede ,
hunne heerlijkheid, hunne onderwerping aan dien scepter van ge
rechtigheid , waarheid , en liefde , zullen alle de volkeren der aarde
deelen. De geheele aarde zal bedekt worden van de kennis van
God en overdekt worden van Zijn licht. De goddeloozen, mitsgaders
alle goddelooze en afgodische machten , zullen uitgeroeid , de Overste
dezer wereld uitgeworpen worden. Jerusalem zal herrijzen in heer
lijkheid uit hare vernedering, gelijk de dooden die in den Heer
geloofd zullen hebben uit hunne graven." Het laatste Boek des Bij
bels trekt dat alles te zamen in deze zijne laatste woorden: wik,
JESUS, de Wortel en het Geslacht van DAVID, de blinkende Mor
genster, — zie! ik kom haastelijk."
Hoog merkwaardig onder zijne vele en veelsoortige teekenen is
dan ook bepaaldelijk dit verschijnsel onzes tijds, dat nimmer vroe
8 ÜVLEÏDING.

<?er tot het Prophetisch woord van Oud-Testament en Evangelie de

harten zoo zeer getrokken werden, nimmer vroeger zoo algemeen
de aandacht der Christenen van allerlei plaats en richting bepaald
werd bij de studie der nog onvervulde prophecy. Die belangstelling ,
die studie maakt in de geschiedenis der Christelijke Kerk het karak
teristieke van een geheel nieuw tijdperk uit. Dat nieuwe tijdperk ,
van hetwelk men den aanvang mag stellen in het laatst der acht
tiende eeuw, en de steeds toenemende ontwikkeling onze negen
tiende onderscheidt, trad dan al zoo byna gelijktijdig in met het
geen men in de wereldgeschiedenis het tijdvak der omwente
lingen heeft genoemd. Maar niet minder merkwaardig is zijne
verhouding tot den toestand der Christelijke Kerk. Terwijl het On
geloof de grondslagen schudt van het Pausdom , terwijl het in de
gewijzigde vormen van Philosophismus , Rationalismus , Mythicismus ,
de Protestantsche Kerken ondermijnt, verheft zich als op eens een
nieuwe banier om aan het geloof, den ijver, en de belangstelling
der Christenen een vereenigingspunt te schenken ! Van allerlei zij
den laten stemmen zich hooren, roepende tot eene nieuwe waardee
ring, een vernieuwd en dieper onderzoek der Apocalypse van
JOHANNES, tot een niet langer bloot vergeestelijkende uitlegging van
Israëls aloude Propheten, in CHRISTUS 'vervuld en nog te vervullen,
maar tot eene te gelijk meer wezenlijke en meer eenvoudige op
vatting der onfeilbare Godspraken, die niet alleen van individueele
bekeering en hemelsche gelukzaligheid, maar ook van eene wezen
lijke heerlijkheid en heerschappij van CHRISTUS, als Koning over
Israël en alle volken, getuigen, en van groote gebeurtenissen die
dat koninkrijk moeten voorbereiden, daarstellen, en kenmerken.
Van eene dusdanige herleving, of liever nog nimmer te voren
op die wijze en in die mate aanschouwde opwekking , om Gods Pro
phetisch woord te ondervragen en te doorgronden aangaande de
toekomst en bestemming van deze aarde, was noodwendig wel eene
meerdere en geheel nieuwe belangstelling in het lot, de geschiede
nis, en de verwachtingen van Israël onafscheidelijk. Maar die be
langstelling wordt een zoo veel merkwaardiger teeken der tijden,
daar zy gelijktijdig plaats grijpt met eene daarvan onafhanklijke ,
geheel nieuwe beweging in het midden der Israëlitische verstrooie-
lingen zelve. Wat, mogelijk wederom bij aanvang sedert de tweede
helft der achttiende, en by voortduring en toeneming in deze onze
negentiende eeuw, onder de Joden van schier alle oorden der we
 INLEIDING. 9

reld, bij name in Europa, waargenomen wordt, is (voor het minst

in deze zijne algemeenheid) 'een geheel nieuw verschijnsel in de acht-
tienhonderdjarige geschiedenis van hunne verstrooiing. Godsdienstig
en staatkundig is in deze laatste jaren hunne stelling in de wereld
ten eenenmale eene andere geworden. De Talmud , die als een Chi-
neesche muur het Jodendom voor schier alle Christelijke invloeden
onbereikbaar maakte, is op vele plaatsen bres geschoten. Vragen
naar eene andere, eene gewijzigde, eene verbeterde, eene redelijker
Godsvereering voeren wel velen in Israël tot eene algeheele afwer
ping van de voorvaderlijke zeden en overleveringen , maar ook som
migen uit hen tot het onderzoek en de geloofsaanneming van het
Evangelie. Groot is het aantal der bekeeringen van Israëliten tot
den naam van JKSUS CHRISTUS, vooral in Duitschland, onder aller
lei standen van menschen; grooter ongetwijfeld (en ook dit van
geene geringe beduidenis voor de toekomst) is de menigvuldigheid
der aanrakingen in meer dan bloot stoffelijke betrekking tusschen
de Joden en de volken, in welker midden zij wonen.
De beweging, hieruit geboren, is nog wel niet eene opstanding
uit de graven, is toch voor het minst eene roering aanvan
kelijk der beenderen l. Een nieuw leven openbaart zich onder
de Joden onzer eeuw in allerlei vakken van wetenschap en kunst.
Leerstoelen in de vakken van wijsbegeerte, letteren, sterrekunde,
rechtsgeleerdheid , worden in Duitschland door zonen van het lang
verworpen Israël met roem bekleed. Als hunne vaderen vóór de
ontwrichting , die den val van Jerusalems stad en tempel in geheel
de zenuw van het Joodsche volk te weeg bracht, dragen zy wederom
sedert de laatste vijftig jaren met eere de wapenen. Poëzy wordt door
zonen uit Israël ook uit Westersche snaren gelokt. Onder de vorsten
der muzijk in onze eeuw worden Israëlitische namen hoog gevierd.
Israëliten stellen aan de landen hunner inwoning niet meer goud
alleen en stoffelijke schatten, maar ook talenten, krachten van ver
nuft en geleerdheid, ten dienst. Zy vragen bevrijding van aloude
banden en belemmeringen en gelijkstelling met de overige leden van
den Staat, in Duitschland, het land hunner diepst gezonkene ellende
weleer; zy verkrijgen die in Engeland, het land, van' wiens bodem
zy smadelijk uitgeworpen werden in de dertiende eeuw en alwaar
zy wederom slechts toegelaten werden sedert CROMWELL en KAREL!!.

1 Ezech. XXXVII: 7.
10 1NLEIDI1NG.

In dat alles, voorzeker, ligt nog niets (het zij ver!) dat voor den
Christen de beloofde nationale wederopstanding van Israëls volk ver
werkelijkt; in zeker opzicht veeleer het tegendeel. Toch is het eene
aankondiging , eene voorbereiding misschien zelfs , van gantsch andere
levensbewegingen, die nog aanstaande zijn.
Maar in die beroering van Israëls dorre beenderen
stellen uit meer dan ééne oorzaak de volken der Christenheid een
nog nimmer te voren dus gekend belang, — de Christenen, wier
oog op de vervulling der prophecyen is, en op de wederkomst huns
Heeren, allermeest. Beschouwde het Catholicismus eeuwen lang het
volk der Joden als eene menigte, die aan het einde der eeuwen
bestemd blijft in den schoot der Moederkerk opgenomen te wor
den, — stond over het geheel het Protestantismus , zelfs ten aanzien
van deze of eene soortgelijke verwachting voor Gods aloude volk,
veelal koel en onbestemd, — de Evangelische opwekking, wnarvan
in onze dagen de behartiging en onderzoeking der prophecyen meer
en meer het vernieuwende en bezielende middelpunt is, ziet in het
verstrooide Israël een volk, dat volksgewijze tot den Heer, als tot
zijn eigen Koning en Verlosser, zal worden toegebracht, als volk
onder dien Koning het land der vaderen op nieuw zal beërven en
bewonen , en niet blootelijk opgenomen worden in de Kerk of kerken
der volkeren , . maar zelf de kern en het centrum zijn van het ko
ninkrijk van God en Zijnen CHRISTUS over de gantsche aarde. Be
schouwde de Christenheid dan ook eeuwen lang , ja reeds van de
vroegste tijden na den Apostolischen leeftijd, de Joden uitsluitend
als verraders en moordenaars van den Heer , onterfde kinderen , om
hunne zonden en der Heidenen roeping Gods eigen volk thands niet
meer, — eene geheel andere verhouding gevoelt de Christen, die de
waarde en het wezen der nog onvervulde prophecyen heeft leeren
kennen, tot den Israëliet en diens lotgevallen van ouds, tegenwoor-
digen toestand, en toekomstige bestemming. Terwijl zijn oog is op
de wolken des hemels, waarmede de Heer staat te komen, is zijn
gebed, als dat van PAULUS, voor Israël als natie, en het voor die
natie aanbrekend heil.
In deze belangstelling jegens het volk deelt , door eenen merkwaar-
digen zamenloop van omstandigheden , ook zeer bijzonder de hoofd
stad van zijne aloude heerlijkheid: dat Jerusalem, even als Israëls
volk, te gelijk gestorven en onsterfelijk. De eeuw, waarin wy leven,
pnderscheidt zich door eenen geheel nieuwen trek van het Christelijk
 INLEIDING. 11

Westen naar die koninklijke weduwstad van het Oosten. Zeker heeft het ,
sedert hare zeventiende en laatste verwoesting, sedert hare achttien-
honderdjarige vertreding door allerlei Heidenen, nimmer haar ontbroken
aan bezoekers, bedevaartgangers uit drieërlei Godsdiensten, aan *ie
hare overblijfselen heilig of dierbaar zijn. Maar de geschiedenis dier toch
ten wordt op eens eene geheel andere , van het oogenblik waarop CHA
TEAUBRIAND in 1806 den zijnen volbracht en beschreef, en na hem talrijke
reizigers , met den Bijbel in de hand en in het hart , reizigers als
ROBINSON, KEITH, SCHUBERT , LABORDE, en zoo vele anderen den
grond gingen opnemen, en met schatten van nieuwe opmerkingen en
bevindingen voor Godsdienst en wetenschap wederkeerden. Even als
de beenderen van het verstrooide Israël, zoo spreken thands tot
de harten der Christenen ook de muren en ruïnen van Jerusalem.
In zoodanig eenen tijd is de geschiedenis van Israëls lotgevallen
onder allerlei tijden en onder allerlei volken een voorwerp niet slechts
van belangwekkende studie, maar van behoefte voor het hart. Doch
zulk eene geschiedenis volledig te geven, mag voor het oogenblik
wel eene onmogelijkheid heeten. Naauwlijks is men begonnen bouw
stoffen te vergaderen voor die der eeuwen eener verstrooiing, die
Israël in aanraking gebracht heeft met alle volken der aarde en in
de innerlijkste betrekking tot dier volkeren maatschappelijke inzet
tingen en maatschappelijk bestaan. De geschiedschrijvers plegen meer
werk te maken van de lotgevallen en toestanden der overwinnende
dan van de overwonnene natiën, en hoe zeldzaam zijn zy, die zich
in vorige eeuwen het zwervende Israël hebben aangetrokken , of zelfs
het belangrijke beseft hebben van eene geschiedenis der Joden van
na de tijden, beschreven in den Bijbel en door JOSEPHUS! Een
teeken wederom is het van onzen tijd dat én Joden én Christenen
zich uit zeer onderscheidene standpunten aangegord hebben tot een
dergelijken arbeid. Het overzicht, hier ondernomen, bedoelt die ge
schiedenis alleen in hare groote omtrekken ter beschouwing te bieden.
Maar ook aldus zoekt het op een eenig bepaald punt zijne betrach
ting te zamen te trekken; d. i. Israël voor te stellen in betrekking
tot de onderscheidene volken, door welker midden zijne geschiedenis
van den beginne aan loopt. Het moet ons aantoonen de wegen en
voornemens Gods in de verhouding, die op zoo onderscheidene tijden
en onderscheidene wijzen tusschen Israël en de niet-Israëlitische volken
heeft bestaan. Zoo gaan wy Israël beschouwen in zijne betrekking
allereerst tot Egypte , vervolgens tot de verschillende volken en stam-
12 INLEIDING.
-,
men met welke het in Asië in betrekking van vijandschap , nabuurschap
of ook wel verwantschap, daarna ook vooral van vreemdelingschap
stond , als Midian , Edom , Moab , Ammon , de Philistijnen , Syrië ,
Assyrië , straks de vier groote wereldmonarchyen van Babylonië ,
Persië, Macedonië en Rome. Wy gaan hier verder Israël na in zijne
verhouding tot de intrede van het Evangelie in de volheid der tijden ;
dan, na den val van Jerusalem, in zijne verstrooiing, zoo wel Oos-
tersche als Westersche, in betrekking tot het Grieksch- en tot het
Westersch-Roomsch Keizerrijk, in betrekking tot Parthen en Persen,
Oost- en West-Gothen, in betrekking tot Arabië en de opkomst van
den Islam, in betrekking tot de Saraceensche Rijken, in betrekking
tot Franken , Duitschers , Noormannen , Engelschen , Polen en Slaven ,
in betrekking zeer voornamelijk tot het Spaansche Schiereiland , en
van daar tot Nederland, Engeland, Italië, America, — in verhou
ding, eindelijk, tot onzen leeftijd en zijne eigene toekomst. Wy zul
len Israël daarby gekenmerkt zien ten allen tijde als het volk der
groote voorrechten, der groote overtredingen, der groote ellenden,
der groote beloften. Maar hetgeen daarby bepaaldelijk op den voor
grond staat, is de volgende hoogst merkwaardige van God gestelde
verhouding tusschen Israël en de volken buiten Israël : van de oudste
tijden af elkander tegengesteld, van elkander door een middelmuur
gescheiden, aan elkander vijandig, is er toch ten allen tijde eene
diepe betrekking van wederzijdsche behoefte aan elkander in beider
geschiedenis aanwijsbaar. Een scherpzinnig Schrijver uit de vorige
eeuw in Duitschland ' heeft die betrekking by wijze van zinnebeeld
vergeleken by de omhelzing (Gen. XXXIII: 4) tusschen ESAU en
JACOB : //Zy zijn met elkander in vijandschap , maar kunnen van
elkander niet los komen." En zoo bevinden wy het ook in de ge
schiedenis. In allerlei maatschappelijke betrekkingen was eeuwen lang
de Israëliet den Heiden hatelijk , en toch onmisbaar ; — van we
derzijde bestond Israël, hoe ook afgezonderd van de volken , nooit
toch van die volken onafhankelijk of zelfstandig. Een gevolg en te
gelijk eene afbeelding van die hoogere Godsbedeeling , volgens welke
de volken het Evangelie moesten ontfangen van Israël, maar ook
van wederzijde Israël niet tot de volmaakte beërving der aloude
Godsbeloften geraken, zonder de voorafgaande roeping en den ge-
lijktijdigen vollen ingang der Heidenen. Daar is van natuur een

1 HERDER.
 ISRAËL KN EfiYPTR 13

kloof, een middelmuur tusschen die beide ; doch verzoend met elkan
der door het kruis van CHRISTUS , zullen zy eenmaal onder Zijnen
scepter elkanders heil vervolledigen, met elkander voor eeuwig veree-
nigd, doch in één gesmolten — nimmer.

Geen volk was van ouds belangrijker voor de geschiedenis van

Israël, dan Egypte. Daar werd het van eene familie tot eene natie.
Met JACOB , ten getale van zeventig zielen , onder het gebied van eenen
ouderen PHARAO , Egypte ingetreden , trok het ten getale van zesmaal
honderdduizend , ten tijde van een lateren , na eenige weinige eeuwen
dat land zijner eerste vorming, straks zijner verdrukking en dienst
baarheid, weder uit. Komende, had het aan Egypte ter redding
van Vorst en volk eenen JOSEPH geschonken; als tot (hoezeer ook
onwillige) wedervergelding, schonk later Egypte en het huis van
PHARAO aan Israël een MOSES. Doch niet alleen MOSES was in dat
land en in het huis zijner Vorsten in de wijsheid van een der
gedenkwaardigste en oudste volken der wereld opgevoed ; in die
vorming deelde eenigermate geheel het volk van Israël. Althands hoogst
onvolledig is de voorstelling , die men zich pleegt te maken van Isvaëls
verblijf in Egypte, als of enkel verdrukking en slaverny de eeuwen
van dat verblijf gekenmerkt hadden. Die slaverny, die verdrukking,
was veeleer een gevolg van den wasdom, de ontwikkeling en bloei
van JACOBS nageslacht in het midden der Egyptenaren. Het wan
trouwen en straks de vijandschap der PHARAOOS wordt in het verhaal
van Exodus (I. IX, 13) uitdrukkelijk op deze wijze verklaard: //Ziet,
het volk der kinderen Israëls is veel, ja machtiger dan wy. Komt
aan, laat ons wijslijk tegen hetzelve handelen , opdat het niet ver-
menigvuldige , en het geschiede, als er eenige krijg voorvalt, dat
liet zich ook niet vervoege tot onze vijanden, en tegen ons strijde,
en uit het land optrekke." Wellicht is ons aan eene merkwaardige
plaats in het Eerste Boek der Kronyken (IV, 18) nog eene by-
zonderheid overgeleverd uit die vroegere en bloeiende tijden van
JACOBS naneven aan de oevers van den Nijl. Hoe dit zij , daar werd
het huisgezin tot een volk , daar vingen voor dat huisgezin-natie de
overgangen aan van het nomadische of herderlijke tot het landbou-
wendu leven. Israël in Egypte was grondbezitter geworden in het boste
14 ISRAËL EN EGYPTE.

gedeelte des lands '.En niets laat zich eenvoudiger en natuurlijker

denken, dan dat, onder het bestier aller dingen door den God zijner
vaderen , Israël aan het hoog beschaafde Egypte menige weldaad dier
beschaving, bij name het gebruik van letterteekens (de eerste en
onmisbare voorwaarde van zijne ophanden zijnde Wetgeving en van
geheel de Openbaring, op die Wetgeving gegrond) heeft te danken gehad.
In verband met deze opmerking is nog eene tweede hier belangrijk ,
om de naauwe betrekking van Israël, by zijne wording tot eene
natie, op //het land van Mitsraïm" te doen uitkomen. Het is het
Egyptische karakter van zijnen Wetgever en Leidsman MOSES zelven ;
het is de Egyptische waassem , die over geheel den Pentateuch als
uitgespreid ligt 2. MOSES is in zekeren zin Egyptenaar. Niet slechts
noemen hem aldus de dochteren van JETHRO, die hij, na zijne vlucht
uit Egypte , van het geweld der herders verlost ; veel dieper en wezen
lijker is het Egyptische bestanddeel in zijn persoon en in geheel zijn
werk. Opgevoed in het huis van PHARAOOS dochter, aan het hof van
den Koning zelven , opgeleid in alle de wijsheid , die destijds Egypte
boven alle volken der aarde onderscheidde 3 , wordt zijn volgend
leven en Goddelijke roeping, middelijk, door deze zijne opleiding
grootendeels bestemd. Ten allen tijde liet God zijne uitgelezene werk
tuigen allereerst menschelijk voorbereiden tot hunne latere roe
ping in Zijne Goddelijke dienst. Werd niet, op gelijke wijze,
PAULUS in het Phariseesche Jodendom voorbereid tot dat werk, het
welk hem alleenlijk door zijne wondere bekeering tot CHRISTCS kon
te beurt vallen? Op dergelijke wijze en nog veel meer in het oog
loopend , is ook de opleiding van MOSES in het land der afgoden ,
tot zijne roeping en de dienst van den levenden God mede dienst
baar geweest. Onder het beschaafdste, geleerdste, in wetten en staats-
wijsheid zoowel als in velerlei kunst en wetenschap meest geoefend
volk der wereld die toen was, moest de aanstaande Leidsman van
Israël onder God, het werktuigelijke leeren van hetgeen hy later,
in de kracht en onder de leiding van dien God, als Wetgever,
Regent, Aanvoerder, Bouwkunstenaar, Historieschrijver en Dichter
zoude zijn. De wetgeving van Israël erkent deze byzondere betrekking

1 Gen. XLVII: H, 27.

2 Men vergelijke de Voorlezingen over de waarheid en waardij der SoeJcen
van het O. T. , D. I , Bladz. 360 en volg.
1 Handel, der Apost. VII : 22.
 s
!Sh\EL K.N RfiYPTE. 15

van Gods volk tot Egypte door eene merkwaardige uitspraak. Waar
andere volken, die Israël mishandelden of tot verleiding konden
zijn , werden uitgesloten van de vergaderingen des Heeren , daar wordt
de Edomiet uitgezonderd, //omdat hy een bloedverwant is, en de
Egyptenaar, omdat Israël in zijn land gastvrijheid had genoten '."
En voorts door geheel de geschiedenis heen houden deze twee be
ginselen elkander als het ware in evenwicht ten aanzien van Israëls
verhouding tot Egypte : geen terugkeer naar Egypte , maar ook tegen
den Egyptenaar geene vijandschap! In velerlei aanraking bleef alzoo
de Israëliet, door al de tijden heen van zijn volksbestaan, tot den
Egyptenaar. De gemalin des konings, onder wiens scepter Israëls
bloei en vrede haar toppunt bereikte, was eene dochter der PHARAOOS.
Toch was het hem en zijn volk , by al de grootheid dier weelde ,
niet goed, dat hy paarden uit Egypte liet komen. (In Israël by
name was het gezegd 2: //Het paard feilt ter overwinning, en be
vrijdt niet door zijne groote sterkte"). Later, onder de koningen uit
SALOMOOS lenden, was het Juda niet goed den Egyptenaar tot bond
genoot, maar ook niet wenschelijk hem tot vijand te hebben. JOSIA ,
hoe Godvreezend een Vorst ook anders, zag deze wet voorby, en hy
viel in den door hem zelven aangebonden strijd mot PHARAO NECHO 3.
Doch even weinig baatte het zijnen zonen , Egypte tegen Babylonië
ten bondgenoot te hebben. Gelijkelijk bezweken zy voor NEBUCADNE-
ZAUS van God verwekte overmacht. En als Jerusalem ingenomen ,
<le tempel verwoest, zijne inwoonders naar Babel weggevoerd waren,
zoo was het eene laatste smart van den Propheet JERT.MIA, dat een
nog zondiger overblijfsel naar Egypte trok, en hem gedwongen der
waarts medevoerde.
Later, na de dagen der Babylonische overvoering, bleef de be
trekking tusschen Egypte en Juda door de geographische ligging
voortdurend bestemd. Ten allen tijde moest wel Palestina de twist-
appel zijn tusschen die twee groote erfdeelen der monarchy van
ALFAANDER den Groote : Syrië en Egypte. Wy komen op die be
trekking van het Joodsche volk , beide in zijne aanvankelijke ver
strooiing sedert de wederkeering uit Babel en in het land zijner
vaderen gedurende datzelfde tijdvak , terug. Maar ook de toekomst ,
zoo als de Propheteri des Ouden Verbonds die verkondigen, heeft,
zeer bepaaldelijk ir. verband met Israëls herstel, beloften voor dat

' Deuter. XXIII : 7. 1 Ps. XXXIII: 17. 1 2 Kron. XXXVI : 20—23.

16 ISRAËL EN EGYPTE.

Egypte , uit hetwelk de Heer voor drie en dertig eeuwen Z ij n v o l k ,

en nu achttien eeuwen geleden Zijnen Zoon riep '. "Te dien dage"
(spreekt de Propheet JESAIA 2 van eenen tijd, in de geschiedenis
van het voorleden niet wel aan te wijzen) //te dien dage zal de Heer
een altaar hebben in het midden van Egypteland, en een opgericht
teeken aan hare landpalen voor den Heer. En het zal zijn tot een
teeken, en tot een getuigenis den Heer der heirscharen in Egyp
teland : want zy zullen tot den Heer roepen van wege de verdruk
kers, en Hy zal hun een Heiland en Meester zenden, die hen zal
verlossen. En de Heer zal den Egyptenaren bekend worden, en de
Egyptenaren zullen den Heer kennen te dien dage ; en zy zullen Hem
dienen met slachtoffer en spijsoffer, en zy zullen den Heer eene ge
lofte beloven en betalen. En de Heer zal de Egyptenaren dapper
slaan en genezen, en zy zullen zich tot den Heer bekeeren, en Hy
zal zich van hen verbidden laten en Hy zal hen genezen. Te dien
dage zal er een gebaande weg wezen van Egypte in Assyrië , dat de
Assyriërs in Egypte, en de Egyptenaars in Assyrië komen zullen;
en de Egyptenaren zullen met de Assyriërs den Heere dienen. Te
dien dage zal Israël de derde wezen met de Egyptenaren en met de
Assyriërs , een zegen in het midden van het land. Want de Heer
der Heirscharen zal hen zegenen, zeggende: Gezegend zij mijn volk,
de Egyptenaars , en de Assyriërs , het werk mijner handen , en Israël
mijn erfdeel." Wy keeren van deze toekomst tot de geschiedenis terug.

Met eene sterke hand en met een uitgestrekten arm leidt God
Zijn volk uit Egypte. Onmiddelijk na de uitleiding ontfangt het de
bezegeling van zijn volksbestaan door de Goddelijke wetgeving op
Sinaï. De veertigjarige tocht door de woestijn neemt een aanvang.
Op dezen zijnen door eigene zonden lang gerekten weg uit Africa
naar Asië, ondergaat het als volk pas geborene Israël nog eene
krachtige bewerking, eene soort van besnijdenis, eer het tot den
ingang en de verovering van Canaan verwaardigd wordt. Prachtig
is het gezicht dier twaalf stammen Israëls, elk onder zijne banier
en onder zijn stamhoofd kampecrende in de woestijn, en als met
vier aangezichten gekeerd naar de vier streken der aarde , wier
heil en heerlijkheid het omdraagt in zijne lenden , en afgebeeld voert

Hos XII: 1. Matth. II. 15. * les. XIX: 19—25.

 ISRAËL EN DE VOLKEN ENZ. 17

in den Tabernakel des heiligdoms met alle zijne heilige symbolische

vaten en bedienaars. Maar het geslacht dat, uit Egypte verlost,
zich onmiddelijk na zijne uitleiding en de afkondiging van de wet
op den berg, tot Egyptische afgoden wendt, zoude het land der
belofte niet zien , maar wegvallen als eene voorhuid des uitverkorenen
volks. Een versch en verbeterd geslacht komt uit deze oordeelen te
voorschijn. //Weedom bevangt de ingezetenen van Palestina, de vor
sten van Edom zijn verbaasd, beving bevangt de Machtigen der
Moabieten , al de ingezetenen van Canaan versmelten." ' De eerste
lingen dier veroveringen getuigt MOSES zelf nog aan deze zijde van
den Jordaan. Ruben, Gad en de halve stam van Manasse nemen
bezit van het weiland van Basan en dat der Amoriten. De overtocht
der in Israëls geschiedenis hoog merkwaardige rivier blijft weggelegd
voor JOSUA en CALEB. Met hen opent zich Israëls heldentijdvak,
eene ruimte van vier honderd vijftig jaren omvattende, dat DAVID
en de mannen, zijne tijd- en strijdgenooten , in zich besluit. De
vrede-regeering van SALOMO (een voorbeeld van dien eeuwigen vrede ,
die ook op deze aarde op de bedeeling van strijd en lijden zal volgen)
voert Israëls grootheid en welvaart ten top, maar tevens ten einde.
De invloed van vreemde en afgodische volken , afgewend door het
altijd uitgetogen zwaard van den man naar Gods hart, begint reeds
in de dagen van SALOMO zijne ondermijnende werking. Het konink
rijk valt onder REHABEAM en JEROBEAM in tweeën. Zoowel het rijk
van Juda, als dat der tien stammen, geraakt, na eeuwen lang on-
dervondene lankmoedigheid van den God der vaderen, onder het
kastijdende zwaard en de strafheerschappy van twee groote Asiatische
volken. De verstrooiing van Israël, zoo der twee als der tien
stammen , neemt een aanvang ; en met die verstrooiing eene geheel
nieuwe verhouding tusschen de Joden en de natiën.
De betrekking van Israël, zoo lang het onder MOSES, JQSUA,
zijne Rechteren en zijne Koningen stond, was geweest, als volgt,
tot de natiën zijner omgeving: door zijne wetgeving, door geheel de
inrichting van zijnen Staat, was Israël van God verordend geworden
om het beërfde land, aan de vaderen beloofd, en zich zelve in dat
land, vry en zuiver te houden van alle afgodery, en in waarheid
een volk van den eenig waren en levenden God te zijn. Van den
beginne intusschen had het deze zijne roeping verwaarloosd, — de

Exod. XV: 14, 15.

18 ISRAËL EN DE VOLKEN TOT OP

volken, tot straf van welker gruwelen zy van Go'd gezonden waren,
gespaard, — zich met die volken vermengd en hunne afgoden ge
diend. Zoo bleven dan ook die volken als in het midden van Israëls
snoeren wonen, hun tot een blijvenden doorn, en tot eene roede
der kastijding in de hand van den God, aan wien zy ongehoorzaam
en ontrouw waren geworden. Jerusalem zelve bleef in het bezit der
Jebusiten tot op de dagen van DAVID, die met zijne helden den
burg Zions innam en er zijn koninklijk verblijf en de Arke zijns
Gods vestigde. Zelfs JOSUA had zich een oogenblik door list laten
verschalken; en de Gibeoniten waren dien ten gevolge met Israël
het land blijven bewonen, schoon alleenlijk op den voet van ver
overde en dienende volken, //houthouwers en waterputters." Doch
ook dat groote kwaad van een blijvend overblijfsel der volken in
Canaan , na de in bezit neming door Israël , gebruikt de Heer hun
God wederom eenigermate hun ten goede, om namelijk die geslach
ten der Israëliten, //die den krijg nog niet wisten, daarin te oefe
nen."1 Van iien beginne toch was Israël verordend tot een militair
volk. Dat karakter, in geheel de Mosaïsche wetgeving ondersteld
en bevestigd, blijft het volk der Joden by, tot na hunnen volledigen
ondergang by den laatsten val van stad en tempel. Het treedt eerst
op den achtergrond in den loop dier tijden, welke Israël als een
volk geen-volk meer, over de oppervlakte der aarde vertoonen.
Het is vooral na de dagen van SALOMO, onder de regeering der
Koningen zoo van Israël als van Juda, dat de invloed der vreemde
volken verderfelijkst op hen werkt. Door de navolging dier volken
in allerlei betrekking, maar vooral in hunne veelsoortige afgoderij,
berokkende zich het nageslacht van JACOB eeuwen lang alle zijne
onheilen en de straffende oordeelen van zijnen God. De vorsten gin
gen voor door ongeoorloofde of gevaarlijke vermaagschapping , bond
genootschap, overneming van zeden en gebruiken, ook de meest
gruwelijke. In die dagen was en deed Israël juist het tegendeel van
hetgeea wy het later onder de volken zien worden , dat is , getuigen
en verkondigers van den eenig waren God te midden en tegenover
de valsche Godsdiensten der wereld. Deze roeping beginnen zy reeds
eenigermate te vervullen onmiddelijk na de Babylonische overvoering.
In gantsch andere volheid openbaarde zich later diezelfde echt-
Israëlitische roeping by de prediking van het kruis. In hare vol-

Richt. III: 1, 2.
 DE BABYLONISCHE OVERVOERING. 10

ledige heerlijkheid zien wy haar te gemoet in de tijden der nog

onvervulde prophecy.
Hoe ook, voorts, van de overige volken door opzettelijk daartoe
van God ingerichte inzettingen afgescheiden, getuigen tevens de
Schriften van het Israël des Ouden Testaments van eene zeer diep
liggende betrekking tot hen in Gods raad, en voornamelijk tusschen
zijne toekomst en- die dezer natiën. Psalmen en prophscyen wijzen
onophoudelijk op eene vereeniging van beide deze groote afdeelingen
der afkomst van ADAM, onder éénen scepter. De uitroep, waaruit
schier eenig de honderd zeventiende Psalm bestaat, is het thema
van eene rijke menigte lofzangen en verkondigingen, betrekking heb
bende tot eene volheerlijke toekomst: //Looft den Heer, alle Heide
nen ! looft Hem , alle gy natiën ' !" Eeuwen lang werd Israël van
zijnen God bepaald by eene aanstaande bekeering der volken, gelij-
kerwijs eeuwen lang onder de tegenwoordige bedeeling des Nieuwen
Testaments de tot CHRISTUS bekeerde geloovigen uit de volken ge
wezen worden op eene eindelijke algemeene en nationale bekeering
van Israël 2. De Propheten zijn byna evenzeer vol van de toekomst
der Heidenen als van Israël zelve. En niet alleen de toekomst dier
volken, ten dage wanneer zy vereenigd zullen staan rondom de
banier van Jesse, maar ook de wegen Gods met hen, de oordeelen
des Heeren over hen , in veel vroegere tijden en gelegenheden , maken
een aanmerkelijk gedeelte uit van den last van JEHOVAAS Propheten
onder het Oude Testament 3. Ook in dezen zin geldt het woord van
den Apostel * : //Is God een God der Joden alleen , of is Hy het
ook niet der Heidenen? Ja, ook der Heidenen". Wonderbaar! dat
de schijnbaar meest nitsluitende Godsdienst der wereld , in den grond
niet slechts voor een verre toekomst maar ten allen tijde , de ruimst
omvattende geweest is, met betrekking tot de volken ook buiten
iet uitverkorene!

Wy zagen in het algemeen de verhouding van Israël tot de Asi-

atische volken zijner omgeving tot op de eerste verwoesting van Je-

1 Rom. XV: 8—11.

' Rom. XI.
1Jes. XV, XVII, XIX, XXIII, enz. Jerem. XLVI, XLVII , XLV1II,
KL1X, L. Ezech. XXV, XXVII, XXIX, XXXI. Dan. II, VII. Jona I: 2enz.
' Rom. III: 29.
ZU ISRAËL EK EDOM.

rusalem. Belangrijk uit meer dan één oogpunt is de verhouding met

enkele dier volken geweest in het byzonder.
Dus , allereerst , de betrekking tussehen Israël en Edom, de nakome
lingen van JACOB en die van ESAU ! De geschiedenis dier betrekking
neemt een aanvang onder het moederhart van REBECCA. Aldaar
reeds botsten tegen elkander twee stamvaders van natiën , twee
natiën. Tot de moeder was gezegd : //De meerdere zal den mindere
dienen." De meerdere (ESAU), door even vroegere geboorte, door
lichaamlijke krachten, door spoedige uitbreiding tot een machtig en
veroverend volk , had voor den mindere (JACOB) onder moeten
doen , waar het de belofte gold van het Zaad , //in wien alle de
volkeren der aarde zouden gezegend worden." Later haalt JACOB ook
in rijkdom van nageslacht en kracht van verovering zijnen broeder
EDOM in. Toch mocht er in die dagen geen krijg zijn tusschen de
beide naauw verwante stammen. Door den mond van MOSES had God
het volk, by het naderen van de grenspalen des beloofden erflands,
verboden geweld te gebruiken tegen den Edomiet, niettegenstaande
diens weigering om de kinderen JACOBS, op billijke voorwaarden,
vrijen doortocht en water te verleenen. Later, volgens de voorzegging
ook door BILEAM, werd datzelfde Edom meermalen, by name onder
DAVTD , eene erflijke bezitting van Israël ; — maar viel ook , onder
DAVLDS opvolgers, wederom af '. Meer dan eenmaal onderdaan, dan
eens bondgenoot, dan eens vijand van Juda geweest, werd het van
God met zware oordeelen bedreigd, omdat zy ten dage des onder-
gangs van de kinderen van Juda (hunne broeders!) zich verblijd en
hunnen mond over hen groot gemaakt hadden , ten dage der be-
naauwdheid." In dien zin propheteerden OBADJA , JEREMIA en EZECHIËL
tegen Edom, gelijk vroeger reeds JESATA, JOEL en AMOS, en, na
de wederkeering uit Babel , MALEACHI. Van de uitvoering dier oor
deelen, zoowel als van de juistheid der beschrijvingen van Edoms
vroegere grootheid en van de teekenen zijns ondergangs by de Pro-
pheten , getuigen om strijd de ontdekkingen , in deze laatste tijden
gemaakt en beschreven, van Idumea en hare hoofdstad Petra. Wie
kent in onze dagen niet de uitlegging en bevestiging, door de reus
achtige overblijfselen van Edomitische bouwkunst aangebracht , onder
velen, voor de treffende plaats by JEREMIA (XLIX: 16): //O gy, die
woont in de kloven der steenrotsen, die u houdt op de hoogte der

1 Num. XXIV: 18. l Sam. XIV: 47. 2 Sam. VIII: 14. 2 Chron. XXI: 10.
 ISRAËL EN EDOH. 21

heuvelen! Al zoudt gy uw nest zoo hoog maken als de arend, zoo

zal ik u van daar nederstooten , spreekt de Heer '."
De laatste dagen van Judaas bestaan als natie in zijn eigen va
derland stellen ons de verhouding tusschen Joden en Edomiten op
eene gantsch nieuwe wijze voor , altijd evenwel zóó ten slotte , dat
het prophetische woord aan beider moeder , REBÉCCA , op nieuw zijne
treffende vervulling ontfangt. Het geslacht der Herodessen was een
Idumeesch geslacht. Onder de Machabeeuwsche dynastie was wederom
het nageslacht van den meerdere, ESAU , onderworpen geworden
aan dat van den mindere, JACOB. Maar ziet ! op zijne beurt had
Edom den voet gelicht aan zijnen jongeren broeder. Het verval van
het stamhuis der Asmoneën, bepaaldelijk in den persoon van HYR-
CANUS II, had den weg des aanziens en straks der heerschappy ge
baand voor ANTIPATER den Edomiet en voor zijnen zoon HERODES
den Groote. Als de eeuwenlang beloofde Zoon van DAVID geboren
werd te Bethlehem in den schapenstal, was te Jerusalem de Edo-
mitische verdrukker Koning. In den diepsten en volsten zin des
woords zou door die geboorte vervuld worden hetgeen in het huis
i des Aartsmders voorzegd was : //De Meerdere zal den Mindere die
nen!" De ster van JACOB, de Koning van Israël, had zich in de
nederigheid Zijner mensch-wording ook daarin geopenbaard als die
Mindere,' wien al wat Meerder en hoog is naar deze wereld
eenmaal te voet moet vallen en dienen. De geschiedenis van het
Evangelie van JESUS ciraiSTUS, den Zoon van DAVID, den Zoon van
ABBAHAM, neemt haren aanvang //in de dagen van HERODES, den
koning van Judea" (Luc. I: 5).

Op eene geheel andere wijze als met EDOM was Israël vermaag-
schapt ook met MOAB en AMMON, het nakroost van LOT, den broe
derszoon van ABRAHAM. By het uittrekken van Canaan was ook van
deze volken het erfland door Israël gespaard geworden op JEHOVAAS
bevel 2. Wel was de Moabiet beangstigd geworden by het naderen

1 Dr. A. KEITH, Eeidence of the truth of the Christian SeUgion from

«K literalfulfilment of prophecy (16de Edit.), p. 165—220. Sijlelsche Land-
schappeu met tafereelen van den Hoogleeraar A. DES AMORIE VAN DER
HOEVEN, D. I. 14. en II. 86.
' Deuter. II: 9, 19."
22 ISRAËL EN MOAB.

der kinderen Israëls tot zijne grenzen. Wel had BALAK, hun koning,
den valschen Propheet gehuurd om het volk te vervloeken, en de
dochteren van zijn volk uitgezonden om het tot ontucht en afgodery
te verleiden '. De vloek, door BILEAM bedoeld, werd door de kracht
van dien God, die de gedachten ook der boozen in zijne hand heeft
en aan zijne raadslagen dienstbaar maakt, verkeerd in eene prophecy
van zegen en heerlijkheid. De verschijning van JACOBS volheerlijke
Morgenster moest aangekondigd worden door een Heidenschen
mond, tegen eigen wil en dank; — te gelijk met MOABS vernede
ring en Israëls wijd uitgebreide heerschappy 2. Maar in de vergade
ring van Israël, het volk des Heeren, zou de uit bloedschande ge
boren Ammoniet en Moabiet niet toegelaten worden tot in het tiende
geslacht 3. En toch! daar is door CHRISTUS, en, reeds eeuwen
vóór Zijne geboorte, om CHRISTUS, verzoening ook tusschen MOAB
en Israël. In de dagen der Richteren verricht de Dochter uit MOAB,
aan den God Israëls geloovig geworden, aan de Weduwe uit JUDA
eene daad van liefde en trouw, die ten gevolge heeft, dat op de ge-
slachtlijst van Israëls Koning, den Zaligmaker der wereld, de naam
eener Moabitische nog heden ten dage gelezen wordt. Op diezelfde
geslachtlijst vond ook eene andere dochter uit de volken van Canaan
eene plaats: RACHAB van Jericho was, bij den zegevierenden intocht
der kinderen van ABRAHAM, een vroege eersteling dier Heidenen,
die in het Zaad van ABRAHAM gezegend zijn geworden. Gehuwd,
dien ten gevolge, met SALMON uit Juda, werd ook zy eene moeder
naar den vleesche, van den Messias, DAVIDS Zoon *.

Onder alle volken van Canaan is er geen belangrijker in de wereld

geschiedenis dan dat der Pheniciërs; en ook dezen staan met Israël,
vele achtereenvolgende eeuwen lang, in een byzonder verband. De
taal der Pheniciërs is , niettegenstaande het verschil van afkomst der
beide volksstammen (Israël uit SEM, de Pheniciër uit CHAM!) met
die der Israëliten naauw verwant. Het letterschrift, het zij onmid-
delijk, het zij door tusschenkomst der Egyptenaren, is ook tot Israël

Mum. XXII—XXV.
Num. XXIV : 17—19.
Deut. XXIII: 2—6.
Matth. I: 5.
 ISRAËL EN DE PHENICIERS. 23

gekomen van zijne uitvinders, de Pheniciërs. Met de twee hoofd

steden van dat wijdberoemde handelsvolk aan de kust der Middel-
landsche zee , Tyrus en Sidon , voert Israël , van den beginne zijner
vestiging in Canaan, beurtelings oorlog en handel. Onder de vijanden
en onderdrukkers, van welke de Heer Zijn volk, na het door hunne
hand gekastijd te hebben , wederom verlost , behooren reeds vroeg
ook de Sidoniërs '. Tyrus koningen leveren aan DAVID cederhout
en werklieden voor zijn huis , aan SALOMON voor den tempel des
Heeren. Maar beide Sidon en Tyrus voeren in Israël, met hunne
koopwaren en rijkdommen, ook hun zedebederf en hunne afgoden
in. Van Sidon ontfangt het rijk der tien stammen, en van dezen
dat van Juda, de goddeloosheden van JEZËBEL en ATHALIA. Van
het boven alle Phenicische steden hoog verheven Tyrus vermelden
Israëls Propheten de onvergelijkbare heerlijkheid, by de voorzegging
van zijn zeer diepen val; — van het oude Tyrus, door NEBUCADNE-
ZAR ingenomen, van het latere, door ALEXANDER den Groote ver
nederd , is niets meer overig , dan eenige ruïnen en de visschersnetten ,
hangende over de rotsen , overeenkomstig de beschrijving van EZECHIËL.
Maar van den Tyriër, en in het geheel van den Phenicischen Philis-
tijn, waren ook betere dingen door de Godsmannen Israëls voorzien.
Hetgeen van de stad Gods in den Psalm gezegd is 2 , dat //onder
de aldaar geborenen ook de Tyriër en de Philistijn zoude gerekend
worden", is nog vóór de laatste verwoesting van Jerusalem gezien.
Gelijk in de dagen van ELIA eene weduwe van Sarepta Sidonis ge
nade had gevonden in de oogen des Gods van Israël, alzoo de Syro-
Phenicische of Canaanitische vrouw in de dagen en aan de voeten
van JESUS 3. Van den beginne des Evangelies luisteren de landpalen
van Tyrus en Sidon naar het woord des heils, het eerst tot Israël
gekomen; straks vindt de Apostel der Heidenen broederlijke liefde
en verkwikking by Christelijke gemeenten in Tyrus, Sidon en Ptolemais *.
Zoo brengt het Evangelie van JESUS CHRISTUS niet JAPHET alleen,
maar ook CANAÜN in de tenten van SEM.

1 Richt. X: 1—12.
1 Ps. LXXXVII: 4, 5.
1 Mare. VII: 26 en volg.
* Hand. der Apost. XXI: 2—7. XXVII: 3.
24 ISRAËL EN SYRIË.

Ook tot Syrië is de betrekking van het Israëlitische volk eene

doorgaande in de geschiedenis. Gelegen tusschen Palestina en Mesopo-
tamië , heeft het met laatstgemelde landstreek van ouds den naam
van Ar a m gemeen. Naar dat Mesopotamisch Aram (Padan Aram,
tusschen den Euphraat en den Tiger) noemde nog ieder jaar by het
inbrengen der eerstelingen ieder Israëliet zich voor het aangezicht
van zijnen God den zoon eens Arameeschen zwervers '. Met
Aram', in den meer bepaalden zin der benaming, d. i. Syrië aan
deze zijde van den Euphraat, hebben, vooral in het tijdperk der
koningen, Israël en Juda in afwisselende betrekking van oorlog of
bondgenootschap gestaan. Door het latere Macedonisch-Syrië eerst
bestuurd , daarna op ongehoorde wijze verdrukt en gekweld , streed
het Joodsche volk zich onder zijne heldhaftige Machabeën vrij ; hon
derd jaren daarna was het schattingplichtig aan Rome , eerlang daarop
met Syrië een Romeinsch wingewest. Maar tot Damascus , de we
reldberoemde stad van Coelosyrië, had het kroost van ABRAHAM
eene meer byzondere betrekking. Aldaar wellicht heeft ABRAHAM
zelf reeds eenigen tijd zijn verblijf gehad ; van daar althands was
zijn getrouwe ELIÏZER afkomstig, in de Schrift de Damascener
genaamd 2. In datzelfde Damascus, van waar, in de dagen des eer
sten tempels zoo vele vijandschap en zoo vele afgodery was uitge
gaan, was by de doorbreking van het Evangelie sedert lang eene
Joodsche Synagoge gevestigd, en van uit die Synagoge almede was
eene Christelijke gemeente opgerezen; en als SAULUS van Tarse was
heengesneld, om die nieuwe stichting uit te roeien, zoo was het
voor de poorten dierzelfde stad, dat hy tot Dengenen, wien hy ver
volgde , bekeerd werd , en binnen hare muren , dat hy zelf voor het
eerst dat Evangelie aan de Joden verkondigde.

Eene geheel andere betrekking wederom tot Israël is die van de

twee grootste en oudste Asiatische monarchyen, in de Schrift des

1 Dit is de ware beteekenis der woorden ^Qtf Deuter. XXVI: 5, die

onze Staten-overzetting minder juist door bedorven Syriër heeft we-
dergegeven. Men vergelijke VAN DER PALM. Voorts kan door den Ara
meeschen zwerver hier even goed ABRAHAM als JACOB aangeduid zijn ,
voor zoo ver de benaming van Araméa zoowel Chaldèa, Mesopotamië als
Syrië omvat. 1 1 Mos. XV: 2, 3.
 ISRAËL EN DE ASSYRIËRS. 25

Ouden Testaments vermeld. De Assyriërs en Babyloniërs waren in

de hand van JEHOVAH niet slechts eene kastijdende roede. Even ver
delgend als de Assyriërs voor het koninkrijk der tien stammen , wer
den later de Babyloniërs voor dat van Juda. Beide afdeelingen ont-
fangen van God hare straf door de hand dier volken zelve, met
welker afgoden zy zich zoo langen tijd verontreinigd en den Heer
getergd hadden. SALMANASSAR , de Koning van Assyrië, voert een
groot gedeelte der tien stammen uit hun erfland weg. Zijn opvolger
SANHERIB , die hetzelfde lot aan Juda had toegedacht , stoot voor
Jerusalem het hoofd, alwaar HISKIA en JESAIA zich nederwerpen
voor den God van Israël, //die tusschen de Gherubim woont." Doch
nog geen twee eeuwen later, en de Babyloniër volbrengt, wat de
Assyriër gedreigd had. Jerusalems stad wordt ingenomen, de tempel
verwoest, een groot gedeelte der bevolking overgevoerd naar Babel.
Een nieuw tijdperk in de geschiedenis der Joden vangt aan.

De overoude verdeeling van Israël in tien en twee stammen,

Ephraïm en Juda, die zeker reeds in de geschiedenis des volks vóór
de scheuring onder REHABEAM en JEROBEAM haren wortel heeft,
blijft ook na de beide wegvoeringen door ASSUR en den Babyloniër ,
en tot op den huidigen dag, voortduren. De hereeniging der twee
groote afdeelingen tot een éénig twaalfstammig volk, onder éénen
Herder, den Messias Zone DAVIDS, is eene Godsbelofte by de Pro-
pheten ' , die zich met geenen schijn zelfs als eene reeds vervulde
by de wederkeering van een gedeelte van Juda uit Babel laat ver
klaren. Dat op het grondgebied van het voormalig koninkrijk der
tien stammen enkele overblijfsels dier weggevoerde stammen zich
hebben voortgeplant, — dat sedert SALMANASSAR 2 niet volstrekt
uitsluitend vreemde kolonisten die landstreek bewoond hebben, —
dat de deelen van Galiléa ook nog tot in de laatste tijden van het
Joodsche volksbestaan door de tien stammen mede bewoond zijn , —
dat in de deelen van Samaria zelve, de naam van Samaritanen,
hoezeer in het algemeen door niet-Joden van afkomst gedragen,
toch ook wel hier en daar door wezenlijke afstammelingen van den
Aartsvader JACOB zal zijn gedeeld geworden, — dat zich in Judéa

1 Jes. II: 13. Ezech. XXXVII: 15—28.

1 2 Kon. XVII: 24.
26 DE TIEN STAMMEN.

zelve, by name te Jerusalem, ook nog wel tot op den dag harer
verwoesting, nakomelingen uit andere stammen dan die van Juda
en Benjamin zullen hebben bevonden, — lijdt geen twijfel '. Des
niet minder waar blijft het, naar het eenparig getuigenis van ge
schiedenis , prophecy en volkenkunde , dat een lichaam van Israëli-
ten uit de tien stammen ook afzonderlijk heeft blijven bestaan
op de oppervlakte der aarde, en dat alzoo ook nog in onze dagen
een tweederlei verstrooiing ISRABLS , die van EPHRAÏM en die van
JUDA, hare hereeniging en gezamenlijke nationale herstelling te
gemoet ziet. Het moge zoo zijn, dat het Rationalismus ook der he-
dendaagsche Joden dit afgezonderd bestaan der tien stammen sedert
den wederkeer uit Babel, in twijfel trekt! — tegen eene enkele
plaats van den Talmud in dien geest, staat, nevens een beslissend
getuigenis van JOSEPHUS 2 , de doorloopende algemeen bekende over
levering der Joden over. Deze overlevering, — op den voorgrond
altijd stellende, dat de prophecy van EZECHIËL (Hoofdst. XXXVII)
op het nog toekomstig tijdstip wijst der hereeniging van alle de
stammen Israëls onder de Messiasheerschappy , — stelt dan ook,
in verband met de bepaalde terugbrenging der tien stammen, zich
het verblijf van dit gedeelte der Israëlitische verstrooielingen voor
in een afgezonderd oord ergens in Asië. De Portugeesch-Joodsche
Rabbijn MENASSEH BEN ISUAËL, in zijne Hope Israels 3, hield het
er voor, op het getuigenis van den Joodsch-Spaanschen reiziger
ANTONIO DE MONTESINOS, dat een gedeelte van meergemeld over
blijfsel onder de Indiaansche stammen van Noord-America nog te
herkennen was. In onzen leeftijd heeft de welbekende Joodsche
Zendeling en Evangelieverkondiger JOSEPH WOLF een dergelijk over
blijfsel meenen te herkennen onder de schoone krijgshaftige stammen
van Afghanistan en Groot-Bucharye. Maar -geene nasporing betref
fende dit hoog belangrijk onderwerp is rijker aan uitkomsten ge
weest, dan die waartoe de zendelingsreis van den Americaanschen
Dr. QUANT, ten j are 1834 ondernomen, aanleiding gaf. Volgens dat
onderzoek zijn de Nestorianen der schier ontoegankelijke gebergten van

1 LUC. II: 36.

1 Antiq. XI: 5. »Slechts twee stammen zijn onder de gehoorzaamheid
der Romeinen gekomen in Azië en Europa. Maar de tien stammen zijn
verbleven aan gene zijde nan den Euphraat tot op dezen dag, — vele dui
zenden van menschen, ja ontelbaar."
' A°. 1650.
 DE BABYLONISCHE OVERVOERING. 27

Ktmlistan (het oude Assyriö) , ten aanzien hunner Godsdienst,

geen andere dan Christenen dier in de kerkgeschiedenis van ouds
bekende benaming, maar ten aanzien hiinner afkomst Israëlieten
uit de naar Assyrië, ten jare 720 vóór de Christelijke tijdrekening,
weggevoerde tien stammen. Gewoonten, plechtigheden, gelaatstrek
ken, namen, alles in die Nestoriaansche bergbewoners (Highlanders)
duidt, volgens dat hoogst belangrijk bericht, de Israëlitische afkomst
aan, terwijl de landstreek zelve, door hare zoo even herinnerde
eenzelvigheid met het Assyrië des Bijbels, daarby kenbaar genoeg
op de kolonisatie door SALMANASSAR wijst '.

De overvoering van de Joden der twee stammen onder NEBU-

CADNEZAB. naar Babel maakt een keerpunt van veel beteekenis en
van veelsoortige gevolgen uit in de geschiedenis van geheel het volk.
Als zoodanig staat dan ook in het Evangejie van MATTHÉUS de ge-
slachtlijst van den CHRISTUS by dat tijdstip met nadruk een oogen-
blik stil (1: 11, 12). Eene in het oog loopende en beslissende ver
andering openbaart zich van toen af niet alleen in de politieke,
maar ook in de godsdienstige en zedelijke toestanden en betrekkin
gen van het Joodsche volk. De afgodery , die groote zondekwaal der
vroegere geslachten, sterft in Israël af. De zeden in vele opzichten
zuiveren zich. De zucht tot navolging van andere volken neemt eone
voor het minst geheel anders gewijzigde richting. Synagogen verrij
zen aan alle plaatsen, en in het midden zelve van de stad des
Tempels. De overlevering heft het hoofd op naast de Schrift van
MOSES en de Propheten, om in latere tijden zich te ontwikkelen in
de vormen van Kabbalah en Massora, en de natie te verdeelen in
secten van Phariseën en Sadduceën. Het huis van DAVID treedt in
de schaduw. Het Hoogepriesterschap wordt eene Staatsmacht. De
verspreiding der Joden onder de volken der Oudheid begint hare
werking. Eene geheel nieuwe bedeeling in de geschiedenis van Israël ,
zoo binnen als buiten het land der vaderen, is daar.

1 Men vergelijke in den Gids van 1845, bl. 657 en volg., Prof. VETH'S
belangrijk verslag der Hoogduitsche overzetting van het werk van Dr.
ORANT door Dr. PREISSWERK.
28 DE JODEN IK BABTLON.

In Babel allereerst neemt de verhouding der Joden tot de bevol

kingen hunner vreemdelingschap in meer dan éene betrekking dat
byzonder karakter aan, hetwelk zich sedert in geheel de geschiedenis
hunner verstrooiing laat terug vinden. Zonder daarom op te houden
Joden te zijn, gewennen zy zich evenwel in den vreemde, en ne
men zy namen en eigenaartigheden aan van het land hunner zeven
tigjarige ballingschap. Wél hangen zy aldaar hunne harpen aan de
wilgen , of nemen zy die alleenlijk op , om te klaagzingen ; wél is
EZECHIËL aan den Chebar enkel vreemdeling en balling, terwijl hy
op Babylonischen bodem tijd-, ampt- en lotgenoot is van JEREMIA
op Jerusalemschen ; — maar de Aanzienlijken van Juda beginnen
allengs zich te gewennen en eerlang zich te hechten aan hunne ves
tiging in het vorstelijke Babel. Zy mengen het Chaldeeuwsch van dit
hun nieuwe vaderland onder het voorouderlijke Hebreeuwsch. Dit
gedenkteeken van hun langdurig en veelzins belangrijk verblijf in
die gewesten laat zich nog tot op dezen dag hervinden in hunne eeu
wenoude liturgie. Zelfs by den Propheet DANIËL is er voor het Chal-
deeuwsche element eene plaats zoo in zijne historisch-prophetische
Schrift, als in zijn veel bewogen leven en loopbaan. Hy zelf, de
zeer gewenschte man, en met hem die drie andere aanzienlijke
jongelingen uit Judéa: HANANIA, HASAËL en AZARIA, nemen plaats
onder de hooge Staatsdienaars en Wijzen des Konings van Babel;
alle vier voeren, nevens hunnen Joodschen, ook nog een Babylo
nischen naam, even als in latere tijden de Joden in het Spaansche
Schiereiland hunne Oostersche voornamen huwden aan Spaansche en
Portugeesche familienamen , of wel vroeger , de Grieksche namen van
PHILIPPUS, ALEXANDER en anderen, of de Romeinsche van MARCUS, PAU
LUS , FLAVIUS gevoerd zijn door Joden van afkomst en van Godsdienst.
Terstond komt bovenal in DANIËL dat Babylonische of Chaldeeuw-
sche element nevens het Israëlitische zijner geboorte en Godsvrucht
uit. DANIËL , in Babel BELTSAZAR geheeten l , verheerlijkt te mid
den der afgodische stad en van alle zijne vijanden den eenig waren
God van Israël door gebed en belijdenis. Om die belijdenis beurte
lings tot den dood toe vervolgd en wederom verhoogd, is hy meer
dan eens gelijk des Konings eerste Stadhouder en een uitgelezen
Propheet des Allerhoogsten. Zijne prophecy, te midden eener zoo
merkwaardige verhouding tusschen Israël en de volken, draagt dan

1 Dan. X: 1.
 DE JODEN IN BABYLON. 29

ook dat gantsch eigenaartig wereld-historische karakter, hetwelk in

het byzonder zijne gezichten van de vier monarch yen onderscheidt
(Hoofdst. II. en VII) , en waarvan de wedergade alleen in de haar zoo
zeer verwante Apocalypse des Nieuwen Testaments wordt gevonden.
By menigten voorts bleven de Joden in het wijduitgestrekte Ba-
bylonië zich vestigen en voortplanten, ook nadat in Palestina tem
pel en tempelstad weder opgebouwd en voor hun toegankelijk ge
worden waren. Volgens de Joodsche overlevering zelfs waren het,
op weinige uitzonderingen na, slechts de minder aanzienlijken onder
de ballingen, die aan het edict van Cyrus en de roepstem van ZE-
RUBBAHEL gehoor en gevolg gaven. Eerlang althands werd de Jood
sche bevolking in Babel talrijk, bloeiend, en van aanmerkelijken
invloed. Zelfs gingen, zoo men de Spaansche zoowel als Joodsche
overleveringen op dit punt vertrouwen mag, koloniën van Babel uit
naar de Hesperische kusten , en stichtten aldaar steden , in welker
naam nog de Hebreeuwsche afkomst erkend wordt: Toledo, Escalo-
nia, Maqueda en anderen. Zoo veel is zeker, dat in latere eeuwen
de vermaarde Rabbynsche Scholen in Spanje een Uk en voortzetting
geweest zijn van die in BabyIon, — dat na de verwoesting van
Jerusalem door de Romeinen de Patriarch of Vorst der gevangenschap
in datzelfde Babylon hooger rang en aanzien had onder het volk der
verstrooiing dan die van Palestina, — dat eindelijk de zoogenaamde
Babylonische Talmud zoowel in omvang als in gezag by de Joodsche
Godgeleerden den Jerusalemschen ver te boven streeft.

Ten allen tijde vonden de Joden meer gunst by koningen dan

by de volken. Zy van wederzijde hebben zich aan alle plaatsen
hunner ballingschap steeds getrouw betoond aan de gestelde Mach
ten , en onder dezen byzonder de eenhoofdige regeering bemind. Aan
het hoofd der groote Koningen en Veroveraars, die zich den Joden
by uitnemendheid gunstig betoonden , staat CYRUS , by den Propheet
aangeduid en geprezen , by ESRA beschreven , als Gods uitverkoren
werktuig tot bevrijding van Zijn volk uit de Babylonische gevan
genschap ' , — door de Persische overlevering gehouden voor den
zoon eener Jodinne. Hoe het zij , onder zijne begunstiging wordt de
tempel van Jerusalem herbouwd door ZERUBBABEL (te Babel SESBA-
1 Jes. XLV; 1. Esra I.
30 CYRUS, DE JODEN IN PEHSIË.

ZAR geheeten) , den zoon van SEALTHIEL , uit den vorstelijken stam
van DAVID. Doch in het Persische rijk ook zelve vermenigvuldigt
zich het overblijfsel der Joden binnen weinige leeftijden in verba
zende mate. In het Boek van ESTHER blijkt reeds genoegzaam uit
deze byzonderheid het aantal en de macht der Joden in het Persi
sche rijk: dat Koning ASSUERUS, om naar Persische wijze zijn vroe
ger besluit tegen dat volk krachteloos te maken zonder het recht
streeks te herroepen, boden met brieven zond naar alle de deelen
van zijn gebied , berichtende , dat de Koning //den Joden toeliet ,
die in elke stad waren , zich te vergaderen , en voor hun leven te
staan, om te verdelgen, om te dooden en om om te brengen alle
macht des volks en des landschaps, die hen benaauwen zouden, de
kleine kinderen en de vrouwen, en van hunne buit te mogen roo-
ven '." Van dezen zelfden Koning ' ASSUERUS (waarschijnlijk den
XERXES der Grieksche historieschrijvers) werd MORDECHAI eerlang
de eerste Staatsdienaar, ongeveer gelijk DANIÜL dat geweest was in.
Babylon tot onder de heerschappy van DAUIUS den Meder. Onder
XERXES zoon en opvolger, ARTAXERXES, was die NEHEMIA konink
lijk Schenker, wiens hart zoo aandoenlijk uitging //naar de stad
der begrafenissen zijner vaderen" terwijl hy stond voor het aange
zicht des Konings en der Koningin in zijne Persische bediening 2.
Ook deze ARTAXERXES was, volgens Oostersche overleveringen, door
zijne moeder, van Israëlitische afkomst.
Doch ook de beide bevolkingen oefenden op elkander eenen we-
derzijdschen invloed, die zich in verre" leeftijden laat onderkennen.
Dat op de leer van ZOROASTER, gelijk beweerd wordt, de schriften
of wel alleen reeds de herinneringen van DANIÏL gewerkt zullen
hebben, is zoo veel te minder onwaarschijnlijk, daar de Persi
sche Godsvereering , als bekend is, iets meer geestelijks, en vooral
minder afgodisch had, dan de meeste godsdiensten der oude volken
buiten Israël. Omgekeerd, indien al namen en vormen van Persische
afkomst, sedert der Joden verblijf in die oorden, hebben kunnen
gebezigd worden tot ontwikkeling en nadere bestemming van zuiver
Israëlitische denkbeelden, — tegen de gronddwaling der Persische
Theosophie werd Israël van ouds reeds (en misschien met het oog
bepaaldelijk op de betrekkingen met Persië) gewaarschuwd door den
Propheet, wiens woord 3 tegen elke kiem van hetgeen in later tijd
1 Esther VIII: 10, 11. * Nehom. H; 1—7. « Jes. XLV: 6, 7,
 ALEXAJJDER DE GROOTE. 31

het Manicheïsmus daarstelde, zoo kenbaar getuigt: //Ik ben de HEER

en niemand meer. Ik formeer het licht, en schep de duisternis. Ik
maak den vrede en schep het kwaad. Ik de HEER doe al deze
dingen."

Aan het lot der Joden over de wereld en aan hunne betrekking
tot de volken der meest beschaafde oudheid gaf de verschijning
vooral van ALEXANDER den Macedoniër op het tooneel van wereldver
overing en wereldbestier eene beslissende richting. Men laat dien hoog
merkwaardigen Vorst geen genoegzaam recht wedervaren , wanneer men
hem den titel van groot alleenlijk in zijne hoedanigheid van held of
veldheer toekent. Hy verdiende dien in de rij van de Vorsten der oude
wereld ook in een veel belangrijker opzicht. Zijne eerzucht, zijne
buitensporigheden zelfs, mogen den onpartijdigen geschiedvorscher
niet doen voorbyzien, van wat grootsche denkbeelden voor den vrede ,
de welvaart, de beschaving der wereld zijne welbekende daden en
ontwerpen getuigen. Asië te onderwerpen niet alleen aan de Griek-
sche wapenen , maar ook aan de Grieksche beschaving , was een
denkbeeld, den veroveraar waardig, discipel van ARISTOTELES, be
wonderaar van HOMERUS en PINDARUS , vriend en beschermer van APEL-
LP.S , kenner en bevorderaar van al wat groot en schoon was , met
zijn machtig genie en helderen blik. Aan zulk eene Grieksch-Asia-
tische wereldmonarchy het groote Babylon ten hoofdzetel te geven,
en, in plaats van het door hem verwoeste Tyrus, Alexandrië naby
de wateren van den Nijl, van de Middellandsche en van de Boode
zee, als middelpunt van wereldhandel te doen verrijzen, — wie
zal tegenwoordig meer , het zij de grqotheid , het zij de menschelijke
wijsheid van zulke plannen miskennen? Doch ook deze wereldsche
grootheid moest, nog vóór hare voltooiing, instorten. De ontzach-
lijke held en vorst had zich verheven tot een god , — hy stierf aan de
gevolgen van buitensporigheden beneden het dier! Zijne groote plan
nen bleven slechts ten halve uitgevoerd, — genoeg evenwel voor
dat hoogere plan, aan hetwelk zijne stichtingen en geheel zijne op
treding weldra dienstbaar werden gemaakt.
Geen wonder, dat bepaaldelijk ten aanzien der Joden deze ver
schijning in de wereldgeschiedenis zeer beduidend was. Wie zal het
bevreemden, dat niet alleen de Joden in Palestina genade vonden
in zijne oogen, juist om hunne getrouwheid aan den laatsten der
32 ALEXANDER DE GROOTE.

Persische Koningen, DARIUS CODOMAN, maar dat ook zijn blik spoe
dig doorzag , wat zy in betrekking tot z ij n e monarchy en tot z ij n e
denkbeelden , vooral ook buiten het land hunner vaderen , zouden kun
nen zijn? Hoe het zij, van het tijdvak der monarchy van ALEXAN
DER dagteekent de oorsprong eener geheel nieuwe ontwikkeling voor
de wereld in het algemeen, voor de Joden in het byzonder: de
kennis en beoefening van de Grieksche taal, letteren, straks wijs
begeerte , en van wederzijde de invloed van hunne Godsdienst en
Godsdienstbegrippen op de Grieksche en Romeinsche wereld, —
de groote en scherpe afdeeling der Joden in Hebreeuwsche en Griek
sche, — de verbreiding hunner Synagogen in de drie werelddee-
len, — de overzetting (dus genaamd der Zeventig) van Israëls
gewijde Schriften in het Grieksch.
Groote voorbereiding voor de verkondiging van het Evangelie der
//zaligheid die uit de Joden is" onder alle volken lagen by name
in elke deze drie byzonderheden : de vermenigvuldiging der Jood-
sche Synagogen op vreemd grondgebied, het algemeen gebruik der
Grieksche taal, en de overbrenging in die taal van de Heilige
Schriften.
De Synagogen — (een enkele blik op Bijbel en Geschiedenis is
genoegzaam om het te doen erkennen!) — de Synagogen in het be
stuur van Gods voorzienigheid zijn als ware het de deuren geweest
waardoor, eerst by wijze van voorbereiding of vóórschemering, de
kennis van den eenig waren God van Israël tot de volken doordrong ;
maar vooral later, de Apostelen (de Apostel der Heidenen by uit
nemendheid) hunnen weg hebben gevonden tot verkondiging en uit
breiding van het Evangelie van CHRISTUS aan allerlei plaatsen en
onder allerlei volken. '
Niet minder vruchtbaar voor de volheid der tijden van het Evan
gelie is ook gebleken het algemeen gebruik der Grieksche taal (in
haren Hebraïseerenden . vorm) , zoo binnen als buiten Palestina. By de
komst van CHRISTUS en het Evangelie zijns Koninkrijks in de wereld
was het Grieksch wereldtaal geworden, — de taal alzoo, waarin do
boodschap en leer des heus beide tot Joden en Heidenen,
Grieken en Barbaren, Romeinsche overheerschers en overhoerschten
kon gebracht worden. De openbaringen van God, tot hiertoe alleen

1 Handel, der Apost. IX: 20. XIII: 5, 14. XIV: 1, 10, 17. XVIII: 4, 19,
XIX: 8.
 EN DE GRIEKSCHE JODEN. 33

in het' Hebreeuwsch op schrift gebracht, werden het, by deze hare

nieuwe bedeeling , in het Grieksch : //De nieuwe wijn werd in
nieuwe vaten gegeven." De fijn bewerktuigde taal was zoo vele eeu
wen lang door de grootste, schranderste en fijnste Vernuften der
wereld gevormd en als gekneed geworden tot de meost volkomenste
uitdrukking der menschelijke gedachte op allerlei grondgebied l Om
in even dezelfde volheid de uitdrukking van Goddelijke gedachten ,
het voertuig, of liever de belichaming der Goddelijke Openbaring
te kunnen zijn, moest diezelfde volschoone Grieksche taal nog eerst
eene nadere bewerking ondergaan. Zy moest doortrokken worden
van den geest en adem van het Hebreeuwsch, eer dat zy de taal
kon zijn , waarin , te beginnen van het Evangelie van MATTHÉUS tot
op de Apocalypse van JOHANNES , geheel het Nieuwe Testament be
schreven moest worden. Daartoe dan werkte bepaald en beslissend
de overzetting der dus genaamde Zeventig mede. Het was omstreeks
drie eeuwen vóór onze Christelijke tijkrekening, dat onder PTOLE-
MÉUS PHILADELPHUS , Koning van Maccdonisch-Egypte , de eerste hand
gelegd werd aan eene Grieksche overbrenging van Israëls histori
sche, prophetische en didactische boeken uit het oorspronkelijk He
breeuwsch. Deze Overzetting, — gelijk zy reeds op zich zelve een
uitwerksel en te gelijk eene nieuwe aanleiding was van bekendwor
ding der Mosaïsche Wetgeving en Israëlitische Godsdienst onder de
Heidenen, — zoo kwam zy vooral ook later den predikers en be
lijders van het Evangelie te stade zoo by het beroep op de Schrift
des Ouden Testaments, als tot de kennisneming en het gebruik dier
zelfde Schrift. Tot op den huidigen dag bezitten wy die veelzins
merkwaardige overzetting, als een der belangrijkste (misschien als
zoodanig nog nimmer ten volle gewaardeerde) bronnen en hulp
middelen voor de Kritiek des Ouden Testaments.

Wy zijn by deze beschouwing, als van zelve, gevorderd tot een

later oogenblik in de Macodonische wereldperiode sedert AIEXANDER
den Groote. Van de koninkrijken, uit de splitsing dier groote mo-
narchy na den dood des beroemden Veroveraars geboren, zijn,
vooral ook met betrekking tot Israël, dat der Lagiden of Ptolomeën
in Egypte en dat der Seleuciden in Syrië hoogst merkwaardig en
beduidend geweest. Was de laatstgemelde dezer dynustiën voor de
Joden inzonderheid binnen Palestina , door de ondergane dwingelandy
3
34 DE JODE*v IN HET MACEDONISCH EGYPTE.

en de daaruit ontstane terugwerking onder de Machabeën, hoogst ge

wichtig, — de dynastie der Ptolemeën en de vestiging in de gewesten
van Egypte, Cyrene, Lybië , zijn voor de Joden buiten hun vader
land gedurende eene opvolging van eeuwen niet minder gewichtig
geweest. Na de dagen van ALEXANDER werd bepaaldelijk Egypte de
zetel der Grieksche beschaving. De Joden aldaar, meer dan ergens
elders, namen aan die beschaving een beduidend en werkzaam deel.
Hun bloei, by name te Alexandrië, mag in meer dan een opzicht
voorbeeldeloos worden genaamd.
De betrekking der Ptolemeën tot de Joden was in het eerst eene
vijandige geweest (320 j. v. C.) De Palestijnsche Joden waren aan
LAOMEDON den Mityleniër (wien na ALEXANDERS dood de gewesten
van Syrië, Phenicië en Judéa ten deele waren gevallen) getrouw
gebleven. Terwijl alles zich aan de triumfeerende wapenen van PTO-
LEMÉUS,. LAGUS zoon , bygenaamd SOTER, onderwierp, bleven alleen
die van Jerusalem nog weerstand bieden. De belegering dier stad,
en hare inneming op eenen sabbathdag, waren hiervan eerlang, het
gevolg. Doch PTOLEMÉUS, een Vorst van even groot doorzicht in de
staatkunde des vredes als van erkende bekwaamheid in den krijg,
maakte van zijne verovering weldra een verstandig gebruik. Hy
staakte alle kwade behandeling der overwonnenen , voerde vele dui-
zende Palestijnsche Joden met zich naar Egypte, bevestigde de voor
rechten hun te Alexandrië reeds door den grooten Stichter dier we-
reldhandelstad verleend , en vertrouwde hun eerlang de gewichtigste
betrekkingen zoo in den krijg als in den Staat. Onder zijne opvol
gers bleven de Joden in Egypte evenzeer werkzaam en begunstigd,
met uitzondering slechts van enkele tijdpunten, als by name onder
de regeering van den onzinnigen PHILOPATOR. Straks in hunne vroe
gere eere hersteld, bewezen zy den Koningen PTOLEMÉUS PHILOME-
TOR en CLEOPATRA belangrijke diensten in den krijg (a. 150 v. C).
De namen van ONIAS en DOSITHEUS zijn byzonder in die betrekking
en uit dat tijdvak vermaard gebleven ; de eerstvermelde daarenboven
door de stoute stichting van een Egyptisch-Joodschen tempel, als te
genover den Jerusalemschen , op het grondgebied van Heliopolis.
Deze tempel, den Palestijnschen Joden steeds een doorn in het oog
geweest, heeft dien van Jerusalem nog overleefd, slechts korten tijd
evenwel, daar op bevel van VESPASIANUS de tempel van ONIAS on-
middelijk na de verstoring van Jerusalem eerst gesloten, straks te
zamen met de stad (Onion), waarin zy stond, geslecht is. Onafhan
 DE JODEN IN HET MACEDON1SCH EGYPTE. 35

kelijk van den tempel bloeiden ook in Egypte , zoowel als in Cy-
réne en Libye, talrijke en aanzienlijke Synagogen. By uitnemend
heid stonden dezen als vertegenwoordigsters van het Grieksche,
in tegenoverstelling dus genaamd van het Hebreeuwsche, Joden
dom. Vertakkingen van die Grieksch-Joodsche Synagogen , by name
der Egyptische en Cyrenische, toont ons onder anderen het Boek
der Handelingen ' in het midden van Judea en Jerusalem zelve,
bloeiend en van machtigen invloed.
Zoo stonden eenige eeuwen lang tegen elkander over Jerusalem en
Alexandrië, als middelpunten, deze van het Grieksche, gene van het
Hebreeuwsche Jodendom. Terwijl in Palestina het Phariseïsme met
zijne overleveringen tot dat ingewikkelde stelsel opwies , waarin het de
Heiland , op aarde komende vond en veroordeelde , vormde zich te
Alexandrië dat mengsel van Israëlitische Godsdienst met Grieksche wijs
heid, waarvan ons in den Pythagorisch-Platonischen Joodschen PHILO
een zoo merkwaardig toonbeeld is overgebleven. Tijdgenoot van den wijs
geer PHILO was uit datzelfde Alexandrië de welsprekende Schriftgeleerde
APOLLOS, verkondiger eerst van den doop van JOHANNES, straks van
het volle Evangelie van JESUS CHRISTUS 2. Krachtig werd alzoo door
dezen vurigen en geleerdei! Evangeliegetuige de Grieksch-Joodsche
afdeeling in de Christelijke Gemeente vertegenwoordigd. Het zoude
zelfs kunnen zijn , dat de kerkelijke partij te Corinthe , die zich naar
APOLLOS noemde 3 , zich door een element van Alexandrijnsche wijs
begeerte of manier van uitleggen onderscheiden hebbe. Zeker is het in
elk geval , dat APOLLOS zelve noch tot de eene noch tot de andere dezer
afwijkingen door zijne richting aanleiding zal hebben gegeven , schooji
dan ook de Alexandrijnsche Jood evenzeer in h e m zijne eigenaartigheid
behouden zal hebben , als de Hebreeuwsche Israëliet in PAULUS. Het
Evangelie dooft geene enkele natuurlijke gave of richting uit, maar
neemt ze op en heiligt en vernieuwt ze.
Van de Joden in het Egypte der Ptolemeën was het onderschei
dend karakter de gemeenschap met Grieksche beschaving, Grieksche
letteren, Grieksche wijsbegeerte. Ruim zoozeer Griek als Jood was
in die eeuwen meer dan een dier Joodscho Geleerden, welke te
Alexandrië deel namen aan de beoefening van Grieksche taal en
letteren, of wel de voorvaderlijke overleveringen bekend maakten

Hand. der Apost. VI: 1, 9. verg. met II: 10. XVIII: 24.
Hand. der Apost. XVIII: 24 en volg. ' \ Cor. I: 12.
3»
36 DE JODEN IN HET MACEDONISCH EGYPTE.

aan de volken in eerder Grieksche vormen. PHILO zelf was meer te

huis in de taal van PLATO dan in die van MOSES. De Joden dezer
gewesten hadden allengs het voorvaderlijke Hebreeuwsch afgeleerd,
om zelfs hunne gewijde Schriften ten slotte alleen uit de overzetting
der Zeventig te kennen. In de dagen , intusschen , van JESUS CHRIS-
TUS op aarde was het Grieksch niet alleen overal elders in de be
schaafde wereld, maar ook in Palestina zelve algemeen gebruikelijk.
Van daar, dat alle Boeken des Nieuwen Testaments (volgens mijne
overtuiging, ook het Evangelie van MATTHÉUS) door de gewijde
Schrijvers als van zelve rechtstreeksch in het Grieksch opgesteld zijn.
De voorrechten, door ALËXANDËR den Groote den Joden geschon
ken, en door de PTOLOMEÏ.N, zijne opvolgers, te Alexandrië ver
meerderd, werden hun later ook door CAESAR in het openbaar be
vestigd, ter vergelding van de groote diensten, hem door de Joden
van Palestina onder ANTIPATER , den vader van HERODES den Groote ,
in verband met die van ONION in Egypte bewezen. Sedert bleef het
Joodsche volk in alle de oude betrekkingen van oorlog, staatkunde,
nijverheid en handel te Alexandrië bloeiender dan ooit. Zelfs de val
van Jerusalem maakte in dien toestand geene verandering. De ge
weldige opstand onder BARCOCHBA, eefle halve eeuw later, was door
vreesselijke schuddingen en moordtooneelen door de Joden in Cyrene
en Egypte voorafgegaan en voorbereid geworden. De tweede en
voor altoos beslissende ondergang des Joodschen volks, op deze
laatste worstelingen en als stuiptrekkingen gevolgd , maakte alle
hoop op nationaal herstel voortaan onmogelijk. Toch bleef het
aantal en de invloed der Joden (gelijk later in den loop van ons
overzicht blijken zal) in de beide groote afdeelingen van het B,o-
meinsche Keizerrijk beduidend hier en daar , maar zeer bepaaldelijk
te Alexandrië. Wy vinden hen aldaar ook nog talrijk onder de
eerste Christen-Keizers, en vooral in den strijd tusschen Catholijken
en Arianen (eerder aan de zijde van laatstgemelden) mede verwik
keld. Bij de inneming der stad door de Saracenen, omstreeks het
midden der zevende eeuw , vond de over minnaar aldaar nog een ge
tal van veertigduizend Joden in tamelijke welvaart. De geschiedenis
der Alexandrijnsche Joden van dat oogenblik aan behoort tot die
der Arabieren. Zy hadden intusschen ook de heerschappy van Bome
overleefd.
 DE JODEN TE ROME. 37

Zoo hadden dan de Joden onder de derde monarchy van DANIELS

gezicht, de rijken van ALEXANDER en zijne opvolgers, vooral in be
trekking tot twee van die koninkrijken, Syrië en Egypte, merkwaar
dige tijden gehad. Waren zy ten aanzien van Egypte, belangwekkend
vooral in hunne uitlandigheid , als onderdanen van vreemde Opper-
heeren, ten aanzien van Syrië zijn zy bepaaldelijk in Palestina zelve
beduidend geweest. Tevens hebben zy als krijgslieden, en in andere
betrekkingen, ook de Seleuciden met roem gediend, en waren zy
ook op dat grondgebied talrijk. Zy zijn dit ook , tot op zekere hoogte ,
geweest te Rome, lang nog vóór dat hun overblijfsel, na den val
van Jerusalems tempel onder VF.SPASIANUS , in diepe vernedering en
gevangenschap binnen de muren der groote wereldstad werd aanschouwd.
Aan de oevers van den Tiber hebben langen tijd Joden gewoond
vóór dat POMPEJUS (ten jare 68 v. C.) Jerusalem vermeesterde , en
in het Heilige der heiligen doordrong. Men zou zich evenzeer
bedriegen, door de vestiging van Joden te Rome eerst van de zoo
even aangegevene dagteekening te rekenen, of wel, met anderen,
die terug te brengen tot de vroegste tijden van Homes herinneringen.
Hoogstwaarschijnlijk zijn er Joden te Rome gekomen en van daar
door Italië verspreid, sedert de veroveringen der Republiek in Asië,
de onderwerping van Macedonië en Griekenland, de oorlogen met
Syrië, het bondgenootschap tusschen Rome en Juda kort na de op
treding der Machabeën. Zeker is het, dat reeds ten tijde van JULIUS
CAESAR en CICERO de Joden beduidend waren in aantal en invloed
te Rome. In zijn pleidooi voor FLACCUS maakt de groote Redenaar
uitvoerig gewag van de groote sommen, die de Joden uit Rome
voor het onderhoud en de heerlijkheid van den Jerusalemschen tem
pel opzonden. ' Aan den persoon en de regering van JULIUS CAESAR
zoo in Palestina als in Italië verknocht, werd er na den moord van
dien eersten Romeinschen Imperator, by de Joden te Rome eene
sterke beweging of te kennen geving van afkeer van de moordenaars
gezien. Men bleef, sedert, Joden ook aldaar in allerlei standen der
maatschappy verspreid vinden : als wichelaars , als vrijgelatenen , als
tooneelkunstenaars , als Romeinsche burgers. Velen houden het er
voor, dat die ARISTIOS FUSCUS, aan wien HORATIUS eene zijner
Oden gericht heeft, en wien hy ook in zijne Brieven en Hekeldich
ten als een zijner byzonderste kunstvrienden toespreekt, een Romcin
1 Pro Flacco , C. 28.
38 DE JODEN TE ROME.

sche Jood geweest is. Onder Keizer AUGUSTUS genoten de Joden by

voortduring en toeneming allerlei vrijheid en voorrecht te Rome,
daaronder bepaaldelijk hunne Synagogen. Uitdruklijk worden de Ro-
meinsche Joden genoemd onder degenen, die by het Pinksterwonder
tegenwoordig waren te Jerusalem. ' Onder TIBERIUS werden zy har
der behandeld, misschien ten gevolge van het bedrog_, door een
viertal Joden aan FULVIA , eene aanzienlijke proselietin gepleegd.
SEJANUS inzonderheid was den Joden vijandig. Na zijnen val her
stelden zy zich spoedig. Onder CALIGULA en CLAUDIUS, toen ook de
Christenen in den algemeenen naam van Joden begonnen begrepen
te worden, werden zy dan eens uit Rome verbannen, dan weder
op nieuw ontfangen of toegelaten. De historieschrijver JOSEPHUS, te
Rome komende onder de regering van NERO, vond aldaar Joden
in gunst en aanzien , vooral by SABINA POPPÉA , de welbekende echt-
genoote des Keizers, die min of meer tot het Joodsche proselitismus
schijnt te hebben behoord. De latere betrekkingen der Joden te
Rome en in geheel Italië behooren tot een later tijdvak in deze onze
beschouwing. Wy vestigen thands den blik op die betrekkingen tus-
schen Rome en de Joden, waarvan het ontzettend einde geweest is
de beslissende verwoesting van Jerusalems stad en tempel onder
Keizer VESPASIAAN.

De geschiedenis dier betrekkingen vervult het laatste tijdvak van

der Joden lotgevallen en toestanden binnen hun eigen vaderland ge
durende eene opvolging van zeshonderd jaren (a. 530 v. C. tot a.
70 n. C.); den tijd, waarin gestaan heeft de tweede Jerusalcmsche
tempel, door ZERUBBABEL gesticht, en door HERODES den Groote
voor korten tijd met groote pracht en heerlijkheid verbouwd en uit
gebreid. Reeds bleek ons de machtige verandering in het nationaal
Godsdienstig bestaan der Joden sints de wegvoering naar Babel en
den terugkeer van daar: de afgodery verzaakt, maar de overlevering
naast , weldra boven de Schrift gesteld , — de zeden gezuiverd , maar
Phariseïsmus en Sadduceïsmus ontkiemd en weldra volwassen , —
het Jodendom onder de volkeren bekend en verspreid, maar ook
door Heidensche inmengselen, vooral van wijsbegeerte, verbasterd,

1 Hand. der Apost. II: 10, alwaar oi èmSvpoüvre; 'Piapoüot niet uitland-
sche Romeinen, maar bewoners van Rome zijn.
 DE JODEN IN HUN LAND. 39

— de tempel te Jerusalem herbouwd , maar daar tegenover weldra

een tempel op Gerizim door Samaritanen, een tempel in Egypte
door Grieksche Joden ! Geen minder beduidend verschil kenmerkt
den inwendigen staatsvorm dier tijden in Juda : de koninklijke re
gering verdwijnt; het huis van DAVID raakt op den achtergrond,
nadat nog slechts één spruit uit dien stam (ZERUBBABEL) als ware
het de Joodsche Republiek gevestigd heeft; eene regering van Ede
len en Oudsten met beduidenden invloed, later met vorstelijke op-
perregeering van de Hoogepriesters , neemt de plaats in der Davidische
monarehy. Onder dat alles blijft de Joodsche Staat, uitgenomen al
leenlijk in de eeuw zijner Machabeën , van de groote Mogendheden,
die zich sedert Babylon in de wereldmonarchy opvolgden , afhankelijk.
Doch weinig drukte dit juk het zij onder de Persische heerschappy,
het zij onder de Macedonische. Het Joodsche volk werd door zijne
Persische Landvoogden sedert de dagen van NEHEMIA nimmer ge
kweld of belemmerd ; en heeft het onder die regering te lijden ge
had, het is geweest van eigene binnenlandsche oneenigheden wegens
de opvolging in het Hoogepriesterschap. Wy herinnerden reeds de
gahechtheid der Joden aan den laatsten der oud-Persische Koningen,
DARIUS CODOMAN. Hoe zy uit getrouwheid aan dien Vorst ALEXAN-
DEE den Groote by zijnen tocht tegen Tyrus weigerden van koorn
te voorzien ; hoe de machtige Koning besloten had na de vermeeste-
ring en vernedering 'van Tyrus ook Jerusalem te tüchtigen ; hoe hy
van dat voornemen afzag, en den Joden velerlei gunst bewees, ten
gevolge van eene in den droom vooruitgeziene ontmoeting met den
Hoogepriester , is uit JOSEPHUS eene algemeen bekende overlevering.
Tot diezelfde overlevering behoort ook de weigering der Joodsche sol
daten in het leger van ALEXANDER om aan de opruiming van het
puin der Babylonische afgodstempels mede te arbeiden , en 's Ko-
nings gunstige beschikking daarop.
Na zijnen dood (a. 323 v. C.) en de verdeeling zijner Staten on
der onderscheidene krijgshoofden , werd Palestina, naar den aart zij
ner ligging , veelal een twistappel tusschen de Koningen van Syrië
en van Egypte. Aan laatstgemeld Rijk bleef zy hej. eerst , en om
streeks eene eeuw lang eenen korten tusschentijd onder de heerschap
py van SELEUCUS NICATOR uitgezonderd) nevens Syrië zelve onder
worpen. Later (a. 202) kwamen de Joden onder de heerschappy
van A.NTIOCHUS den Groote, in het eerst hun eerder welkom boven
die van den toenmaligen PTOLEMÉUS (PHILOPATOR).
40 DE JODEN IN HUN LAND ,

De Syrische scepter begon op Juda niet te drukken dan in de

hand van ANTIOCHUS Epiphancs ' om zijne dolle wreedheid E p i-
manes 2 vernoemd, tweeden zoon van ANTIOCHUS den Groote. In-
tusschen waren het destijds reeds, even als later onder de opper-
heerschappy van Rome, aanvankelijk binnenlandsche oncenigheden
en scheuringen, die der vreemde dwinglandy aanleiding en voet ga
ven. In die dagen had zich op ontzettende wijze, in eenc nieuwe
gedaante, by het Joodsche volk geopenbaard die van ouds zoo nood
lottige trek en neiging naar vreemde zeden en Godsdienst, — eene
zucht om zich te vergriekschen , te verheidenen , om (gelijk het een
Apostel ergens uitdrukt) //wederom de voorhuid aan te trekken 3."
Ook zonder onmiddelijke tusschenkomst van dien Griekschen Ko
ning bestond er in den toenmaligen Joodschen Staat eene stellig hei-
denschgezinde party. Aan het hoofd van die party stond JOSUA, een
broeder van den Hoogepriester ONIAS, die dan ook weldra met be
hulp der wereldlijke macht zich van die hooge waardigheid zocht mees
ter te maken, en daarin slaagde. Doch eerlang stond tegen JOSUA
(met een Griekschen naam JASON genoemd) wederom een jonger
broeder op, MENËLAUS. Beide deze mannen, terwijl zy elkander het
Hoogepriesterschap van hun verdreven oudsten broeder betwistten ,
gingen uit van hetzelfde beginsel , of liever naar hetzelfde doel : de
invoering of inmenging van het heidendom in Israël. Te dier zelfder
tijd, aan de andere zijde, formeerde zich het Sanhedrin te Jerusa-
lem (a. 172 v. C.).
Bloedige vervolgingen intusschen en ongehoorde verdrukkingen
waren van die broedertwist en afval in den Joodschen Staat het gevolg.
Want nadat ANTJOCHUS , die op dat oogenblik in Egypte krijg voerde ,
zich de zaak van MENELAUS had aangetrokken , zoo verschijnt hy op
eens met dezen aan zijne zijde te Jerusalem , vervult de stad van
plundering en moord, en maakt hiermede slechts een begin aan zijne
lange reeks van geweldenarijen en wreedheden. De tempel wordt
ontheiligd, van alle zijne schatten beroofd, aan JUPITER OLYMPIUS
gewijd, — de Grieksche afgodsdienst ingevoerd, ten overstaan van
een barbaarschen Phrygischen Landvoogd , PHILIPPUS , — de sabbathen
en feesten te zamen met de besnijdenis afgeschaft, — het volk ge-
dwongea zich met zwijnenvleesch te verontreinigen, en onder ande-

1 De doorluchtige.
• De waanzinnige. s 1 Cor. VII: 18.
 TIJDENS DEN TWEEDEN TEMPEL. 41

ren (volgens de Boeken der M a c h a b e ë n) die moeder met hare

zeven zonen , welke den gruwel weigerden , onder de ijsselijkste mar
telingen ter dood gebracht. Jerusalem wordt als ontvolkt, de holen
en spelonken in haren omtrek met vluchtelingen opgevuld.
Uit dezen stikdonkeren nacht doet de God der vaderen op het
onverwachtst het licht opgaan. Dat Jicht verrijst in het westelijk ge
deelte van Juda. Te Modin rijst een Priester uit de dagorde van
Jojarib, op reeds gevorderde jaren, als een tweede PINEHAS op; met
hem de vijf helden, zijn zonen: SIMON, JONATHAN, JUDAS, ELEA-
ZAR, JOHANNES. De grijze MATATHIAS geeft het sein tot de natio
nale herleving door het nedervellen van een den afgoden offerenden
Jood (a. 168 v. C.). Eerlang is onder hem en zijn huis in geheel
Judea de guerilla tegen den Syriër in werking. Na den dood
van den groothartigen grijzaart volgt hom aan het hoofd zijner dap
peren JUDAS (de Machabeër) op, in ouderdom de derde der zonen,
in heldenaart en krtygsgenie de eerste. Met betrekkelijk kleine mid
delen voert hy eerlang ontzachelijke dingen uit. Veldslag op veld
slag wordt gewonnen, stad op stad, vesting op vesting veroverd.
Herhaaldelijk worden de Syrische legers onder APOLLONIUS, onder
SP,UON, onder LYSIAS met groot verlies geslagen; ten gevolge van al
die zegepralen Jerusalem zelve heroverd , de tempel met groote plech
tigheid gezuiverd en gewijd (a. 165 v. C.). Het feest der tempel-
vernieuwing (of der lichten) gedenkt sedert dien tijd tot op
den huidigen dag deze heuchelijke gebeurtenis van jaar tot jaar
(JOH. X: 22.). Nieuwe heldendaden, bekroond met nieuwen voor
spoed, kenmerken verder de loopbaan van den edelen Machabeër.
Hy wendt zich ook tegen de op Israël steeds naijverige Edonüeten ,
Ammonieten en Gileadieten met goed geluk. Minder beslissend mo
gen cenige andere gevechten geweest zijn , waaraan de Koning van
Syrië zelf deel nam, en waarby Jerusalem by verdrag aan den Syriër
overging; eene nieuwe zegepraal bevestigt eerlang de onafhankelijk
heid van Judea, waaraan een gezantschap naar Rome, dat bondge
nootschap en vriendschap met het oppermachtige volk ten gevolge
heeft, nieuwe vastigheid verleent. Eerlang bekroont een glorierijke
heldendood het heldenleven van den eersten Machabeër. Verrast door
het onverwachte opdagen van BACCHIDES, den Syrischen veldheer,
met een leger van twee en twintig duizend man, onderneemt hy
den kamp tegen deze overmacht met slechts achthonderd strijders,
en vindt, na een wanhopig gevecht tusschen Lachis en Asdod (de
42 DE JODEN I7« HUN LA!VD.

Joodsche Thormopylen) , zijnen eervollen dood. Hem volgde zijn jong

ste, hem in dapperheid en beleid meest naby komende broeder JO
NATHAN op, die het.grootsche werk gedurende een roemrijk vijftal
jaren voortzet. Onder den oudsten , maar eerst na twee zijner jongere
broeders opgevolgden SIMON wordt de onafhankelijkheid van den
Joodschen Staat, en de Souvereiniteit , te gelijk met het Hoogepries-
terschap, in het stamhuis der Asmoneën duurzaam gevestigd. Even
wel ook SIMON viel, gelijk vroeger zijn broeder JONATHAN, door vijande
lijk verraad. Zijn zoon JOHANNES HYRCANUS volgt hem op, almede in
krijgsmoed, beleid en deugden een echte Machabeër, die het werk
zijner voorgangeren verder bevestigt en de Edomieten onderwerpt,
van dat tijdstip aan ingelijfd in der Joden Godsdienst en Staat. Het
nakroost van JOHANNES HYRCANUS , een tijd lang hem nog waardig
in oorlogsdeugden , vervalt allengs meer en meer van de voorvader
lijke voortreflijkheid , en ten slotte van de voorvaderlijke waardigheid.
In de laatste regeringsjaren van HYRCANUS (hy werd bygenaamd
de Groot e), was er in de verhouding van het huis van ASSAMO-
NF.US tot de twee Godsdienstige hoofdpartijen in Juda eene gewich
tige verandering voorgevallen. Door eene beleediging, hem in het
openbaar door de Phariseën aangedaan , werd de Vorst voor altoos
van die secte vervreemd. Hy zelf en zijne beide zonen en opvolgers ,
eerst ARISTOBULUS , daarna ALEXANDEE JANNÉUS, plaatsten zich
onvoorwaardelijk aan de zijde der Sadduceën. ARISTOBULUS' heer-
schappy was onbeduidend en kort; onrustig en wreed de zeven en
twintigjarige van ALEXANDER JANNÉUS, zijnen broeder, die stervende
der Koningin ALEXANDRA in het belang hunner twee zonen eene
verzoening met de Phariseesche party in last gaf. Straks op nieuw
traden de twee Godsdienstige secten als staatkundige partijen op,
de Phariseën zich scharende om den minder beduidenden HYRCANUS
II., de Sadduceën om zijnen meer kloeken broeder ARISTOBULUS II.
Het zijn deze binnenlandsche beroeringen, die weldra het huis der
Asmoneën ten val brachten, en geheel den Joodschen Staat eerst
onder den invloed, straks onder de heerschappy der HERODESSEN,
ten slotte onder de afhanklijkheid , de oppermacht, het verdelgend
geweld van het keizerlijke Rome.

Het verbond tusschen de Joden en de Romeinen tegen de Syriërs,

bewerkt door het gezantschap van JUDAS den Machabeër (a. 161
 DE JODEN EN DE ROMEINEN. 43

v. C.) en later met zijnen broeder SIMON bevestigd , hield in : de

wederzijdsche verplichting tot bijstand met de wapenen, — verbod
aan de natiën om aan de vijanden des .loodschen volks geld of
koom te leveren, — erkenning der Joden als vrienden en bondge-
nooten van het Romeinsche volk by een Senaatsbesluit, sedert op
koper beschreven. Dit was de eerste stap tot eene betrekking, die
eenmaal de vernietiging van den Joodschen Staat ten gevolg zou
hebben. Langen tijd bleef die betrekking eene zuiver vriendschappe
lijke. Rome liet zich met de aangelegenheden van Judéa niet in,
tot het oogenblik, waarop door ARISTOBULUS II de beslissing van
POMPEJUS , destijds veroveraar van Pontus en Armenie en meester
van Syrië, werd ingeroepen tegen de party van HYRCANUS IL, die
met behulp der Arabieren voor de muren van .Jerusalem genaderd
was. Dezelfde ABISTOBULUS intusschen , die met eerbewijzen en ge
schenken (waaronder de beroemde gouden wijnstok) den Romein-
schen veldheer voor zijne zaak had trachten in te nemen , en werke
lijk door diens tusschenkomst de Arabische troepen van Jerusalem
had zien terugtrekken, liep, nadat de beide mededingers hunne
gronden voor den Romeinschen rechterstoel hadden uitgebracht,
ile beslissing vooruit. Hy gedroeg zich , onbekommerd voortaan over
de uitspraak , als Koning , en berokkende zich op deze wijze den
geduchten toorn van POMPEJUS, die zich, niet zonder groote in
spanning, door een ongelukkigen zamenloop, van Jerusalem meester
maakte, en den Tempel en zijne kostbaarheden voor het overige
sparende , het Allerheiligste intrad. Deze eerste vermeestering van Jeru-
salems stad en tempel door Romeinsche krijgsmacht geschiedde wel
licht in het eigen jaar, waarin ANNA, de dochter PHANUELS, den
Tempel intrad om daaruit niet meer te wijken, tot dat zy, drie en
zestig jaren later, het Kind te Bethlehem geboren, in de armen
van SIMEON aanschouwde en als haren Heer beleed '.
De heerschappy van HYRCANUS II., of liever die van ANTIPATER,
den Idumeeschen stamvader der HERODESSEN, onder den naam van
den zwakken Asmoneër regerende, was alzoo gevestigd. Later, in
den voor Rome en de wereld beslissenden kamp tusschen POMPEJUS
en CAESAR maakte zich ANTIPATER by dezen hoogst verdienstelijk
door de hulp hem in Egypte verleend met een corps Israëlitische
krijgslieden (dat onder ANTIPATERS bevelen veel toebracht tot de

1 Luk. IV: 36—38.

44 DE JODEN EN DE ROMEINEN.

bestorming en vermeestering , onder anderen, van Pelusium), en

voorts door dien invloed, welken wy reeds vermeldden, ter gunste
van CAESAR, op de Joden van het land van Onion '. In groote
voorrechten aan de Joden van Egypte, te Alexandrië openlijk afge
kondigd, — de wcderopbouwing van Jerusalems vestingwerken , —
de bevestiging van HYRCANUS' kroon (onder de voogdy altoos van
ANÏIPATER), maakte CAESAR zijne dankbaarheid kenbaar.
Sedert was het eene onafgebroken opvolging van vriendschapsbe
trekkingen tusschen Rome onder CAESAR, ANTONIUS, OCTAVIANUS,
en Jerusalem onder het bestuur van ANTIPATER en zijne zonen,
HERODES en PHASAËL. By besluit van ANTONIUS werden deze beide
tot de waardigheid van Viervorsten verheven in Judéa, en alzoo
de grondslagen van het koningschap der Asmoneën ten eene male
ondermijnd. Slechts een enkele stoot was noodig, om ook zelfs aan
de schijnregering van dat huis een einde te maken. De gelegenheid
hiertoe bood zich eerlang ten gunstigste aan. ANTIGONUS, laatste
spruit van ARISTOBULUS II , (zijn vader en broeder ALEXANDER
waren reeds omgekomen in hunne pogingen tot herwinning van
den troon) had by Romes aloude vijanden, de Parthen, toevlucht
en bijstand gezocht en verkregen. Parthische troepen onder PACORUS
dringen door tot Jerusalem. Eerlang wordt PHASAÏL met HYRCANUS
gegrepen. PHASAEL in den kerker geworpen brengt zich zelven om
het leven ; aan HYECANUS , om hem voor altijd tot hoogepriester-
en koningschap onbekwaam te maken , de ooren afgehouwen. HERODES
intusschen naar Rome gevlucht, wordt (a. 46 v. Ch.) op het Kapi-
tool, ten overstaan van ANTONIUS en CAESAR OCTAVIANUS door een
Senaatsbesluit Koning van Judea verklaard. De Asmoneërs worden
uitgesloten, ANTIGONUS vijand des Romeinschen volks verklaard,
straks , na het verslaan der Parthen , gegrepen en aan een kruis gehecht.
HERODES herovert Jerusalem niet zonder geweldige bloedstorsting.
Zijn koningschap wordt hem, na den slag by Actium, door OCTA
VIANUS bevestigd.
Zoo was het den kleinzoon van een Edomitischen , Joodsch prose-
liet geworden afgodendienaar, gelukt zich meester te maken van
den troon der Asmoneën, en te heersenen in de stad en over het
rijk van DAVID en zijn huis. HËRODES de Groote (want het ont
brak noch zijne regering, noch zijnen persoon aan eene zekere

Bladz. 34 boven.
 DE JODEN EN HET EVANGELIE. 45

mate van grootheid , ook wel meermalen ten goede van zijne onder
danen aangewend) voerde byna veertig jaren lang over het Joodsche
volk het bestier. Bevlekt met gruwelen van afgodische hulde aan
Heidensche goden en menschen, nevens de dienst van dien Jehova,
wiens tempel hy uitbouwde op eenen voet, als nog nimmer voor
hem gezien was, werd dat bestier geschandvlekt ook door eene
reeks van moorden , waaronder die der drie laatste Asmoneën ' :
zijne eigene Gemalin MARIAMNE, den zeventienjarigen Hoogepriester
ABISTOBULÜS (UI) zijnen schoonbroeder , den zeventigjarigen HYR-
CANUS (II.)i beider moederlijken grootvader, — de moord van eigene
zonen , — de moord , ten slotte , der kinderkens van Bethlehem ,
bedoeld tegen den Zone DAVIDS, den geborenen Koning
der Joden, gekomen in de we.reld, gekomen tot het
Z ij ne , even voor het uiteinde der dagen van IIEEODES , den Ko
ning van Judea, toen CAESAR OCTAVIANUS AUGUSTUS Keizer van
Kome was.

Daar stond geschreven : //13e Scepter zal van Juda niet wijken ,
noch de Wetgever van tusschen zijne voeten, tot dat Silo komt, en
Denzelven zullen de volkeren gehoorzaam zijn "." En het was alzoo!

1 Geslachtlijst van het Stamhuis der Machabeën of Asmoneën:

MATTATHIAS, Zoon van JOHANNES, Klein
zoon van ASMONEUS.

l
JOHANNES.
r
JONATHAN.
i
JUDAS,
i
SIMON.
i
ELEAZAR.
de Machabeër.
JOHANNES HYRCANUS (de Groote) .

ARISTOBUI.US J. ALEXANDER JANNÉUS.

l

HYRCANUS II. ARISTOBULUS II.

ALEXANDRA, gehuwd met ALEXANDER. ANTIOONUS.

l l
ARISTOBULUS III. MARIAMNK.
! Geil. XLIX : 10.
46 DE JODEN EN HET EVANGELIE

Toen , naar de voorzeggingen van dat zelfde Godswoord , de beloofde

Verlosser geboren werd te Bethlehem, was Juda nog een zelfstan
dig, schoon dan ook niet langer een onafhar/klijk rijk. Daar was
in Juda nog een Scepter en een Wetgever. Weinige jaren na de ge
boorte van den Silo was Judéa een Homeinsch wingewest, zonder
eigen oppergebied, zonder eigene strafrechtspleging.
Als te Bethlehem in Juda die Zaligmaker, CHRISTUS de Heer,
geboren werd , was geheel de beschaafde wereld als ware het van éene
sprake geworden: de Grieksche, — onder ééne heerschappy: die
van Rome. En in dat Rome zelve waren nu alle de machten en
krachten des volks, na lange en zware worstelingen, te zamen geko
men en vereenigd in dien éénen , Keizer AUGUSTUS. En vrede had de
Romeinsche Staat, had geheel de wereld na eeuwen van oorlog,
voor het eerst onder die regering over hare oppervlakte gezien.
Het was de heerschappy van het vierde der koninkrijken , aoo als
het door DANIKL zes eeuwen te voren gezien was (Dan. II : 40 , VII :19) ,
in hare hoogste wereldsche ontwikkeling: Rome met anderhalf
millioen inwoners, regerende van den Atlantischen Oceaan tot aan
den Euphraat , en van de woestijnen van Arabië tot voorby de oevers
van den Rijn , over honderd twintig millioenen menschen , over eene
uitgestrektheid van honderd duizend vierkante mijlen, waarvan de
palen allen uitkwamen op één middelpunt, de groote mijlpaal inde
groote stad.
Dat de CHRISTUS geboren werd te Bethlehem , de stad DAVIDS ,
naar • de prophecyen , stond met die opperregering van Rome en
haren Keizer over de geheele wereld, in het naauwste verband.
//Het geschiedde in diezelfde dagen dat er een gebod uitging van
den Keizer AUGUSTUS , dat de geheele wereld beschreven zoude
worden. En zy gingen allen om beschreven te worden , een iegelijk
naar zijne eigene stad. En JOSEPH ging ook op van Galilea uit de
stad Nazareth naar Judéa , tot de stad DAVIDS , die Bethlehem ge
naamd wordt (omdat hy uit het huis en geslacht van DAVID was)
om beschreven te worden met MARIA , zijne ondertrouwde vrouw ,
welke bevrucht was. En het geschiedde , als zy daar waren , dat de
dagen vervuld werden, dat zy baren zoude. En zy baarde haren
eerstgeboren zoon '."
De Engel, die de geboorte van dezen Zoon aan de Maagd te

1 LUC. II: 1—7.

 VAM JESL'S CHRISTUS. 47

Nazareth aankondigde; , had vun Hem gezegd , dat //God Hum den
troon Zijns Vaders DAVIDS zoude geven , en dat Hy over het huis
JACOBS Koning zijn zoude in eeuwigheid '." Geboren Koning der
Joden , werd Hy in deze hoedanigheid begroet door de Wijzen van het
Oosten , werd Hy , met dezen titel boven het hoofd , gekruisigd.
Het was de volheid des trjds. In de meest onmiddelijke aanraking
stond de wereld tegen over haren Schepper, Israël tegen over zijnen
Koning. God was geopenbaard in het vleesch. Wat in de wereld
was, en wat de menschheid door de zonde geworden was, werd
openbaar. Joden en Heidenen stonden tegen over den Heilige en
Rechtvaardige , en zy kruisigden Hem. Israël vervulde de maat der
Godsverwerping zijner vaderen. De overige wereld , door Rome ver
tegenwoordigd , voerde de bloedzonde uit. JESUS CHRISTUS bad voor
Zijne moordenaren. Het bloed , dat Joden en Heidenen vergoten in
hunne zondige onwetendheid, werd voor Joden en Heidenen het
bloed der verzoening en der uitdelging hunner zonden, alleenlijk —
door het geloof in Hem.
En Zijn koningschap over Israël wierp Hy by dat alles niet weg.
Hy zal hun eenmaal in heerlijkheid het koninkrijk wederopriehten 2.
Maar eerst Gods oordeel over hunne Messiasverwcrping, eerst hunne
ballingschap en ellende over de geheele wereld ! Dan zal Hy ze allen
te zamen vereenigen , alle de twaalf stammen , tot heil van geheel
eene vernieuwde wereld van volkeren onder den eenigen Herder , het
Lam dat geslacht is, den Leeuw die overmocht heeft.
Hy sprak ook tot Jerusalem en tot haren tempel: //Gy hebt niet
gewild! — Ziet! uw huis wordt u woest gelaten." En als hy de
stad naby kwam by Zijnen intocht op het veulen der ezelin //en over
haar weende", zoo propheteerde Hy: //Er zullen dagen over u ko
men, dat uwe vijanden eene begraving rondom u zullen opwerpen,
en zullen u omsingelen, en u van alle zijden benaauwen, en zul
len u tot den grond nederwerpen , en uwc kinderen in u , en zy
zullen den eenen steen op den anderen steen niet laten ; daarom dat
gy den tijd uwer bezoeking niet bekend hebt." En toch! ook hier,
nevens de bedreiging, het uitzicht op eindelijk herstel: //Jerusalem

1 LUC. I: 32, 33.

2 Hand. der Apost. 1 : 6 , 7 , alwaar immers op het kenlijkst niet de
zaak ontkend, maar de tijden en gelegenheden nog verborgen ge
houden worden.
48 JERIJSALEM EN ROME.

zal van de Heidenen vertreden worden, TOT DAT de tijden der Hei
denen zullen vervuld zijn '."

Het oordeel tegen Jerusalem werd uitgevoerd door Rome. Het

rijpte onder een uitwendigen bloei , eene stofi'elijke welvaart , als nog
nimmer in die mate , sedert de dagen van SALOMO , én aan de tem
pelstad én aan geheel het land van Israël was te beurt gevallen.
Opmerkelijk ook dit, onder het vele opmerkelijke in de ontzachelijke
geschiedenis van Jerusalems en der Joden ondergang: het land, by
name ook Galiléa, stond in die dagen als overdekt met bloeiende,
rijk bebouwde velden en akkers , volkrijke en welvarende steden !
Zijne inwoners worden zoowel door TACITUS als door JOSEPHUS ge
roemd wegens lichaamskracht, krijgsmoed, verachting van den dood.
Opmerkelijk zoo groot een bloei, door de regering ook bepaaldelijk
van HERODES den Groote en Wreede te weeg gebracht, even vóór
den diepsten, den beslissendsten val! Ook in dit. opzicht had niet
te vergeefs de Heer op Sodom en Gomorra gewezen , door het vuur
des hemels te midden der meest dagelijksche en genoegelijkste ver
richtingen verrast. En ook by de voleinding dezer wereldbedeeling
zal het eenmaal dus zijn !
Doch eer het oordeel over Juda en Jerusalem door de hand van
den ijzerharden Romein voltrokken werd, was eerst dat zelfde land
en diezelfde stad, ook na den dood en de opstanding des Heiligen
en Rechtvaardigen , bestemd getuige te zijn van groote en beslis
sende openbaringen der Goddelijke waarheid, kracht en liefde, in
de vestiging van het Evangelie van Gods Koninkrijk. Van Jerusa-
lem moest dat Evangelie uitgaan naar alle de einden der aarde 2.
Jerusalem moest nog binnen hare muren aanschouwen: de uitstor
ting van den Heiligen Geest op JESUS' Apostelen, de wonderen en
teekenen door deze Zijne gezanten en discipelen in Zijnen naam,
hunne eerste veroveringen en ondergane vervolgingen, — het bloed-
getuigenis van STEPÖANUS, — van de beide JACOBUSSEN, de bekee
ring, de verantwoordingen, de verdrukkingen van SAULUS van Tar-
sus, -*— de eerste Christen-Synode van Apostelen, Ouderlingen en
Broederen.

LUC. XIII: 34, 35. XIX: 41—44: XXI : 24.

LUC. XXIV: 45—49, 52. Hand. der Apost. I: 6—8, 12. II—VII en later.
 JERUSALEM EN ROME. 49

Eerst na alle deze dingen was de dag der oordeelsvolvoering voor

Jerusalem rijp, en hy kwam. Omstreeks zeventig jaren na de
geboorte van den Heiland en Zijne voorstelling in den Tempel te
Jerusalem, omstreeks veertig jaren na Zijne voorzeggingen van
den ondergang van Stad en Tempel, en Zijne kruisiging en op
standing, werd de bedeeling van het Oude Testament opgeheven,
als ware het na eene eerlijke begrafenis van de reeds aan het kruis
op Golgotha volbrachte , vervulde , en alzoo opgeloste Schaduw-wet.
Het was omstreeks het jaar 68. De Apostelen hadden byna allen
reeds den raad hunnes Heeren uitgediend. PAULUS en PETRUS had
den den marteldood ondergaan ; — de vervolging der Christenen
was met woede uitgebroken in dat zelfde Rome onder NERO; — JO-
HANNES waarschijnlijk alléén van het Apostolisch twaalftal nog in leven.
In Galiléa regeerde nog een laatste afstammeling van HERODES
denGroote: AGRIPPA, zijn achterkleinzoon , en diens zuster BERENICE,
beide uit het Boek van de Handelingen der Apostelen zoo
wel als uit JOSEPHUS bekend. Judéa was, na de regering van HKRODES
den Groote en van zijnen zoon ARCHELAUS, Keizerlijk-Romeinsch
wingewest geworden, als zoodanig door Procuratoren bestierd.
De kiemen des opstands waren reeds onder PONTIUS PILATUS, den
Stadhouder van Keizer TIBERIUS, in menigte daar. Doch als nu
zijn opvolger, Keizer CAJUS CALIGULA, de Joden wilde noodzaken
zijn beeld in den Tempel te plaatsen, zoo stond de opstand een
oogenblik op het punt van uit te breken. De moord des Dwinge-
lands te Rome gaf aan de zaken in Judéa een anderen keer. CLAU-
DIUS, CALIGULAAS opvolger , gaf straks Judéa ten bezit aan HESODES
AGRIPPA. Zoo was gedurende een korten tijd nagenoeg geheel het
gebied van BERODES den Groote, voor het eerst weder onder het
bestier van een zijner afstammelingen '. Na den dood van HERODES
AORIPPA, volgde hem wel in Galiléa zijn zoon AGRIPPA op, maar
Judéa werd op nieuw Romeinsche provintie onder des Keizers Stad
houders FELIX , FESTUS , CUSPIUS FADUS , GESSIUS FLORUS. Het is
onder het onmenschelijk bestier van dezen laatsten Landvoogd , dat
het lang gedreigde vuur des opstands in lichterlaaie vlam ontstak.
A". 66. GESSIUS FLORUS was het uiterste toonbeeld eens geldgie-
rigen, wreedjiartigen , en ongerechtigen Romeinschen Stadhouders.
Hy roofde de schatten van den Tempel, hy perste den Joden schat-

1 Zie de noot op de volgende bladzijde.

50 JERUSAtEM EN ROME.

tingen af op schattingen. De getergde verontwaardiging gaf zich het

eerst in bittere bespottingen lucht. Men ging de stad door met een
mand of zak, als om voor den verarmden Landvoogd eene inzame
ling van liefdadigheid te doen. Die spotterny gaf het sein straks tot
bloedige tooneelen van wraak en weerwraak, eerlang tot den lang
gedreigden opstand over geheel Judéa. GESSIUS FLORUS, met zijne
soldaten de stad ingerukt, verhaalt den spot, met hem gedreven,
op eenige duizenden Jerusalemmers , die hy laat nederhouwen , zonder
onderscheid van rang, van ouderdom of van kunne. De tusschenkomst van
Koningin BERENICE, die zich juist in deze oogenblikken te Jerusa-
lem bevindt, doet geen baat. Een oogenblik evenwel schijnt het tot
een verdrag tusschen de fel ontstoken partijen te zullen komen, als
de Joden, op sterk- aanhouden van Priesters en Ouderlingen om
zich aan de vordering van den Stadhouder te onderwerpen, er toe
besluiten, om ten teeken van getrouwheid aan den Keizer twee uit
Cesaréa ontbodene legioenen plechtstatig te gemoet te gaan en te
begroeten. Het geschiedt. Een norsch stilzwijgen is het eenige ant
woord van den trotschen Romein. De kreet der verontwaardiging
gaat uit het midden der Jerusalommers op. De legioenen trekken
het zwaard. De Joden staan op in massa. De burcht Antonia (Ba-
ris) , naast den Tempel , wordt door hen bezet. FLORUS moet op
Cesaréa terugtrekken. Men beroept zich van wederzijde op CESTFUS,
den Gouverneur van Syrië. Deze , willende FLORUS handhaven , vor
dert onvoorwaardelijke onderwerping. Nu wordt de opstand in alle

1 Voornaamste nakomelingen van ANTIPATER van Iduméa:

l l
PHASAEL. HERODES DE
GROOTE.
i
l l l l
ARISTOBULUS , ARCHELAUS. HERODES HERODES
door zijnen vader PHILIPPUS. ANTIPAS.
ter dood gebracht. (Matth.H: (Mare. VI: 17. (Luc. IX: 9.
22.) Luc. 111:1). XXIII: 7-12).
l
HERODES AGRIPPA.
(Hand. XII). •

\ i l
AGRIPPA. BERENICE. DRUSILLA,
(Hand. XXV en XXVI).
 DE HISTORIESCHRIJVER FLAVIUS JOSEPHUS. 51

steden en vlekken van het Joodsche land door Priesters en Leviten

uitgeroepen : Oorlog, oorlog tegen Edom M Te vergeefs zoe
ken Koning AGRIPPA van Galiléa en de party der gematigden te
Jerusalem de gemoederen te doen bedaren. CESTIUS snelt toe om
den opstand met geweld te dempen; maar na de inneming van
eenige steden ziet hy zich op eens door den van alle kanten aan-
groeienden vijand omsingeld. Schreiende van woede trekken de Ro
meinen terug, en ontkomen het door middel van eene wel gelukte
list ter naauwernood.
A°. 68. De tijding van den opstand in Judéa doet Keizer NERO
opschrikken te midden zijner gruwzame wellusten. Hy voelt de vei
ligheid van het ' Rijk in gevaar. VESPASIANUS , een man uit het volk ,
van beproefde krijgsdeugden , wordt aan het hoofd van eene groote
legermacht naar Asië gezonden. Hem vergezellen zijn zoon TITUS,
en TRAJANUS, vader van den lateren Romeinschen Keizer van dien naam.

Intusschen had zich de opstand al meer en meer uitgebreid en

gevormd (als naar de voorzeggingen des Heilands , onder allerlei schrik-
en onheilspellende teekenen), zoo in Judéa als in de beide (Opper
en Neder-) Galiléëh. Het opperbevel dezer laatste allerbloeiendste
provintiën wordt toebetrouwd aan JOSEPHUS , den zoon van MATTATHIAS ,
nil priesterlijk geslacht gesproten , en van moederszijde uit het pries
terlijk-koninklijke bloed der ASMONEÏN. Te Gamala vormt het als
historieschrijver dezer oorlogen sedert zoo vermaard gewordene Krijgs-
hoofd zijn verdedigingsplan. Aldaar verwacht hy de aanrukkende
Romeinen en hunne bondgenooten : Syriërs, Arabieren, Egyptische
nütery, nog andere troepen, de gouden arend der CESARS boven
allen uitstekende. De aanval begint dan ook werkelijk eerlang op
de steden van Galiléa. Met van allen erkenden heldenmoed en krijgs-
beleid verdedigt JOSEPHUS zeven en veertig dagen lang het sterke
Jotapata. Eindelijk moet hy zwichten , nadat veertig duizend Joodsche
krijgslieden (volgens zijn altijd te hoog gesteld cijfer) by de verde
diging en vermeestering der stad gevallen zijn. Nog houdt hy het met
veertig zijner krijgslieden eenen tijd lang in holen en onderaardsche
gangen naby de reeds ingenomen vesting uit. Schier wonderbaar be-

1 E d o m is de naam, waarmede ook later by de Rabbijnen het Romein-

sche volk wordt, te kennen gegeven.
4*
52 DE HISTORIESCHRIJVER FLAVIUS JOSEPHUS.

houden geeft hy zich over aan VESPASIAAN, voorzegt dezen het glans
rijk lot, dat hem wacht, wordt eenigen tijd in bewaring gehouden,
straks wederom in vrijheid gesteld, en sedert in eere gehouden by
de twee veldheeren, naar wie hy van nu aan den naam van FLA
VIUS voert.
Hy heeft van dat oogenblik af de wapenen tegen de Romeinen
niet meer gevoerd, maar zich veeleer (even als Koning AGRIPPA)
alleen, en tot den einde toe, als bemiddelaar gedragen tot redding
van het Joodsche volk door vrede op, zijns inziens, aannemelijke
voorwaarden. De verwoesting van Jerusalem, de verstrooijing van
zijn volk heeft hy overleefd, — zelf intusschen het overige van zijn
leven in stille rust en eere doorbrengende op de hem door de gunst
der VESPASIANEN behoudene goederen in Graliléa en te Rome. De
geschiedenis van den laatsten Joodschen oorlog met de Romeinen,
die van het Joodsche volk in het geheel, die van zijn eigen leven,
zijn door hem te boek gebracht in uitvoerige geschriften, tot op dit
oogenblik de hoog belangrijke en in velen zeer betrouwbare bron der
voorbeeldelooze lotgevallen van zijnen tijd en van zijne natie. Hy
heeft die beschreven zonder partijdigheid voor zijn volk, veeleer
met groote ingenomenheid ten aanzien van de overwinnaars; toch
ook niet zonder Joodsch nationaal gevoel, niet zelden. zelfs met na-
tionalen trots, al te vaak intusschen met inmenging van meer dan
gewoon zelfbehagen.
Het kan wel niet anders of een dergelijk karakter moest door
vertegenwoordigers van geheel andere richtingen onder zijne tijdge-
nooten, by name door de Zeloten, hard aangevallen worden. Zijn
gedrag, gedurende de belegering van Jerusalem, is dan ook van die
zijde voor rechtstreeksch verraad tegen vaderland en afkomst be
schouwd. En geen wonder, dat ook in onze dagen, by hier en daar
herlevende, diepe en gegronde belangstelling in het volk der Joden
en hunne lotgevallen, zoowel als by het meer en meer ontwaken
van den kritischen zin in alle vakken van studie en wetenschap ,
het oordeel over JOSEPHUS en zijne voorstellingen van den Joodschen
oorlog aanmerkelijk verschilt van dat in vroegere dagen. Met veel
ingenomenheid toch en nagenoeg onvoorwaardelijk had eeuwen lang
de Christenheid het getuigenis ontfangen en bewaard van eenen Jood ,
die, zelf aan het Christendom vreemd gebleven, den ondergang
van zijn volk had bijgewoond en grootendeels gebillijkt. In onzen
tijd daarentegen verhief zich van twee zeer verschillende zijden
 DE HISTORIESCHRIJVER FLAVIUS JOSEPHUS. 03

een geheel andere stem over dat getuigenis. De jongste Joodsche

Kritiek ' klaagt niet te onrechte, dat men by den burgerstrijd tus-
schen JOSEPHUS en de Zeloten van zijnen tijd eigenlijk slechts ééne
party gehoord heeft. Deze Kritiek zoekt thans dien ten gevolge uit
JOSEPHUS eigene schriften de gronden en tegenredenen als op te
delven en te doen gelden van dien JOHANNES van Giscala, zijnen
duchtigen tegenstander, wiens eigene gedenkschriften verloren gin
gen. Maar ook onder de Christenen begint evenzeer hier en daar
aan JOSEPHUS zijn gebrek aan warmer nationaliteit, zijne ingenomen
heid met de wreedste vijanden zijner natie verweten te worden ï.
Men duidt het hem niet tot eere, dat hy, buiten het Christelijk
standpunt geplaatst, en dus blind voor de hoogste en wezenlijkste
zonde van Israël , zich tegen Israël tot zoo vele strengheid , ja , zoo
zeer tot bewondering , vaak tot rechtvaardiging van Jerusalems haters
en verwoesters kon laten vervoeren. En hiermede wordt wel geens
zins aan de waarde en het hoog belang van JOSEPHUS' getuigenis,
gelijk het daar in zijn geheel ligt, te kort gedaan, noch het bestier
der Goddelijke Regering voorbijgezien, waardoor een Joodse h
Schrijver en tijdgenoot de aanklager van zoo vele overtredingen en
gruwelen onder zijn eigen volk heeft moeten zijn. Doch die Chris
telijke richting onzer dagen, welke voor het volk der Joden, als
zoodanig, hart en medelijden heeft, beschouwt daarby (zeer zeker!)
het oordeel over hen voltrokken als het gevolg hunner overtreding,
hunner Gods- en Messiasverwerping , maar zonder daarom tot de
menschelijke werktuigen of uitvoerders van dat oordeel zoo zeer aan
getrokken te worden, of vooral ook het recht, den moed, de be
langrijkheid van der Joden verdedigingskamp tegen over Rome, ge
lijk doorgaans vroeger plaats had, voorby te zien of te bedekken.
In elk geval intusschen laat zich het gedrag en de voorstelling
van JOSEPHUS uit zijn stand en karakter, in verband met de om
standigheden eu aangelegenheden van zijnen tijd, zeer goed ver
klaren.
Drie elementen by uitnemendheid openbaarden zich in den laat-
sten worstelstrijd van Juda en Jerusalem tegen Rome : dat der Aan
zienlijken, tevens zooveel mogelijk de meer vredelievende of con-

* SALVADOR , Kstoire de la domination Romaine en Judée et de la ruïne

de Jerusalem (a°. 1847) , en bepaaldelijk de Inleiding van dat werk.
* Door CHARI.OTTE ELISABETH , b. v. in haar Judeea Capta (Londen , 1845).
54 DE HISTORIESCHRIJVER FI.AVII.'S JOSEPHUS.

servative partij, — dat der Zeloten of onvoorwaardelijke vrij-

heidsmannen , — dat der siearii of ongeregelde revolutionnaire
partijgangers en mannen des bloeds. Van alle deze partijen zien wy,
gelijk by JOSEPHUS, alzoo ook in enkele verspreide bijzonderheden
der Evangelische geschiedenis, de eerste kiemen reeds in een vroe
ger tijdvak aanwezig en werkzaam '.
Dat alle deze partijen van afkeer en haat tegen de Romeinsche
overheersching vervuld waren, en dus, schoon met wijzigingen naar
het verschil van omstandigheden en personen, in den uitgebroken
opstand tegen Rome van gantscher harte zich vereenigden, lag in
den aart der zaak; doch niet minder in den aart der tijden, dat
zy, onder elkander naauwlijks minder hevig en geweldig verdeeld,
met de eenmaal opgevatte wapenen evenzeer gereed stonden om elk
ander te bestrijden en te verdelgen.
JOSEPHUS behoorde door geboorte, rang, opvoeding en natuurlij
ken aanleg tot de eerst opgenoemde partij , de aristocratie van zijn
land. Daarenboven niet dan zeer flaauw , gantsch wercldsch , en later ,
half Heidensch in de nationale verwachtingen van een Messias dee
lende, kon hy wel niet, gelijk de fanatische Joden, die naar een
aardschen, geweld- en wraak-brengenden Messias onmiddelijk uitza
gen, de Romeinsche heerschappy met hunne mate van ijver of he
vigheid verafschuwen of tegenstaan. Zoo lang dan, naar zijn inzien,
wezenlijke grieven tegen handelingen en personen by het Joodsche
volk tot klachten en tegenweer aanleiding gaven, kon hy al de
geestdrift, voor welke hy vatbaar was, zoowel als al de talenten
die in hem waren, dienstbaar maken aan de zaak des opstands.
Maar toen hy nu, in de plaats van eenen GESSIUS FLOUUS en GAL
LUS CESTIUS, een VESPASIAAN en TITUS tegen over den opstand zag
geplaatst en persoonlijk had leeren kennen, — toen hy zelf als
Krijgshoofd in de verdediging van Jotapata het uiterste verricht had,
en, wel bekend met dé onuitputlijke hulpbronnen van Rome, wel
overtuigd van de onbestaanbaarheid daartegen van de hoe hoog ook
opgedrevene spanning by zijne landgenooten , den uitslag van den
vermetelen kamp met zijn koel verstand berekende, — is het niet
te verwonderen, dat hy van nu aan dat standpunt koos, by het
welk hy zich tot den einde toe, onder al het smalen zijner vij
anden, niet zonder alle waardigheid gehouden heeft. De gunst, die

1 Joh. XI: 48, 49. Hand. XXIII: 12, V: 36. XXI: 38 en elders.
 JERUSALEM EN ROME. 55

hy persoonlijk vond by VESPASIAAN, mag ook op zijne eigenliefde

sterk gewerkt hebben. Hy was noch Christen, noch Joodscho Zeloot.
Eene bloot wereldsche wijsheid bestuurde alle zijne denkbeelden en
daden. Dit alles, — het moge zekerlijk geene byzondere sympa-
tliiën voor hem opwekken ! — maakt hem des niets minder gewich
tig als bron voor de geschiedenis van zijn volk en van zijnen tijd.
Als ooggetuige en als deskundige blijft zijn getuigenis , op zich zelve
genomen, een der merkwaardigste en belangrijkste daar men voor
beeld van heeft.
Met even veel recht, als waarmede het gebrek aan ware en warme
nationaliteit by JOSÊPHUS gewraakt wordt, wordt in onze dagen
dan ook de waarde van dat getuigenis stelliger en grondiger dan immer
erkend. Voor de topographische kennis van het Land en van de
Stad, voor de kennis en wetenschap van het krijgswezen by Joden
en Romeinen in zijne dagen, wordt hy, by op nieuw verlevendigd
onderzoek in deze vakken, van onschatbare waardij geacht. Deskun
digen plaatsen JOSEPHUS op ééne lijn in meer dan één opzicht met
militaire Schrijvers als VEGETIUS of POLYBIUS; zy vinden by hem
de meest belangrijke byzonderheden , b. v. over de zamenstelling van
het Romeinsche legioen , de kunst van belegeren , en wat dies meer
zij, sedert de dagen bepaaldelijk van Keizer NERO. En wat ook
voorts, ten aanzien van zijne voorstelling der Joodsche zaken, aan
volledige onpartijdigheid ontbreken moge, zijne karakterteekening
van dat volk in de dagen zijns ondergangs blijft ten allen tijde een
der treffendste en meest afdoende medegetuigenissen der eenig on-
vermengde en volkomene waarheid van het Evangelie. —- Wy keeren
tot den gang der gebeurtenissen terug.

In Galiléa was na Jotapata ook Gamala den Romein in handen

gevallen, niet zonder cene heldhaftige verdediging, waarby de beide
VESPASIANEN wonden ontfingen. Doch nu lag de weg naar de hoofd
stad open; en reeds waren de bevelen gegeven om op te rukken,
toen gewichtige tijdingen uit Italië den voortgang der Romeinsche
wapenen in het Joodsche - land oenen tijd lang stremden of uitstel
den. NERO was door den Senaat vijand van den Staat verklaard,
en had zich zelven om het leven gebracht. GALBA en OTHO, zijne
kortstondige opvolgers, hadden plaats gemaakt voor VITELLIUS , tot
Keizer uitgeroepen door de Romeinsche legers in Germanië.
56 JERUSALEM EN HOME.

Gedurende deze bewegingen in het Rijk, blijft VESPASIANUS kam-

peeren onder de muren van Cesaréa. Het Ï3 wellicht tijdens dezen
onwillekeurigen wapenstilstand , dat de Christenen te Jerusalem zich ,
volgens den wenk des Heeren (Luc. XX: 20, 21), van daar naar
het sedert zoo veel besprokene Pella in de gebergten zullen hebben
begeven.
Eerlang wordt VESPASIAAN zelve door zijne dappere legioenen te
Casaréa tot Keizer uitgeroepen. JOSEPHUS, die hem dit schitterend
lot, volgens zijne berichten, zal hebben voorspeld, wordt voortaan
by hem in groote achting gehouden. De nieuwe Keizer intusschen
ijlt naar Home, het beleid over het vast beslotene beleg van Jerusa
lem in de handen latende van zijnen zoon TITUS.
De opvolging in de keizerlijke regering van mannen als VESPA
SIANUS en TITUS (later de wellust van het menschelijk ge
slacht genoemd), aan monsters als NERO en zijne stadhouders en
gunstelingen , moest noodwendig niet JOSEPHUS alleen , maar ook de
geheele partij der aanzienlijken en gematigden te Jerusalem meer
en meer tot vrede stemmen. Er bestond dan ook eene vrij talrijke
Romeinsehe, immers vredesgezinde partij te Jerusalem. Doch het
volk , althans in zijnen ijver tegen den vreemden overheerscher , hield
het met de Zeloten, en vleide zich met de ophanden zijnde ver
nedering, misschien wel verdelging van het Romeinsche Edom en
A m al e k. Weldra evenwel stonden wederom alle drie de partijen
met hunne hoofden (ELEAZAR, de zoon van SIMON, JOHANNES van
Giscala, en SIMON GIORAS zoon), hoezeer onderling verdeeld blijvende
en in bloedige gevechten met elkander telkens handgemeen, toch
tegenover den gemeenen vijand met eene onwrikbaarheid en held
haftigheid, die van alle zijden erkend wordt, tot op het alleruiterste
vereenigd.
Het was in het voorjaar des jaars 70. Trrus, zijne legioenen ver
zameld hebbende te Cesaréa, geeft bevel aan het vijfde om op Em-
maus te trekken, aan het tiende om zich naar Jericho, aan het
twaalfde (brandend nog steeds van wraakzucht wegens de geledene
nederlaag onder CESTIUS) om zich naar den Olijfberg te richten.
Het Paaschfeest naderde. Te Jerusalem waren , naar aloude gewoonte ,
van overalom eene tallooze menigte Israëlieten te zamen gestroomd.
Op het oogenblik der aannadering van TITUS en zijne bondgenooten
bedroeg (altijd volgens het cijfer van JOSEPHUS) de bevolking van
Jerusalem een getal van 2,700,000 zielen.
 JERUSALEM EN ROME. 57

Van den aanvang af betoonden zich van wederzijde aanval en

verdediging woedend. Doch tegen de hevigheid der uitvallen van de
Jerusalemsche belegerden, die al dadelijk het tiende legioen van
-mus' kamp overvallen en verstrooid hadden , werd eerlang de hou
ding der Romeinen alleenlijk voorzichtig , standvastig , en als door
rotsachtige onbewegelijkheid tegen de aandruischende golven der vij
andelijke strijders ontzachlijk.
Krachtig en prachtig, gewapend met de volle toerusting van zijne
vervaarlijke belegeringswerktuigen, was het leger van TITUS Jerusa-
lem genaderd van de noordzijde. Het zag de wijd vermaarde stad
op hare twee bergen als gezeten, en de vallei tusschen die beiden
in, van inwoonders, allen wakend of gewapend, overvloeiende: —
de bovenstad ten oosten , waarvan de Tempel en do burcht A n t o-
nia te gelijk het sieraad en de geduchtste sterkte van Jerusalem
uitmaakten , — de benedenstad op het door de Machabeeuwsche
Vorsten gedeeltelijk geslechte Acra; — Zion, de stad DAVIDS, al
waar eenmaal ook het paleis des Hoogepriesters en dat van HERO
DES stond , lag zuidwaarts. De geheele omvang der stad was van
een driedubbelen muur omgeven, ieder daarvan verdedigd door to
rens ten getale van negentig, waaronder by name die drie, welke
een geruimen tijd nog den val van Jerusalem overleefden: de Hip-
picus, de Phasaël, en de Mariamne (naar HERODES' vriend,
broeder, en ongelukkige gemalin dus genoemd).
Vijf maanden duurde het beleg. Na verloop der eerste waren de
Komcinsche benden, door bloedige gevechten, meester geworden van
den voorsten muur. Daarmede was de voorstad Bezetha ten noorden
in de macht van TITUS. Na vijf dagen opent ook een tweede muur
zich voor den Veldheer, die met twee duizend man door de bres
dringt en zich meester maakt van de nieuwe stad, het gedeelte waar
nijverheid en handel te Jerusalem hun middelpunt hadden.
Het tweede, het ontzettendste tijdvak der belegering neemt een
aanvang. Twee maanden lang (van het einde van April tot op de
intrede van July) bereiden de Romeinen hunne ontzachlijke belege-
ringswerken tegen de burcht Antonia, — die sterkte, van waar
vroeger een fiomeinsche Bevelhebber den Tempel en geheel de be
volking der stad overzag en in bedwang plach te houden, — Anto
nia, de sterke voormuur van den Tempel, gelijk de Tempel het
was van de stad.
Op nieuw stelt TITUS alle pogingen in het werk, om de Joden
58 JERUSALEM EN ROME.

tot overgave , te bewegen. Hy zendt JOSÉPHUS met voorstellen van

goedertierenheid; doch de Zeloten ontfangen hem met hoongelach
en steenworpen. Even weinig vermag op het gemoed der Joden een
afschuwelijke reeks van strafoefeningen , door TITUS bevolen op eenige
honderden van krijgsgevangenen in het gezicht der belegerden. Eer
lang behalen dezen een voordeel op den Bomein, dat aan de kan
sen des oorlogs eene geheel andere richting scheen te gaan geven ,
dan kort daarna de uitkomst besliste. Door eene soort van mijn ,
met veel beleid aangelegd, en eenen straks daarna gevolgden uitval
onder SIMON GIORAS zoon en JOHANNES van Giscala, gelukt het
den Joden de werken der belegeraars te vernielen, hun zelven eene
geduchte nederlaag toe te brengen.
Het is in dezen stand van zaken, dat in eenen krijgsraad van
leg^erhoofden het plan van TITUS eindelijk bovendreef, en tot de uit
voering daarvan besloten werd. Tusschen de drift dergenen, die tot
bestorming rieden, en de al te groote langzaamheid eener uithonge
ring door afsluiting, verkoos de Veldheer dezen middenweg: de
stad met eenen opgetrokken muur te omsingelen op kleinen afstand
van den laatsten of derden muur, die den Joden nog ter verdedi
ging overbleef. Die muur , voorzien van dertien wachttorens , een
werk in gewone tijden van drie maanden arbeids, stond door de
ongeloofelijke inspanning van het Romeinsche leger in drie dagen
daar. Zoo werd op hét onverwachtst het woord letterlijk vervuld,
dat door den Heer tot Jerusalem gesproken was (Luc. XIX: 43):
//Er zullen dagen over u komen , dat l uwe vijanden eene begraving
rondom u zullen opwerpen, en zullen u omsingelen en u van alle
zijden benaauwen." Onbeschrijflijk werd nu de nood. Het is in die
dagen van voorbeeldeloos jammer (krijg, dorst, hongersnood, en
burgertwist) , dat eene aanzienlijke vrouw , MARIA , de dochter van
ELEAZAR, haar eigen tweejarig kind in hare wanhoop slachtte en
verslond. Het is omstreeks dienzelfden tijd, dat een man, die half
waanzinnig dagelijks over Jerusalem in het openbaar het wee! uit
riep, ter dood getroffen werd door een vijandelijken steen, op den
dag, als hy by het wee over Jerusalem! het wee ook over zich
zelven had uitgesproken. Na ontzettende gevechten wordt eindelijk
ook Antonia veroverd en geslecht.

1 Gr. Il£pi/3aXoü<jw oi è%$poi aav ;£apaxa doi, xa'i Trepixux^w <twn GZ

xai <ruvs£ou<Ti' dl TravroOev,
 JEHUSALEM KV ROME. 59

Zegevierend staat TITUS met zijn leger voor Moria. Wederom laat
by den Joden genade bieden. Wederom antwoorden zy met hard
nekkige weigering. Op den tweeden Augustus, ten drie ure des na
middags, staan Home's geduchte krijgsmachines tegen de wallen van
den Tempel gericht. Zes dagen lang blijven zy onvermogend tegen
den ontembaren moed der verdedigers en de sterkte van den rots-
muur. Eindelijk wordt ook het Heiligdom vermeesterd. Trrus, in
een daags te voren gehouden krijgsraad besloten hebbende den Tem
pel te sparen, had zijnen soldaten strenge bevelen gegeven. Maar
in de felle woeling en verwarring van dien uitersten kamp werpt
een Eomeinsch krijgsknecht den brandenden fakkel in een der zij
vertrekken ten' noorden van het Heilige der heiligen. De brand is
weldra niet meer te blusschen.
De prophecyen des oordeels worden vervuld. Daar stond geschre
ven by den Propheet ': //Een volk der Vorsten, hetwelk komen zal,
zal de stad en het heiligdom verderven. En zijn einde zal zijn met
een overstroomenden vloed, en tot het einde toe zal er krijg zijn
en vastbeslotene verwoestingen. — Het slachtoffer en het spijsoffer
zullen ophouden, en over den grouwelijken vleugel zal een verwoes
ter zijn, ook tot de voleinding toe, die vastelijk besloten zijnde zal
uitgestort worden over den verwoesten." En op den veertienden
July des jaars 70 had het dagelijksche offer opgehouden in Israël.
Op den tweeden Augustus daaraanvolgende lag het heiligdom ver
brand en verwoest. Het was diezelfde negende der maand Ab , waarop
de eerste tempel door NEBUCADNEZAR was verwoest. Zes honderd
a«ht en zestig jaren later stond nu de gouden adelaar van Rome
aan de oostzijde van den Tempel geplant.
In dien alleruitersten nood verzochten eindelijk de belegerden om
een mondgesprek. Zy boden ontruiming der stad tegen vrijen aftocht
met vrouwen en kinderen. Maar op zijne beurt was thands de be
legeraar onverzettelijk. Nu wierpen zich de Joden in de koningsburcht ,
en verdedigden niet denzelfden wanhopigen moed de bovenstad,
waarmede zy voet voor voet de benedenstad aan den vijand hadden
betwist. Nieuwe inspanning en nieuwe gevoelige verliezen kostte ook
déze verovering den Roméinen. Op den achtsten September, in het
eind, ging de zon over Jerusalems ten eenenmale vermeesterde en
brandende gebouwen op. De voleinding was daar. Aan wraak, plon-

1 Dan. IX: 26, 27. verg. met Matth. XXIV: 15.

60 JEBUSALEM EN ROME.

dering en moorden , kruisigen van het overblijfsel der overwonnenen ,

werden nog geheele dagen gegeven. Na Jerusalem vielen verder on
derscheidene nog onveroverde vestingen, Herodion, Machaera, Ma-
sada , den Romeinen in handen , door de Joden tot het uiterste ver
dedigd, en niet overgegeven, maar na onderlingen vrijwilligen dood
slag, ledig van menschen aan den vijand overgelaten.
Als TITUS zijne zegepraal, staande op de puinhoopen der gevallene
stad, overzag, riep hy uit (het is wederom de pen van den oog-
en oorgetuige JOSEPHUS, die het vermeldt!): //Voorzeker is het een
God, die ons de overwinning geschonken heeft, en de Joden uit
deze door menschelijke kracht onoverwinbare sterkte verdreven!"
Elfmaal honderd duizend menschen (volgens dezelfde opgave) zijn
gedurende dezen verdelgingskrijg in onderscheidene gevechten , bele
geringen, bestormingen en executiën, van de zijde der overwonne
nen gebleven. (Ontzettend was ook het verlies der overwinnaars.)
De menigte der gevangenen, mannen, vrouwen en kinderen, die weg
gevoerd werden tot slavernij , of om by duizenden aan kruisen ge
hecht of aan de wilde dieren voorgeworpen te worden , was ontal-
lijk. Aan de overwinnende legioenen werd door den Veldheer uit
bundige lof toegebracht. Te Rome verordende de Senaat een plech-
tigen triumf '. Drie dagen vóór het einde des voor heel de wereld
en alle tijden merkwaardigen jaars 70 zag men Keizer VESPASIAAN
en zijnen zoon TITÜS gekleed in purper en bekranst met lauweren
de triumfpoort te Rome binnenrijden , omgeven van hunne fiere krijgs
lieden en van het jubelende volk , naar den tempel der Overwinning.
Onder de zegeteekenen , die den keizerlijken triumfwagen voorafgin
gen en volgden, zag men — nevens allerlei afbeeldingen der in
Galiléa en Judéa geleverde gevechten of behaalde overwinningen —
de heilige vaten des Jerusalemschen tempels, de gouden tafel, den
gouden kandelaar met zijne zeven armen, het Boek der Wet! Vast
geklonken aan de wagens der zegevierenden gingen daarneven de in
kracht en schoonheid uitgelezensten van Judéas jongelingschap, en
onder dezen SIMON GIORAS zoon, die straks onder het jubelgejuich
der menigte, naar aloude Romeinsche gewoonte, door bondelpijldra-
gers eerst gegeesseld, daarna op de Tarpejische rots ter dood ge
bracht wordt. JOHANNES van Giscala was tot eene eeuwigdurende ge
vangenschap veroordeeld.

Triumphus Judaïcus.
 JERUSALEM EN ROME. 61

Aan de afgodin der Vrede wijdde VESPASIANUS een tempel. Het

brons en het maxmer moesten den triumf over de gevallene koning
stad en haar heiligdom vereeuwigen. Wie kent niet den bestaanden
Romeinschen gedenkpenning , waarop Judéa als eene treurende vrouw ,
met het hoofd tegen den vaderlandschen palmboom leunende, en met
den harden Romeinschen krijgsman over haar, zit afgebeeld?
De gewijde vaten van den Jerusalemschen Tempel, in hot Heiden-
sche Rome nog lang bewaard gebleven, zijn by de latere lotgevallen
en veroveringen der Wereldstad sedert lang verloren gegaan. Maar
tot op dezen dag bestaat te Rome het overblijfsel van den marmeren
triumfboog, naar den naam des overwinnaars genoemd, en waarop
de afbeeldingen dier heilige overblijfsels aanschouwbaar zijn. Het
weidsche opschrift van het gedenkstuk verkondigt den nageslachten
de gedachtenis van den vreeslijken worstelstrijd tusschen Rome en
Jerusalem, — aan Christendom, Jodendom en wereld, de waarach
tigheid der gewijde Schriften van Oud en Nieuw Verbond , de streng
heid van Grods te voren aangekondigde oordeelen:
Ter eere van den Imperator TITUS -—- — die — het
volk der Joden heeft ten onder gebracht, en verdelgd
heeft de stad Jerusalem, door alle veldheeren, konin
gen, en volken vóór hom, of vruchteloos aangetast,
of ten eenenmale ongerept gelaten.
Nog heden ten dage, ja, onafgebroken sedert achttien eeuwen
gedenkt aan alle plaatsen zijner verstrooijing en ballingschap het
Joodsche volk den negenden dag der maand Ab , als den dag zoo
der eerste als der tweede verwoesting van zijne tempelstad en heilig
dom. Het is de treurige en rouwvolle Vastendag , de voornaamste
in rang na den grooten Verzoendag onder Israëls gewijde boeteda-
gen. Reeds den dag te voren onthoudt zich alsdan de naauwgezette
Israëliet van alle spijzen buiten het volstrekt noodzakelijke. Hy zit
neder op den grond en leest zijne gebeden, by een uitorst klein en
treurig waslichtje, zoowel te huis als in de Synagoge. Aldaar begint
dan de avonddienst met den 137sten Psalm: Aan de rivieren
van Babel, daar zaten wy en weenden. Trourpsalmen , boete
en klaagliederen wisselen elkander af den gantschen dag, — de
klaagliederen by name van Jeremia, den Propheet, van wien zoo
menige trek, reeds gezien by Jerusalems verstoring door de Babylo-
""ërs, op nieuw gevonden werd in die door den Romein '.
In de Spaansch-Portugeesche Synagogen worden, sedert der Joden
62 JERUSALEM EN ROME.

Hooren wy eene dier plaatsen uit den roerendsten van Israëls

aloude Godspropheten , welke op den vastendag van Ab in de Sy
nagoge der Joden herhaald wordt (Klaaglied IV) ; //Hoe is het goud
zoo verdonkerd? het goede fijne goud zoo veranderd? Hoe zijn de
steenen des heiligdoms vooraan op alle straten verworpen! De kos
telijke kinderen Sions tegen fijn goud geschat, hoe zijn zy nu gelijk
gerekend aan de aarden flesschen, het werk van de handen eens
pottenbakkers ! Zelfs laten de zeekalveren de borsten neder , zy zogen
hunne welpen : maar de dochter mijns volks is als eene wreede ge
worden , gelijk de struisen in de woestijn. De tong van het zoogkiml
kleeft aan zijn gehemelte van dorst ; de kinderkens eischen brood ;
er is niemand die het hun mededeelt. Die lekkernijen aten, ver
smachten nu op de straten; die in karmozijn opgetrokken zijn,
omhelzen den drek. En de ongerechtigheid der dochter mijns volks
is grooter dan de zonde van Sodom, die als in een oogenblik om
gekeerd werd , en geene handen hadden arbeid over haar. Hare byzon-
dersten waren reiner dan de sneeuw , zy waren witter dan melk ;
zy waren rooder van lichaam dan robijnen, gladder dan een saffier.
Maar nu is hunne gedaante verduisterd van zwartheid ; men kent
hen niet op de straten; hunne huid kleeft aan hunne beenderen.
Zy is verdord, zy is geworden als een hout. De verslagenen van
het zwaard zijn gelukkiger dan de verslagenen van den honger;
want die vlieten daar henen, als doorstoken zijnde, omdat er geene
vruchten der velden zijn. De handen der barmhartige vrou
wen hebben hare kinderen gekookt; zy zijn haar tot
spijs geworden, in de verbreking der dochter mijns
volks. De Heer heeft zijne grimmigheid volbracht. Hy heeft de hit-
tigheid Zijns toorns uitgestort; en Hy heeft te Sion een vuur aan
gestoken, hetwelk hare fondamenten verteerd heeft. De koningen
der aarde zouden het niet geloofd hebben, noch al de inwoners der
wereld, dat de tegenpartijder en vijand tot de poorten van Jerusa-
lem zouden ingaan. Het is van wege de zonden harer Propheten,
en de misdaden harer Priesteren, die in het midden van haar het
bloed der rechtvaardigen vergoten hebben. Zy zwerfden als blinden
verdrijving uit die landen , .de afdeelingen uit Jeremia gelezen met bijvoe
ging van de oude Joodsch-Spaansche vertaling, als om de gedachtenis der
verwoesting van Jerusalem door de wapenen van Rome te verbinden aan
die veertien honderd jaren latere verbanning van Juda uit dit hun tweede
vaderland , door Homes Inquisitie.
 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 63

op de straten, zy varen met bloed besmet, zoodat men niet kon

zijn, of men raakte hunne kleederen aan. Zy riepen tot hen: Wijkt!
een onreine! wijkt, wijkt! roert niet aan! Zekerlijk zy zijn wegge-
vlogen, ja weggezworven ; zy zeiden onder de Heidenen; zy zullnn
er niet langer wonen. Des Heeren aangezicht heeft ze verdeeld, Hij
zal ze voortaan niet meer aanzien: zy hebben het aangezicht dur
priesteren niet geëerd, zy hebben den ouden geene genade bewezen.
Nog bezweken onze oogen , ziende naar onze ijdele hulp ; wy gaap
ten met ons gapen op een volk, dat niet kon verlossen. Zy hebben
onze gangen nagespeurd, dat wy op onze straten niet gaan kon
den; ons einde is gekomen; onze dagen zijn vervuld, ja ons einde
is gekomen. Onze vervolgers zijn sneller geweest dan de arenden
des hemels; zy hebben ons op de bergen hittiglijk vervolgd, in de
woestijn hebben zy ons lagen gelegd. De adem onzer neuze, de ge
zalfde des Heeren is gevangen in hunne groeven , van welken wy
zeiden: Wy zullen onder zijne schaduw leven onder de Heidenen.
Wees vrolijk en verblijd u, gy dochter Edoms! die in het land Uz
woont! — Doch de beker zal ook tot u komen, Gy zult dronken
worden, en ontbloot worden. Uwe ongerechtigheid heeft een einde,
o gy dochter Zions! Hy zal u niet meer gevankelijk doen wegvoe
ren, — maar uwe ongerechtigheid, o gy dochter Edoms, zal Hy
bezoeken, Hy zal uwe zonden ontdekken."

Jerusalem was gevallen, — de voorzegging van Israëls verworpe

nen en< verhoogden , gekruisten en verheerlijkten Messias , aangaande
de Stad, haar heiligdom en hare inwoners, vervuld; — de prophe-
cyen der ellende evenwel daarmede nog niet uitgeput, het oordeel
nog niet voleindigd, de geschiedenis noch van Israël noch van Je-
rasalem besloten.
Ook van Jerusalem niet. De tempel was verbrand , de stad was
verwoest en van hare bewoners geledigd, de stad des grooten Ko-
mngs niet veel meer dan een puinhoop geworden. Maar ook die
puinhoopen hebben eene historie, eene geschiedenis door- en voort
gaande tot op deze ure; eene geschiedenis alzoo thands byna acht
tien honderd jaren oud. De voorzeggingen van Gods Woord strekken,
aich uit ook over die puinhoopen, die dorre beenderen, die eenmaal
weder zullen opleven. Jerusalem moest vertreden worden door de
Heidenen, TOT DAT de tijden der Heidenen zouden Vervuld zijn.
64 .IERUSALEM TOT OP DEZEN DAG.

Van dio vertreding achtereenvolgens door allerlei volken, Hcidensche,

Christelijke, Persische, Saraceensche , Egyptische, Frankische, Turk-
sche, vordert het onderwerp, dat wy ondernamen te behandelen,
thans nog een vluchtig overzicht. Het tijdvak , waarover dat over
zicht zich uitstrekt, neemt een aanvang met de dagen van TITUS,
straks van TRAJANUS en HADRIANUS, tot op die van MEHEMÏ.D-ALI
en ABDUL, en — in de onafzienbare rij der geslachten van het
nimmer uitgestorven Joodsche volk, — van de dagen van SIMON
GIORAS zoon en JOHANNES van Giscala tot die van Sir MOSES MON-
TEFIORE en van den Joodsch-Christelijken Eisschop ALEXANDER van
Jerusalem , in het midden des levens , der bewegingen , en der voor
bereidingen van onzen eigenen leeftijd.
De Joodsche nationaliteit scheen voor eeuwig geknakt en verloren ;
de hoop op herstel van nationale onafhankelijkheid en tempelheer-
lijkheid scheen in het bloed der honderdduizenden, die in den jon-
sten Joodschen oorlog bleven , gesmoord en te niet gedaan. Van
geene nieuwe beweging uit het midden van Israël scheen voor het
oppermachtige Rome iets verder te vreezen. En toch ! nog was de
kamp niet volstreden, nog sluimerden er krachten des opstands en
kiemen van een nieuwen worstelstrijd onder de menigte van Israëls
verstrooielingen in de drie werelddeelen alreeds zijner ballingschap.
In de nabyheid zelve van het toonccl des door TITUS voleindigden
oorlogs leefden en vertalrijkten zich binnen een menschenleeftijd
nieuwe menigten vijanden van Rome en zijne Keizers. Galiléa was
met den val van Jerusalem niet mede gevallen of ontzenuwd. Daar,
integendeel , werd Tiberias een soort van Jerusalem ; de aldaar ge
vestigde Synagoge en School, sedert de zegepraal van TITUS, een
middelpunt voor heel het Jodendom, waarop eerlang aller oogen ge
vestigd waren, eer nog dat AKIBA uit de rangen harer Leeraren
optrad om een nieuwen én laatsten opstand te bezielen. Wy zullen
zoo straks het deel van dien half historischen , half mythischen Babbi
aan den laatsten worstelstrijd tusschen Israël en Rome leeren ken
nen. Die worstelstrijd, — op Palestijnschen grond werd ook deze
beslist, schoon voorbereid en voorafgegaan door voorbeeldelooze be
wegingen over schier geheel de wereld, overal althands waar Jood
sche bevolkingen talrijk, machtig, bezield van nationale geestdrift,
verontwaardigd en wrokkende tegen den Romeinsch'en overwinnaar
of verdrukker, bestonden.
Wy gaven het reeds te kennen: nog waren de prophecyen over
 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 65

Jerusalem en over Judaas volksbestaan niet volledig vervuld gewor

den. Wel was, naar het woord van den Heer op den Olijfberg,
geen steen op den anderen gebleven van den Tempel en zijne prach
tige gebouwen '. Maar van Jerusalems stad bestond nog een over
blijfsel. Van de negentig torens, die vroeger hare muren bescherm
den, stonden, na de verwoesting, nog drie overeind: de Hipp i cus,
de Phasaël, de Mariamne. Deze drie waren het, die eerlang,
d. i. reeds kort na de dagen van VESPASIANUS en TJTUS, ten ver-
eenigingspunt voor het zijne vroegere verwachtingen nog niet afge
storven Israël strekten.
Nog meer: onder de oordeelen, die over het CHRISTUS verwerpend
volk , volgens dezelfde voorzeggingen des Heeren 2 , zouden komen ,
behoorde ook nog het verschijnen en geloof vinden van valsche Pro-
pheten en valsche CHBISTI. Dit verschijnsel nu had in de laatste
dagen en gedurende dien laatsten worstelstrijd van Jerusalem met
Rome eindelijk nog ontbroken. De opstand tegen NËRO en de FLA-
VIUSSËN was onder geene aanvoering van een zich noemenden Ko
ning of Messias van Israël geschied. Noch ELEAZAR, de zoon van
SIMON, noch JOHANNES van Giscala, noch SIMON GIORAS zoon, had
den op dien titel aanspraak gemaakt, of zich als zoodanig aan het
hoofd van opstand en verweering gesteld. En nu! juist dat karakter
van een opstand onder de aanvoering van een opgeworpen Messias
zoude, na verloop eener halve eeuw sints Jerusalems val, een an
dere, om zijne uitgebreidheid en beslissende gevolgen nog veel ont-
zachelijker, worstelstrijd tusschen Joden en Romeinen vertoonen.
Uit dien hoofde en uit dat oogpunt bepaaldelijk is de opstand
der Joden onder SIMEON , gezegd BAR COCHBA 3 , en zijnen mede
stander of Propheet, den reeds genoemden AKIBA, een hoog merk
waardig moment in de geschiedenis van der Joden nationalen
ondergang onder de regering der Romeinsche Keizers.
Het is een opmerkelijke byzonderheid, dat, terwijl wy van de
verstoring van Jerusalem en den val des Joodschen volks onder de
VESPASIANEN zoo zeer volledige berichten hebben door een ooggetuige
als wy in JOSEPHUS mogen bezitten , — de opstand onder BAR COCHBA,

1 Matth. XXIV: 1,2. * Matth. XXIV: 24. Joh. V: 43.

1 De sterrenzoon, met toespeling op de prophecy van 4 Mos. XXIV:
17. »Er zal een ster uit JACOB voortkomen." Later, na den ontzettend
teloorstellenden uitgang van den opstandskrijg , plegen de Joodsche Rabbij
nen hem gespet. Bar Coziba (Leugenzoon) te noemen.
5
66 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG.

hoe belangrijk ook zoowel in betrekking tot de geschiedenis der

Bomeinen als tot die der Joden, aan dergelijke welgeordende be
richten schier ten eenenmale gebrek heeft, en eerder als eene soort
van legende, dan als eene wezenlijke dien naam verdienende geschie
denis tot ons gekomen is. Een der naairwkeurigste onderzoekers van
dat merkwaardig oogenblik in de vroegste geschiedenis van het Jo
dendom na de verwerping van zijnen Messias, — de Deensche Bis
schop MUNTER ' heeft bij alle de belangvolle opgaven, die het hem
gelukt is daaromtrent te vergaderen, de menigvuldige leemten er
kend, die zonder veel hoop op aanvulling steeds te dezen aanzien
bestaan. De volgende byzonderheden intusschen schijnen aan geenen
redelijken twijfel onderworpen.
Reeds onder de regering van Keizer ULPIUS TRAJANUS (wiens
vader, als wy zagen, de VESPASIANEN als krijgsbevelhebber mede
verzeld heeft by de belegering van Jerusalem) openbaarden zich de
eerste schuddingen van een nieuwen opstand tegen Rome onder de
Joden. Het was in het jaar n. C. 115. De Keizer, overwinnaar
alom over de Asiatische bevolkingen, die hy in persoon met schit
terenden krijgsmoed en krijgskunde was gaan beoorlogen, — straks
meester geworden van de hoofdstad der Parthen, — eindelijk te
Babylon, als in navolging van ALEXANDER den Groote, van zijne
stoute en gelukkige krijgstochten uitrustende, — verneemt aldaar
de tijding van een algemeenen opstand der Joden langs geheel de
Asiatische en Afrikaansche kust der Middellandsche zee. Cyprus ,
Egypte, Cyrene stonden in lichtelaaie krijgsvlam. Door het zwaard
der Joden kwamen in laatstgenoemd gewest eene menigte van Grie
ken en Romeinen om, waarvan het (ook hier evenwel zeker overi
dreven) cijfer doet beven. Eerlang slaat de opstand over naar de
oevers van den Euphraat. In Mesopotamië (het land tusschen den
Euphraat en den Tiger) wordt een vereenigde beweging van Joden
en Parthen gevreesd. Werkelijk staan ook dezen dreigend op. TRA-
JANUS verlaat Babylon, en komt, na vernederende teloorstellingen
ondergaan te hebben, te Antiochië krank liggen, om straks op de
terugreize naar Rome te bezwijken. AELIUS HADRIANUS, zijn bloed
verwant en Spanjaart van geboorte als hy, volgt hem op. Het is in
de eerste jaren dezer regering, dat door een der grootste veldhee-
1 In zijn Jiulisi'hi: Krieg unter die Kaisern "Prajan nnd Hadrian , opge
dragen aan de Derde Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, A°
1821.
 JEBUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 67

ren in dienst der beide Keizers MARCIUS TURBO, aan den opstands-
krijg der Joden zoo in Azië als vroeger in Egypte een eind werd
gemaakt.
Die oorlog was slechts een voorspel geweest van den grooten op-
standskrijg in Palestina zelve, gevoerd in de laatste levensjaren van
Keizer HADRJAAN.
Het was nu ongeveer het jaar 132 of 133 n. C. , een weinig
minder dan twintig jaar na den door MARCICS TURBO bedwongenen
opstand, een weinig meer dan zestig sedert Jerusalems verwoesting.
Die nadering van het getal van zeventig, hetwelk na eene vroegere
verwoesting van den Tempel (door NEBUCADNEZAR) een zoo gezegend
getal van herstel geweest was, doet het lang gebroede plan in de
gemoederen rijpen. De oudsten onder Israël, die in hunne kindsch-
heid nog de heerlijkheid van den Tempel gezien hadden, vleiden
zich het nationaal herstel, den wederopbouw van stad en tempel,
nog te zullen beleven. Een tweederlei maatregel van HADRIANUS,
altijd tegen de Joden op zijne hoede en niet zonder grond wan
trouwend , wordt de vonk , die de opgeladen stof eerlang in vlammen
zal doen opgaan. Hy maakt van Jerusalem cene Romeinsche kolonie
met den nieuwen , dubbel heidenschen naam van Aelia Capitolina,
naar zijn eigen geslachtsnaam, naiir den naam van dien JUPITER,
die op het Capitool zijnen tempel had. Hy verbiedt den Joden de
besnijdenis. Omstreeks diezelfde tijden had de Keizer in persoon de
gewesten van Syrië en Egypte bezocht. Een diepe stilte heersehte in
Palestina gedurende dat bezoek. Maar naauwlijks heeft HADRIANUS
den rug gewend naar de verder gelegene provintiën van het Asiatisch
werelddeel, of met onbeschrijflijke woede barst achter hem de op
stand uit. Middenpunt der beweging en hoofdzetel van den aanvoer
der, BAR COCHBA, is Bether (Bethhoron, ten noordwesten van het
verwoeste Jerusalem). Daar vallen hem toe de vele duizenden Joden
van alle plaatsen, dio hem uitroepen als Vorst en Messias uit den
huize DAVIDS. Van daar breidt hy wijd en zijd, tot in Syrië toe,
zijne veroveringen uit, vervolgt de Christenen, die zich aan den op
stand weigeren aan te sluiten , verovert Jerusalem , en slaat aldaar
nmnt, of liever herstempelt Samaritaansche munten met zijnen naam
en den titel daarby van Nasi (Vorst) van Israël. Vier jaren
lang duurt de ontzettende guerilla-oorlog. De slachting van Romeinen
daarby moet voorbeeldeloos geweest zijn , te oordeelen naar de uit
drukkingen van sommigen hunner eigene Schrijvers, die dezen oorlog
5*
68 JERUSALKM TOT OP DEZEN DAG.

als een schudding van geheel de aarde beschrijven, ja zelfs

beweeren, dat de Keizer op dat tijdstip den gewonen vorm aan het
hoofd zijner krijgsberichten tot den Senaat te Rome achterliet: Ik
en het leger varen wel.
Op nieuw wordt Jerusalem door TITUS ANNIUS RUFUS ingenomen ;
later, niet minder dan vijftig sterke plaatsen en negen honderd
vijf en tachtig vlekken, waaronder Bether zelve, vermeesterd, eer
de oorlog door een laatste poging, waarby de Keizer, om dus te
zeggen, zijn geheele rijksmacht op het spel zet, wordt ten einde ge
bracht. Na ongehoorde inspanning en onbeschrijflijke verliezen wordt
dan nu eindelijk de oude en hardnekkige vijand verpletterd. Door
TITUS was slechts de hoofdstad vernield geworden, door HADRIANUS
werd geheel Palestina tot een woestijn gemaakt (a. 186) en de ver-
strooijing der Joden buiten hun land over geheel de aarde beslist.
BAR COCHBA verdween in den kolk van dezen laatsten worstelstrijd ,
het zij door de hand der Romeinen, het zij door die van zijn eigen
volk omgebracht. Te Bether zal nog zijn kleinzoon EOMULUS den
dood gevonden hebben. AKIBA werd gevangen en ter dood gebracht,
volgens de legende met een soort van ijzeren kam gemarteld en ver
scheurd.
Vijf "honderd tachtig duizend Joden zullen in dien vierjarigen
verdelgingskrijg zijn omgekomen. By duizenden werden de gevan
genen op de markten verkocht voor prijzen beneden dat van een
lastdier. Anderen vonden verre buiten hun vaderland eene betrek
kelijke rust en ballingschap; een aantal voegde zich by de in Spanje
reeds gevestigde Joodsche koloniën.
Aelia Capitolina werd voltooid. De berg Zion was binnen de
muren van dit verbeidende Jerusalem niet meer begrepen. Aan de
plaats, waar het huis van Jehova gestaan had, rees de tempel van
JUPÏTER CAPITOLINUS. Boven de Bethlehemsche poort' werd het beeld
eens zwijns geplaatst, het verfoeisel der Joden, het devies van Rome.
Op Golgotha werd een beeld van VENUS, te Bethlehem een tempel
voor ADONIS gesticht. Den Joden werd op lijfstraf verboden Aelia
te bewonen of te naderen. Eerst na twee honderd jaar werd het
verbod opgeheven, om de plaats, waar eens de Tempel stond, te
bezoeken anders dan op een éénigen dag van treuring in het jaar.
Slechts de besnijdenis bleef den Joden, sedert ANTONINUS, HADRI-
ANUS' opvolger, veroorloofd; alleenlijk niet van proselyten.
Zoo was Jerusalem een geheel Romeinsche stad geworden. De
 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 69

Joden stichten zich te Tiberias, by de opschrijving van de Mischnu

of mondelinge wet, een geheel nieuw middenpunt van nationaliteit
en Godsdienst. De Christenen troosten zich met het uitzien naar dat
nieuwe, dat hemelsche Jerusalem, in de Schriften van alle Israëls
Prophetcn, en die van JOHANNES den Propheet-Apostel, voorzegd. Het
Christendom van de Joden uitgegaan, verovert allengs geestelijk de
natie en de wereld, die hen stoflclijk te onder bracht. Eerlang is
te Aelia een Christen Bisschop gevestigd , die zich eerst langzaam
wederom Bisschop van Jerusalem waagt te noemen, en na de dagen
van Keizer CONSTANTIJN den titel en hot rechtsgebied van Patriarch
bezit. Een der Bisschoppen van Aelia leed den marteldood onder
Keizer DECIUS.
CONSTANTIJNS bekeering tot het Christendom had (hoe kon het
anders?) ook voor Aelia Capitolina beduidende gevolgen. Het werd
op nieuw in naam Jerusalem. Het werd van nu aan een Christelijk,
of liever een Catholisch Jerusalem. Te Bethlehem en op den Olijf-
berg stichtte HELENA, 's Keizers moeder, Christenkerken. De Jeru-
salemsche werd ingewijd door den Keizer zelven (a. 335) , terwijl
Bisschop EUSEBIUS van Cesaréa de redevoering deed by die gelegen
heid. Volgens latere Schrijvers zullen wel dertig kerken over de
oppervlakte van het Heilige Land gebouwd zijn door Keizerin HELT.NA.
Jerusalem wordt eene hoofdstad, deels van Christelijke vroomheid,
deels en veel meer nog van onchristelijk bijgeloof. Het vinden van
het graf des Heeren en van het kruishout (echt of vermeend) opende
van nu aan een ruime deur aan die heillooze reliquiëndienst, die
als een zwerm van sprinkhanen eerlang de zon des waarachtigen
Christendoms voor zoo veler oogen benevelde en verduisterde.
En straks had ook wederom Jerusalem haar deel in de verande
ring des tijds, zoo als zich die toonde onder JULIANUS, den tot
het Heidendom teruggevallen opvolger der CONSTANTIJNEN. Om door
het herbouwen van Jerusalems Tempel de uitgesprokene en reeds
vervulde prophecyen , ware het mogelijk , nog te logenstraffen , kwam
in die dagen een onnatuurlijk verbond tot stand tusschen den Hei-
denschen gekroonden Wijsgeer en het verstrooide volk der Joden,
dat even vóór JULIAANS regering een opstand beproefd had tot dat
zelfde einde.
Hetgeen op dit tijdstip getuigd werd, is een allermerkwaardigste
gebeurtenis, die, zoo zy eenigzins voor gezonde tegenspraak vatbaar
ware geweest, de ontkenning van de zijde der Joden tot op den
70 JEHUSALEM TOT OP DEZEN DAG.

huldigen dag wel niet zoude ontgaan hebben. Het is dat door AM-
MIANUS MARCELLINUS, een gelijktijdig Heidensch en van alle zijden
als onpartijdig erkend Schrijver ' , geboekte feit : dat onder de re
gering van JULIANUS de Joden, op 's Keizers gezag van alle kan
ten zamengekomen , reeds werkelijk de handen aan het werk gesla
gen hadden , om Jerusalems heiligdom te herstellen. Mannen , vrou
wen , kinderen , in feestkleederen , ruimden alreede met prachtig
versierde spaden en houweelen de ruïnen op , als ziet ! op eens on-
deraardsche vuurkloten, verzeld van aardschuddingen en wervelwin
den , den arbeid verstoorden 2 , waartoe eerlang door den spoedig
tusschengekomen dood van JULIANUS alle verdere poging voor altoos
verijdeld werd. JOST, een der nieuwste beschrijvers der Joodsche
Geschiedenis, alles wat by die verstoring plaats had op natuurlijke
wijze verklarende , erkent daardoor zelve het feit , als voor geen
tegenspraak vatbaar. Zoo bleef dan ook in dien tijd en op deze
wijze, de prophecy des oordeels ook nog na hare vervulling op in
drukmakende wijze gehandhaafd.
Na den dood van JULIANUS waren de Keizers van Rome weder
om, en sedert zonder tusschenpozing , belijders van het Christendom.
Jerusalem draagt ook van deze bedeeling eeuwenlang de teekenen
en overblijfselen. Zy wordt van nu aan meer en meer de stad der
groote bedevaarten zoo van Joden als van Christenen, en straks
ook van Mohammedanen. Een belangrijke en nu reeds vijftienhon
derdjarige geschiedenis is die der pelgrimaadjen naar het Heilige
Land, waartoe ook de vermaalde kruistochten behooren, die zelve
eigenlijk een soort- van gewapende bedevaarten mogen worden ge
noemd. Sints de vroegste tijden vestigden zich ten gevolge van dit
alles tallooze pelgrims, kloosterlingen, kluizenaars te Jerusalem. en
in de omgelegen streken. Men telde niet minder dan elf duizend
dergelijke bewoners in de cellen en rotsholen van het dal Kedron,
alwaar thans alleen blaauwe duiven nestelen. De dorrebeenderenver-
eering nam over de hand toe, en de verhuizingen naar de gewijde

1 Hij stierf a. 410.

1 De woorden van den Latijnschen Schrijver zijn deze: Gvm itaque rei
fortlter instaret Alypius^ juvaretque prorintiae rector, metuendi globi fla/m-
marum proper fundamenta crebris assultibus erumpentes fecêrelorum, exustis
aliqiwties operantibus inaccessum , liocque modo elemento destinafius repel-
lente cessavit inceptum.
 JERUSAI.EM TOT OP DEZEN DAG. 71

plaatsen vermenigvuldigden in zoo buitensporig eene mate , dat zy wer

den tegengegaan door mannen zelfs als GREGORIUS van Nyssa, BASILIUS, ja
HiERONYMUS, wiens beroemde vriendinnen PAULA. en MARCELLA te
Bethlehem een klooster stichtten en/ zich in die gewesten insgelijks
hadden nedergezet.
In de zesde eeuw, onder de regering van JUSTIN IANUS, deden
wederom de Joden te Jerusalem iets meer van zich hooren. In ver-
eeniging met de Samaritanen verwekten zy een geweldig oproer,
dat niet dan met ontzachelijke inspanning, en na aan vele duizen
den het leven te hebben gekost , een einde nam. Overigens was in
die dagen de pracht en rijkdom van praalgebouwen in geheel Pa
lestina tot een verbazende hoogte gestegen. Een nieuwe verwoesting
kwam eerlang over de stad in deze hare nieuwe gedaante.
Onder de regering van eenen opvolger van JUSTINIANUS , Kei
zer HERACLIUS (a. 614), viel CHOSROËS, de Koning dier Persen,
die sedert lang reeds de Parthen ook in hunne vijandschap tegen
het Romeinsche Rijk vervangen hadden, met een machtig leger
in Palestina. Onder wraakgejuich en wraakneming der Joden,
van ouds met Parth en Pers om den haat tegen Christenen en Ro
meinen bevriend, werd Jerusalem ingenomen. Negentig duizend
Christen inwoonders zullen by dien ramp het leven hebben verloren.
In 629 werd door HERACLIUS de heilige stad heroverd, het kruis
op 's Keizers schouders in hare Golgothakerk wedergebracht, de
Joden uit hare muren verbannen.
Een nieuwe storm tegen de Christenheid ook in Palestina was
intusschen opgestoken uit een geheel anderen hoek. Niet langen tijd
na Jerusalems herovering ontfing Keizer HERACLIUS den gezant van
een pas opgekomene, reeds geduchte wereldmacht. Het was die van
MOHAMMED, den Propheet des Islams. In diens betrekking tot Jo
dendom en Christendom lag uit den aart der zaak diepe eerbied
voor Jerusalem, die moeder der ook door hem hoog geëerde Israëls
Propheten, — die plaats van SALOMOOS tempel en het graf van
ISSA (JESUS). Zijne volgers noemden haar de edele, de heilige,
de gezegende, het huis des heiligdoms. Zy spreken van
een hemelsche reis, die aan MOHAMMED -derwaarts zou te beurt ge
vallen zijn. Van zijne Moskee te Medina zag de zoogenaamde Ko
ransnis naar Jerusalem uit. Maar de stad viel met geheel Palestina
eerst zijnen opvolgeren in handen. Ten jare 636 wapperde de witte
vaan van den opgeworpen Propheet voor de muren van Jerusalem,
72 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG.

en bestormde Kalif OMAR tien dagen lang de stad, door ARTABANUS

verdedigd, terwijl de Patriarch SOPHRONIUS do Christen inwoonders
ter mannelijke verdediging opwekte. By het verdrag, waarop de
stad ten laatste zich moest overgeven, bleef den Christenen het ver
blijf toegestaan, doch op vernederende voorwaarden. Op den berg
Moria stichtte nu OMAR eene Moskee; ja, het stond een oogen-
blik geschapen, dat Jerusalem de vaste zetel der Kalifen zou ge
worden zijn. Doch OMAR keerde eerlang terug naar Medina; Jeru
salem bleef de groote weduwstad voor Joden en Christenen.
De toestand van dezen was er dragelijk, zoo lang het rijk der
Kalifen onverdeeld stond. Doch straks viel dit rijk in het Oosten
tot twee groote afdeelingen uit een: dat van Bagdad en d*t van
Kaïro. Wederom stond Palestina met Syrië midden tusschen twee
geduchte machten in , eene Asiatische en eene Africaansche of Egyp
tische, als in de dagen van ouds.
Het jaar 799 zag een treffend schouwspel: KAREL den Groote
Koning, straks (a. 800) Keizer in het Christelijke Westen, —
HARUN AL RASCHID Kalif in het Mohammedaansche Oosten. De
Keizer zendt den Kalif een Israëliet, den in de geschiedenis dier
tijden meermalen genoemden ISAAC, ten gezant. AL UASCHID laat
CHARLEMAGNE den sleutel van het heilige Graf brengen. Sedert nemen
onder allerlei volken en volksstanden in Europa de pelgrimstochten
-wederom meer en meer toe naar Jerusalem, de stad, meer dan
ooit vroeger, aller volken, tot in het ver gelegen China bekend.
Geheel veranderd was de betrekking tusschen de Europeesche
Christenvolken en de Saraceensche Machten, toen zich het jaar d ui-
ze n d der Christelijke jaartelling vervulde. Op dat tijdstip, door
velen te gemoet gezien als dat van den laatsten werelddag, regeerde
in het Oosten HAKEM BIEMIIILLAH, de Nero der Arabieren, door
de Christenen, die hy even als de Joden op de gruwzaamste wijze
vervolgde, destijds hier en daar voor den Antichrist gehouden. Van
toen af begon zich eene stem in het Christelijk Europa te verheffen ,
om de heilige stad uit de handen der ongeloovigen te verlossen.
En als nu de beide zinkende rijken der Kalifen vervangen wer
den door de Sejdschuksche Turken tegen het laatst der elfde eeuw,
en de zwarte vaan van dien stam op de muren van Jerusalem ge
plant stond, op dat oogenblik was het dat de eerste heirlegers van
kruisvaarders optrokken naar het heilige land.
Het verhaal, door den vurigen kluizenaar en pelgrim PETEB, van
 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 73

Amiens in Europa gedaan en overal verspreid, van hetgeen hy zelve,

en duizenden als hy, in de Stad van het heilige graf getuigd en
ondervonden hadden, had heel de Christenheid in beweging en vlam
gezet. Het voorstel van Paus URBANUS den Tweede op de groote
vergaderingen van Piacenza en Clermont (a. 1095 en 1096) was
beantwoord geworden met den eenparigen kreet van : God wil
het, God wil het! Het besluit werd genomen door grooten en
kleinen, Vorsten, Edelen, Geestelijken, vrijen en onvrijen, om met
het teeken des kruises op den schouder, het heilige graf te gaan
bevrijden, de heilige stad te heroveren. Binnen den loop van twee
eeuwen werden negen kruistochten tegen den Mohammedaan van
Azië' en Africa volbracht , met weinig beduidende gevolgen voor het
Oosten, met zeer gewichtige voor het Westen.
Wy treden hier wel niet in eenige beschrijving of behandeling
der kruisvaarten. Herinnerd mag alleenlijk worden de optocht van
dat schitterend majestueuse krijgsheir, ten jare 1097 uit Europa
getrokken, waaraan de bloem van den hoogen en minderen adel
uit Trankrijk , Engeland , Italië , de Nederlanden , deel nam , en , aan
hun hoofd dien edelen der edelen , GODFRIED van Bouillon , die een
gouden kroon weigerde te dragen aan de plaats waar eenmaal zijn
Heer die van doornen gedragen had.
Ook de kruistochten doen het wederom uitkomen, wat invloed
door alle eeuwen heen en in allerlei richtingen en betrekkingen
Jerusalem ook nog na haren val, in dezen haren toestand van
ruïne en weduwschap, op het lot der wereld, op de vorming der
Christennatiën , heeft gehad. Die invloed komt zoo veel te sterker
uit by de vergelijking van hetgeen in het Oosten is overgebleven
van de kruistochten uit het Westen (eenige herinneringen, eenige
namen, eenige gebouwen of bouwvallen!) mot den ontzachelijken
schok ter ontwikkeling en vooruitgang, dien geheel de Europeesche
Christenheid ontfangen heeft, door die zelfde kruistochten, uit het
Oosten.
Het is sedert de nog steeds vermaarde Prijsverhandeling van HEEREN
over de gevolgen der kruistochten op het Europeesch Staats- , volks- en
handels-leven al meer en meer tegenover de veroordeelen van een
vroeger leeftijd duidelijk 'geworden, hoe veelsoortig, hoe belangrijk,
hoe uitgestrekt die gevolgen geweest zijn. Nieuw geopende wegen
en kanalen voor onderling verkeer en handel der volkeren, —
nieuwe kennis van landen, zeeën, kusten, — de horizon voor kun
74 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG.

sten en wetenschappen, voor menschelijke werkzaamheid en onder-

neemzucht verruimd, — rijke stof en opwekking tot historiebeschrij
ving gegeven, — behooren onder de merkwaardige verschijnselen,
die deze eeuwen kenmerken als een tijd van voorbereiding voor
nog grootere dingen: de herleving der letteren, de ontdekking eener
nieuwe wereld, het doorbreken der Hervorming. Onder die voorbe
reidingen tot een nieuwe orde van zaken in de Europeesche maat-
schappy mag men niet alleen de vrijwording der lijfeigenen, de
verheffing, bloei, en invloed van den derden stand en van de ste
den rangschikken, maar ook de ontwikkeling van hartverh effende
deugden by den adel. Een verschijnsel, van de kruistochten zoo niet
by uitsluiting afkomstig, toch grootelijks daarmede in verband
staande, is die hoog merkwaardige riddergeest der middeneeuwen,
eene vrucht van Noordsche mannenkracht , gestoofd in den gloed
eener Oostersche zon. De groote Ridderorden, waarin zich de geest
dier tijden byzonderst kenmerkt, zijn alle drie van de kruistocht
afkomstig , en hadden hunnen wieg in het Palestina dier dagen : de
orde van St. Jan van Jerusalem (later van Malta) , die der Tem-
pelheeren, en die der Duitsche Ridders. Ook het blazoen van den
Europeeschen adel is, indien al misschien iets of wat ouder dan de
kruistochten , toch door deze grootelijks gevormd en gekarakteriseerd ge
worden. Kruisen en leeuwen, die hoofdfiguren op de schilden
van zoovele oude geslachten , verklaren zich eigenaartigst uit die tijden.
Hoe het zij, op menig wapenschild van Edelen of Vorsten herinne
ren, voor het minst, de leeuwen aan het aloude stamteeken van
Juda, de Kruisen aan de nederbuiging van al wat groot en heer
lijk is in deze wereld voor het teeken des smaads van Hem, wiens
koninkrijk uit deze wereld niet was.
Wy zagen het reeds: op het oogenblik, waarop de heirlegers der
kruisvaarders uit Europa trokken naar het heilige land , stond de
zwarte vaan der Seldschuksche Turken op de muren van Jerusalem
geplant. De Egyptische Fatimiden heroverden de stad op de Turken
even voor dat zy door de kruisvaarders belegerd werd.
Het was een aanblik, die zelfs de hardste en gehardste gemoede
ren verbrak en in tranen deed smelten, die eerste aanblik van Je
rusalem van cp den zelfden Olijfberg, van waar eens CHRISTUS de
Heer den val van stad en tempel voorzegd heeft. De poëzy van
TASSO ' staat, hoe schitterend ook, eerder beneden het bloot pro-
1 (Jerusalemme Liberata, Cant. III. Str. 1—8.
 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 75

saïsche geschiedverhaal, waar beide ons den Christenridder loc mr n,

nedervallende in verrukking en verootmoediging by het gezicht van
die stad, (als JACOB DE VITRY haar noemt), vorstin der lan
den, erfgrond der Patriarchen, voedster der Prophe-
ten, moeder des geloofs, wieg des heils, van den Heer
verkoren en geheiligd, om dat aldaar zijne voeten
eenmaal staan zouden, — geëerd van de Engelen, van
alle natiën bezocht.
Jerusalem werd op den llden Juny des jaars 1097 door de kruis
vaarders stormenderhand vermeesterd ten drie ure namiddag.
Een koninkrijk van Jerusalem vestigt zich eerlang na den spoedig
gevolgden dood van GODFRIED. Doch ook dat koninkrijk, ingericht
naar het heerschende leenstelsel van dien tijd, was wél geene plant
geweest, geplant van den Heere. Nimmer bezat het eenig wezenlijk
leven, bloei of kracht. In 1187 viel de heilige stad wederom den
volgeren van MOHAMMED in handen ; om haar op dezen (destijds de
Kurden onder SOLIMAN, broeder van MALF.K-ADHEL) te heroveren,
werd de derde Kruistocht ondernomen, waaraan deel namen Keizer
FREDRIK BARBAROSSA (wien onder andere groote Leenmannen ver
gezelde Graaf FLORIS III van Holland) , PHILIPS AUGUSTUS , Koning
van Frankrijk, RICHABD LEEUWENHART van Engeland.
De uitkomsten beantwoordden aan de heldengrootheid dier Vor
sten weinig. In een volgende eeuw (a. 1228) stelde men zich groo
tere dingen voor van Keizer FREDRIK II van Hohenstaufen. Doch
by dezen was reeds alle vurigheid van geest en belangstelling in
Jerusalems bezit en in de zaak der kruisvaarten uitgedoofd. Als
punt van eer alleen verlangde hy de herovering , die hy dan ook ,
doch met de nietigste voorwaarden ter gunste der Christenen , ver-
treeg. Sints werd de stad door Saracenen en Christenen beurteling
genomen en hernomen; zy bleef eindelijk sedert a. 1243 in de
macht der eersten. De geestdrift van Europa voor deze zaak was
eerlang ten eenenmale uitgebluscht. Zelfs LODF.WIJK IX van Frank
rijk wees een hem aangeboden vrijgeleide naar Jerusalem van de
hand. En zelfs geenen PHILIPS den Goede van Bourgondië gelukte
iet den geest der kruistochten te doen herleven, als Constantinopel
in zijne dagen door de Turksche wapenen bedreigd werd.
De titel van Koning van Jerusalem zonder eenig wezenlijk recht
of bezit bleef verbonden aan de kroon van Sicilië , en ging vandaar door
erfrecht en huwelijken over op die van Oostenrijk en van Sardinië,
 v
76 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG.

En de kinderen des koninkrijks, de Joden? De kruisvaarders

plachten hunne tochten naar het heilige land als in te wijden met
een algemeenen Jodenmoord! By de vermeestering van Jerusalem
door de Christenen ontfingen ook zy een overvloedig deel aan de
uitmoording en plondering der bewoners.
Een der zonen van het zwervende Israël vond in deze zelfde tij
den op treffende wijze zijn einde op Jerusalems gewijden grond. Het
was de Dichter van een der roerendste treurliederen, die nog heden
ten dage in de Synagoge worden aangeheven op den negenden van
Ab. Kort na de herovering van Jerusalem door den Muselman tegen
het einde der twaalfde eeuw, begaf ook deze zich als pelgrim naar
het land zijner vaderen. Hy zag de eenzaamheid van den eenmaal
zoo rijk bevolkten grond, de dorheid van den eens zoo vruchtbaren
bodem, de barbaarschheid der bezitters van Israëls erfgoed. Hij na
dert de muren van Jerusalem. Hy verscheurt zijne kleederen, hy
legt zijn schoeisel af, hy vervolgt barrevoets zijnen weg. Hy heft
een dier treurzangen aan door hem zelven op Jerusalems ondergang
gedicht. Een Muselman te paard spreekt hem aan, maar ontfangt
van den in gepeins verzonken dichterlijken balling geen antwoord.
Daar valt de gewapende ruiter op den weerloozen pelgrim aan; daar
werpt zijn Arabisch ros den Israëlitischen voetganger omver, en
slaat hem dood onder zijne hoeven. JUDA HALLEVY op den bodem
zijner vaderen was gelijk die bodem zelve onder de voeten der Hei
denen vertreden en vertrapt.
Intusschen bleef Jerusalem voor Joden en Christenen van al
lerlei belijdenis, onder de Turksche heerschappy, in meerdere of
mindere mate van veiligheid, altijd toeganklijk. Haar karakter van
wereldstad behield zy door alle tijden heen, ook door de gebe
den in allerlei tongvallen , die op haren grond uit zoo onderscheidene
monden werden uitgesproken.
In 1516 werd Jerusalem door de Ottomannen onder SELIM I op
de Mamelukken, zijne vroegere bezitters, veroverd. Van toen at
maakte zy een deel uit van het Paschalik van Damascus.
Tusschen de jaren 1649 en 1666 hield zich te Jerusalem een op
geworpen Messias op, die onder de meest beruchten zijne plaats
heeft: SABBATAI ZEVI, wiens talrijke aanhang eerlang verstoof,
als hy zelve den Islam omhelsde en straks daarna den dood onder
ging-
En voorts, wat de Christenen aangaat, nog tot in den loop der
 JEHUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 77

achttiende eeuw werden in het geheim Europeesche Edellieden te

Jerusalem tot Bidders van het heilige graf geslagen.
De uiteinden dier zelfde eeuw zagen den tocht der Franschen naar
Egypte, zoo vruchtbaar eerlang in resultaten voor de kennis van
dat gewest, voor de wetenschap, ook by name die des Bijbels. NA
POLEON BONAPARTE liet op zijnen Palestijnschen tocht Jerusalem ter
zijde liggen in het jaar (1799), toen hy, naar Syrië getrokken, by
den Thabor de overwinning behaalde, te Nazareth het middagmaal
nam, maar straks voor St. Jean d'Acre (Ptolemaïs) het hoofd ge
stoten hebbende, naar Egypte terugtrok.
De negentiende eeuw bevat een nieuwe rij van reizigers naar het
Oosten, bezoekers van Jerusalem. CHATEAUBRIAND , na als Fransch
emigrant de onmetelijke bosschen van America doorkruist te hebben,
begeeft zich in 1806, na het nederleggen van zijn ampt onder Kei
zer NAPOLEON, wegens den moord van ENGHIEN, als een oud-rid
derlijke pelgrim naar de oevers van den Jordaan. Wat ook na hem
allerlei Reisbeschrijvers uitdrukken van hunne gewaarwordingen by
den eersten aanblik van Jerusalem, is weerklank van- of harmony
met de zijne, gelijk hy ze in zijn ReisverJuial van Parijs naar Jeru
zalem nederlegde: //Alle de herinneringen der Geschiedenis stonden
op eens voor my, van ABRAHAM af tot op GODFRIED VAN BOUIL-
K>ff, — met geheel de wereld, van gedaante veranderd sedert de
komst van den Zoon des Menschen, — en voorts van den Tempel
geen steen op den anderen."
Wat namen, sedert dien van OHATEAUBRIAND , wier vermaardheid
zich verbond aan een tocht naar dat oord , zoo vol van akoligheid
en van aantrekkingskracht ! uit Frankrijk POUJOULAT , LEON DE LA
BORDE, LAMARTINE; — uit Engeland, Schotland, America: ROBIN-
SON, KEITH, Lord LINDSAT, voorts Christenen uit de besnijdenis
als JOSEPH WOLF, de Zendelingen CALMAN en EWALD, RIDLEY HER-
SCHELL, wiens Bezoek aan zijn vaderland binnen en buiten Engeland
bekend is ; — uit Duitschland , VON SCHUBKRT , de even trouwe
waarnemer van den Bijbel en van de Natuur, van Gods woord en
Gods werken.
van een anderen Duitschen reiziger en wandelaar door Judéa en
Jerusalem, ERNST GUSTAV SCHULTZ, bezitten wy eene beschrijving
en de heilige "Weduwstad , toegelicht door eene kaart van KIEPEBÏ ,
die voor my ligt. Merkwaardig geheel, dat ons die kaart voor
°°gen stelt ! of liever , hoog treffende en , voor wie Gods woord kent ,
 78 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG.
diep harmonische verwarring! Allerlei tijden, allerlei volken, allerlei
Godsdiensten zijn op dat Plan van het Jerusalem, dat nog
heden op aarde bestaat, vertegenwoordigd. Hier hebben wy
een vierkant (Moria) met de Tempelbureht Antonia , den Tempel van
SALOMO, de Moskee van OMAR, — elders, de graven van JOSA-
PHAT, ABSALOM, JACOB , ZACHABIA , — hier Gethsemané , daar
het dal van Gehinnom , — ginds de legerplaatsen van TITDS en
POMPEJUS, elders die der Assyriërs onder SANHERIB, — daar,
wederom, de via dolorosa, en daarop aangeteekend het huis van
PONTIUS PILATUS, — elders, nevens elkander, het paleis van HE
RODES en Armenische kerken en kloosters, — een weinig meer zui
delijk , de grafkelder van DAVID en een niet meer bewoond Min-
derbroederklooster, — op een anderen plek der kaart wederom,
den berg der ergernis, — den muur van TITUS, — het graf van
ALEXANDER JANNÉus , — de grot van JEREMIA , — het Fransche Con
sulaat, — de Joodsche Synagoge, — het huis van den Engelsch-
Protenstantschen Bisschop en de Kerk, waarin de Anglicaansche
litanyen gelezen worden in het Hebreeuwsch ; — voorts , de stad
verdeeld in een Christenkwartier, een Turksch kwartier, en het (ook
hier geringste en onaanzienlijkste van allen!) Jodenkwartier ; — de
kinderen des koninkrijks nog steeds uitgeworpen als in de
duisternis!
Maar het zal niet altijd zoo zijn! Hoor, Israël! het woord van
uwe Godspropheten , en neem ter harte, gy, gantsche Christenheid!
de verklaring uws Heeren: //Jerusalem zal van de Heidenen ver
treden 'worden, TOT DAT de tijden der Heidenen zullen vervuld
zijn." (Luc. XXL : 24). En (Jes. LXII) : //Om Zions wil zal ik niet
zwijgen, en om Jerusalems wil zal ik niet stil zijn, tot dat hare
gerechtigheid voortkome als een glans , en haar heil als een fakkel ,
die brandt. En de Heidenen zullen uwe gerechtigheid zien, en alle
koningen uwe heerlijkheid; en gy zult met een nieuwen naam ge
noemd worden, welken des Heeren mond uitdrukkelijk noemen zal.
En gy zult eene sierlijke kroon zijn in de hand des Heeren, en
een koninklijke hoed in de hand uws Gods. Tot U zal niet meer
gezegd worden], de Verlatene, en tot uw land zal niet meer gezegd
worden, het Verwoeste! maar Gy zult genoemd worden, Mijn lust
is aan haar! en uw land, het getrouwde. Want de Heer heeft een
lust aan U, en uw land zal getrouwd worden. Want gelijk een
iongeling eene jonkvrouwe trouwt, alzoo zullen uwe kinderen U
 JERUSALEM TOT OP DEZEN DAG. 79

trouwen, en gelijk de bruidegom vrolijk is over de bruid, alzoo

zal uw God over U vrolijk zijn. O Jerusalem ! Ik heb wachters op
uwe muren besteld, die geduriglijk, al den dag en al den nacht,
niet zullen zwijgen.' O Gy , die des HEEREN doet gedenken , laat geen
stilzwijgen bij u lieden wezen. En zwijgt niet stil voor Hem, tot
dat Hy bevestige , en tot dat Hy Jerusalem stelle tot een lof op
aarde. De Heer heeft gezworen by Zijne rechterhand, en by den
arm Zijner sterkte : Indien ik uw koorn meer zal geven tot spijs
voor uwe vijanden, en indien de vreemden zullen drinken uwen
most, waaraan gy gearbeid hebt. Maar die het inzamelen, die zullen
het eten, en zy zullen den Heer prijzen, en die hem vergaderen,
die zullen hem drinken in de voorhoven Zijns heiligdoms. Gaat
door, gaat door, door de poorten, bereidt den weg des volks; ver
hoogt, verhoogt eene baan, ruimt de steenen weg, steekt eene ba
nier omhoog tot de volken! Ziet, de Heer heeft doen hooren, tot
aan het einde der aarde: Zegt der dochter van Zion: Zie, uw heil
komt! zie, Zijn loon is met Hem, en Zijn arbeidsloon is voor Zijn
aangezicht. En zy zullen hen noemen het heilige volk, de verlosten
des HEEREN, en Gy zult genoemd worden de Gezochte, de Stad
die niet verlaten is."
 TWEEDE BOEK.

De verwoesting van Jerusalem, de algeheele verstrooijing van het

volk der Joden waren volbracht. Het was eene ontzachelijke vervul
ling , tot in ver uitgestrekte gevolgen , van dat woord des Apostels : Z i e ,
de strengheid Gods over degenen die gevallen zijn.1
De strengheid van dat oordeel over het uitverkoren volk betoont zich
zelfs in de wijze, waarop de kamp op leven en dood tusschen Juda
en Rome door de opgevolgde nageslachten gewaardeerd is. De wanhopige
verdediging van Carthago, van Numantia, tegen datzelfde wereldverdruk
kend Rome vond by geschiedschrijvers van latere eeuwen voor het minst
nog medelijden en lof. Niet alzoo Jerusalem en het volk der Joden!
Wel wordt hier en daar door den krijgskundige de verdediging zoo
van de hoofdstad als van de vestingen, by name van Massada, tegen
de'Romeinen, van wege onovertroffen moed en beleid hoog geroemd 2;
wel moest, haars ondanks soms, de geschiedenis eenige hulde doen
aan den wederstand door het volk der Joden tot hunnen ondergang
toe geboden aan de overheersching van Rome 3. Maar spoedig zinkt
1 Rom. XI: 22.
ï »Le siége de Massada par les Romains (zegt de Ridder FOLARD, in
het Supplément on Dict. de CALMET, Comment. sur Polybe, Attaque et
défense des places, III. 63) est un des plus remarquables dont l'histoire
ancienne fasse mention. La force et la situation avantageuse de la place,
Ie courage et la vigoureuse défense des assiégés, la valeur et l'habileté du
général romain, tout cela joint ensemble produisit des travaux immenses
et qui ont peu d'exemples parmi les anciens. Les modernes, dans leurs
siéges les plus mémorables, c'est-a-dire, depuis Ie quatorzième siècle,
n'ent ont jamais produit ni irnaginé de pareus... La défense de Jotapata
et celle de Jerusalem est infuüment plus admirable; mais quant aux tra
vaux, je n'en remarque aucun qui puisse les surpasser, ni même les ega
ler; c'est Ie chef d'oeuvre de l'intelligence et de la patience romaine: il
ne l'est guère moins de l'habileté et du courage des Juifs. Ce sont des
désespérés; mais ces désespérés mettent en pratique toutes les finesses de
l'esprit et de l'art, pour vendre chèrement et glorieusement leur vie."
1 TACITUS, Hist. V. 10. Augebat iras gvod soli Judaei non cessissent.
 INLEIDING. 81

die afgedwongen erkenning wederom weg in den algemeenen haat

tegen het lijdend overblijfsel der overwonnenen. En wie der Christenen
zelfs, tot op dezen onzen tijd, gebruikte niet veel liever zijnen FLAVITJS
JOSEPHUS om den steen zoo veel te harder te werpen op het diep
vernederde volk, dan om daaruit iet het minste af te leiden, dat
hen in eenig opzicht belangwekkend, en tegenover menschen der ver
wondering waardig zou kunnen doen achten ? Over alles wat in Israël
nog eenigermate schitterend of aandoenlijk kon zijn, moest, als in
de heraldy over het blasoen van den bastaart, een streep getrokken
worden. Het was de strengheid van God over de schuldig gevallene
natie. Zy hebben gezondigd tegen Hem; ook dan wanneer zy zich
tegenover menschen op goed recht of heldenmoed mogen beroepen!
De onrechtvaardigheid der menschen voert ook hier de rechtvaardig
heid uit van God.
En ondertusschen , zonder hoofdstad, zonder tempel, zonder vader
land meer, bleef het volk der Joden ook na de beschrevene gebeur
tenissen een volk. Ook deze verwonderlijke uitkomst lag in den raad
van God in verband met een geheel andere toekomst. Zien wy, door
welke middelen dit wonderplan des Gods van Israël tot op dezen
dag zijne uitvoering had!

Hetgeen aan Israël , na zijne verbanning en verstroojing uit Pales

tina, zelfs reeds onder HADRIANUS niet had kunnen ontnomen wor
den, was in eene eerste plaats de besnijdenis. Ten allen tijde bleef
het Joodsche volk zijne kinderkens besnijden ten achtsten dage, en
alzoo de inzetting bewaren van hunne vaderen AUIUIIAM en ISAAC.
Discipelen voorts van MOSES, stamgenooten der Propheten, Psalmis
ten en gewijde Schrijvers, droegen zy overal en ten allen tijde over
geheel de aarde die Schriften met zich in de oorspronkelijke taal,
en leverden zy die aan elkander over van geslacht tot geslacht. Het
verlies tevens van hoofdstad en tempel trachtten zy al dadelijk na
Jerusalems verstroojing op meer dan ééne wijze als by gelijkenis te
vergoeden. In de kunstmatige stichting van een nieuw middelpunt
hunner nationaliteit, openbaarde zich vooral de volharding (al te
vaak tegen God en menschen hardnekkigheid!) van hun karakter,
zoowel als de aangeborene schranderheid van hun op alles gevatten geest.
Onmiddelijk na den triumf van TITUS had de groote vergadering
van Israëls Leeraars zich gevestigd in het Galileesche Tiberias. De
6
82 TIBERIAS.

School van Schriftgeleerden, aldaar gevestigd, bekleedde weldra de

plaats van den verwoesten tempel , tot aan de dagelijks verwachte
wederoprichting van het aloude en wezenlijke heiligdom. Van Tibe-
rias was eerlang dan ook de beruchte opstand van BAR-COCHBA en
AKIBA uitgegaan. Tiberias was een soort van Jerusalem geworden,
maar waarin, in plaats van het zichtbaar tempelgebouw van hout en
steen, eerlang begon gearbeid te worden aan het sedert zoo hoog
opgetrokken en eeuwen verdurend geheel van de Mischnah en van
den Talmud, de dusgenaamde mondelinge wet, op schrift gebracht ,
geordend , uitgebreid , uitgelegd , en tot een soort deels van Pandecten ,
deels van Encyclopedie, in den loop van eenige weinige eeuwen aan
gegroeid.
Wonderlijk en ontzettend verschijnsel ! Diezelfde overlevering der
Ouden, waartegen de Mond der waarheid in Israël zoo dikwerf ge
tuigd had , — die overlevering , waarmede sedert eeuwen reeds een
verbasterde Schrift- en Godgeleerdheid het eigen woord van God had
weten ijdel te maken , de prophecyen zoowel als de Wet te overnevelen ,
de vervulling van genen zoowel als den eisch van deze te doen mis
kennen , en den gekomenen CHRISTUS te doen verwerpen , — diezelfde
overlevering werd nu (en , van dat oogenblik af aan , stelselmatig)
de ondoordringbare verschansing, waarachter Israël tegen het geloof
in zijnen Heiland zich eeuwen lang zou verweeren. De mondelinge
wet, dat is, het geheel dier geboden, welke. MOSES, boven en be
halve de wetten opgenomen in den Pentateuchus , van God zal ontfangen
hebben, volgens de Joodsche Rabbijnen , gedurende de veertig dagen
van zijn verblijf op den berg , — die mondelinge wet , volgens dezelfde
Joodsche Leeraars , altijd sedert op gelijke wijze , dat is , by
monde, door MOSES aan JOSUA en aldus van geslacht tot geslacht
door een onafgebroken rij van heilige mannen en Schriftgeleerden
overgebracht , — werd nu , (gelijk door de Joden zelve erkend wordt)
tegen hare oorspronkelijke bestemming aan, op schrift gebracht.
Men vindt het eerste denkbeeld dier bewaring van de mondelinge
wet door beschrijving, bij sommigen toegeschreven reeds aan
R. AKIBA, den vermaarden medestander van BAR-COCHBA. De alge
meenste overlevering evenwel kent het' plan en zijne verwezenlijking
toe aan JUDA, de Heilige (Hakkadosch) of wel by uitnemendheid
de Rabbijn genaamd. Geboren onder de voor zijn volk zoo nood
lottige regering van Keizer HADRIAAN, bekleedde hij in Palestina
de waardigheid van N as si (Vorst), d. i. geestelijk Hoofd der Syna
 M1SCHNAH EN GEMAHA 83

gogen aldaar, en volbracht hy omstreeks het jaar 190 de verzame

ling der mondelinge geboden , Mischnah of Tweede wet geheeten , in
den vorm van zes Tractaten of Ordeningen, waarop de latere
Rabbijnen zich sedert in allerlei uitleggingen en uitbreidingen als uitge
put hebben. Ge mar a (volmaking) heet de opzameling dier verkla
ringen , welke , te zumen met den tekst zelven der Mischnah uitge
geven , de beide Talmuds vormden : den Jerusalemschen, die
tegen het einde der derde eeuw in Palestina, en den veel uitvoeriger
bewerkten (Talmud by uitnemendheid genaamden) Babyloni
sch en, die a° 500 door de Rabbijnenscholen in de landstreken van
Babylonië en Persië voleindigd werd.
Op deze wijze dan ontstond die reusachtige arbeid, dien wy boven
reeds als een soort van Chineeschen muur kenmerkten, het Joodsche
volk en zijne Godsdienst en menschelijk-Godsdienstige inzettingen
tegen alle invloeden van buiten verschansend. De geest en strekking
dier dus op schrift gebrachte wet van overlevering was en bleef geen
andere, dan welke zich allengs onder het Joodsche volk sedert den
wederkeer uit Babel ontwikkeld, en de secte der Phariseën gevormd
had. En, gelijk CHRISTUS zelve die menschelijke toevoegingen, von
den, en willekeurigheden streng veroordeeld had, zoo bleven zy ook,
door alle de latere eeuwen van het bestaan der Joodsche natie en
Godsdienst henen, het deksel, dat oogen en harten niet alleen voor
het Evangelie des Nieuwen , maar ook voor elke zuivere opvatting des
Ouden Testaments steeds meer en meer sloot en ontoegankelijk maakte.
Zich zelve boven het gegeven en geschreven Woord van God te stel
len , was van den beginne en in beginsel de strekking en aanmatiging
dier overleveringen en mondelijke inzettingon geweest. Geen wonder,
dat het in de bloemrijke taal ook der latere Rabbijnen aan geen
sterke uitdrukkingen ontbreekt, om (naar den zich nimmer verloo-
chenenden aart van menschelijke Godsdiensten) de voortreflijkheid van
dat overgeleverd menschenwoord boven het geschreven Gods
woord te roemen. De H. Schrift (dus b. v. luidt een dier Rabbijnsche
uitspraken) is by zuiver water te vergelijken , de Mischnah by wijn ,
de Gemara by zeer fijnen wijn.
De latere Joodsche Godsdienst is door het Talmudismus ten eenen-
male beheerscht geworden ; zy is in haren aart en wezen Phariseesch
gebleven. Het Sudduceïsmus als afzonderlijke en talrijke secte, gelijk
het in de Evangeliegescliiedenis nog voorkomt, versmolt na Jerusa-
leras ondergang ten eenenmale. Zijne enkele aanhangers, en even
6*
84 DE TALMUD.

zeer de Karaïten, die in later tijd zich op de Schrift des Ouden

Testament» onafhankelijk van alle overgeleverde uitlegging beriepen,
bleven onmachtig om dat Phariseesche Jodendom, hetwelk by Joden
en Christenen byna gelijkelijk voor het eenig wezenlijke Jodendom
gehouden werd , ter zijde te staan , veel min te ontwortelen. De Talmud
was voor de groote menigte der verstrooiden , met hunne Schriftge
leerden en Rabbijnen aan het hoofd, een evenzeer onafscheidbaar ,
ja hoofdzakelijk bestanddeel van geheel de Joodsche Godsdienst ge
worden , als voor den Roomschen Catholiek de Roomsche Kerk , hare
oppermacht en Paus, onafscheidbaar zijn van het Christendom.
Zoo had de Talmud met zijne overleveringen en vreemdsoortige
Godgeleerdheid de Heilige Schrift voor gantsch Israël als met een
ondoordringbare korst overdekt. En toch ! niet alles in dat wonder
bare boek is zoo geheel verwerpelijk. Als uitdrukking van geheel
den Joodschen geest, zoo als die bestond in de eerste eeuwen na
CHRISTUS, — als bewaarschrift van een menigte byzonderheden , die
licht verspreiden over Joodsche gebruiken, zeden, oudheden, maat-
schappelijkeu toestand, — is de Talmud een alleszins merkwaardig
gedenkteeken , opgericht door een even verwonderlijke als kleingeestige
vlijt. Gelijk geheel de toestand van het Joodsche volk buiten zijn
vaderland, vervreemd van zijnen Messias, en te gelijk aanhankelijk
en ongehoorzaam aan zijnen God, is ook de Talmud een chaos,
waarin de meest tegenstrijdige elementen naast elkander gevonden
worden. Het is een boek van onzin dikwerf, maar ook vaak van
diepen zin , — van belachelijke hairkloverijen en van scherpzinnig-
rechtsgeleerden geest; — vol van de meest dwaze vertellingen en
ongerijmde vonden , en tevens hier en daar van uitspraken , van spreek-
manicren , van gelijkenissen , die niettegenstaande [haren alles behalve
Oud- of Nieuw-Testamentischen vorm, toch meer dan eens aan die
der Heilige Schrift, ook die des Nieuwen Testaments, doen denken.
De Talmud is een mesthoop van nietigheden, doch waarin toch hier
en daar menige parel van Oostersche wijsheid te vinden is. He,t is
een gedenkteeken van schranderheid, van wetenschap, ja van genie
zelfs , ten koste gelegd aan nietswaardige kleinigheden. Is er ooit een
boek geweest, dat beide het karakter en den toestand van zijne
makers volkomen uitdrukte, het is de Talmud, tegenover den Bijbel
beschouwd: de Bijbel, het Boek der Boeken gegeven aan, gegeven
door het Israël Gods; de Talmud, het Boek te zaam gesteld door
het Israël der verstroojing , der ellende, des vervals.
 DE TALMUD, MASSORAH EN KABBALAH. 85

De Talmud intusschen is niet de eenige nationale arbeid, waarop

de Joden in hunne verstroojing zich beroemen , en waarmede zy de
eeuwen dier verstroojing doorwandeld hebben. Aan de beide zijden
van Mischnah en Talmud plaatsten zich van den beginne twee andere
overleveringswerken: de Massorah en de Kabbalah, de
Massorah, wier groote diensten aan de tekstkritiek des Ouden
Testaments in het zorgvuldig en naauwgezet overschrijven, vergelij
ken en bewaren der H. Schrift met hare onderscheidene klank-, zin-
en zangteekens, naauwelijks verduisterd worden noch door de klein
geestigheid , waarmede zy het getal van volzinnen , woorden en letters
in den Bijbel heeft opgeteld , noch door de willekeur , waarmede zy
groote waarde en beteekenis hecht aan de bepaling b. v. van een
grooter en kleiner letterkarakter of vvan eene meerdere of mindere
plaatsruimte tusschen de Hoofdstukken der Schrift ; — de Kabbalah ,
eene soort van Oostersch-theosophische wetenschap , die uit woorden ,
letters en cijfers der Schrift mystische vreemdheden of zelfs magische
krachten zich beroemt af te leiden; — ook deze een chaos van ver
gezochte ijdelheden, waaruit evenwel mede hier en daar een straal
van hoogere Bijbelsche, zelfs Nieuw-Testamentische waarheden door
breekt.

Het is dan in deze driedubbele wapenrusting, uit enkel overle

vering gesmeed, dat Israël de eeuwen zijner algeheele verstroojing
over de wereld inging, en zijne aloude nationaliteit tot in zijne
diepste vernedering en ellende handhaafde. De Joden hebben hunne
verstroojing, gelijk die reeds lang vóór den jongsten val van Jeru-
salem plaats had, drieledig onderscheiden; hunne Rabbijnen verstaan
door de ballingschap of gevangenschap van het Oosten
het overblijfsel der tien stammen, — door die van het Westen,
de Joden verspreid over de oppervlakte van geheel het Romeinsche
rijk, — door die van het latere Egypte, de Joden onder de
heerschappy der Ptolemeën , en bepaaldelijk de Joden van Alexandrië.
Hier, in eene beschouwing van de Joodsche verstroojing na Jeru-
salems ondergang komt slechts eene tweeledige vcrdeeling te pas:
de verspreiding en lotgevallen in het Oosten en in het Westen;
aan deze beide sluit zich van zelve de geschiedenis van het zwer
vende en lijdende Israël over alle de werelddeelen aan.
Beide in het Oosten en in het Westen (in Europa op een enkele
86 OOSTERSCHE EN WESTEHSCHE BALLINGSCHAP.

uitzondering na!) levert die geschiedenis een onafgebroken opvol

ging van jammer, vernedering, verbastering, en verval op. Men
stelle zich evenwel de ellende , ban en verachting over de Joden ge
komen, niet als een plotseling daargestelden toestand voor! Even
gelijk de geschiedenis ons de vervulling der prophecyen tegen de
groote wereldsteden, door God om hare zonden veroordeeld, niet
als op eens volbracht doet kennen, maar als ware het langzaam en
statig voortgaande tot op de diepste en volkomenste uitvoering toe
van het Goddelijk vonnis, alzoo is het ook met de prophecyen tegen
het wederspannig Israël gegaan. Om die zonden , — welke zy in hunne
dagelijksche gebeden zoo ruimschoots zelve erkennen en belijden , en
waarvan zy evenwel de zwaarste, de eenig beslissende voorbyzien: de
CHRiSTUS-moord-en-verwerping , — om die zonden is de vergelding niet
dan allengs en by toeneming, in de ontzachlijke , in de letterlijke
vervulling van het Woord des Heeren over Israël gekomen.

In het Romeinsche Keizerrijk was na de dagen der VESPASIANEN

en HADRIANEN de toestand der Joden een tijd lang niet slechts dra
gelijk, maar bloeiend. Tot op de bekeering en regering van CONSTAN-
TIJN vinden wy de Joden in geheel het Rijk over het algemeen meer
geëerd en bevoorrecht dan verdrukt en achteruitgezet. Men ziet hen
zoo op het volk als aan het hof meermalen beduidenden invloed oefe
nen , ten nadeele en ter verdrukking soms ook wel van het opkomende ,
by Jood en Heiden fel gehate Christendom. Keizer CARACALLA'S gun
steling was een Jood. ALEXANDER SEVERUS (de Keizer , wiens hei
ligdom aan allerlei godheden en groote mannen, ook ABRAHAM en
CHRISTUS! gewijd, bekend is) titelde zich nevens zijne andere waar
digheden ook Archisynagoog. Keizer DECIUS, een bloedig edict
uitvaardigende tegen de Christenen , beval de Proconsuls en Romeinsche
Priesters (Pontifices) de Synagogen der Joden te eerbiedigen. Men
wil zelfs , dat de vervolging der Christenen door Keizer VALERIANUS
den invloed van een Egyptischen Overste der Synagoge tot oorzaak
of aanleiding heeft gehad. Hoe dit zij , sedert de dagen van TITUS ,
TRAjAAN en HADRIAAN, was de stemming der Heidenen, by name
der wijsgeeren, jegens de Joden in het Romeinsche rijk merkelijk
veranderd. MOSES en zijne wetgeving vonden belangstelling en ver
eering by velen onder het zinkende en zich aan elke betere richting,
zoo mogelijk, gaarne vastklemmend Heidendom, — by mannen als
 DE JODEN I.f HET ROMEINSCHE KEIZERRIJK. 87

PLOTINUS, PORPHYRIUS, JAMBLICHUS. Gelijk ook van hunne zijde

vele Joden sedert lang niet afkeerig waren geweest van een bond
genootschap en zelfs ineensmelting hunner gewijde schriften met de
wijsbegeerte van PYTHAGORAS en PLAT^O, de poëzie van HOMERUS,
de overleveringen van HERQDOTUS. De haat der Heidenen tegen het
oude Israël scheen nu overgegaan by hen in een bestrijding van
het Christendom gemeenschaplijk met de ongeloovige Joden. Niet
vreemd alzoo, dat de Rabbijnen van die tijden met eenige ingeno
menheid gewag maken, en daarop naar hunne wijze van schriftver
klaring de woorden van DANIEL toepassen (XI : 34a) : //Als zy zullen
vallen, zullen zy met een kleine hulp geholpen worden." Geen
wonder, dat het den Joden, in hunne bitterheid tegen het Chris
tendom, eene soort van roem en vreugde was, dat, terwijl de dis
cipelen van JESUS zich vaak moesten schuil houden in onderaardsche
gangen , hunne Synagogen over geheel de uitgestrektheid van E d o m
bestonden en bloeiden, hunne scholen te Jamnia en te Tiberias,
onder het erkend bestier van een Patriarch uit hunnen stam, zich
uitbreidden in gezag en aanzien.

Alles veranderde eerlang van aanzicht en gedaante, toen de Kei

zers van Rome zich bogen voor het kruis, en het Romeinsche rijk
een Christenstaat werd. Het is van dien tijd af, dat de eerste
zichtbare vernedering en verdrukking der Joden tot een stellig blij-
venden, ja steeds verergerenden toestand wordt. Een tweede be
slissend of kenmerkend tijdpunt in hun zedelijk en staatkundig ver
val, was de intrede der eigenlijk gezegde middeneeuwen, dat is,
van dat tijdvak in de Europeesche geschiedenis, hetwelk onmidde-
lijk na den dood van CHARLEMAGNE aanvangt met de afzakking der
Noormannen in Europa. Dit tijdvak, eindigende met dat der ont
dekking van America, de regering van KAREL V en de Kerkher
vorming, was voor de Joden over geheel de wereld (het Spaansche
schiereiland alleen uitgezonderd) dat hunner diepste ellende, ver
drukking en verval. Gelijk, voorts, binnen de grenzen van het
Romeinsche rijk, en van daar over geheel het Westen, de eigenlijke
ellende der Joodsche verstroojing een aanvang neemt met den triumf
van het Christendom, alzoo in het Oosten met de opkomst en de
uitbreiding van den Islam in, de zesde en zevende eeuw.
Wonderlijk wederom was het verschijnsel! Uit datzelfde Jerusa
88 DE JODEN IN HET ROMEINSCHE KEIZERRIJK

lem, hetwelk de ijzeren wapenen van Bome verbrijzelden, was even

te voren dat Evangelie uitgegaan, hetwelk na weinige eeuwen Rome
zou innemen met zijne geestelijke wapenen. Een Dichter uit dat
tusschentijdvak beklaagde zich van wege den grooten invloed der
overwonnene Joden op de overwinnende Romeinen '. In hooger zin,
dan hy had kunnen bedoelen, overwon kort daarop het Evangelie,
van de Joden uitgegaan, de hoogten en sterkten van Rome.
Maar van dat oogenblik af dan ook veranderde de verhouding tus-
schen het Romeinsche volk en keizerrijk, de Christenen, en de aan
het Evangelie ongeloovige Joden, ten eenenmaal.
Met den val van Jerusalem en den ondergang der Joden als na
tie, was ook de laatste band verbroken geworden, die de Kerk
van CHRISTUS aan het volk, waarvan zy uitgegaan is, verbond. De
Joodsche Christenen waren tot eene onbeduidende secte geworden ,
of eerlang daarna versmolten in de Christenkerk , waarin van nu
aan de tijden der Heidenen begonnen waren te loopen. Scherp meer
en meer stond het Jodendom over tegen de Christenen en hunne
belijders; en groot was meermalen de vreugd niet alleen, maar ook
het deel der Joden aan de vervolgingen der Christenen door het
Romeinsche Heidendom geweest, — bitter en boos, by name, hun
gedrag by den marteldood van den grijzen POLYCARPUS onder Kei
zer MARCUS AURELIUS. De verhouding keerde, als wy zeiden, ten
eenenmale om sedert de bekeering van CONSTANTIJN en zijn huis
tot het Evangelie. Van nu aan werden de Joden meer bepaaldelijk
tot eene veroordeelde , achteruitgezette , vervolgde secte. Ook dit
evenwel niet op eens en als plotseling. De gelijkheid van rechten ,
die onder de Heidensche Keizers door de Joden met de overige
onderdanen van het Rijk genoten was, de bevoegdheid by name
tot krijgs- en burgerampten , werd door de Romeinsche Christenkei
zers allengs besnoeid, straks alleen tot lastposten (als bv. het decu-
rionaat) bepaald, en eerst later volstrektelijk afgeschaft. Strenger
vooral begonnen zy behandeld te worden na de flikkering van hoop,
die hun onder Keizer JULIAAN den Afvallige had toegelachen, zoo
van eene herstelling des Tempels te Jerusalem, als van achteruitzet
ting der verafschuwde Christelijke Godsdienst. Nog evenwel onder
Keizer THEODOSIUS in het laatst der vierde eeuw was hun toestand

Vicioresque suos natio victa premit.

Rimuus.
 SEDERT CONSTANTIJN. 89

in het Rijk zeer dragelijk, en werden in het Wetboek van den

kleinzoon van dien Vorst (Codex Theodosianus) hunne Patri
archen en Archisynagogen met vereerende titels (als Viri speet a-
tissimi, illustres, clarissimi) nog altijd onderscheiden. Aan
de Joden worden daarin ten aanzien van hunne gewoonten, fees
ten , sabbathsvieringen , alle vrijheid en veiligheid verzekerd , en
hunne Synagogen in bescherming genomen tegen ijveraars, die hier
en daar zoo in Asië als in Italië de bedehuizen der Joden aanvie
len en zochten te verbranden. Het bezit van grondeigendom en sla
ven blijft nog steeds in het Kijk aan de Joden toegestaan. Alleen
lijk worden meer en meer de Christenen tegen den omgang met
deze vijanden van het Evangelie gewaarschuwd, tegen alle uitbrei
ding van Joodsche gevoelens en Joodsche Synagogen behoed. Doch
de wetten konden niet verhinderen, dat de ijver van sommige Bis
schoppen de woede der scharen tegen het volk en geloof der Joden
het zij opzette, het zij verontschuldigde. Zelfs een man als de Bis
schop van Milaan, AMBROSIUS, had het den Keizer THEODOSIUS als
eene daad van ongerechtigheid kunnen toerekenen , dat hy eenige
Asiatische kerkhoofden en monniken veroordeeld had tot den we
deropbouw op eigen kosten, van eenige door hen verwoeste Syna
gogen!
De volgende (vijfde) eeuw was den Joden wederom steeds on
gunstiger. Het Romeinsche rijk was (sedert 395) in twee groote af-
deelingen gesplitst geworden: het Oostersche of Grieksche keizerrijk,
waarvan Constantinopel , het oude Byzantium, de hoofdstad was,
en het Westersche, waarvan Rome met Italië het middelpunt bleef.
In beide die afdeelingen verergerde steeds het lot en de behande
ling der Joden. De Christelijke Kerk, hare hoofden, hare menigten
vooral, hadden, indien al eenige gedachtenis van de Godsbelofte
eener aanstaande nationale bekeering van Israël behouden , in elk
geval de daarby gevoegde vermaning (Kom. XI: 28) aan de Chris
tenen uit de Heidenen: //Zy zijn beminden om der Vaderen wil!"
geheel uit het oog en hart verloren. Kerkvaders als AUGUSTINUS,
CHB.TSOSTOMUS , en HIF.EONYMUS maakten gebruik van het Oude Testa
ment, niet tot bewijs en staving van geloofs- en levensgeboden al
leen, maar ook tot harde toepassingen op het ongeloovige Jodendom.
Intusschen bleef de Kerk, gelijk de Koomsch-Catholieke ook nog he
den ten dage doet , byzonder voor hunne bekeering bidden. Ook
werd in die dagen nog veel oud-Israëls taal gewaardeerd, en tot
90 DE JODEN IN HET GRIEKSCIIE KEIZERRIJK.

het aanleeren daarvan de Joodsche ftabbijn door den Catholieken

Geestelijke gebruikt. In het Westen begon reeds onder HONORIUS,
den eersten Keizer van dat gedeelte des gesplitsten Roomschen rijks,
de wetgeving tegen Israël harder te worden. In diezelfde eeuw te
gelijk roemt de kerkgeschiedenis de bekeering van talrijke Joden,
op het eiland Minorca en op dat van Creta by name. Het jaar
471, hetwelk een einde maakte aan het oude of eerste Westersch-
Romeinsche rijk, bracht daardoor zelve de Joden eerlang in betrek
king met de volken van het Noorden, die Europa hadden begonnen
te overstroomen , hare bevolkingen als te ververschen, nieuwe Sta
ten voor eene reeks van tijden te vormen.

In het Oosten, d. i. in het Oostersch-Romeinsche keizerrijk, eer

lang het Grieksche of Byzantijnsche geheeten, werd de toestand
der Joden steeds ongunstiger. De eer, in het begin der vijfde eeuw
onder Keizer ARCADIUS aan de heilige mannen des Ouden Testaments
bewezen, deed hunne nakomelingen slechts weinig en kortstondig
baat. Keizer ARCADIUS namelijk had de overblijfselen (gelijk men
het er voor hield) van den Profeet SAMUEL uit Judea naar Thracië
doen overbrengen. Een feestvierende schaar zoo van Joden als Christenen
begeleidde den optocht allerwege. Te Constantinopel werd met groote
plechtigheid de asch van den Godsman in een gouden urn door het
Jodenkwartier gevoerd, alwaar de huizen te dier zake met bloem-
kransen feestelijk versierd waren. Aan de andere zijde was by de
rechtzinnigen het Jodendom wederom zoo veel te meer gehaat be
gonnen te worden om den invloed , dien men aan de Synagoge
toeschreef op NESTORIUS en zijne gevoelens. De regering en wetgeving
der Keizers JUSTINUS en JDSTINIANUS bepaalde voor altoos den toe
stand en het burgerlijke wezen der Joden in het Byzantijnsche kei
zerrijk. JUSTINUS (a°. 523) sloot Joden, Samaritanen, ketters en
Heidenen gelijkelijk uit van alle ampten en waardigheden. Onder
de regering van JUSTINIANUS werden harde wetten tegen de Joden
bevestigd en verzwaard. De Keizer , als beginsel aanemende dat de
burgerlijke rechten het uitsluitend eigendom zijn der belijders van
de rechtzinnige Kerk , sluit alzoo in zijn Wetboek (C o d e x) en Besluiten
(Novellae) de Joden daarvan ten stelligste uit. Al wat de feesten
der Christelijke kerk van de zijde der Joden slechts eenigzins zoude
kunnen verstoren, wordt hun streng verboden; de twisten met Chris
 DE JODEN IN HET GRIEKSCHE KEIZERRIJK. 91

tenen tot misdaad gerekend; op het maken van vrije mannen tot
proselyten de doodstraf gesteld. Zelfs het eigendomsrecht der Joden
wordt op velerlei wijzen beperkt, vooral ten aanzien van uiterste
wilsbepalingen. Streng bovenal is de Keizer tegen het gezag dier
voorschriften en overleveringen, die in hun geheel den Talmud
uitmaakten.
Geen wonder dat diezelfde regering, meer dan eenige andere,
uitbarstingen van op- en wederstand onder de Joden van het Kei
zerrijk zag, die tot de laatste stuiptrekkingen van eene Joodsche
nationale beweging aldaar kunnen gerekend worden. Reeds had zich
(a°. 530) een valsche Messias, met name JULIANUS, opgeworpen,
die na de demping van den door hem verwekten opstand onthoofd
werd. Eenige jaren later (a° 555) braken te Cesaréa geweldige op
roeren van vereenigde Joden en Samaritanen uit, die met grooto
inspanning bedwongen, door zware tuchtiging voor het vervolg zoo
goed als onmogelijk werden gemaakt. Te Constantinopel was (altijd
onder dezelfde regering van Keizer JUSTINIANUS) een geweldige gis
ting te weeg gebracht door het gezicht der toen nog aanwezige ge
heiligde tempelvaten, die eertijds door TITUS na Jerusalems val naar
Rome waren overgebracht , later door GENSERIK , den Vandaal ,
by de inneming van Rome vermeesterd en naar Africa gevoerd
(a° 455), nu eindelijk (a° 535) door BELISARIUS, JUSTINIANOS' beroem
den Krijgsoverste , naar de hoofdstad van het Grieksche keizerrijk
gezonden waren. Zoo hevig moet intusschen die opschudding geweest
zijn, dat de gewijde vaten uit Constantinopel naar Jerusalem ver
plaatst werden. De geheugenis dezer overblijfselen is sedert vergaan.
Na JUSTINIANUS werd de toestand der Joden in het Byzantijn-
sche rijk ten eenenmalc gedrukt, en staatkundig onbeduidend. Al
leenlijk in het voorvaderlijke Palestina, dat met Syrië tot deze
afdeeling van het Roomsche Keizerrijk behooren bleef, hielden de
Godgeleerde en Masorethische studiën der Joden in dat Tiberias
nog stand, van waar in het laatst der tweede eeuw de Mischnah
was uitgegaan. Evenwel ook aldaar was het overblijfsel van natio
nale heerlijkheid ontvallen. Sedert het jaar 429 had de waardigheid
van Patriarch ofNassi der Joodsche ballingschap in die streken
opgehouden te bestaan, en was alzoo de band der onderscheiden
Synagogen van het Romeinsche rijk in dat gedeelte van het Oosten
verbroken, — de studiën zelve grootelijks verbrokkeld geraakt. Vele
Joden, vooral dezulken die zich op Talmud en Godgeleerdheid
92 DE JODEN IN PERSIË EN BABYLONIË.

toelegden, verlieten Palestina en geheel het Byzantijnsche rijk voor

de hun zoo veel gunstiger en weldadiger gewesten van Persië en
Babylonië. Als in latere eeuwen (a° 1455) Constantinopel in de
handen der Turken gevallen was, week een gedeelte der in 1492
en 1495 uit het Spaansche Schiereiland verdrevene Joden naar die
aloude hoofdstad van het Oostersch-Romeinsche Keizerrijk, waarin
tot op dezen dag het getal hunner afstammelingen aanmerkelijk is.

In het Oosten , intusschen , buiten het grondgebied van het Grieksche

of Byzantijnsche Keizerrijk, was tot op de tijden der volkomen ze
gepraal van den Koran de staat der Joden, by vergelijking althands,
eerder bloeiend en voorspoedig, inzonderheid met betrekking tot
Godsdienst en Godgeleerdheid, maar ook ten aanzien van maat
schappelijk aanzien en zelfstandigheid. In verband met dien meerderen
voorspoed der Joodsche verstroojing , vooral in de deelen van Per
sië en Babylonië, staat de verhouding tusschen de scholen van
Pumbeditha en Nahardea in beide laatstgemelde gewesten tot die
van Palestina. Wy hebben zoo even den tijd des ondergangs van
het Pratriarchaat te Tiberias vermeld ten jare 429. Het gevolg
daarvan, de verhuizing van vele Palestijnsche geleerden en jonge
lieden naar de Babylonische en Persische scholen, bracht te weeg
die nadere en breedere bearbeiding van den Gemara, waarvan de
voltoojing den zoogenoemden Babylonischen Talmud daarstelde
(a° 500). Ook overleefde het Joodsche Patriarchaat in deze streken dat
van Palestina gedurende een tijdvak van niet minder dan zes eeuwen.
De eigenlijke titel van den Babylonischen Patriarch was die van
Resch-Glutha (Hoofd der Gevangenis). Van deze waardig
heid vindt men reeds sporen in de tweede eeuw na CHRISTUS. De
Resch-Glutha stond van den beginne ruim zoo zeer in burger
lijke als in Rabbinale of Godsdienstige betrekking tot de groote
Jodenbevolking waarover hy gesteld was; geplaatst, als hy stond,
tusschen de Synagogen en de wereldlijke Persische of Parthische
Overheid, (het ampt dagteekent van een tijd, toen de Parthen in
Persië heerschten, en duurde sedert voort onder de nieuwe Per
sische regering der Sassaniden, tot dat het onder de heerschappy
der Kalifen een eind nam). De levenswijze van het Hoofd der ge
vangenis was diensvolgens veel meer eene wereldlijke dan eene
geestelijke. Hy leefde naar Persische wijze als een soort van On
 DE JODEN IN PERSIË EN BABYLOMË. 93

derkoning , hebbende onder zich de Rabbijnen der byzondere Synagogen

als zoovele hem ondergeschikte Satrapen. Vooral na de voltoojing
van den Talmud door de Rabbijnen dier gewesten, verloor het ampt
meer en meer alle kerkelijke beteekenis, en stonden zelfs meermalen
zijne bezitters in meer of min vijandige richting tegen de Godge
leerden. Het werd zoowel van de Persische Koningen als later van
de Mohammedaansche Kalifen door de Joden voor eene somme
gelds gekocht, en bleef, volgens de overlevering, langen tijd, zoo
niet tot den einde toe (even als het zoo veel vroeger vergane Pa
triarchaat te Tiberias) in eene familie, behoorende tot het huis van
UAVID. De geheele waardigheid nam ongeveer het midden der elfde
eeuw een einde in den persoon van HISKIAH, wien de beruchte
Kalif BEAMRILLAH ter dood liet brengen. Sedert vindt men van het
ampt van Resch-Glutha in het Oosten nog slechts een enkel
zeer flaauw spoor in de twaalfde eeuw; in Spanje daarentegen,
nevens andere erfenissen van het Babylonische Jodendom, ook nog
in de middeneeuwen een Hoofd der gevangenschap, onder den
titel van Ra bbino-Mayor.
De groote massa der Joodsche bevolking in Persië en Babylonië
was meer dan waarschijnlijk aldaar afkomstig niet van de dagen
der tempelverwoesting door TITUS VESPASIANUS, maar van die der
Babylonische overvoering, zes eeuwen vroeger door NEBUCADNEZAR.
Ons bleek reeds in den loop van dit overzicht hoe talrijk de Jood
sche bevolking was , die de vrijheid , door CYRUS gegeven , om naar
Jerusalem terug te keeren tot en na den wederopbouw des Tempels
niet gebruikte. De groote menigte van diezelfde bevolking in het
Persische rijk (dat destijds ook het Babylonische omvatte) , onder
den ASSUERUS der Schrift (den XERXES der Grieksche historieschrij
vers) is openbaar uit het Boek van ESTHER. By deze met den loop
der eeuwen steeds meer uitgebreide kern zullen zich ongetwijfeld
reeds vóór de jongste verwoesting van Jerusalem, maar vooral na
dat tijdstip , nieuwe en [beduidende scharen van uitgewekenen aan
gesloten hebben. Wy deden reeds opmerken, hoe natuurlijk eene
gemeenschap van afkeer en haat tegen het oppermachtige en ver
drukkende Rome zich heeft kunnen en moeten vormen tusschen de
Joden en dat rijk der Parthen (ontstaan uit de verbrokkeling van
het rijk van ALEXANDER den Groote, a° 256 vóór Ch.) , hetwelk door
hun onverzoenlijke vijandschap den Romein zoo van het Keizerrijk
als van de laatste dagen der Republiek op zoo veel bloed en schande
94 DE JODEN IN PERSIË EN BABYLONIË.
vaak was komen te staan. Het Parthische rijk had (a° 230 na Ch.)
plaats gemaakt voor het Nieuw-Persische , als ARTAXERXES , een Pers ,
afkomstig van SASSAN (naar wien dit latere koninkrijk ook wel dat
der Sassaniden genaamd wordt), zich meester gemaakt had van
den troon van den laatsten der Parthische ARSACIDEN. Deze ARTA
XERXES (ARDSCHER BABEGAN), bekend in de geschiedenis van het
Romeinsche keizerrijk door zijnen hevigen kamp in Asië met ALEX-
ANDER SËVERUS, was de vader van SAPOR (SCHABUB), een nog
geduchter vijand van den Romeinschen naam. Beide deze Nieuw-Persi
sche Koningen worden gezegd de Joden in hun rijk grootelijks be
gunstigd te hebben. In hunne dagen wordt vooral ook van het
aanzien vari den Resch-Glutha hoog opgegeven. Doch het was
inzonderheid een drietal eeuwen later, dat de betrekking van ge
meenschappelijke vijandschap tusschen deze opvolgers der Parthen
en de in hun rijk woonachtige of in Palestina hun genegene en met
hen in verstandhouding staande Joden tegen het Oostersch-Roomsche
of Byzantijnsche rijk zich op beduidende wijze openbaarde. CHOSROËS
de Eerste, bygenaamd de Groote, die den Persischen troon beklom
in het vijfde jaar der regering van JUSTINIANUS (a° 531), werd
door het aanbod eener geduchte hulp van de nu vereenigde Joden
en Samaritanen bewogen den oorlog tegen het Byzantijnsche rijk
aan die zijde voort te zetten. Eene glansrijke overwinning der Ro-
meinsche wapenen deed de opgevatte hoop der Palestijners voor dien tijd
te loor gaan. CHOSROËS de Tweede (kleinzoon en opvolger des Grooten)
voerde met meer geluk tegen een opvolger van JUSTINIANUS, Keizer HERA-
CLIUS, den krijg. Als de vrucht van eenen veldtocht, waarby een
aantal van zes en twintig duizend Joden in zijne legers zal gediend
hebben, maakten wy reeds gewag van Jerusalems verovering (a° 625),'
gevolgd van hare herovering door denzelfden HERACLIUS vier jaren
later '. Sedert wordt in het Persische rijk, of in betrekking met
dat volk van geene verdere krijgsbewegingen der Joden gemeld. Later ,
als ook dat rijk in de macht der Kalifen gevallen was, ondervonden
de Joden beurteling gunst en ongunst by de nieuwe heerschers. De
voortduring der waardigheid van Hoofd der gevangenis tot vrij
ver onder de Mohammedaansche heerschappy zagen wy. By de
Abassiden stonden de Joodsche Geleerden meestal in hooge achting.
Van Kalif ALMANZOR was de lijfarts een Israëliet. Minder voor-

Bladz. 71 boven.
 DG JODEN IN ARABIË. 95

spoedig onder een lateren Vorst, werden de Joden wederom vooral

beschermd, gebruikt en verhoogd door HARUN AL RASCHID, den
waardigen tijdgenoot van KAREL den Groote, in de achtste eeuw.
Sedert wederom verduurden zy vervolgingen met afpersing van schat
tingen en boeten. Het verval der Kalifen bracht daarom nog geenc
voor de Joden gunstige verandering te weeg. Hunne tegenspoeden
namen veeleer zoo zeer toe in die streken, dat hunne vermaarde
Hoogescholen te Pumbeditha en Sora geheel te niet gingen , tusschen
de tiende en elfde eeuw, en de volgketen hunner Geleerden zich
van nu aan voortzette in Spanje. De bekende R. BENJAMIN van
Tudela in de twaalfde eeuw meldt nog wel van een dusgenaamd Hoofd
der gevangenis met een vrij schitterende omgeving te Bagdad onder
begunstiging van Kalif MOSTANGED ; doch zeker althans in de hierop
gevolgde eeuwen is van dergelijke heerlijkheid der Joden in het
Oosten geen spoor meer te vinden. Ook aldaar was voor dat volk
de tijd der groote verachting en verdrukking begonnen. Den grond
daartoe had de in Arabië opgekomen nieuwe Godsdienst van MO
HAMMED gelegd.

Het Arabische Schiereiland , waarvan het Noordelijke gedeelte

(Arabia Petréa) uit de dagen van Israëls tocht van Egypte naar
Canaan eene Bijbelsche beroemdheid bezit, werd sedert de zevende
eeuw na CH. wereldvermaard als het land, uit welks midden (Me
dina en Mecca in Woest-Arabië) , afstammelingen van ISMAÜL in
alle richtingen over de destijds bekende en beschaafde wereld zich
stortten , en een nieuwe soort van dweepende wereldverovering be
gonnen. Ook in dat land hebben, van vroege tijden aan, Israëlie
ten gewoond: zy zijn er tot op de tijden van MOHAMMED en zijne
opvolgers talrijk en veelszins machtig geweest.
Voor MOHAMMED waren de Arabieren een gantsch afgezonderd
volk gebleven , hetwelk veroveraars zelfs als een ALEXANDÏR de
Groote of het volk der Romeinen ter zijde lieten liggen op hunne
tochten , of niet dan met eenige onbeduidende schermutselingen be-
oorloogden. Zij waren verdeeld in twee groote afdeelingen , die der
Bedouïnen der woestijn onder hunne Sheiks en Emirs, — eigen
lijke Nomaden , zich byzonder roemende in de rechte lijn van ISMAËL ,
ABBAHAMS zoon uit HAGAU , af te stammen, — en die der stadbe
woners, van eeuwen her handelaren, reizende met talrijke karava
96 DE JODEN EN MOHAMMED.

nen tusschen Indië en Persië ter eener en de meer westelijke dee-

len van Asië ter anderer zijde. De bevolking van geheel het Schierei
land vond MOHAMMED by zijne opkomst verdeeld in Joden , Christenen ,
Persische zonaanbidders en een door sterrendienst verbasterd Ismaë-
litismus, oorspronkelijk afkomstig van de Godsdienst van ABRAHAM.
Joden waren aldaar gevestigd sedert eeuwen, zoo wel in Midden-
Arabië (alwaar wy ze in stammen verdeeld tot in de dagen van
MOHAMMED ontmoeten) , als vooral in het Zuidelijke of Gelukkig
Arabië, bepaaldelijk in Saba en Jemen. Wellicht zijn de eerste
Israëlitische inwoners van Arabië af te leiden van de dagen van
DAVID en SALOMO en de Arabische Koningin van Scheba. Talrijk,
vrij en machtig vinden wy in den voor-mohammedaanschen tijd de
Joden op het Schiereiland, straks nog altijd by de opkomst zelve
van den Stichter des Islams, in het bezit van steden, sterkten en
kasteelen , en alzoo een zeer beduidend bestanddeel der Arabische
bevolking in het geheel. De geschiedenis meldt zelfs (met groote
zekerheid, wat de zaak zelve betreft, ofschoon ten aanzien van by-
zonderheden niet zonder veel dat nog in het duistere ligt) van een
Joodsch koninkrijk en Joodsche koningen in Arabië. Omstreeks
honderd twintig jaren vóór de Christelijke tijdrekening (zeven eeu
wen alzoo vóór MOHAMMED) wordt als tijdgenoot van JOHANNES
HYRCANUS te Jerusalem, ABU CAAB ASAAD vermeld, een Jood het
zij dan van geboorte of door omhelzing van de Israëlitische Gods
dienst. Hy wordt de twee en dertigste koning der Joktaniden,
Sabeërs of Homeriten in Jemen genoemd. En dat nog in veel latere
tijden Joden in dat gedeelte van Arabië geregeerd hebben staat bo
ven allen twijfel vast. Ook de laatste koning van Jemen, DUNAAN
of DHU-NOWAS, in de zesde eeuw na CH. , was Jood.

Toen MOHAMMED, in het eerst nog slechts als Hervormer en

Dichter (ao 609—622), optrad, vond hy de Arabische Joden voor
het meest gunstig jegens hem gestemd. Uit de voornaamste stam
men van Joodsche Godsdienst en oorsprong, als die van Kazrady,
Al Aws, Koreidha en Al Nadir, die hunne afkomst rekenden van
HARUN IBN A M HAM (AARON den zone AMKAMs) , vielen sommigen
hem toe, welken hy deswege den eernaam van helpers gaf. Ten
gevalle zelfs der Joden van Medina heeft hy in zijne wetgeboden
menige wijziging gemaakt. Toch wilden zy eerlang in hem niet meer
 UK JODEN EN DE BELIJDERS VAN DEN ISLAM. 97

een Godsgezant erkenn.en, zoo omdat hy niet alle de Mosaïsche

geboden hield, als omdat hy niet van DAVID afstamde. Deze laatste
byzonderheid , indien zy mag geacht worden boven bedenking te
staan, zoude doen vermoeden, dat de Joden dier gewesten in MO
HAMMED een oogenblik den Messias hebben gezien of gehoopt. Straks
(a° 624) brak tusschen MOHAMMED met zijnen aanhang en de Joodsch
Arabische stammen het vuur des oorlogs uit. De Joodsche stam der
Beni Keinoeka wordt in een kasteel naby Medina door den
krijgshaftigen Propheet belegerd en ten onder gebracht. Hetzelfde
lot trof ze achtervolgens allen. De mannen werden door den Ver
overaar by menigten ter dood gebracht, de vrouwen en kinderen
als buit beschouwd. Een laatste veldtocht tegen de Joden eindigde
gelukkiger voor de wapenen dan voor den persoon van, den Pro
pheet. De sterke sloten der Joden van Cheibar, eenige dagreizen
ten Noord-Oosten van Medina, bezweken na hardnekkigen tegen
stand. Het slot Kamoess vooral was door een Joodsch Opperhoofd,
MAR i IA K geheeten, van hooge gestalte en groote dapperheid, lan
gen tijd 'verdedigd geworden. Hy viel in een tweegevecht met een
voornamen Muselman. Als daarop zijne nicht, ZKINAB, MOHAMMEDS
gevangene was geworden, zoo diende zy hem, ter wrake van haren
bloedverwant en in het geheel van haar volk , een vergif toe , dat
wel niet dadelijk zijn dood bewerkte, maar zijn gestel evenwel zoo
danig ondermijnde , dat hy vijf jaren later (a° 632) aan de gevol
gen daarvan zal overleden zijn.
Zoo waren dan nu de Arabische Joden van het joogenblik af,
dat zy zich tegen den opgeworpen Propheet uit ISMAEL verzet had
den , zeer byzonder het voorwerp zijner vijandschap geworden. O n-
geloovigen, moordenaars der Propheten, vervloekten
van God, vervalschers der Openbaring, zoo noemde van
toen af MOHAMMED hen in zijnen toorn , en in dien geest behan
delde hij hen. .Later hield, naar den aart van MOHAMMEDS wetge
ving op dat punt, de onmiddelijke vervolging zoo der Joden als der
Christenen op. Toch was van nu aan de betrekking tusschen Jood
en Muselman gevestigd. By wege van uitzondering hebben zekerlijk
Joden op onderscheidene tijden en plaatsen , bescherming , aanzien
zelfs gevonden by Muselmansche Vorsten. By het volk, was ook on
der het gebied der Halve Maan haat en minachting, als nooit te
voren aldus ondervonden in het Oosten, het deel van Israël ge
worden. Even als in het Christelijk Westen werd ook in het Mo
7
 98 DE JODEN EN DE BELIJDERS VAN DEN ISLAM.

hammedaansche Asië de Jood onderscheiden zelfs door een byzon-

dere hem opgelegde kleur of kleeding: de gele hoed hier, de
zwarte tulband daar.
En toch! ook de Islam was een spruit niet slechts des Ouden
Testaments in de verte, maar zeer onmiddelijk van het latere Jo
dendom geweest. Af te stammen , even als Israël , van ABRAHAM
stelde zich de Arabier, stelde zich zeer byzonder MOHAMMED en de
Mohammedaansche Saraceen tot hooge eere. Israëls propheten (JESUS
of ISSA zeer bepaaldelijk daaronder begrepen en boven allen geacht)
zijn ook in den Islam heilige Godsmannen ; Jcrusalem een heilige
stad (El Kods); Sinaï, een heilige plek; het dal van Josaphat, de
plaats alwaar JESUS, de Richter der volken (MOHAMMED ten byzit-
ter hebbende) op eenen steen , dien de Mohammedaansche inwoonder
u aanwijst, op den dag des oordeels zal gezeten zijn. Maar bepaal
delijk tot de Joodsche overleveringen, tot de Schriften der Babbij-
nen en tot den Talmud, is in deze laatste jaren eene naauwe be
trekking van afkomst in den Koran gevonden. By de kenlijke blijken
én van den beduidenden invloed der Bijbelsche Schriften op de
zamenstelling van den Koran én van de tastbare onwetendheid ten
aanzien van den inhoud des Bijbels zelve in dat zelfde vreemdsoor
tige voortbrengsel, heeft men de verhouding van MOHAMMEDS Gods
dienst tot Oud en Nieuw Testament op onderscheidene wijzen zoe
ken toe te lichten. Dat de Arabische krijgsman , (eerst Hervormer ,
later meer opzettelijk Godsdienststichter, eerst dichter, later dwee-
per), — geheel ongeletterd zijnde, geene onmiddelijke kennis van
de Gewijde Schriften zoo der Joden als der Christenen heeft kun
nen nemen, schijnt boven alle bedenking te staan. Men heeft diens-
volgens lang hetgeen er van wetenschap is in den Koran zoo om
trent de mannen van het Oude Testament als omtrent het leven
van den Zaligmaker , toegeschreven aan MOHAMMEDS omgang , by
name met Nestoriaansche Christenen. Een geheel nieuw licht intusschen
is sedert de laatste onderzoekingen over geheel de zaak opgegaan , door
het vestigen der aandacht op een man , die in eene levensgeschiedenis van
den Stichter des Islams alleszins op den voorgrond verdiende te staan.
WARAKA IBN NAUFAL was een bloedverwant van MOHAMMEDS eerste
huisvrouw CHADIDSCHA. Geboren Ismaëliet, maar van de afgodery
van zijn stam en tijdgenooten moede en wars geworden , had hy
eerst in den boezem van het Phariseesche Jodendom , later in dien
van het diep verbasterd Oostersch Christendom betere dingen voor
 DE JODEN EN DE BELIJDERS VAN DEN ISLAM. 99

zijne behoefte aan eene zuiverder Godsdienst een tijd lang gezocht.
Eindelijk sloot hy zich by den pas opgetreden MOHAMMED aan, en
oefende hy sedert een aanmerkelijken invloed op diens vorming.
Het is meer dan waarschijnlijk, dat door de gemeenzaamheid van
dezen WARAKA IBN NAUFAL met de Gewijde Schriften zoo der Jo
den als der Christenen , in het byzonder ook met de overleveringen
en Babbijnsche geleerdheid der Joden, vele dingen ter kennis van
MOHAMMED zullen gekomen zijn , die wy in meer- of mindere zui
verheid of verbastering terugvinden in den Koran. Inzonderheid heeft
men de Bijbelsche legenden, in dat Boek opgenomen, teruggevon
den in den Talmud en in de schriften der Joodsehe Wetuitleggers. De
Koran is tot op zekere hoogte een Arabisch-militaire Mischnah.
Wy werpen nog een enkelen blik op de Joden in het door den
Islam vermeesterde Asië, by name in het Arabische Schiereiland
zelve, sedert MOHAMMEDS opkomst en nieuwe Godsdienststiehting.
In het Mohammedaansche Oosten zoo wel als in het Christelijke
Westen bleef overal de Joodsehe bevolking talrijk te midden der
vernedering en, by wijlen, der verdrukking. Gelijk by menigen
Christenvorst in Europa, zoo vonden zy ook by meer dan éénen
Kalif en Sultan, onder anderen by den beroemden HARUN AL RA-
SCHID, bescherming en schitterende gunst. Ook op het gebied van
den Islam was het steeds meer bepaaldelijk de lagere volksklasse,
die den Joden de bitterste vijandschap toedroeg tot op dezen dag.
In Arabië, de bakermat der. Mohammedaansche Godsdienst, bleven
zy ook sedert, ofschoon dan in veel ongunstiger en merkelijk ver
nederden toestand, bestaan. Overal elders, hier en daar verspreid,
bleven zy in Zuidelijk Arabië , by name in Jemen , meer by elkan
der en van de overige bevolking afgezonderd. In de bergachtige
omstreken van Cheibar, ten Noord-Oosten van Medina, treft men,
volgens de berichten van reizigers, nog drie geheele Joodsehe stam
men aan, by de Mohammedaansche Arabieren, als natuurlijk, ge
haat, zoo dat de benaming van Beni Cheibar by dezen vooreen
schimpwoord geldt. Omdat deze Joden (wellicht blootelijk uit hoofde
der ligging midden in de woestijnen) ook met andere Joden geene
gemeenschap schenen te houden , hebben sommigen hen Karaiten gegist.

Buiten de grenzen van het oude Romeinsche of Byzantijnsche rijk

en buiten die der Mohammedaansche wereld hebben zich al vroeg
7*
100 JODEN OP DE KUST VAN MALABAR.

Joden tot in de verste en binnenste deelen van Asië bevonden. Op

de kust van Malabur zijn Joden gevonden ,- wier oude oirkonden de
aankomst van Israëlitische geslachten in die gewesten tot op de dagen
der verstoring van Jerusaleni door TITUS schenen terug te voeren.
Anderen verstaan de opgave liever van eene aankomst uit Persië
tijdens een aldaar opgekomene Jodenvervolging in de vijfde eeuw
der Christelijke jaartelling. De naam , die aan den aanvoerder dezer op
Malabar eerst aangekomene Joden gegeven wordt (R a b b a n a Joseph)
bevestigt het zoo even opgegevene jaartal; daar de Meestertitel in
den vorm: Rabbana by de Joden juist van dezelfde dagteekening
is. Hoe het zij , terwijl deze Oost-Indisehe Joden in donkerbruine
kleur en gestalte ajleszins den overigen inwoners des lands gelijk
zijn, zoo dragen zy van hunne Joodsche afkomst en Godsdienst de
onmiskenbare blijken in hunne gebruiken , gebeden , en gemeenschap
met de inzettingen van den Talmud. In het laatst der zeventiende
eeuw hebben deze Joden uit Cochin bepaaldelijk brieven gewisseld
met de Portugeesche Synagoge te Amsterdam. Ook daarin wordt onder
anderen melding gemaakt van een aantal achtereenvolgende Joodsche
Koningen, die in die gewesten over hen zullen geregeerd hebben,
doch waaronder naar alle waarschijnlijkheid wel niet anders dan
eene soort van Onderkoningen of 'Gouverneurs, met eigene wetten
en rechtsgebied, zal te verstaan zijn. Hetgeen boven allen twijfel ge
houden wordt, is dat ook in deze gewesten de bloei der Joden aan
merkelijk, en steden en sterkten in hun bezit zijn geweest. Later
hebben zich hoogst waarschijnlijk vele vluchtelingen uit Spanje onder
deze Indische Joden bevonden.

Berichten van Engelschen oorsprong maakten in de laatste jaren

ook nog van andere Joden gewag, sedert onheuchlijke tijden, zoo
het schijnt, in de nabyheid der Maratten gevestigd. Zy noemen zich
zelven Beni Israël (zonen Israëls) , terwijl zy van geenerlei be
trekking weten noch tot de Joden van Malabar noch tot die van
Arabië en Persië. In hunne gelaatstrekken zal, volgens deze opgave,
het Israëlitische type onmiskenbaar zijn en ze gemaklijk van Hin
does en Mohammedanen doen onderscheiden, schoon zy voor het
overige geene der Prophetische Schriften van het Oude Testament
bezitten, en van de geschiedenis van hun volk geene kennis dragen
sedert de wegvoering naar Babylon, gelijk zy dan ook noch het
 i

JODEN IN H1NDOSTAN. 101

Purimfeest noch de gedachtenis van de (tweede) tempelverwoesting

vieren. Men roemt voorts deze stammen byzonder wegens het deug
delijke van hun karakter, de voortreflijkheid van hunne geestver
mogens , en hunne uitnemende hoedanigheden in den krijg.

Men heeft eindelijk ook in het van alle volken streng afgezonderd
China eene Joodsche bevolking ontdekt. Sporen dier bevolking wer
den het eerst ten jare 1642 door de Jesuiten gevonden te Peking,
Nanking, en bepaaldelijk te Kae-fung-foo , hoofdstad der provintie
Ho-nan, op een afstand van omstreeks 150 mijlen van Peking. Latere
zendelingen (a° 1720) van hetzelfde Gezelschap, doch met het He-
breeuwsch beter bekend , gaven aan de eerste berichten meerder
bestemdheid. De uitkomsten, die onder anderen in Frankrijk een
voorwerp van naauwkeurig onderzoek (als van DE SACY in onze eeuw ,
van DE GUIGNES in de voorgaande), hebben uitgemaakt, kwamen
sedert neder op de volgende byzonderheden. Tusschen de tijden van
ESRA en die der tweede tempelverwoesting moeten Joden uit Persië
zich naar China begeven hebben en zich aldaar in vijf voorname
steden gevestigd hebben. De tijdsbepaling dier vestinging rechtvaardigt
zich onder anderen ook uit de byzonderheid , dat deze Chineesche
Joden wel kennis dragen van f.SRA, wien zy niet minder dan MOSES
in eere houden , terwijl zy intusschen van Talmudische of Phariseesche
Overleveringen niet schijnen af te weten. Hunne afkomst uit Persië
(waarschijnlijk over Chorasan en Samarkand) blijkt uit de Persische
overblijfselen, nog lang in de taal der Joden van China, zoo gemeld
wordt, behouden. De geheele bevolking van Joodschen oorsprong in
die gewesten wordt -by diezelfde opgaven terug gebracht tot zeven
stammen of familiën, waarvan de namen (SING-TSCHAO-TI , SING-
KAO-TI, SING-GNAITI , SING-KING-TI , SING-TSCHI-TI , SING-THSCHAN-TI ,
SING-LI-TI) gegist worden van die dor onderscheidene Keizers afkomstig
te zijn , onder welke op verschillende tijdspunten de even genoemde
afdeelingen achtervolgens in China zich zullen gevestigd hebben. Niet
later zeker dan het begin der tweede eeuw vóór CH. zal alzoo de
eerste vestiging van Joden in het Chineesche rijk te plaatsen zijn.
Voorts hebben zy met Mohammedanen en Christenen aldaar den
naam van Hwwy-Hwwy(Hoei-hoei) gemeen , doch met de karak
teristieke onderscheiding daarby van Taou-kinkeaou d. i. het
volk dat de zenuw afsnijdt (l Mos. XXXII: 32). Van de
102 DE JODEN IN CHINA.

Boeken van MOSES bezat de Synagoge bepaaldelijk te Ka e -f ung- f o o

een schoon geschreven exemplaar; daarnevens ook nog eene verzame
ling van uittreksels (eene soort van Haphtaroth) uit de Boeken van
JOSUA, de Bichteren, SAMUEL, de Koningen en de Propheten; voorts
die van ESTHER, NEHEMIA en andere historische; eindelijk ook nog
een Boek met uitleggingen en talrijke Exemplaren yan een Rituëel.
De besnijdenis, den Sabbath, het Paasch- en Loofhuttenfeest , den
dag der Groote Verzoening onderhielden zy naauwgezet. Den naam
van JEHOVAH spraken ook zy niet uit, maar stelden dien van HEER
daarvoor in de plaats. Van den naam en de geschiedenis van JESUS
droegen zy geene kennis. De opschriften in hunne Synagoge (waar
onder by name het: Hoor Israël, de Heer onze God is een
e enig God!) waren gesteld in het Hebreeuwsch en in het Chineesch.
Het Hebreeuwsch , hier en daar nog gebrekkig onder hen gekend ,
werd even gebrekkig van wege den Chineeschen tongval, die sommige
letters niet omvat, door deze Joden uitgesproken.
Ook werden onder hen niet slechts gevonden letterkundigen, ver
eerders van CONFUCIUS, maar ook, by de groote verdraagzaamheid
hun in die. landen verleend , Mandarijnen , van welke uitdrukkelijk
vermeld wordt een met name CHAO, die de Synagoge, als zy afge
brand was, op zijne kosten wederopbouwde.
De menigte der Chineesche Joden schijnt intusschen voor een aan
merkelijk deel in het Mohammedanismus te zijn ondergegaan. De
Jesuiten in het jaar 1723 uit China verdreven geworden zijnde, en
de berichten van die zijde aldus opgehouden hebbende, zoo heeft
men eerst in het jaar 1816 ten gevolge der nasporingen van Dr. MORRISON
weder iets van het volk dat de zenuw afsnijdt, in China
vernomen, en wel bepaaldelijk als nog steeds te Kae-fung-foo
bestaande. De opening van het Hemelsche rijk in deze jongste
tijden voor Engeland en de Europeesche wereld mag wellicht eerlang
op verdere nasporingen en ontdekkingen omtrent dit belangrijk onder
werp doen hopen. Hoe het zij , zoo veel is zeker , dat ook tot achter
den muur van China de Israëlitische balling in zijne Oostersche ver-
stroojing doordrong.
Wy wenden thands den blik naar der Joden Westersche ballingschap.

De bekeering der Keizers van het Romeinsche rijk tot het Chris
tendom had, als wy zagen, op den toestand der Joden aldaar be
 DE JODEN EN DE GOTHEN. 103

slissende gevolgen geluid tot hun nadeel. Wy weten die gevolgen in

het Oostersche of Byzantijnsche gedeelte van het Keizerrijk. In het
Westersche zoude de ongunstige werking, welke zich ten aanzien der
Joden onder Keizer HONORIUS reeds begon te openbaren, waarschijn
lijk even denzelfden voortgang gehad hebberi als in het Oosten, ware
niet door den ondergang van het Westersch-Bomeinsche rijk, tegen
de uiteinden der vijfde eeuw aan de verhouding tusschen de Joden
en hunne beheerschers voor eenen tijd een andere richting gegeven.
De Noordsche natiën, voor zoo ver en voor zoo lang zy meer het
Arianismus aankleefden, dan het Catholieke Christendom, toonden
zich in die eerste tijden minder streng jegens de Joodsche bevolkingen.
Inzonderheid was dit het geval met de Gothen. Als, in het laatst
der zoo even genoemde vijfde eeuw , de heerschappy der Oostergothen
onder hunnen Koning THEODERIK die van ODOACER en zijnen Herulen
in Italië en een groot gedeelte van het Westen vervangen had, zoo
hebben de Joden althands zich over den nieuwen Koning niet te be
klagen gehad. Ofschoon zijne zucht niet verbergende om hen tot het
Evangelie (immers zoo als hy het Evangelie begreep) bekeerd te zien ,
betuigde hy meer dan eens in zijne Besluiten en Verordeningen van
alle geweldige middelen tot dat einde een afkeer te hebben. Het zij
deze gevoelens onmiddelijk aan den Koning, of aan den invloed van
den vermaarden Staatsman CASSIODORUS op 's Konings gemoed zijn
toe te schrijven, zeker is het, dat onder die regering de rechtvaar-
•lighoid en zachtheid jegens de Joden voorbeeldig was. Aan die van
Genua inzonderheid schreef hy welwillend, om hen te handhaven
by het hun door de magistraten dier stad betwiste recht van hunne
Synagoge te herbouwen. Ook andere rechten en vrijheden verzekerde
hy hun aan diezelfde plaats, insgelijks te Milaan en te Rome, alwaar
hy met geen mindere onpartijdigheid ook de Samaritanen behandelde,
en het volk, dat in een. oproer de Synagoge der Joden verbrand had,
om deze geweldenary scherp bestrafte.
Geen wonder dat de Gothen alzoo in het Westen, evenzeer als
wy het van de Persen in het Oosten zagen, in de Joden van dien
tijd getrouwe bondgenooten tegen de Romeinen hadden; noch ook,
dat hun aartsvijand JUSTINIANUS, als hy (a°. 555) door zijnen be
roemden Generaal NARSES Italië aan de Oostergothen ontrukte, by
de Joodsche bevolking krachtigen tegenstand vond. Grootelijks onder
scheidde zich die bevolking , vooral ook by de verdediging van Napels ,
tegen de keizerlijke wapenen, gelijk dan ook, by de eindelijke ver
104 DE JODEN EJI DE FRANKEN.

meestering dier stad op de Oostergothen, de moedig gebodene wederstand

der Joden bloedig door de soldaten van NARSES gewroken werd , die
evenwel gezegd wordt later hunne dapperheid te hebben vereerd.
Maar ook de Westergothen stonden zy in het begin dier zelfde
eeuw (a° 508) by in de verdediging van Arles in Provence tegen
de Franken onder CLOVIS. Ook in Spanje waren de Westgothische
koningen den Joden niet ongunstig, tot dat omstreeks het jaar 600
Koning RECCARED, het Arianisme verlaten hebbende om zich by het
Catholijke geloof te voegen, een aanvang maakte met dat byzondere
stelsel van behandeling der Joden in het Schiereiland , hetwelk tot
op hunne eindelijke verbanning in het laatst der vijftiende eeuw,
gelijk ons later in byzonderheden blijken zal, heeft stand gehouden.
De verovering eerlang (a° 700) van schier geheel Spanje door de
Saracenen, gaf aan de verhouding der Joden tot de overige bevol
kingen aldaar een geheel nieuwe wending.

Minder gunstig dan de heerschappy der Gothen, toonde zich die

der Franken voor den Joodschen verstrooieling in de door hen over-
heerde landen sints CLOVIS. Althands het Merovingsche stamhuis
onderscheidde zich door harde maatregelen. Koning CHILDEBEBT
(a° 540) had den Joden reeds verboden op de straten van Parijs
te verschijnen gedurende de geheele week voor Paschen. In een
volgende eeuw sloot CLOTARIUS II den Joden den toegang tot elke
openbare, het zij burgerlijke of militaire, waardigheid of bediening.
Koning DAGOBERT, zoo sommigen willen op aanzoek van Keizer
HERACLIUS (a° 629), noodzaakte de Joden den doop te ontfangen ,
op straf van algeheele verbanning, waarvan intusschen al zeer spoe
dig de uitwerking te niet ging. Eerlang toch vinden wy de Joden,
vooral in Languedoc, bloeiend door handel (waaronder helaas! ook
de schandelijke slavenhandel) en in staat tot het uitrusten van vlo
ten. Reeds in diezelfde eeuw verkreeg hunne School te Lunel en
eene ter bevordering daarvan tot stand gebrachte inrichting meer
dan gewone vermaardheid.
Doch het is vooral onder het stamhuis der CAROLINGEN, dat wy,
by name in Frankrijk, de Joden der achtste en negende eeuw in
bloei en aanzien vinden, een aanzien zoo groot, dat zich de Catho
lijke Bisschoppen daarover meenden te moeten ontrusten, en ern
stig daartegen te waarschuwen.
 DE JODEN EN KABEL DE GROOTE. 105

Reeds had PEPLTN de Korte, zoon van KAREL MARTEL en vader

van KAREL den Groote (a° 751), den Joden in zijn rijk beduidende
voorrechten verleend , onder anderen het onbelemmerde recht van
grondbezit. Nog hooger steeg de welvaart en de invloed der Joden
in het Frankische rijk onder CHARLEMAGNE.
De groote en van alle zijden merkwaardige man, die zijnen tijd
op een zoo geheel eigene wijze onder velen gekarakteriseerd heeft,
verdient niet alleen als veroveraar, vorst en wetgever lof en bewon
dering by de nageslachten, maar ook veelzins waardeering en er
kentelijkheid om zijne handelingen en gehandhaafde beginselen met
betrekking tot Christendom, Kerk en Onderwijs. Het is zoo, hy
was overeenkomstig de eeuw, waarin hy leefde, een getrouw ver
eerder van de Roomsche Kerk , en heeft , in deze hoedanigheid , tot
de geestelijke macht en latere heerschappy, ook in het wereldlijke,
van den Bisschop van Bome niet weinig toegebracht. Toch was er
in het Catholijke geloof en den Catholijken ijver van KAREL den
Groote, hetgeen men een Protestantsch bestanddeel zoude mogen
noemen. Hiertoe betrekkelijk mag by name zijne zorg geacht worden
voor de bevordering zoo van hooger en lager onderwijs, als van de
uitgave, verspreiding en lezing der Heilige Schriften; maar boven
alles zijn krachtige tegenstand, onafhankelijk en zelfs in wederwil
van Rome, aan de ingedrongen beeldendienst geboden, die omstreeks
diezelfde tijden in het Oosten op een onchristelijk Concilie was
goedgekeurd '. Tegen de besluiten van dat Concilie zijn vooral door
de Carolingsche Vorsten, zoo in Duitschland als in Frankrijk ' te-
gen-Ccnciliën verwekt en in bescherming genomen. KAREL de Groote , -
inzonderheid, mag als een beslist bestrijder dier beeldendienst be
schouwd en in eere gehouden worden. Was het dit, door ons Pro
testantsch genoemd, in elk geval echt Christelijk beginsel, of was
het alleen de hem eigene ruimte van hart en onbekrompen staat
kunde, waardoor ook deze wijdberoemde Monarch zich tot het volk
der Joden voelde aangetrokken ? Hoe het zij , daar is onder de his
torieschrijvers maar ééne stem zoo over de welwillende wijsheid , waar
mede KAREL de Groote de Joden in zijne wijd uitgestrekte Staten behan-

1 Het tweede Niceesche Concilie, gehouden ac. 787.

1 Het merkwaardige Concilie te Parijs, gehouden a°. 824.
106 DE JODEN EN LODEWIJK DE VROOME.

delcle , als over den merkwaardigen toestand van vrijheid en voorspoed ,

die onder CHARLEMAWNE , en nog by toeneming onder zijnun zoon LODE
WIJK den Vroome hun deel was. Ook ann het hof en in staatszaken
werden zy onder deze beide regeringen meermalen geroepen. Algemeen
bekend is by name het gezantschap door CHARLEMAGNE toebetrouwd,
nevens de Graven LANFRED en SIGISMUND, aan den Israëliet ISAAC,
en zeer bepaaldelijk door dezen volvoerd aan het hof van Kalif HA-
RUN AL RASCHID (a° 797). Vier jaren verkeerde ISAAC te Bagdad
in deze hoedanigheid: na verloop van dien tijd keerde hy naar het
Westen terug met prachtige geschenken, waaronder een olifant en
een kostbaar uurwerk. Sedert vervulde dezelfde Israëlitische onder
daan des Keizers op nieuw een gezantschap aan het Persische hof.
Nog een andere Israëliet, die wegens koophandel meermalen Pales
tina en het Oosten bezocht, en van daar kostbare zeldzaamheden
medebracht, stond by hem in hooge gunst. Het mag zijn, dat CHAR-
LEMAGNE'S staatkunde by dezen blik naar het Oosten beduidende
plannen in den zin had tegen het Byzantijnsche Keizerrijk, en dat
hy geen geschikter middelaars tusschen het Christelijk Westen en
het Mohammedaansche Oosten tot dat einde begreep te kunnen ge
bruiken dan den zwervenden zoon en balling van Palestina! Doch
ook aldus mag men hulde doen aan den vrijen blik en de onbe
vooroordeelde keus van den allezins groothartigen Vorst.

Zijn zoon en opvolger LODEWIJK de Vroome, by minder genie

en grootheid van karakter, volgde evenwel met de eigen onbekrom-
penheid het voorbeeld zijns Vaders in velen , allerbyzonderst met
betrekking tot de Joden. Ook voor dezen Vorst was de innige ge
hechtheid aan Christendom en Catholijke Kerk geene rede of voor
wendsel om het oude, hoezeer dan ook nog in hun treurig onge
loof liggende volk van God te verdrukken of achter uit te zetten.
Zoo veel het belang van Christenheid en Kerk, en de bedeeling
dier eeuwen maar eenigzins toeliet, was hy den Joden in zijne wet
ten en handelingen buitengewoon, ja nog eenigermate sterker zelfs
dan zijn vader zich dit getoond had, genegen. Hy verleende hun
een ruimen toegang tot zijn hof, tot de openbare zaken, tot zijn
eigen persoon; een Jood, met name ZEDËKIAS (onder eene latere
regering in ongunst geraakt en ter dood gebracht) was zijn lijfarts.
Tegen mishandeling en onrechtvaardigheid handhaafde hy hen stand-
 DE JODEN EN LODEWUK DE VROOME. 107

vastig. Vrijheden en voorrechten van meer dan éénen aart verleendn

of waarborgde hy hun : bezit van eigen grond en slaven , vrijstelling
van de vuur- en waterproeven der Christenen van dat tijdvak , vrij
heid van de drukkende belastingen, bekend onder de namen van
Telonium (scheepstol) , Paraverdum (schatting tot afkoop van
het leveren van paarden voor de openbare wegen) , Mansionati-
cum (belasting tot den afkoop van de verplichting tot inkwartie
ring), en andere dergelijke barbaarsche benamingen van midden-
eeuwsche lasten meer. Alle deze vrijstellingen werden den Joden
door den Keizer en Koning verzekerd (a° 830) by een hoogst wel
willend Bevelschrift gericht aan twee Israëliten, genaamd DOMAT
BABBI en zijn kleinzoon SAMUEL. Meesters voorts voor een groot ge
deelte van den handel op den Levant en op Venetië, waren de Jo
den in diezelfde eeuw vooral in het Zuiden van Frankrijk ver
mogend en aanzienlijk. Te Narbonne bleef nog lang van de twee
eerste Overheidspersonen der stad een Israëliet altijd één. Om hun
nentwille werden de jaarmarkten, die op den Zaturdag plachten ge
houden te worden, door Keizerlijke Afgevaardigden verzet op an
dere dagen. Te Lyon, het middelpunt destijds van hunne werkzaam
heid en handel, bewoonden zy het beste gedeelte der stad en had
den daar eene schoone Synagoge. Te vergeefs klaagden en verzetten
zich tegen deze voorrechten en vrijheden, den Joden verleend, de
Kerkelijken in hunne Conciliën. Het mocht zelfs den Bisschop van
Lyon , AGOBARD , niet gelukken eenigen ingang ten hove te vinden
voor zijne sterk gekleurde bezwaren. Volgens hem zou het met den
invloed der Joden in het Rijk destijds reeds zoo ver gekomen zijn ,
. dat zy openlijk op eene voorliefde des Keizers voor hunne natie
roemden, ja dat sommige Christenen zelfs meer behagen zouden ge
vonden hebben in den omgang en het onderricht van de Joodsche
Rabbijnen, dan van de Catholijke Kerkvoogden. In oenen Brief van
even genoemden Bisschop nog voorhanden aan een Frankischen
Amptsbroeder , wordt zelfs de , in die dagen althands , hoogst be
vreemdende klacht geuit , dat //het volk ten platten lande de Joden
voor het eenige volk van God hield." In verband hiermede zullen
sommigen aan de Joden zelfs een beter geloof tlan het Catholijke
Christendom hebben toegeschreven. Men leest omstreeks dezelfde tij
den van een Diaken, BODO genaamd, die door besnijdenis tot het
Jodendom zal zijn overgegaan (a° 839).
108 DE JODEN EN DE NOORMANNEN.

•Een geheel anderen keer nam de zaak der Joden by het verval
van het Carolingsche stamhuis, dat na den dood van Keizer LODE-
WIJK den Vroome hand over hand toenam. De inval, verspreiding
en veroveringen der Noormannen, die in de laatste levensjaren van
CHARLEMAGNE Europa]; begonnen te overstroomen , waren deels de
oorzaak , deels het sein eener algeheele verandering over geheel de
oppervlakte van dit werelddeel. Door deze laatste en allerbeduidend-
ste volksverhuizing uit het Noorden ging bepaaldelijk in Duitschland
en Frankrijk , deels ook in Italië en Engeland , een vroegere staat
van zaken als in eene geduchte overstrooming onder. Een tijd van
barbaarschheid brak over geheel de Christenheid aan, die handel,
welvaart, koninklijke machten, geregeld verkeer der volken onder
ling, inwendige rust en orde binnenslands, schier overal voor een
tijd den ondergang berokkende. Te midden van dat in vele opzich
ten revolutionair en anarchiek tijdvak ontwikkelt en vormt zioh het
leenstelsel, die karakteristieke staatsvorm der middeneeuwen, waar
van de krachtige overblijfselen nog heden ten dage bestaan en , schoon
met steeds verminderenden invloed, blijven werken. Voor de Joden
was op nagenoeg geheel dat grondgebied de nieuwe staat van zaken
allernoodlottigst. Met de opkomst van de leentijden in Europa, die
van het stamhuis der CAPETS in Frankrijk , die van hot geslacht der
Normandyscho Hertogen op den Engelschen koningstroon, dagteekent
gelijktijdig het begin dier zeven eeuwen van allerdiepste verdruk
king en ontaarding, welke het oordeel over het verstrooide Israël
door de bitterste haat en verachting der volken als tot zijn hoogste
toppunt hebben gevoerd.
Geen grooter contrast fin der daad laat zich denken dan tusschen
den Noorman en den Jood sints den morgenstond der middeneeuwen.
In het geheel is opmerkelijk dat, by hunne algemeene verspreiding
over de aarde de Joden ten allen tijde nergens minder te huis be
vonden zijn (behoudens eenige weinige uitzonderingen) dan in de
Noordelijke deelen van Europa. Maar in het byzonder ten aanzien
van dien wereldberoemden stam der Noormannen, die in de negende
eeuw de Europeesche bevolking deels overheerschten deels als ver-
verschten, loopt het in het oog hoe zy in allerlei opzichten de tegen
voeters der Joden in de politieke wereld verdienen genoemd te
worden. Niet bloot toevallig was de tijd van hunne hoogste heer
lijkheid die der diepste vernedering van het Joodsehe volk in de
meeste deelen van Europa; en was, als in den regel, hetgeen den
 DE JODEN EN DE KRUISTOCHTEN. 109

Joden meest vijandig, by de Joden meest gehaat was, juist het

voorwerp by uitnemendheid van den eerbied en overgegevenheid der
Noormansche geslachten. Geene andere hadden zich zoo onvoorwaar
delijk (in Italië by name en in Engeland) aan de heerschappy van
het Pausdom en de afhankelijkheid van den Paus, ook in het we
reldlijke, onderworpen dan deze; en wy deden reeds opmerken in
welke evenredigheid de voortgang en ontwikkeling van het Catholijke
(straks geheel Pauselijke) Christendom met de verachting en ver-
achtering der Joden gestaan heeft. Tot een voorbeeld van het
opgemerkt verband tusschen Pausgezindheid en Jodenhaat in deze
middeneeuwen, zij het hier genoegzaam aan dien Koning JAN van
Engeland te herinneren, bijgenaamd zonder land, omdat hy zijn
geheele rijk wegschonk aan den Paus en het van dezen op nieuw
in leen ontfing. Het lijden der Joden byzonder onder de regering
van dien onwaardigen Vorst is uit historie- en romanschrijvers even
zeer bekend.

De tijden der hoogste machtverheffing van Rome en haren Paus

sedert GUEGORIUS VII in de elfde eeuw, loopen voor een gedeelte
gelijktijdig met die der kruistochten, in het laatst derzelfde eeuw
begonnen, en sedert gedurende een tijdvak van twee honderd
jaren meer dan zevenmaal uit Europa hervat. Zoo eenige handeling
der Christenen van onverantwoordelijken haat tegen het overblijfsel
van Israël getuigt, het zijn deze zelfde kruistochten. Om zich voor
te bereiden tot den tocht naar Israëls eigen Vaderland, om den
krijg ter verovering van Judaas aloude tempclstad en van het graf
van den Zaligmaker der wereld, den Koning der Joden,
als in te wijden, werd allereerst het zwaard in de Europeesche
landen getrokken tegen den weerloozen Jood. De dolle volkshoop die
onder den beruchten WALTER zonder have (eene even verachte
lijke als ellendige , eerlang omgekomene voorhoede van de schitterende
kruisvaart onder GODFRIED VAN BOUILLON) kenmerkte zijnen onhei-
ligen ijver het eerst door de schroomelijke mishandeling en vermoording
der Joden van Trier. De Bisschop dier stad weigerde dezen onge-
lukkigen alle bescherming , maar maakte veeleer van de omstandigheid
gebruik om aan sommigen der zwaar vervolgden den doop op te drin
gen. De radeloosheid der overigen by de ontzettende verdrukking
en kwellingen hun aldaar aangedaan , rees zoo hoog , dat de mannen
110 DE JODEN EN DE ABT
•

hunne kinderen en zich zelven met eigen handen ombrachten, de

vrouwen zich nederstortten van de bruggen in de rivier. Van Trier
sloeg de vlam over naar Keulen, Mentz, Worms, Spiers, alwaar
de Joden hier en daar zich wanhopig verdedigden en hun leven
duur verkochten. Niet minder dan aan de oevers van den Rijn
woedde in die zelfde dagen de vervolging in de landen en steden
aan den Donau gelegen. De oude berichten spreken van eene slachting
in Beijeren van niet minder dan 12000 Joden. In het geheel gaf
de tijd der kruisvaart aan de volgende eeuwen beide het voorbeeld
en het sein tot de afgrijselijkste vermoording en lichamelijke kwel
ling der Joden. Dus (onder vele voorbeelden) werden zy op een
vermoeden van toovery ten j are 1188 te Londen, by gelegenheid
der krooning van Koning RICHARD Leeuwenhart, twee jaren later
te York, snood mishandeld en by menigten vermoord. Te Parijs, in
Touraine, Anjou, Portiers, Maine, werden omstreeks die zelfde
tijden de Joden by honderden , in het jaar 1328 in Navarre by
duizenden omgebracht, of wel hier en daar op valsche beschuldigin
gen van de bronnen vergiftigd te hebben , uitgeplunderd , mishandeld ,
verdreven.

Te midden van alle die schreeuwende ongerechtigheden en on

christelijke, hemeltergende verdrukkingen, doet het goed hier en
daar nog in de geschiedenis een enkele stem van afkeer van deze
gruwelen, ja van Evangelische welwillendheid jegens de voorwerpen
dier snoodheden, te vernemen. Het is niet meer dan rechtvaardig
hier te erkennen, dat zoodanige eene meer menschelijke en Evan
gelische stem meer dan eens ook door Bisschoppen van Rome werd
geuit. GREGORIUS de Negende (a° 1240), INNOCENTIUS de Vierde
(a° 1250), worden vermeld als voorspraken der Joden in die da
gen, by Vorsten en Volken. Niemand is er intusschen, die zich
zoo stellig en rechtvaardig, beide in geloovigen en menschlievenden
zin, op dat punt verklaard heeft, als de vermaarde BBRNARDUS,
Abt van Clairvaux in Frankrijk. Deze voortreflijke man, die om de
uitnemendheid zoo van zijn Christelijk leven als van zijne zalving
volle schriften de laatste der kerkvaders genoemd wordt,
oefende door zijn overal geëerbiedigd karakter in die dagen (de
twaalfde eeuw) een overwegenden invloed zoo op de Christelijke
Kerk als op de wereldlijke Machten in Europa. Aan dezen invloed
 BEBNARD VAN CLA1HVAUX. 111

is grootelijks te wijten geweest het uitschrijven vnn dien tweeden

kruistocht naar het Heilige Land (a° 1146), waaraan zoo wel Kei
zer KOENRAAD III, van Duitschland, als Koning LODEWHK VII
yan Frankrijk deel namen. En wederom maakten dusgenaamde Christe
nen zich gereed den kruistocht in tu wijden met Jodenmoord. Bepaalde
lijk zette daartoe zekere monnik , met name RADULPHUS , te Keulen ,
Straatsburg en elders in die streken van Duitschland , de menigte
op. Men hoore hoe zich de Abt van Clairvaux in een Brief aan
de geestelijkheid en het volk van het (destijds dus geheetene) Oost-
Frankrijk , straks in een anderen , gericht tot HF.NDRIK , Aartsbisschop
van Mentz, tegen den woeligen en bloedgierigen monnik en ter
gunste der bedreigde Joden uitlaat ' : //Broeders ! ik vermaan u , en
niet alleen ik, maar de Apostel des Heeren met my, dat gy niet
gelooft een iegelijken geest. Wy hebben gehoord, en het verblijdt
ons, dat er in u brandt een ijver Gods; doch aan dien ijver be
hoort de matiging van een gezond verstand niet te ontbreken.
Men moet de Joden niet vervolgen, niet ombrengen, ook niet
uitdrijven. Vraagt (aangaande) hen de heilige bladen. Ik ben wel
bewust van hetgeen in den Psalm van de Joden geprophoteerd is.
God zal my (spreekt de Kerk) op mijne verspieders doen
zien; daarom dood ze niet op dat mijn volk het niet
v erge t e. Levende gedenkteekenen zijn zy, ons het lijden des
Heeren vertegenwoordigende. Daarom zijn zy verspreid in alle landen ,
op dat zy, terwijl zy de rechtvaardige straf van zulk een misdrijf
boeten, ons tot getuigen zijn mogen van onze verlossing. Daarom
voegt hy er in denzelfden Psalm by: doe ze om zwerven door
Uwe macht, en werp ze neder, o Heer, onze schild!
Aldus is het geschied. Zy zijn verstrooid, zy zijn ncdergeworpen ,
zy ondergaan een harde dienstbaarheid onder Christen-Vorsten. Even
wel tegen den avond (der eeuwen) zullen zy bekeerd, en zal hunner
wederom gedacht worden. — Indien de Joden geheel vernield wer
den, hoe zou dan hunne in het einde toegezegde behoudenis en be
keering mogelijk zijn? Veeleer, zou men op dezelfde wijze ook de
Heidenen (de Saracenen) moeten verdragen, liever dan hen met het
zwaard aan te vallen. Doch nu, daar dezen begonnen zijn ons ge
weld aan te doen , behooren degenen die niet te vergeefs het zwaard
dragen, geweld met geweld te keer te gaan. Immers behoort het

1 S. BEBNARDI (ADBATIS CLARAVALLENSIS) Epistolae, 132 et 133.

112 DE JODEN EN DE ABT UKRNARn VAN CLAIRVAUX.

tot de Christelijke liefde, om terwijl men de weerspannigen te on

der brengt , de onderworpenen te sparen ; vooral dezulken , aan
welke de Wet (het Woord) gegeven is en hergeven zal worden,
welker zijn de Vaderen, en uit welke de CHRISTUS is,
zoo veel het vleesch aangaat, welke is hoog geloofd in
eeuwigheid." En zich wendende tot RADULPHUS, spreekt hy al
dus: //Zijt gy meerder dan onze Vader ABRAHAH, die het zwaard
nederlegde, toen die zelfde God het hem beval, op wiens gebod hy
het had opgeheven? Zijt gy meerder dan de Eerste der Apostelen , die
den Heer vroeg : Heer, zullen wy met den z w a a r d e slaan?
Maar gy zijt , geloof ik , vervuld van de wijsheid der Egyptenaren ,
dat is de wijsheid dezer wereld, welke dwaasheid is by God. Gy
beantwoordt de vraag anders , dan Hy die zeide : Steekuwzwaard
wederom in de schede, want een iegelijk die het zwaard
neemt zal door het zwaard vergaan. Triumfeert de Kerk
niet veel heerlijker over de Joden , wanneer zy hen dagelijks of we-
derlegt of bekeert, dan wanneer zy hen eens voor allen door de
scherpte des zwaards verdelgde? Of zal het te vergeefs -zijn, dat al-
gemeene gebed der Kerk, hetwelk voor de ongeloovige Joden van
den opgang der zon tot haren ondergang wordt opgezonden, dat
God de Heer het bewindsel 'van hunne harten wegneme, op dat zy
uit hunne duisternis mogen uitgeleid worden tot het licht der waar
heid ? Want indien de Kerk niet hoopte dat zy , die nog ongeloovig
zijn , eenmaal gelooven zullen , zou het overtollig en ijdel moeten
schijnen om voor hen te bidden. Maar zy neemt in aanschouw met
het oog des geloofs , dat de Heer een genadig welgevallen heeft
in dengene, die goed vergeldt voor kwaad, en liefde voor haat. —
Waar blijv.en dan die woorden: Dood hen niet1? Waar blijft
het woord: Wa'nneer de volheid der Heidenen zal inge
gaan zijn, dan zal geheel Israël zalig worden? Waar dat
andere woord: De Heer bouwt Jerusalem. Hy zal de ver
strooiden uit Iraël verzamelen? Zijt gy de man, die de Pro-
pheten tot leugenaars wilt maken , en den gantschen schat der barmhar
tigheid en liefde van JESUS CHRISTUS te niet doen ? — Het zij u genoeg
te wezen gelijk uw meester , die een moordenaar was van den beginne."

1 Ps. LIX: 12.

 TOESTAND DER JODEN IN DE MIDDELEEUWEN. 113

Het -waren intusschen niet blootelijk dergelijke opwellingen van

volkswoede van tijd tot tijd , waardoor de toestand der middeleeuwsche
Joden zoo diep ellendig en wanhopig was geworden in Europa. Ge
heel de aart hunner plaatsing in het maatschappelijke gebouw bracht
overal in de Christenheid van dat tijdvak toestanden mede en te
weeg, waarvan verachting en verbastering beurtelings oorzaak en uit
werksel moesten zijn. Aan de regeringloosheid en maatschappelijke
ontbinding , waarmede na de dagen van CHARLEMAGNE de Europeesche
volken, voor het minst op het Vasteland, bedreigd werden, hadden
alleenlijk de regelmatige vormen van het leenstelsel perk en paal
gesteld. Dat stelsel met al zijne gebreken en (vaak miskende) uit-
nemendheden , vestigde in het Christelijke Europa eenen staat van
zaken, waarvan de overblijfselen nog tot op dezen dag zichtbaar en
werkzaam zijn. Eene maatschappelijke hierarchie had zich weldra
gevestigd, even verwonderlijk van hechtheid en gelijkvormigheid over
bijna geheel Europa. En ook den Joden werd daarin voor eeuwen
eene vaste plaats gegeven: de benedenste. Nu eerst in nadruk wer
den zy de Parias van het Westen. Dat zy zelfs nog zoo veel als een
plaats vonden in die wereld, was aan eene byzondere omstandigheid
te danken, die op hare beurt wederom zoo veel te meer toebracht
tot de diepte van hunne vernedering en van hun verval.

Reeds de Romeinen hadden den handel beschouwd als beneden de

waardigheid eener krijgvoerende en wereldbeheerschende natie. De
Noordsche volken die , sedert de volksverhuizingen der vijfde en vol
gende eeuwen, de Romeinen vervangen en tot een ondergeschikt ras
vernederd hadden, koesterden voor handel en geldzaken een nog
veel dieper verachting. De vrijman was grondbezitter, de onvrije
was lijfeigen, boer of stadsburger, en ook by dezen was de richting
langen tijd meer industriëel dan commerciëel, maar vooral niet finantiëel.
Zoo kwam als van zelve de handel, de geldhandel by name, in de
handen van dat volk, hetwelk allereerst in zijne eigene oogen overal
vreemdeling, thans meer dan ooit door de Christenvolken als vreem
deling en als vijand beschouwd, en van grondbezit en landbouw al
meer en meer uitgesloten en verwijderd was geworden. Maar ook de
handel, in de omstandigheden, waarin de Jood in de wereld ver
keerde, nam veelal eene onedele richting aan en werd kleinhandel,
hun geldspeculatie al te dikwerf woeker. Althands de kreet van haat
b
 114 DER JODEN HANDEL EN WOEKER.

en verontwaardiging deswege begint bepaaldelijk tegen hen op te gaan

in de Christenwereld der middeleeuwen.
Om ondertusschen die beschuldiging van woeker naar eisch te be
grijpen en naar billijkheid te beoordeelen, zal het noodig zijn ze in
verband te brengen zoo met de gesteldheid der tijden, waarin zy
voornamelijk haren grond heeft, als met de geaartheid en de lotba-
deeling van Israël zelve.
In zijnen aart en oorsprong was het volk van Israël een herder
lijke, een landbouwende , geen handeldrijvende natie. Ook hier geldt
de meermalen gemaakte opmerking, dat Israël eerst recht Israël is
in zijn eigen erfland. De verandering alzoo van Israël in een han
delsvolk staat grootelijks met zijn vreemdelingstaat in verband.
Nog onnatuurlijker werd de toestand van het nakroost van ABRAHAM ,
toen het, ten gevolge der aangevoerde omstandigheden, van grond
bezit bijna overal werd uitgesloten. Daarentegen was, by hunne alge-
meene verspreiding over de wereld, weldra niets natuurlijker, dan
dat zy van deze hunne gantsch eenige stelling onder de volken ge
bruik maakten tot het drijven van handel.
Toch, schoon die handel by name met het Oosten (zeer bepaal
delijk met den Levant) door de Israëlitische zwervers ook wel in
het groot gedreven is, kon een volk, waarvan de groote massa zoo
zeer tot de benedenste klassen der maatschappy gedaald was , zich
ook op dat terrein niet algemeen en voortdurend staande houden.
Zagen wy nog in de zesde eeuw na Ch. den Israëliet in het bezit
van handelsvloten , eerlang verbastert hy ook in dat opzicht , en wordt
hy van lieverlede slavenhandelaar.
Eindelijk meer en meer teruggedreven tot den engst mogelijken
kring, waarin zijn bestaan onder de natiën der Christenheid kon
geduld worden, werkte weldra alles mede om de werkzaamheid van
zijn schrander vernuft schier uitsluitend te bepalen by het werken
en spcculeeren met geld.
En ver is het er zeker van daan, dat al wat die middeleeuwen
(wier begrippen over finantie zoo uiterst beperkt waren) woeker noemden,
dien naam werkelijk heeft verdiend. Dat een kapitaal in geld even
zeer zijne vruchten kan en mag dragen , als elke andere waarde in
goed of grondbezit, kwam by het vooroordeel dier tijden niet in
aanmerking. De Joden , voor zoo ver zy die wettige vruchtdraging
in den afzichtelijksten woeker verkeerd hebben , dragen van dat mis
verstand, die begripsverwarring , zelve voor een aanzienlijk deel de
 DER JODEN HANDEL EN WOEKER. 115

schuld. Maar ook de Christenen '. In geen geval intusschen mag de

billijke, zaak- en menschkundige Geschiedvorscher het tweederlei
element voorbyzien, waaruit de bemoejing der Joden met handel en
geldleening onder de bevolking van het Christen-Europa bestaan heeft.
Wetenschap en vernuft komen evenzeer als begeerlijkheid by de ont
leding hiervan in aanmerking. Het velerlei nut, dat de Joden door
kennis en praktijk in het vak van finantie geleverd hebben (men
denke b. v. aan hun deel in de uitvinding van den wisselbrief) maakt
op aller waawleering aanspraak, terwijl elk rechtschapen gevoel wal
gend en verontwaardigd opkomt tegen dat misbruik van rentevorde
ring, tegen dien verfoeilijken woekerhandel, die een vloek als der
melaatschheid over een iegelijk brengt, hy zij Jood of naam-Chris-
ten, die er zich schuldig aan maakt.
Uit het standpunt intusschen van den Jood der middeleenwen laat
zich de buitensporige opdrijving van dien geldhandel zeker wel op
geenerlei wijze goedmaken, maar toch alleszins tot schande van vor
sten en volken verklaren. De Jood, onder de heerschappy van het
leenstelsel van alle wettelijke en eerlijke betrekkingen in de maat-
schappy uitgesloten , in zijn leven , gewin en eigendom ieder oogen-
blik bedreigd , tegen overmoed en onrecht weer- en wapenloos , vond
geene zwarigheid zich te helpen met de wapenen , die hy had : fijn-
gesponnen list tegen overmacht en geweld, — schrander overleg en
berekening tegenover de willekeur van den sterkste, — de kracht
van het zilver tegenover die van het ijzer. Het onrecht werd gepleegd
op lijnrecht tegenovergestelde wijze. En wie zal beslissen, wie van
beide schuldiger was, de edele Bidder, die van tusschen de oever
rotsen van den Rijn den voorbyvarenden koopman leeg plunderde,
of de verdrukte Jood, die met even weinig mededogen halve steden
(Parijs zelve wel eens daaronder begrepen !) arm woekerde?

Door de/* zijne geldheerschappy intusschen bracht de Jood de

woede der natiën tegen zich tot het uiterste. Dubbel gehaat als haters
en rnoorders van CHRISTUS, en als uitzuigers van het vermogen der

1 «Pour justifier les Juifs de l'accusation d'avoir favorisé presque partout

l'usure, je ne répéterai pas (c'est une vérité qu'on ne conteste plus) qu'ils
ne se soi)t livrés a ce vice, que dans les lieux oü les mauvais traitemens
des Chrétiens les ont contraints de prendre des précautions pour conserver
les fruits de leurs labeurs." BRUGNOT, Les Juifs d'Occident.
8*
116 KARAKTER OER VERDRUKTE JODEN.

Christenvolken, werden zy, in de middeleeuwen vooral, het voorwerp

der strengheid van kerk- en staatswet, der vijandschap van de bur
gerijen , en der woede van het graauw. De Vorsten , die hen be
schermden, gebruikten hen daarby veelal als eene spons, die zy eerst
zich lieten opvullen met het geld hunner onderdanen , vervolgens
wederom uitpersten in de koninklijke schatkist. Meermalen ook moesten
zy , zelfs by betere gezindheden tegen het lijdend volk der Joden ,
hen prijs geven , daar waar een enkele kwaadwillige of onvoorzichtige
preek eens monniks , eene enkele ongerijmde verdenking van Christen-
kinderbloed , door de Joden tot viering van hun Paaschfeest gestort , eene
enkele vlaag zelfs van brooddronkenheid by de bevooroordeelde menigte ,
in staat was moord en plundering over geheel eene Jodenwijk te brengen.
Dit alles, het is zoo, was onwettige mishandeling, die verhin
derd, die gestraft kon worden. Doch de Wet zelve was den Jood
niet veel gunstiger. Zy sloot hem uit van alle waardigheid, die hem
eenigzins opheffen, alle werkzaamheid, die hem verbeteren, allen
omgang, die hem veredelen kon. Grondbezit, krijgs- en staatsampten ,
burgerlijke rechten ontzeide zy hem ; aan allerlei vernederende behan
delingen onderwierp zy hem. Binnen afgezonderde , als een beesten-
stal hier en daar (gelijk in vele steden van Italië en by name te
Rome) by nacht afgeslotene wijken bepaalde zy hem ; openbare teekenen
van vernederende onderscheiding, als geele kleederen, gehoornde hoeden,
en wat des meer zij , verordende zy hem. In Boheme zelfs bestond
ergens eene wetsbepaling, om den ter dood veroordeelden Jood op
eene byzondere wijze te hangen, ten einde hem ook in dien toestand
van de Christenen "te onderscheiden '.
Kon het anders, of zoodanig eene plaatsing en behandeling in de
me nschelijke maatschappy moest op het zedelijk karakter , moest op
geheel de ziels- en geestontwikkeling van den verdrukte, verhardend
en tegelijk ontzenuwend werken ? Was het wonder , dat de Jood , wiens
eenige betrekking tot de maatschappy om hem heen van het bezit van een
weinig geld afhing, aan geen ding van deze wereld meer zich vastklemde,
dan aan dit ? ja , dat hy , daarby al zijne werkzaamheid bepaald ziende ,
daarin dan ook allengs alleen zijn lust, zijne liefhebbery, zijne uit
spanning vond ? Was het wonder , zoo met geheel zijn inwendig ka
rakter , zelfs de houding van zijn lichaam , de trekken van zijn
gelaat de kenmerken droegen van die gehechtheid aan het geld , welke

1 Ut a Christianis siupensis discernerentur.

 KARAKTER HKIt VERDRUKTE JUDEN. 117

de moeder is van allerlei bederf, — van die schroomvalligheid ,

van dat bevend gemoed, eigen aan den mensch, die zich omringd
weet van enkel mistrouwen, vijandschap, belaging, en geen oogen-
blik zeker is van zijne bezittingen, van zijn leven, en wat aan het
hart van den man en vader even dierbaar en dierbaarder is dan
die beide ?
Men vergelijke met de hier beschreven toestanden van het ver
drukte Israël in de middeleeuwen, eene voorzegging, vijf en twin
tig honderd jaren te voren , door hun Historieschrijver en Propheet
by uitnemendheid, MOSES (Deut. XXVIII: XXIX.)! De ontzettende
byzonderheden van hunnen ondergang als natie in het land der
Vaderen, besluit hy met de volgende trekken, kenlijk behoorende
tot hunnen toestand van algemeene vreemdlingschap : //De HEER zal
uwe plagen wonderlijk maken , mitsgaders de plagen van uw zaad. —
Gy zult met weinige menschen overgelaten worden, in plaats dat
gy geweest zijt als de sterren des hemels in menigte. — De HEER
zal u verstrooien onder alle volken, van het eene einde der aarde tot
het andere einde. — Gy zult onder dezelve volken niet stil zijn,
en uwe voetzool zal geen rust hebben, want de HEER zal u aldaar
een bevend hart geven , en bezwijking der oogen , en mattigheid der
ziel. En uw leven zal tegenover u hangen , en gy zult nacht en dag
schrikken, en gy zult van uw leven niet zeker zijn. Des morgens
zult gy zeggen : Och dat het avond ware ! en des avonds zult gy
zeggen: Och dat het morgen ware! vermits den schrik uws harten,
waarmede gy verschrikt zult zijn, en vermits het gezicht uwer oogen,
dat gy zien zult."
Het was wederom de strengheid van God over' degenen
die gezondigd hebben! Maar gy, volken der aarde, getuigen
en voor een groot deel uitvoerders van het strenge vonnis! verheft
u tegen het zwaar bezochte Israël niet, maar vreest veeleer voor u
zelve, en juicht niet in deze vernedering van het aloude volk der
uitverkiezing, maar weest jegens hen barmhartig, weest jegens hen
billijk! Aanschouwt vooral, hoe die God der Vaderen, ook waar
Hy hunne overtreding met de zwaarste ellende bezoekt, toch ook
aldus Zijne trouw aan JACOBS nageslachte bewijst. Hy zal zegenen,
die hun weldoet, gelijk Hy ook vergelding doet aan wie hen mis
handelen. Het verdrukte Israël blijft bestaan ! maar waar bleven zoo
vele der volken die hen verdrukten? Te midden zelve van hun
diepste verval bewaarde Hy niet alleen hun afzonderlijk bestaan,
118 KARAKTER DER VERDRUKTE JODEN.

maar behoudt Hy het in eenen toestand van vatbaarheid voor allerlei

herleving en herstel. Hoe ook door overmaat van verachting dikwerf
verachtelijk geworden , deed Hy het zwervende Israël voor het maat
schappelijk bestaan der volken meermalen onontbeerlijk worden. Helaas !
tot op dezen dag voorziet dat volk de volken der aarde van goud,
hetwelk geroepen was (en wederom worden zal!) onder hen te bren
gen den rijkdom der kennis en der heerlijkheid van zijnen God!
Ja, diep was) Israëls val, en grievend, voor die het lief heeft,
zijne wonden, zijne ellenden, zijne versmaadheden. Maar nevens de
vele, door de volken zoo breed uitgemetene gebreken stonden ook
nog wel hoedanigheden en deugden, zelfs in de dagen en oorden
van Israëls treurigsten toestand. Hardnekkig, al te zeer, tegen het
geloof in CHRISTUS , toont hy zich standvastig en getrouw aan MOSES.
In matigheid en kuischheid , getrouwheid aan de wettige Overheid ,
barmhartigheid en weldadigheid , geeft hy te dikwerf zelfs den Chris
tenen een beschamend voorbeeld. Zijne wakkerheid evenaart zijne
schranderheid. Hy kent , hoe fel ook vernederd en getergd , verge
vingsgezindheid. Zich als ware het een harnas aantrekkende van
ongevoeligheid tegen de versmading zijner medemenschen , verbergt
hy dikwerf daarachter een diep menschelijk gevoel. Zijne is onder
dat alles nog vaak de huiselijke vrede en vreugde. Den gantschen
dag , de gantsche week , van arbeid en scheldwoorden vermoeid , ver
kwikt hy zich straks met een talrijk gezin by de rustige sabbaths-
lamp. Daar gevoelt de veel mishandelde, vaak miskende Israëliet
zich weder patriarch; daar breekt hy het brood en zegent hy den
wijnbeker naar de wijze zijner vaderen, naar de wijze van dien
JESUS en Zijne Apostelen, zoo treurig door hem miskend. Zelfs het
uiterlijke des lichaams verraadt vaak, te midden van het verval,
een hoogere afkomst, dan die een ruwe, oppervlakkige wereld in
hem erkent. De Joodsche schedel, het Joodsche gelaat biedt tot op
dezen dag aan de WINCKELMANS en LAVATÊRS in nog menige doch
ter van dat volk het type van Oostersche schoonheid aan. En voor
het minst niet altoos staat aan de zijde eener aandoenlijke REBECCA
de figuur van eenen ISAAC van Yorck , noch een SHYLOCK van Venetië
naast eene schoone JESSICA, //zich schamende haars vaders dochter
te zijn'." Ook de gestalte van den Israëlitischen man in de dagen
1 What heinous sin is it in me,
To be ashamed to be my fathers child!
SHAKESPEARK, Merchaut of Venice.
 DE JODEN IN FRANKRIJK. 119

der diepste ellende zijner natie herinnerde vaak aan edele of be-
minlijke figuren van het Oude Testament, of strekte den schilder
ten voorbeeld by de afbeelding van den Koning der Joden aan het
kruis. Uit scherpe contrasten bestaat allerwege Israëls eigenaartig-
heid en zijne geschiedenis: de hoogste uitverkiezing en de diepste
verwerping, — de zegen van AHKAIIAM, den edelaartigen Herder-
vorst, en de vloek der dertig zilverlingen van JUDAS, — der ver
werping van JESUS en de blijvende betrekking van dien JKSUS tot
hen.
Wy hervatten den draad der geschiedenis. Geschetst hebbende den
maatschappelijken toestand, den Joden in het Europa der middel
eeuwen schier overal gemeen, willen wy thands in enkele byzon-
derheden nagaan , wat de voornaamste Staten der Europeesche Chris
tenheid , elk op zich zelve beschouwd, daaromtrent nader
aanbieden.

De Joden in Frankrijk-, zoo by uitstek bevoorrecht onder de CA-

ROLINGEN , ondervonden , als wy reeds te kennen gaven , sedert den
ondergang van dat stamhuis een geheel andere behandeling. De Ko
ningen van het geslacht der CAPETS waren hun meerendeels ongun
stig. Niets intusschen meer veranderlijk, dan de verordeningen, die
elkander onder deze regeringen met betrekking tot het lot der Joden
hebben opgevolgd. In het laatst der elfde eeuw zien wy hen door
PHILIPS I verdreven , straks terug geroepen. Wederom onder de
regering van PHILIPPUS (II) AUGUSTUS zien wy hen eerst verbannen
(a° 1182), straks weder toegelaten onder bepaalde voorwaarden en
wetsbepalingen, waaronder het dragen van een klein rad op hunne
kleederen ten teeken van onderscheiding. LODKWIJK VII (a° 1223)
behandelt hen op den voet van lijfeigenen, en vernietigt met een
pennestreek alle geldschulden van zijne Christen-onderdanen aan
Joden. LODEWIJK IX (de H'eilige) onderscheidt zich boven allen
door zijnen afkeer van dat ongelukkige volk en de strengste ordon-
nantiën tegen der Joden woekerhandel, hunne lasteringen, en hun
nen Talmud. PHILIPS de Schoone (in het begin der veertiende
eeuw), de bekende verdelger van de orde der Tempelieren, toonde
zich weldra op gelijke wijze, evenzeer een hater van het volk der
Joden, als een liefhebber van hunne bezittingen en geld. Hy ver
bande ze tot tweemaal toe (af 1306 en 1307). Even ongunstig was
120 DE JODEN IN FRANKRIJK.

hun zijn zoon LODEWIJK X; gunstig daarentegen by uitnemendheid

diens broeder en opvolger PHHIPS V (de Lange). Straks, onder
de regering van denzelfden Vorst zien wy hen op nieuw (a° 1321)
op de gewone beschuldigingen van landverraad , vergiftiging der bron
nen, en wat des meer is, deels verbrand, deels vermoord, deels
verbannen, deels op zware boeten gesteld. Daarop opent ten jare
1350 de regering van JAN den Tweede voor hen een tijdvak van
verademing. By den algemeenen rampspoed des land s, waaronder de
gevangenschap des Konings in Engeland , vinden de Joden in Frank
rijk rust, ja ook by de Staten-Generaal aldaar gunst en by de
Historieschrijvers lof. KAREL V bevestigt hunne voorrechten. Maar
in 1370 worden zy op nieuw verdreven , straks terug geroepen , en onder
KAREL VI wederom gunstiger behandeld. Het einde dier eeuw ziet
hunne uitdrijving wederom besloten, doch nimmer uitgevoerd. Al
leenlijk worden hunne schuldvorderingen vernietigd. Latere derge
lijke Joden-verbanningen werden insgelijks of niet, of slechts ten
deele ten uitvoer gebracht.
Nog minder dan op die telkens weder ingetrokkene of buiten
werking gestelde koninklijke verordeningen was te rekenen op de
besluiten der Conciliën tegen de Joden. Uit den inhoud der kerke
lijke wetten leert men ruim zoo zeer kennen wat de Joden in Frank
rijk, of ook elders, vermochten en waren, dan hetgeen hun wer
kelijk ontnomen of wezenlijk belet werd. Dus b. v. verbood het
Concilie van Vannes (a° 465) de Christenen en hunne Geestelijken
met de Joden te spijzigen, — het tweede Concilie van Orléans
(eenigen tijd later) het huwelijk tusschen Joden en Christenen, —
het Concilie van Beziers (a° 1246) het raadplegen van Joodsche
Geneesheeren , — het Concilie van Ch&teau- Gonthier (a° 1331)
het benoemen van Joden tot het ampt van Baljuw of anderen,
waardoor hun eenige macht tot het straften van Christenen zoude
toekomen. Maar juist door deze bepalingen, welker getrouwe inacht
neming zelden blijkt, wordt het ons duidelijk, hoedanig althands
telkens vóór die bepalingen de verhouding der Joden tot de overige
inwoners des lands moet zijn geweest.
Niets alzoo meer weifelend dan de beginselen der wetgeving in
het middeleeuwsche Frankrijk omtrent de Joden. Zy werden uitge
dreven of terug geroepen, de geldhandel hun verboden of op be
paalde voorwaarden vergund, naar mate vorsten, grooten en bur
gers hen behoefden of konden missen ; overigens in de burgerlijke
 DE JODEN IN FRANKRIJK. 121

maatschappy geenc vaste plaats hebbende , dan eens behandeld op

den voet van grondhoorigen (glebae adscripti), of zelfs
lijfeigenen (servi), die met het domein des Konings of met het
goed eens grooten Leenmans als voorwerp van eigendom werden
verkocht of vervreemd , dan eens in het bezit van vrijheden en voor
rechten, tot welker handhaving in Frankrijk een byzondere waar
digheid was ingesteld. Wy vinden de vroegste sporen van dit ampt
reeds tijdens het stamhuis der CAROLINGEN. Zekere Graaf EVERARD
wordt (a° 828) als magister Judaerorum, Opziender of Be
stuurder der Joden, vermeld. Later was het de Conserva-
teur of Gardien Géneral des Juifs, voor wiens beambten
(Gardiens) de Joden in alle burgerlijke en lijfstraffelijke zaken te recht
stonden, en by wie zy hunne klachten konden inleveren. De Gon-
servateur des Juifs werd doorgaans ook in latere eeuwen ge
kozen uit den voornaamsten adel des Rijks : in 1424 bekleedde
JEAN DE FOURBIN, broeder van den Gouverneur van Provence, die
waardigheid: in 1359 een Prins van den bloede, de Graaf D'ETAM-
PËS. Dat het ampt winstgevend was, laat zich uit den aart der tij
den en der personen afnemen. Niet altijd, voor het overige,
was de Conservateur een voorstander der Joden. Zy hadden in
tegendeel somtijds in hem een bitteren vijand.
Wy deden het reeds opmerken, naar mate men meer de Pyre-
neën nadert, vindt men, op enkele uitzonderingen na, den toestand
der Joden meer bloeiend en gunstig. In het Zuiden van Frankrijk
bleef nog het langst de eigenlijke handel, by name in Oostersche
specerijen, in het bezit der Joden, onder anderen in dat Marseille,
hetwelk van wege de vele zaken der Joden aldaar in vroeger tijden
de Hebreeuwsche stad (Hebraea) was bygenoemd. In de
zelfde streken wederom stelden plaatselijke verordeningen de Joden
op ééne lijn met het uitschot der maatschappy. Te Toulouse moest,
tot in de dertiende eeuw, een Jood telken jare in de Paaschweek
voor de deur van eene der kerken een slag in het aangezicht ont-
fangen, ter gedachtenis zoo sommigen beazelen, van eene door dat
volk aan de Saracenen verradene stad. Te Beziers beklom jaarlijks
op Palmzondag de Bisschop den predikstoel om het volk plechtsta
tig tot het wreken van den dood des Zaligmakers op de Joden
der stad op te wekken. Eerst ten jare 1160 gelukte het hun de
zen jaarlijkschen smaad en verdrukking voor een som gelds af te
koopen.
122 PR JODEN IN FRANKRIJK.

Het is echter bovenal met betrekking tot Joodsche Godgeleerdheid

en tot wetenschap, dat de Joden der middeleeuwen in het Zuiden
veel meer bevoorrecht zijn geweest dan elders in de provintiën van
Frankrijk. Noordelijker althands dan Parijs, alwaar een aanzienlijke
Rabbijnenschool bestond, bestaan geene sporen van dergelijke inrich
tingen in de geschiedenis. In het Zuiden zijn vermaard geworden
de Synagogen en Academiën te Montpellier, te Marseille, te Nar-
bonne, te Beziers, en elders; Rabbijnsche Schrijvers, Uitleggers en
Taalkundigen als GERSON de Oude, JACOB BAR JEKAR in de elfde
eeuw ; voorts , onder vele anderen in de twaalfde eeuw , R. SALOMON
van Montpellier, het hoofd dier Rabbijnen, die zich met al hunne
krachten verzetteden tegen de meer wijsgeerige en anti-traditioneele
richting van den beroemden MAIMONIDES van Cordua. De Fransche
Synagogen sloten zich der traditioneele school aan tegen de meesten
van Spanje en Provence. Het was wederom een Fransche Rabbijn
van byzondere vermaardheid , vooral als taalkenner, wien het ge
lukte de eerstgenoemde Synagogen met de schriften van MAIMONIDES
te verzoenen. DAVID, zoon van JOSEPH KIMCHI, behoorende tot een
uit Spanje afkomstig geslacht dat talrijke geleerden heeft opgele
verd, heeft zich verdienstelijk gemaakt als Schrijver, vooral door
zijnen Grammatischen arbeid, hoezeer hem ook daarby de kennis
van het Arabisch ontbroken hebbe. Hy heeft zich almede onder Jo
den en Christenen eenen naam verworven door zijne verklaringen
op de Heilige Schrift en op den arbeid der oude Rabbijnen. Ein
delijk behoort ook nog R. SALOMO BEN ISAAC tot de Joodsche Ge
leerden van eene vroegere (de elfde) eeuw in Frankrijk , schoon de
naam van JARCHI, dien hy voert, waarschijnlijk een familienaam
is, afkomstig van het stadje L u na in Spanje. Hoe het zij, deze
Rabbijn is buiten zijne andere schriften vooral ook bekend door
zijn Commentarie op alle de Boeken van het Oude Testament. Ge
boren in het jaar 1105 te Troies in Champagne , schijnt hy den
ouderdom van vijf en zestig jaren bereikt te hebben. Sommigen
schrijven hem een zeer avontuurlijk leven toe, waarvan veel althands
tot het gebied der legende behoort. De zevenjarige reis, van hem
vermeld, door Duitschland, Italië, Griekenland, Palestina en Persië,
wordt minder betwijfeld.
Nog verdient hier ten aanzien van hare Joodsche ingezetenen in
,tle middeleeuwen het belangrijke Provence eenige melding. De
jnvloed van Spanje, overigens aan geheel het Zuiden van Frankrijk
 DE JODEN IN E .M; K I, A.Mi. 123

ten aanzien der Joden en hunne geleerdheid gemeen , was vooral in

dat gewest zichtbaar, zoo lang het namelijk nog op zich zelf stond
en geene provintie van Frankrijk geworden was. Inzonderheid is in
Provence de Geneeskunst door Joden uitgeoefend , niettegenstaande
de verbodswetten der Conciliën ook aldaar. Koning REINIER (in de
vijftiende eeuw) was omringd van Joodsche Geneesheeren en Sterre-
kundigen. Nadat a" 1481 Provence in Frankrijk was ingelijfd ge
worden, werden de Joden door een Bevelschrift van Koning LODE-
WIJK XII van daar verdreven. Een aantal hnnner afstammelingen,
intusschen, tot het Christendom overgegaan, bleef by name ook on
der den adel dier provintie voortbestaan.

Hoe meer men noordwaarts opklimt in Europa, zoo veel te min

der vindt men de Joodsche verstrooilingen aldaar voorspoedig, of
zelfs aanwezig. Noorwegen, Zweden, Denemarken kennen in de
middeleeuwen geene Joodsche bevolking; de beide eerstgenoemde
landen zelfs na de tijden der Hervorming naauwlijks eenige weinige
ingezetenen van die natie. In Engeland vindt men hen tot op het
laatst van de dertiende eeuw in eenen staat, waarvan hun geldelijke
rijkdom zelve het jammerlijke en verworpelijke des te sterker doet
uitkomen. Men kan zeggen, dat de Joden der middeleeuwen in En
geland meer dan elders als slachtvee behandeld zijn , hetwelk men
mest en vetmaakt om het straks ter dood te brengen en er zich
mede te voeden. Vorsten en volk gebruiken hier de Joden tot geen
ander einde dan om geld van hen te persen en ze te kwellen. De
Joden van hunne zijde toonen, buiten de voorvaderlijke Godsdienst,
aan welke men hen voor het meest met geweld zoekt te ontrukken,
voor geen ding eenig hart dan voor hunne duur en zuur met geld-
handel of woeker verworven schatten. Van die schatten hebben hui
zen en Synagogen, door hen gekocht en van hen wederom het zij
voor geld of door geweld terug genomen, in Engelands steden hier
en daar, inzonderheid ook te Londen, langen tijd de blijken gedra
gen. Voor het overige niets onder hen, dat het hart verheft of het
verstand veredelt; geene belangstelling hoegenaamd, gelijk elders in
meerdere en mindere mate, voor Wetenschap, en hetgeen op dat
gebied juist destijds door hunne vermaarde stamgenooten in het Zui
den verricht werd. Slechts eenige openbare redetwisten over de Gods
dienst met de Bisschoppen der Kerk, mitsgaders het bezit van de,
124 DE JODEN IN ENGELAND.

Heilige Schriften en van den Talmud, geven nog blijk van belang
stelling in iets hooger dan bloot stoflijke belangen in den Engel-
schen Jood dier eeuwen. Van Scholen of Geleerden anders geen
spoor.
Het verblijf der Joden in Engeland dagteekent, voorts, reeds
„van de tijden der Saxische Hierarchie. Zy kwamen hoogstwaarschijn
lijk derwaart uit Frankrijk. De eerste melding van hun aanwezen
levert eene Kerkordening van EGBRICHT, Aartsbisschop van York
(a° 740) op , die de Christenen verbood de feesten der Joden by te
wonen. De wetten reeds van EDUARD den Belijder (a° 1041)
verklaarden hen tot koninklijk eigendom, in dien zin namelijk,
waarin zy dat in Frankrijk waren. Roeds met WILLEM den V e r o-
v er a ar schijnen op nieuw in het laatst dierzelfde eeuw vele Jo
den naar Engeland overgekomen te zijn uit Normandye. Onder
WILLEM den Roode, tweeden Koning uit den Normandyschen
stam, wordt eerlang meer gewag van hen gemaakt. De Koning, der
Geestelijkheid zijner Kerk vijandig en zelf in zijne Godsdienst hoogst
lichtzinnig, als hy was, liet hen ongehinderd in het openbaar de
hunne verdedigen tegen de Christenen. Hetgeen intusschen ook hy
het liefst in hen had, was hun geld, hetwelk hy hen zoo ten zij
nen als ten hunnen nutte in de gelegenheid stelde, ten koste vooral
ook van de Geestelijkheid, te vermeerderen. Te dier tijde bezaten
de Joden te Londen en elders, maar inzonderheid te Oxford en tu
York, aanzienlijke, hier en daar als ridderkasteelen uitziende woon
huizen, mitsgaders geheele straten, sedert naar hen genoemd.
Het was onder HENDRIK den Tweede en zijne zonen (in de
twaalfde eeuw), dat de uitpersing en mishandeling der Joden hare
hoogte begon te bereiken. Wy herinnerden reeds met een woord '
den gruwelijken Jodenmoord, by gelegenheid der krponing van BI-
CHARD Leeuwenhart. Te Stamford leden zy onder dezelfde re
gering veel van de ter kruisvaart naar het Heilige Land zich
wapenende Ridders. Te York gaf de wrevel tegen der Joden welvaart
zich lucht in een aanval, waartegen zy te vergeefs op het nabygele-
gen koninklijk slot eenige veiligheid zochten. Ook aldaar vervolgd
en belegerd, vervielen zy tot zoo groote vertwijfeling , tot zy met
eigene handen vrouwen en kinderen en elkander ombrachten, het
slot met alle hunne have en bezittingen daarin aan de vlammen

JJladz. HO boven.
 DE JODEN IN ENGELAND. 125
prijs gevende. Koning RICHARD, op zijne wijze rechtvaardig jegens
de Joden, deed de aanleggers dezer wrcede vervolging straften. Ook
stelde hy, na zijnen terugkeer uit Palestina en zijne daarop gevolgde
gevangenschap, Richters (Justices itinerant) aan, die het land
moesten doorreizen om van de zaken der Joden kennis te nemen.
Maar ook by dezen Vorst bleek het eerlang , dat het niet te doen
was om der Joden goed recht , maar om hun ellendig geld , of liever
om het geld zijner onderdanen , waartoe hem de woeker , dien hy
hen liet drijven , moest dienen.
Even dezelfde staatkunde was , maar op laaghartiger wijze , die van
BICHARDS broeder en opvolger JOHAN (a° 1199), welke zijne rege
ring begon met den Joden allerlei vrijheden en voorrechten te verze
keren , maar eerlang deed blijken , op welke wijze en in wat zin
hy deze welwillendheden bedoelde en gestand deed. Over de beurzen
en eigendommen der Joden te beschikken , het zij om dezen of genen
daarvan een feestgeschenk te maken , of tot verrijking zijner eigene
schatkist, was nog wel de minst drukkende uitwerking der konink
lijke gezindheid jegens hen. Niet te vrede met hunne hembekende
schatten als zijn eigendom te beschouwen, dwong hy hen, soms on
der hevige martelingen (het uittrekken hunner tanden of het uitgraven
hunner oogen), hem ook nog hunne verborgene schatten bekend
te maken, en daarvan af te staan wat den Koning goed dacht. Op
die wijze werd onder anderen een Jood te Bristol tot het betalen
van tien duizend mark zilver genoodzaakt (a° 1210).
JOHANS opvolger, HENDRIK III (a° 1217—1272), behandelde de
Joden naar wederom dezelfde beginselen. Voorrechten en bescherming ,
den Joden verleend tegen de Geestelijken en het volk , moesten ten
slotte alleenlijk dienen om den Koning met hunne schatten te ver
rijken. De verdrukking werd er slechts te heviger om. En diezelfde
Vorsten ontzagen zich niet inrichtingen te stichten tot bekeering der
Joden! Maar bekecringen uit hun midden tot het Christendom volgden
dan ook soms, zonder dat de geschiedenis ons in staat stelt de
echtheid daarvan te vertrouwen. Hoe het zij , ook hieruit ontstonden
dan wederom de gewone middeleeuwsche beschuldigingen van moord ,
door de Joden gepleegd aan kinderen , by name , van hunne gedoopte
stamgenooten.
Zoo ondragelijk was onder dat alles de toestand in Engeland den
Joden zelven geworden, dat zy met aandrang den Koning baden het
koninkrijk te mogen verlaten. Doch ook dit werd hun op hun eigen
126 DE JODEN IN UUITSC.HLAND.

verzoek niet toegestaan. Eerst ten jare 1290 vaardigde Koning EDUARD I
(zonder eenige aanleiding van de zijde der Joden , maar op eene
hem voordeelige voordracht van de zijde van het Parlement) het
bevel uit tot hunne eeuwigdurende verbanning. De Joden met hunne
familiën en wat zy van hunne roerende goederen nog hadden kunnen
behouden, verlieten ten getale van vijftien of zestien duizend zielen
het rijk. Tot op het laatste toe, en by hunne uitzetting zelve, on
dervonden zy kwellingen en mishandelingen van dien aart , dat velen
in de golven van de Noordzee omkwamen , anderen niet dan in
berooiden en ellendigen toestand de overzijde bereikten.

De overlevering geeft aan de vestiging der Joden in Duischland

een zeer oude dagteekening. En inderdaad schijnen zich al vrij vroeg
Joden met Romeinsche krijgsbenden en kolonisten op dat grondgebied
bevonden te hebben , by name in de omstreken van Maas en Rhijn.
Te Keulen vindt men hen zeker reeds ten jare 321, als uit een
Bevelschrift van Keizer CONSTANTIJN blijkt, gevestigd. Eerlang waren
zy aldaar talrijk en bloeiend door den handel; en lang zijn zy er
in het bezit van onderscheidene voorrechten gebleven. De middeleeuwen
intusschen maakten in geheel Duitschland mede een eind aan dien
betrekkelijk gunstigen staat. Van toen af werd het aldaar, als in
Engeland, een aaneenschakeling van verdrukking en vernedering,
waarvan de geschiedenis zoo veel te eentooniger is, naar mate zy in
Duitschland langer heeft voortgeduurd , en door geen eindelijke uit
drijving ooit werd afgebroken. Daartegen bevat die geschiedenis hier
weder iets meer van verstandelijken en wetenschappelijken bloei,
dan in Engeland, schoon buiten vergelijking minder dan in Frank
rijk of Italië. Door al die eeuwen heen vindt men gewag gemaakt
van geleerde Rabbijnen , wier namen wel niet met den roem van hunne
Zuidelijke stamgenooten , als MAIMONIDES , ABEN EZRA , ABARBANEL ,
en zoo vele anderen , tot het nageslacht zijn doorgedrongen , maar
die zich evenwel blijkbaar op de hoogte der Godgeleerde wetenschap
en taalkennis van hunne natie hebben gehouden. Duitsche Rabbijnen
waren met die van het Spaansche Schiereiland vaak in briefwisseling,
verlevendigd soms door wederzijdsche bezoeken. De Schriften van
JARCHI en andere uitleggers van dien stempel waren nevens de Heilige
Boeken en den Talmud by hen in aanhoudend gebruik. Op onder
scheidene plaatsen van Duitschland leest men in diezelfde middel
 DE JODEN IN DUITSCHLAND. 127

eeuwen ook telkens van vergaderingen en algemeene samenkomsten

over Joodsche Godsdienst en Godgeleerdheid. Onder de menigte Rab
bijnen uit Duitschland, wier namen en werken door onderscheidene
Schrijvers ' zijn opgeteekend, behoort ook een vermaarde reiziger,
B. PETACHIA van Regensburg, in de twaalfde eeuw. Eerlang, na de
uitvinding der drukkunst, maakten zich Duitsche Joden in het by-
zonder verdienstelijk door het uitgeven van de Schriften des Ouden
Testaments in het Hebreeuwsch (a° 1489)), mitsgaders van onder
scheidene Uitleggers en Joodsche Schrijvers. De nakomelingen van
eenen in het Israël dier tijden zeer geroemden R. MOSF.S van Spicrs,
in Lombardye gevestigd, hebben in dit opzicht uitgemunt, by name
R. GERSON, des evengenoemden achterkleinzoon, die zijne drukpersen
eerst te Venetië, daarna ook te Constantinopel gehad heeft.
Verder verneemt men ook meer dan eens bekeeringen tot het ge
loof in CHRISTUS onder de Duitsche Joden gedurende ditzelfde tijd
vak. Een belangwekkend voorbeeld hebben wy omstreeks het midden
der twaalfde eeuw te Keulen in den monnik HERMAN VAN KAPPEN
BERG uit Westfalen, die zelf een hier en daar aandoenlijk verhaal
van zijne bekeering tot het Christendom geschreven heeft. In alle
andere opzichten werkte in die eeuwen vooral ook Duitschland geest-
verdoovend en ontzenuwend op den balling van Palestina. Terugge
wezen in alles, uitgesloten en zich zelve uitsluitende van alles, dat
tot een meer eervol bestaan in de maatschappy den toegang verschafte
(als gilden en wat des meer is), was het ook hier voor de groote
massa der Joden in het maatschappelijke een gestadig opbrengen van
hoofdgelden en lasten, dat dan wederom gevonden werd in een uit-
zuigenden geldhandel, beide niet zonder de smartelijkste werking op
geheel het nationaal karakter als van geslacht tot geslacht.
Verdrukking, van de zijde der Vorsten ondervond het Joodsche
volk in de Duitsche landen anders eigenlijk niet. Allerminst van de
Keizers, tot wie de Joden van het Rijk in een gantsch eigenaartige
betrekking stonden. Wy zagen reeds de plaats, die de vestiging van
het Europeesche leenrecht den Joden had aangewezen. Die plaats,
geheel buiten de bestaande Christelijke maatschappy, bracht daar
door zelve de Joden in eene onmiddel ij ke afhankelijkheid van
den Keizer of liever van het rijk. Keizerlij k e kamerknechten 2
1 WOLF, BARTOI.OCCI en anderen in hunne uitvoerige Silliothecae Rab-
binicae.
1 Senl Camerae Impériales et Germanieae.
128 j i K JODEN IN DUITSCHLAND.

werden zy diensvolgens genoemd, eene benaming, dikwerf zeer te

onrecht opgevat, als aanduidende eenen stand van slaverny (als by
de Romeinen) of van middeleeuwsche lijfeigenschap. De titel geeft,
juist omgekeerd, te kennen een zekere vrijheid der Joden met be
trekking tot elke andere dan de keizerlijke macht. Men heeft wel
eens beweerd, dat in elk geval de Keizer over het Ieven en de be
zittingen van elken Jood in het Rijk vermocht te beschikken. Doch
behalve dat in het belang zelve des bezitters de toepassing van een
dergelijk onbeperkt recht ongerijmd ware geweest, zoo was toch
ook met het uitgestrekte recht der Keizers op de Joden onafscheid-
baar verbonden de verplichting om hen tegen elk en een iegelijk
te beschermen, mitsgaders om hunne zelfstandigheid als gemeente of
natie te handhaven.
Intusschen ging dit uitsluitend recht van het Duitsche rijk op de
Joden zoo ver, dat geen Rijksvorst of vrije Rijkstad zich zonder
uitdrukkelijke verleening van den Keizer eenig deel daarvan mocht
eigenen, en ook, in het geval eener zoodanige verleening, altijd ge
houden bleef de keizerlijke bescherming van dit gedeelte der Rijks-
bevolking streng te eerbiedigen. De Keizer , voorts , zich beschouwende
als hoofd van geheel het Europeesche leenstelsel, heeft dien ten ge
volge een recht op de Joden wel eens zelfs buiten het Rijk, b. v.
op die in Frankrijk en in Italië beweerd.
In Duitschland zelve zou misschien deze uitsluitende betrekking
der Joden tot den Keizer (meer vernederend dan drukkend op zich
zelve) in het voordeel hunner vrijheid en beschaving hebben kunnen
werken, tegenover andere den Joden vijandige machten. Doch men
weet hoe de keizerlijke macht in Duitschland , schitterend in uitwendig
heden van klank en vertoon , weinig over het algemeen te beduiden
heeft gehad in de werkelijkheid. Tegen de uitberstingen van woede,
die zoo vaak het zij om der Godsdienst wille, het zij om woeker of
rijkdom tegen de Joden plaats vonden , was de keizerlijke bescherming
zelden krachtig of tijdig genoeg waakzaam, om ze te beletten.
Van deze uitberstingen zijn ons reeds voorbeelden voorgekomen
uit den tijd van den eersten kruistocht. Zy hebben zich later meer
dan eens en met nog schrikbarender hevigheid over geheel het Bijk,
en tot verre over zijne grenzen herhaald. Naauwlijks, by voorbeeld,
verademden de Joden in Frankrijk en in de Nederlanden van de
razerny der zoogenaamde Schaapherders (Pastoureaux), die
hen, hier en daar by geheele Synagogen, zullen hebben uitgemoord,
 DE JODKN IN DE NEnKRLANDE*. 129

of een nieuwe storm verhief zich tegen hen aan de oevers van den
Ehijn. Zekere ARMLEDER, een herbergier van beroep , maakte (a° 1337)
onder een voorwendsel het volk in die streken tegen de Joden op,
met dat gevolg, dat in den Elzas alleen by de vijftien honderd van
dat ongelukkige volk zullen gevallen zijn. Straks (a° 1348) vond
men wederom eene nieuwe aanleiding tot Jodenmoord in eene epi
demische ziekte, niet ongelijk aan de cholera-morbus, uit Asië.
Half Europa leed onder dien geduchten geessel. Maar het volk gaf
de schuld van den ramp aan de Joden, die wederom de bronnen
moesten vergiftigd hebben. Ontzettend was op dit vermoeden, hoe
ongerijmd ook, de uitbersting der woede. Een algemeene Jodenmoord
volgde , waartegen geen tusschenkomst van Vorsten , Magistraten ,
Bisschoppen, van den Paus zelfs, mocht baten. In het Zuiden van
Duitsehland , ook in Zwitserland , waren de vervolgingen hevigst.
Hertog ALBRECHT van Oostenrijk, die de Joden wilde sparen, werd
door het geweld van den opstand zelve genoodzaakt drie honderd
Joden ten vuurdood te doemen. Te Esslingen sloten zy zich op in
de Synagoge en brachten zich onderling om het leven. Te Bazel werd
een huis met Joodsche vluchtelingen in brand gestoken , en de Over
heid gedwongen by eede te beloven, dat zy hen in geen twee hon
derd jaren in de stad meer zoude dulden. Te Straatsburg werden
zy op het rad gelegd, of by honderden verbrand; voorts hunne Sy
nagoge aldaar afgebroken, om plaats te maken voor een kapel. Geen
Jood voorts heeft na het jaar 1389 te Straatsburg mogen wonen,
tot dat vier eeuwen later by de aanvangen der Fransche Omwente
ling de aloude verbodswet werd opgeheven. Te Frankfort bracht de
plundering van de huizen der Joden een brand te weeg, die een
vierde gedeelte der stad verwoestte. Ten slotte werd op de meeste
plaatsen aan de bewerkers dier gruwelen by keizerlijke brieven straf
feloosheid verzekerd. Ook in de steden van Zwitserland (Zurich , Bern ,
en anderen) zijn zy, na hevige vervolgingen ook daar, sedert niet
meer toegelaten.

De middeleeuwsche Geschiedenis der Joden in de Nederlanden is

op kleiner schaal niet veel anders dan die in Duitsehland en Noor
delijk Frankrijk. Joden hebben zich vroegtijdig bevonden zoowel in
de Belgische gewesten als in dat andere gedeelte der Nederlanden,
alwaar in latere eeuwen een ervaren Schrijver over den Handel ver
9
130 DK JODEN IN DR NEDERLANDEN'.

klaarde, dat geen handeldrijvend land of volk anders dan tot zijn
groot nadeel van Joden ontbloot kan worden '. Doch in het tijd
vak, waarby zich op dit oogenblik onze beschouwing bepaalt, werd
dit beginsel op min gunstige wijze voor den Israëlitischen vreemde
ling erkend, en was trouwens in de Nederlanden hunne verhouding
tot Vorsten en ingezetenen een geheel andere.
Toch wordt door de Schrijvers vermeld, dat sedert den inval der
Noormannen de voornaamste koophandel in deze gewesten door Joden
werd gedreven , en dat integendeel het verval van den handel in
het Luiksche toe te schrijven zou zijn aan hunne verdrijving uit die
vermaarde Bisschoplijke stad.
In Vlaanderen hebben reeds ten tijde der kruistochten Joden ge
woond. Later zijn derwaarts ook vluchtelingen zoo uit Frankrijk,
als vooral uit Engeland aangekomen. Voorts vindt men hen in de
twaalfde eeuw wel eens verdreven , maar in de veertiende wederom
talrijk in dat Graafschap. In Braband zijn zy dan eens beschermd
en gebruikt geworden, dan wederom zwaar vervolgd en verdrukt.
Hunne eindelijke verbanning uit dat Hertogdom ten eeuwigen dage
was het gevolg eener beschuldiging van heiligschennis, die hun eerst
nog op talrijke veroordeelingen tot den brandstapel was komen te
staan. Het volk, ten jare 1370, legde hun ten laste, dat zy by her
haling gewijde hostiën met priemen doorstoken hadden. De gedach
tenis van dit den Joden van Braband aangetijgde feit en de daarover
genomene wraak is sedert in dat gewest door jubileën voortgeplant,
waarvan het jongste nog merkelijk ten jare 1820 gevierd is. De
Joden hebben de gedachtenis van dezen hunnen ramp bewaard in
eene Elegie , waarin by name , als een der eerste slachtoffers der
vervolging, zekere JONATHAN vermeld wordt, een rijke Bankier van
Enghien.
In Gelderland waren de Joden talrijk, en onder de bescherming
der Graven (later Hertogen) meermalen bloeiend; te Nijmegen, vroe
ger eene Rijkstad, in het byzonder, maar ook te Zutphen, te Does
burg, te Arnhem, alwaar omsteeks het midden der vijftiende eeuw
een Jood tot Stads-geneesmeester werd aangesteld, en de Regering
alle openbare of geheime mishandelingen van dat volk streng ver
boden had. In diezelfde eeuw werd eene adelijke Jonkvrouw uit

1 Recherches sur Ie Commeroe (par VAN DEN OUDERMEULEN), T. II. '-

2. p. 133.
 DE JODEN IN POLEN. 131

Gelderland openlijk te Keulen verbrand wegens echtverbindtenis met

een Jood, eene misdaad, die hier en daar door de wetten van dien
tijd met overspel werd gelijk gesteld.
Te Utrecht en de onderscheidene landen tot het Bisschoppelijke
grondgebied behoorende, zijn Joden woonachtig geweest tot op het jaar
1444, als wanneer zy voor altijd, althands uit de stad, zijn verdre
ven. In latere eeuwen nog, dat is tot op het jaar 1795, was hun
het wonen aldaar ontzegd, ook toen zy in het naburige Maarssen
talrijk en vermogend waren.
Holland, Zeeland en Friesland hebben in diezelfde eeuwen hunne
Joodsche bevolking ontfangen uit Henegouwen, werwaarts velen uit
Frankrijk , bij hunne verbanning onder PHILIPS den Schoone,
eene schuilplaats gezocht hadden. Wy vinden WILLEM den Goede
(a° 1304) niet alleen den Joden vrij gunstig, maar ook ijverig in
het zenden van Geestelijken tot hunne bekeering. Later worden nog
meermalen Joden in deze gewesten vermeld. Het huis van BOUR-
GONDIE schijnt minder welwillend voor hen geweest te zijn. Onder
KAREL V werd hun bij herhaalde Placaten het verblijf in Holland
ontzegd. De talrijke Joodsche bevolking van Holland in later tijden
was een gevolg der verdrijving uit Spanje en Portugal , die tot eene
volgende Afdeeling van ons Overzicht behoort.

Wy zagen de Joden nog" niet in betrekking byzonder tot de Sla-

voonsche stammen. Onder dezen wordt hunne geschiedenis eerst in
latere eeuwen meer belangrijk. Althands in Rusland vindt men, met
uitzondering van enkele oorden, gedurende de middeleeuwen nog
slechts zeer weinigen van het aloude volk gevestigd. ' In Bohemen ,
Moravië, Polen, werden de Joden gezegd uit Italië en Frankrijk
overgekomen te zijn. Men vindt hen te Praag reeds vóór het eind
der tiende eeuw. BOLESLAUS II, kort na de openbare invoering
van het Evangelie, zal hun aldaar het bouwen eener Synagoge ver
gund hebben, wegens hun deel aan het bestrijden der Heidensche
bewoners.
In Polen zijn zy insgelijks vroeg en by menigten gevestigd geweest

1 Van waar de Prinsen BAGRATION nog heden ten dage zich onder
hunne titulaturen afstammelingen van DAVID noemen, blijkt niet
genoeg. Zie Hamelsveld, Geschiedenis der Joden, blz. 327.
9*
132 DE JODEN IN POLEN.

en hebben zy in meer dan een opzicht zich steeds karakteristiek

onderscheiden. Boven anderen hebben zy by hunne geloofsgenooten
in andere landen den naam van buitengemeene schranderheid; eene
schranderheid ten koste gelegd soms des nachts aan de studie van
Bijbel, Talmud, en Kabbalah, des da g s aan al de fijnheden (te
vaak bedriegelijkheden) van den handel, die hier, meer en nog
wederom op eene andere wijze dan elders , in hunne handen geraakte.
Het Poolsch-Joodsche ras onderscheidt zich ook hier en daar , zoo
by mannen als by vrouwen, door eene schoonheid, deels aan hunne
afkomst eigen , deels hun met de overige bevolking van dat merk
waardige land gemeen. Zy hebben er in vroegere eeuwen ook op
byzondere voorrechten en vrijheden te roemen gehad. Velen daarvan
hadden zy te danken aan BOLESLAUS V, Hertog van Polen (a° 1264),
wiens achterkleinzoon, Koning CASIMIR de Groote, hun nog meer
dere gunsten bewees (a° 1341), ter liefde, zoo verhaald wordt, der
schoonc Jodin ESTHER. Synagogen, Joodsche Academiën, Rabbijnsche
Collegiën zijn in Polen altijd menigvuldig geweest. Eigen rechtspraak ,
zoo in het lijfstraflijke als in het burgerlijke, is er langen tijd aan
de Joodsche Synagogen vergund geweest. Tot vervolgingen en uit
drijvingen is het er zelden gekomen, anders dan by invallen van
Tartaren of Moscoviten. Onder hunne voorrechten behoorde in Polen
(nagenoeg even als volgens eene West-Gothische wet in Spanje) ,
dat zy, tot het Christendom overgaande en zich in den krijg onder
scheidende, in den adel werden opgenomen; gelijk dan ook nog
heden ten dage onderscheidene adelijke geslachten in Polen van de
Joden afkomstig zijn. Maar ook aan niet-gedoopte Joden zijn in
sommige plaatsen en tijden in dat land voorrechten toegekend, die
anders alleen de adel bezat, als het dragen van den degen, en
dergelijke.
Hetgeen Polen nog in het byzonder ten aanzien van zijne Joodsche
bevolking onderscheidt, is dat een klein gedeelte daarvan Karaïten
zijn. Aan deze sccte schijnen om haren afkeer van den Talmud,
althands om hare mindere vervreemdheid dien ten gevolge van de
Christenen, en de achting, die in hunne Schriften beleden wordt
voor JESUS als Leeraar, nog meerdere gunsten betoond te zijn dan
aan de Rabbijnsgezinde of Phariseesche Joden van dat land. De
Karaïten worden gezegd derwaarts overgekomen te zijn uit Tartarye.
Een belangrijk Edict ten hunnen voordeele vaardigdein het jaar 15 78
Koning STÉPHANUS uit. Hedendaagsche berichten intusschen geven
 DE JODEN IN ITALIË. 133

reden te gelooven, dat deze Karaïten ruim zoo zeer uit vijandschap
tegen de Talmudische geroemd zijn, als wegens een zoo veel hooger
trap van beschaving of voortreflijkheid boven dezen.

Wy keeren van onze wandeling door het Europa der middeleeuwen

terug tot Italië, het land, waarin ons reeds van zoo vroege tijden
het verblijf der Joden bekend is. Rome, onder de wereldlijke rege
ring zijner Pausen, vordert hier in eene eerste plaats onze aandacht.
Indien aldaar , gedurende het tijdvak dat wy in oogenschouw namen ,
de Joden der ballingschap in geen schitterenden toestand waren ,
zoo zijn zy er voor het minst vrij van zware vervolgingen geweest.
Wel waren zy bepaald binnen hunne Ghettos, en vonden natuur
lijk de Joodsche Rabbijnen en de Joodsche Talmud weinig gunst
by het Opperhoofd der Roomsche Kerk. Toch toonden zich de Pau
sen veelal het volk der Joden genegen, zoo op hun eigen wereldlijk
grondgebied , als daarbuiten , en zag men hen meermalen optreden
als beschermers der mishandelde of bedreigde Israëlieten in de
Christenheid. Niet alle Pausen evenwel zijn in dit opzicht gelijk ge
zind noch door hetzelfde beginsel bestierd geworden. GREGORIUS I
(bygenaamd de Groot e), in de zevende eeuw, betoonde zich een
vriend van Israël , beide in zijne schriften en in zijne verordeningen
op grond der heerlijke beloften, die hy aan de Kerk van CHRISTUS
voor Gods oude volk geschonken vond. GREGORIUS VII, de ver
maarde HILDEBRAND in de tiende eeuw, was hun daarentegen vij
andig.
In de groote steden van Italië, buiten Bome, was hun toestand
ongelijk, voor het meest [evenwel eerder begunstigd. Livorno, en
vooral Venetië, onderscheidden zich in dit laatste opzicht ten allen
tijde zeer byzonder, Florence minder, Genua gantsch omgekeerd.
Op slechts enkele plaatsen wordt van de Joden in Italië gesproken
vóór de tiende eeuw ; in de twaalfde begint hun invloed en rijkdom
beduidend te worden, als de vrucht hier en daar van wezenlijken
handel, vervolgens ook van opgerichte geldkantoren en banken,
voorts , even als in Duitschland , Frankrijk en elders , van den hate-
lijken woeker. Nergens evenwel mocht deze laatste handel hun minder
kwalijk genomen worden dan in Italië, waarin vooral Lombardye
geldhandelaars aan Europa leverde, die de Joden én in gevatheid
én in woekerzucht veeleer overtroffen hebben , gelijk dan ook in
134 DE JODEN IN ITALIË.

het geheel door sommigen in die dagen geklaagd is, dat daar,
waar geene Joden gevestigd waren, de woeker door Onjoden nog
veel sterker gedreven werd. Zelfs de glansrijke stad Florence werd
gezegd veel van haren rijkdom hieraan verschuldigd te zijn.
Het is evenwel wederom deze rampspoedige praktijk, die, hoe
gematigd anders de algemeene verdrukking der Joden in Italië
geweest zij , toch ook hier en daar uitberstingen der volkswoede
tegen hen te weeg bracht. Die te dezer oorzake , meer nog dan om
der Godsdienst wille, de bevolkingen tegen hen opruide, was in
het laatst der vijftiende eeuw de kloosterling BERNARDINO THOMITANO
van Feltre , aan wiens onvermoeid streven en ijveren men de eerste
banken van leening te danken heeft, waarvan de naam ook nog
heden ten dage aan Lombardye herinnert.
Vervolgingen der Joden worden voorts nog vermeld in het ko
ninkrijk Napels. Aldaar vestigden zich Joden eerst omstreeks het
jaar 1200. De Portugeesch-Joodsche Schrijver SAMUEL USQUE maakt
onder anderen gewag van eene uitbersting, die in het midden van
de dertiende eeuw by zeer velen een gedwongenen overgang tot het
Christendom zal veroorzaakt hebben, terwijl de Synagoge eene Kerk
werd, aan de H. CATHARINA gewijd.
Joodsche Godgeleerdheid, Taal- en Letterkunde hebben voor het
overige in Italië gedurende deze eeuwen ruim zoo welig gebloeid als
in Frankrijk. Reeds in de elfde eeuw, toen anders de Joden en
hunne studiën in eerstgemeld land nog meer op den achtergrond
stonden, bestierde R. NATHAN BEN JECHIËL eene Joodsche Academie
té Rome , en ondernam hy een arbeid , die hem lang nog , ook by
Christen-Geleerden, een naam verworven heeft. Zijn Woordenboek
(genaamd Aruch) op den Talmud wordt niet alleen door BARTO-
LOCCI hoogelijk geprezen, maar is ook door de BUXTOEFEN veel ge
bruikt by het vervaardigen van hun bekend Chaldeeuwsch,
Talmudisch en Eabbijnsch Lexicon. ,
De dertiende eeuw, die van de herleving der letteren in Italië
in het geheel, was ook voor Joodsche geleerdheid en poëzy aldaar
een tijdvak van ontwikkeling en bloei. Men houdt EMMANUEL BEN
SALOMO, die in het begin der even genoemde eeuw te Rome geboren
werd, voor een der grootste en sierlijkste Dichters, waarop de He-
breeuwsche letterkunde van de dagen der verstrooijing roem draagt.
Zijne Verzameling (Mechabberoth) van dichtstukken levert onder
anderen ook proeven op van minnepoëzy, een vak by de Joden an
 DE JOUEN IN ITALIË. 135

ders weinig beoefend , en dat den even genoemden Dichter by zijne

geloofsgenooten in mindere eere heeft doen houden, dan hem buiten
den kring zijner eigene natie is te beurt gevallen. Hy heeft zich
intusschen ook by haar verdienstelijk gemaakt niet alleen door zijne
gedichten van strenger en zuiver Godsdienstige gehalte, maar ook
door zijne Uitleggingen op den Pentateuchus , het Boek van JOB,
de Psalmen, de Spreuken en nog andere Schriften van den Jood-
schen Canon.
Tot eene volgende eeuw behoort in de geschiedenis der Joden van
Italië de stichting van een sedert vermaard gewordene Academie
door het van Rome afkomstige geslacht der HANNAARIM te Bologne,
alwaar ook eene der schoonste Synagogen van die gewesten door
dezelfde familie gebouwd is. Overigens onderscheidt zich die eeuw
door weinig uitnemende namen. In de vijftiende daarentegen hebben
zoowel Joodsche Geneesheeren als Rabbijnsche Godgeleerden in Italië
gebloeid. Als op den overgang van de middeleeuwen tot eene nieuwe
afdeeling in de geschiedenis ook van het verstrooide Israël, staat
de als Wijsgeer beide en Taalkundige vermaarde ELIA de Leviet,
die te Padua onderwees, doch van wien betwijfeld wordt, of hy
van geboorte Italiaan of Duitscher geweest is. Voor de belangrijkste
onder zijne talrijke werken houdt men die, welke over Massorethi-
sdie onderwerpen handelen.
In het laatst der vijftiende en het begin der zestiende eeuw stroomde
een nieuw element den Joden in Italië toe uit Portugal en Spanje.
Op wat wijze zoo daar als in onderscheidene andere landen van
Europa de kern der Joodsche bevolking uit het Spaamsche Schierei
land zich nederzette en den grooten bloei en geleerdheid hunner
vaderen voortplantte, zal ons blijken by de beschouwing der lotge
vallen en eigenaartigheden van die laatstgenoemde afdeeling der
Israëlitische verstrooijing , welke wy in haar geheel en zamenhang
voor het Derde Boek van dit Overzicht bewaarden.
 DERDE BOEK.

De naam van Sephardim (Spaanschen) wordt tot op dezen

dag gevoerd door de afstammelingen van die talrijke Israëlitische
geslachten, die ten jare 1492 uit Spanje, ten jare 1497 uit Por
tugal, na een belangrijk, dikwerf roemrijk verblijf van meer dan
veertien eeuwen, onherroepelijk uitgedreven werden. Even gelijk na
den val van Jerusalem -de Joden, over geheel de wereld verspreid,
onder de verscheidenaartigste volken hun nationaal geloof en eigene
zelfstandigheid altijd en overal behielden, evenzeer standvastig heeft
het uit Spanje voortvluchtig Israël in alle de deelen der wereld
het kenmerk wederom van dezen hunnen onderscheidenen oorsprong
in het midden zoo van hunne eigene broederen als in dat van alle
de volkeren bewaard. Dat kenmerk, geenszins gelegen in eenig ver
schil van geloofsbelijdenis, of in het geringe onderscheid der litur
gieën, bestaat veeleer eenig in het verschil van historische herinne
ringen. De herinneringen, den Joden tot in verre geslachten bijge
bleven van hunne betrekking tot het Spaansche Schiereiland, zullen
ons blijken van een zoo bijzonderen aart te zijn, dat het niet ver
wonderen kan, indien deze Sephardim ten allen tijde én onder
elkander én van buiten af als de adel van het verstrooide Israël
beschouwd zijn. Nog minder zal het bevreemden, dat zy de taal
van dat land hunner glansrijkste vreemdelingschap van geslacht tot
geslacht in dagelijksch gebruik behouden hebben. Over een aanmer
kelijk gedeelte der beschaafde wereld vindt men Joden aan welke
de Schriften des Ouden Testaments in het oude Spaansch even ge
meenzaam, en vaak gemeenzamer, als in het Hebreeuwsch zelve
zijn. In het Spaansch schreef en dichtte nog lang de afstammeling
van het Spaansche Jodendom in Italië , Nederland , Engeland. De
Israëliet van die afkomst gebruikte en hoorde, nog tot in de eerste
jaren dezer eeuw, zoowel het Portugeesch als het Spaansch in den
huisselijken kring en dagelijkschen omgang; — by de prediking in
 SPAAMSCHE EN PORTUGEESCHE JODEN. 137

de Synagoge zoowel als by het beheer der Gemeente; — in zijne

briefwisseling het zij by plechtige gelegenheden, het zij tot behan
deling van zaken, en in het houden zijner boeken. Spanje en Por
tugal bleven voor den van daar verbannen Israëliet, wat eeniger-
mate Frankrijk werd voor de om des geloofs wille door LODEWIJK XIV
verdrevene Hugenooten. Ja , de gedachtenis van het Spaansche Schier
eiland is ook nog voor den Israëliet, zich van die afkomst bewust,
eene herinnering ontzachlijk maar verheffend , eene gewaarwording
somber maar grootsch.
Inderdaad is de betrekking tusschen het Israël der verstrooijing
en de koninkrijken van het Spaansche Schiereiland eene geheel
eenige in de geschiedenis van Israël en de Volken. Men zou
den in zoo vele opzichten merkwaardigen grond in d i t opzicht
kunnen vergelijken met den plek , waarover GIDEONS vlies was uit
gestrekt en dien onderscheidde van heel den bodem rondom. Maat
schappelijke toestanden, nationale bloei en ontwikkeling, — alles
is by de Joden van Spanje en Portugal iets geheel anders dan het
geen wy tot hiertoe in de landen, by name van het Christelijk
Europa en in de tijden der middeleeuwen gezien hebben. Niet alzoo
evenwel, als of de Joden in dit hun tweede vaderland ten eenen-
male vrij zouden geweest zijn van den ban , die sints de Messias-
verwerping op hunne vreemdelingschap drukt! Ook aldaar meldt
ons de geschiedenis verdrukkingen, vervolgingen, eindelijk algeheele
uitwerping, mitsgaders de gewone beschuldigingen, en wat daartoe
te recht en te onrecht aanleiding gaf. Maar behalve dat zelfs de
verdrukking en vervolging in die gewesten, by alle hevigheid an
ders, toch iets edeler, iets oneindig minder krenkend dan elders
aanbiedt, zoo levert de geschiedenis der Joden aldaar verschijnselen
op, elders naauwlijks van verre gekend of schier mogelijk ge
acht. Wy willen dat byzonder karakter van de lotgevallen en
toestanden der Joden in Spanje en Portugal aanduiden, allereerst,
met de woorden van een hedendaagsch Geschiedschrijver, diep ver
trouwd met de aangelegenheden van eerstgemeld Rijk en met de
tijden die daarin voor Israël belangrijkst en beslissendst zijn ge
weest.
//Het merkwaardig volk, hetwelk zijne eigenaartige éénheid onder
de duizenden afdeelingen, waarin het als verbrokkeld ligt, altijd
behouden heeft, genoot in geen ander deel van Europa een derge
lijk aanzien als in Spanje. Eeeds onder de West-Gothen steeg hun
138 SPAANSCHE KN PORTl'GEESCHK JODEN.

vermogen en invloed zeer hoog. Onder de Arabieren bracht de ge-

meenschaplijke Oostersche afkomst een soort van gelijkheid en van
gemeenschap in streven te weeg. De Joden, onder deze gunstige
omstandigheden, verkregen niet blootelijk schatten, maar bekleedden
óók de hoogste Staatswaardigheden en maakten groote vorderingen
in onderscheidene vakken van wetenschap en letterkunde. Hunne
scholen te Cordua, Toledo, Barcelona, Granada, waren rijk in
kweekelingen , die met de Arabieren wedijverden in het onderhou
den van den fakkel der geleerdheid te midden van de diepe duis
ternis der middeleeuwen. Hoedanig men ook moge oordeelen van
hunne speculative wijsbegeerte, men kan hun met geene billijkheid
een aanzienlijk deel in praktische en ondervindelijke kennis ontzeg
gen. Zy waren wakkere reizigers in alle deelen der toen bekende
wereld, en ook voor later tijd zijn hunne beschrijvingen van groot
nut geweest, terwijl hunne reizen zalven de artsenijkunde vermeer
derden met belangrijke voortbrengsels uit het Oosten. De Genees
kunst was schier uitsluitend in hunne handen. In wis- en sterre-
kunde brachten zy het ver. In de beoefening der schoone letteren
herleefde by hen de vroegere heerlijkheid der Hebreeuwsche poëzy.
Een soort van gouden leeftijd der latere Joodsche litteratuur was
de tiende, elfde, twaalfde en dertiende eeuw in Spanje. Het schijnt
als of de oude Castilianen van dat tijdperk aan de Joden een deel
van de hoogachting hebben toegedragen, die hun afgeperst was door
de groote beschaving der Arabieren in dat rijk. Wy vinden er voor
name Joden aan de hoven der Christenvorsten , hunne geldmiddelen
of hunne studiën bestierende of hen bystaande als geneesheeren. —
Hoog was de trap van beschaving en staatkundigen invloed, dien
zy, niettegenstaande de opwelling van tijd tot tijd van volksvooroor-
deelen, hier bereikten. — De nieuwe Christenen of bekeer
den (Conversos) werden veelal tot hooge kerkelijke waardigheden
geroepen, die zy met den roem van naauwgezetheid en geleerdheid
bekleedden '.'*
Wy zullen de juistheid dezer algemeene opmerking gerechtvaardigd
wedervinden in de byzonderheden , tot welker opteekening uit zeer on
derscheidene vakken van der Joden werkzaamheid en betrekkingen in
Spanje en Portugal de afdeeling, die wy intraden, bestemd werd.
1 PRESCOTT, History of the Seign of Ferdinand and Isabella theCatho-
Kc, P. I. Ch. 7. Verg. JOST, Geschichte der Israëliten, VI. 75, 76, HO,
124, 216, 217, 290.
 ISRAËL EN HET WESTEN. 139

Eerst evenwel doet zich eene belangrijke vraag op omtrent de

grondoorzaak van zoo groot een verschil tusschen het lot der Joden
in die .gewesten, en al wat wy overal elders in Europa bevonden
hebben hun deel te zijn geweest. Behalve hetgeen daaromtrent de
gebeurtenissen zelve, in hun verband beschouwd, ter opheldering
zullen leveren, kunnen wellicht reeds dadelijk een tweetal byzonder-
heden over de voorgestelde vraag licht doen opgaan ; het zijn : de
eigenaartige gesteldheid en aanleg van het gewest, en de hoogo
oudheid van der Joden vestiging in hetzelve.

Tusschen Israël en Spanje laat zich eene merkwaardige overeen

komst waarnemen. Men heeft te recht gezegd , dat Israël in het land
zijner Vaderen als op de grenzen stond van het Oosten en van het
Westen. Palestina, ongetwijfeld, behoort beide door zijne ligging en
door de zeden zijner bevolking tot het Oosten ; toch had van ouds
reeds Israël als ware het zijn aangezicht gekeerd naar het Westen,
en leverde trekken op, in meer dan éénerlei opzicht, van een Eu-
ropeesch karakter '. En nu, in omgekeerde rede kan hetzelfde
gezegd worden van het Spaansche Schiereiland. Door zijne ligging
den overgang makende van Africa tot Europe, schijnt het nog veel
meer, door de afkomst van een groot gedeelte zijner bevolkingen,
te behooren tot Asië 2. De taal inzonderheid draagt hier sints eeu
wen dat karakter van Oostersche deels grootschheid deels gezwol-
lenheid, hetwelk de verzen kleurt zoo van LUCANUS reeds en SENECA,
als van LOPE DE VEGA en ERCILLA, en nog in onzen leeftijd door
straalde in menig woord uit den strijd met NAPOLEON, of in den
kamp tusschen Carlisten en Christinos. Nevens de Celtiberische kern
der bewoners van dat merkwaardig land , zijn in de bevoÜdng aller
lei Oostersche elementen al van zeer vroegen tijd opgenomen. Phe-
mcische volkplantingen waren lang vóór de heerschappy van Romei
nen of Garthagers vooral op de kusten talrijk. Wel brachten de
Gothen nevens andere over de Pyreneën ingedrongen volken een

1 BRaM, Description de la Terre Sainte, p. 9.

1 Een onzer Dichters noemde Spanje,
Dat Weetersch land, van Oostervuur bedeeld,
Waar 't schoonste schoon van beide h emelstreken
Zich zamenmengt on dooi elkander speelt.
'
140 SPANJE EN HET OOSTEN.

nieuw, hoogst krachtig Noordsch bestanddeel in die gewesten

over. Zy waren er (het blijkt reeds uit den titel hunner Vorsten:
Koningen, niet van Spanje maar, der Gothen), zy waren er
eer gelegerd in sommige opzichten dan gevestigd. Een nieuwe toe
voer van Oostersche bevolking stroomde eerlang die gewesten toe,
als (in het begin der achtste eeuw) de Saracenen in Europa tot
over de Pyreneën doordrongen, en zich zegevierend vestigden in het
Schiereiland, dat sedert door de Christenen voet voor voet, en niet
dan na verloop van eeuwen in zijn geheel, heroverd geworden is.

Behalve dan nu deze oud-Hesperische , Phenicische, Arabische en

Moorsche inwoners, heeft nog een ander uit het Oosten afkomstig
of voortvluchtig volk een beduidend deel en een nog beduidender
invloed in het Spaansche Schiereiland reeds vroegtijdig kunnen heb
ben. De aankomst van Joden aldaar wordt beide door Christelijke
en Joodsche Schrijvers tot eene neer oude dagteekening opgevoerd.
Om niet te spreken van de gissing, dat reeds Koning SALOMO Israë
litische volkplantingen en ambtenaren in Spanje (volgens dat gevoe
len het Tarsis der Schrift) zal gehad hebben, zoo wijst van vele
kanten de overlevering op eene vestiging van Joden onmiddelijk
reeds na de verwoesting van den eersten Tempel. Die overlevering
op allerlei onderscheidene wijzen door Spaansche Geschiedschrijvers
en Babbijnsche Geleerden voorgedragen en opgesierd, komt by bei
den daarop neder, dat het zij by gelegenheid van een (vermeen
den) krijgstocht van NEBUCADNÏZAR , het zij niet veel later althands
dan de leeftijd van dien Vorst, talrijke geslachten, bepaaldelijk uit
den stam van Juda en het huis van DAVID afkomstig, zich in Spanje
zullen hebben nedergezet, steden aldaar gebouwd, en die steden naar
plaatsen of andere herinneringen uit hun Oostersch vaderland eenen
naam gegeven '. De Legende der Spaansch- en Portugeesch-Room-
sche kerken voegt daarby, dat een der JACOBUSSEN (s. YAGO, te
Compostella sedert hoog gevierd) het Evangelie in die gewesten niet

1 Men denke, behalve de reeds (bladz. 29) genoemde, ook nog aan de
volgende namen , het zij van plaatsen of van geslachten , waarin de ver
wantschap tusschen den Hebreeuwschen en den Spaanschen of Portugee-
schen klank onmiskenbaar is : Yepes (Joppe) , Tavora (Thabor) , Avila
(Abila) , Gaona (Gaon) , Correa (Core) , Zaeuto (Zachuth) ; voorts Meneses,
Geremias, Salema, Cariel, Sazan en vele anderen.
 OUDHEID DER JODEN IN SPANJE. 141

zonder vele teekenen zal verkondigd hebben, met dat gevolg, dat
velen der toen alreeds sedert eeuwen aldaar gevestigde en voortge
plante Israëlieten het Christendom zullen hebben omhelsd, en de
kern gevormd dier Christelijke Catholieke kerk in het Schiereiland,
waarvan by het Aartsbisdom van Brega (in Portugal) het Primaat
sedert is verbleven. De Joden zelve, te weten die van Toledo, na
de herovering dier stad op de Saracenen door Koning ALFONSUS
(VI) van Leon en (I) van Castilië, vertoonden, zegt men, dien
Vorst een Hebreeuwschen Brief, die door hunne voorouders, reeds
sedert emirs (dus luidt de overlevering weder eenigszins anders
hier) in Spanje gevestigd, aan de Overpriesters en Schriftgeleerden
te Jerusalem geschreven zal zijn geweest, om veeleer de erkenning
dan de veroordeeling van den Propheet van Nazareth aan te raden.
Dezen Brief, waarvan overigens taal en inhoud om strijd de blijk
bare onechtheid by ieder regel doen uitkomen , zal de Koning wel
willend aangenomen hebben , en in het Archief der stad Toledo doen
plaatsen. Hy is sedert meermalen afgeschreven en door onderscheidene
Schrijvers over Spaansche of Joodsche zaken overgenomen '. Anderen
beweerden ten overvloede, dat de Brief aan de Hebreën oorspronk-
lijk aan de Joden van Zamora zal zijn gericht geweest!
Men gevoelt hoe licht het eene betere oordeelkunde op het gebied
der geschiedenis, zoo by de Joden als in Spanje zelve, gevallen
moet zijn, dergelijke vertellingen naar 't gebied der Legende te
doen verwijzen. Niet alles, intusschen, wat eene, hoe fabelachtig
ook anders opgesierde , Legende onder het volk verspreid heeft , is
daarom nog zoo geheel en volstrekt en in elke zijner byzonderheden
verwerpelijk. De inkleeding, vooral, kan met volle recht voor louter
dichting en dwaasheid verklaard worden, zonder dat daardoor de
hoofdzaak zelve behoeft te vervallen. Voor de hoofdzaak hier (het
eenvoudige feit, dat zich de Joden in Spanje bevonden hebben lang
vóór de verwoesting van den tweeden Tempel) pleiten omstandighe
den, die, althands vereenigd, een belangrijk getuigenis uitmaken.
Wy rekenen hiertoe allereerst de reeds opgemerkte byzonderheid der
Joodsche namen van zoo vele oorden en steden in Spanje, die het
willekeurig zoude zijn, voor het minst allen aan een Arabischen
1 Men zie den Brief in het Spaansch en in het Latijn bij WOLF in zijne
SUUotheca Ralbinica, II. 1171—1174; in het Spaansch alleen, by sou-
ÏHEY in zijne aanteekeningen op den Badrigo, D. I. (in de Nederduitsche
overzetting van Vrouwe K. w. BILDERDYK, bl. 170, 171) en anderen.
142 OUDHEID DER JODEN IN SPANJE.

of Phenicischen oorsprong toe te schrijven. Gelijke aanmerking ver

dient, in verband met andere, de (minder algemeen bekende) by-
zonderheid, dat de namen van PHILIPS, ALEXANDER, MARCUS en
dergelijke, die by de Joden natuurlijk eerst sints de dagen der
Grieksche en Romeinsche heerschappy in zwang zijn geraakt, by den
Israëliet van Spaansche en Portugeesche afkomst, althands als Jood
se he voornaam, niet gevonden wordt; waaruit niet zonder grond
is afgeleid, dat hunne vaderen zich reeds niet meer in Palestina
moeten bevonden hebben toen dat land met Grieken en Romeinen
in onmiddelijke aanraking kwam. Dat voorts, tijdens de intrede van
het Evangelie in de wereld, zich reeds Joden en Joodsche Synago
gen in Spanje bevonden, wordt door de plaats in den Brief van
PAULUS aan de Romeinen (XV: 24, 28) waarschijnlijk gemaakt, al
waar de Apostel zijn voornemen herhaaldelijk uitdrukt om ook
Spanje te bezoeken. Daar het bekend is hoe deze Godsgezant ge
woon was zijnen weg tot de Heidenen te nemen door de Synagogen ,
en overal zoo veel mogelijk te beginnen met den Jood, daarna
tot den Heiden te gaan, zoo is ook dit wederom wel een
wenk ter bevestiging der by Joden en Christenen zoo langen tijd
voortgeplante overlevering. Nog heeft men eene vroegtijdige door
gaande betrekking tusschen het Joodsche land en Spanje meenen
aangeduid te zien in het bericht, dat by JOSEPHUS gevonden wordt,
der verbanning van HEBODES ANTIPAS juist naar dat laatstgenoemde
gewest '. Men vindt eindelijk hier en daar aangeteekend , dat Keizer
HADRIANUS na de demping van den opstand onder BAR COCHBA een
aanmerkelijk getal van in dien krijg het zij gevangene of ontkomene
Joden zich insgelijks in het Spaansche Schiereiland zal hebben, laten
vestigen.
Wat van dit alles ook met meerdere of mindere waarschijnlijkheid
zij aan te nemen, zoo veel is ook door degenen, die eene bepaalde
vestiging van Joden in Spanje reeds tijdens NEBUCADNEZAR of cntus
tegenspreken , algemeen genoeg aangenomen , dat der Joden aankomst
in de deelen van Spanje, niet op eens maar allengs, vroegtijdig
was, en het zij dan uit Alexandrië en Cyrene, uit Palestina, of
uit het dieper gelegene Asië, vóór het tijdvak der keizerlijke rege
ring te Rome begonnen moet zijn.
In de geschiedenis intusschen dier vroege vestiging der Joden in

JOSEPHUS , de S. J. II. 9. § 6.
 OUDHEID DER JODEN l!V SPAPÜK. 143

Spanje, welke niet alleen in geschrevene kronijken, maar in de

overleveringen des volks beide onder Joden en Christenen van die
landen wortel schoot , vereischt nog ééne byzonderheid eenige toe
lichting. Het is de afstamming, op welke die aloude Joodscbe ge
slachten in het Spaansche Schiereiland roemen , uit het huis van
DAVID. Dat deze beweering zich wel uit geene onmiddelijke histori
sche getuigenissen laat bewijzen, spreekt van zelve. Israël, het volk
van ouds der genealogiën zoo lang het zijn eigen land bewoonde ,
heeft zijne geslachtslijsten wel niet van daar voortgezet in de lange
eeuwen zijner algeheele verstrooijing. Hetgeen door onderscheidene
geslachten in Babylonië ' en Spanje in het byzonder, zoowel als
door de Spaansch-Joodsche natie meer in het algemeen , omtrent die
koninklijke afstamming beweerd is , behoort enkel tot het gebied der
overlevering. Ten onrechte evenwel heeft men dergelijke overlevering
veelal beschouwd als in strijd met het Evangelie , als of met de ver
vulling der prophecyen in den Zone DAVIDS by uitnemendheid, de
uitsterving aller overige takken van het koninklijk huis eeniger-
mate verbonden zou zijn. Integendeel! even weinig als het volk der
Joden te niet gegaan is, maar veel meer in stand is gebleven, ook
na dat het den Zaligmaker der wereld naar den vleesche heeft voort
gebracht en Hem gekruisigd, even weinig volgt de geheele onder
gang van al wat van DAVID verder gesproten geweest is, uit de ge
boorte van den hoog geloofden Spruit uit JESSE in de volheid der
tijden. De Oud-Testamentische prophecy schijnt, juist omgekeerd,
de voortduring van dat geslacht aan te duiden tot op den groo-
ten dag der toebrenging van heel Israël tot de kennis en aanbid
ding van zijn Messias en Heer. Ter plaatse, alwaar door den Pro
pheet deze laatste volheerlijke gebeurtenis voorzegd is, wordt tevens
alleruitdrukkelijkst het byzonder deel van het geslacht van DA-
vru aan de nationale boete en bekeering te kennen gegeven 2. Geen

1 Bladz. 93 boven.
1 Zach. XII: 10—14, op welke plaats hoogst opmerkelijk de verklaring
's van VAN DER p AT. K: »Men ziet zich door onoverkomelijke zwarigheden
omringd, indien men de verklaring verwerpt, die het Nieuwe Testament
(Joh. XIX : 37 en Openb. 1 : 7) van de plaats geeft. Neemt men daarente
gen deze aan, dan heeft de voorzegging weinig of geene duisterheid, en
levert ons' een trelïend tafereel van den rouw , dien de Joodsche natie eens
bedrijven zal over den gruwel aan JESUS gepleegd, wanneer zij Hem voor
den Messias zullen erkennen; een tijdperk, waarmee de roem van hun
herstelden staat steeds op het naauwst wordt verbonden."
144 CONCILIE VAN ELVIftA.

wonder, dat dan ook onder de Joden der verstrooijing de instand

houding van het geslacht van DAVID steeds geloofd en met toepas
sing op byzondere oorden en familiën vastgehouden is.

Het ontbreken van berichten en byzonderheden omtrent deze

vroegste Joodsche bewoners van het Spaansche Schiereiland by Ro-
meinsche of andere oude Schrijvers zal wel niemand verwonderen,
die weet hoe schaarsch in de Heidensche geschiedboeken de melding
van Joden is, het zij in de landen verspreid, het zij zelfs in Pa
lestina gevestigd. Het is de kerkelijke Oudheid, die ons ook we
derom in Spanje omtrent het bestaan en de wijze van bestaan der
Joden de eerste zekere en bestemde narichten geeft. Het Concilie
van Ek'beris (het sints geheel verwoeste Elvira in Granada) , gehou
den ten j are 305, en alzoo een twintigtal jaren vóór de onderwer
ping van den Romeinschen Keizer en zijn rijk aan het Evangelie,
bevat bepalingen omtrent de betrekking tusschen Joden en Christe
nen, die over den toestand en de gebruiken van eerstgenoemden
een aanmerkelijk licht verspreiden. Den geloovigen wordt daarby
verboden de vruchten hunner akkers door de Joden te laten zege
nen, hetgeen te verstaan schijnt van de bekende Joodsche gewoonte
om over de onderscheidene voortbrengsels van den grond by het ge
bruik der eerstelingen telken jare een zegen uit te spreken '. Dien
zegen dan nu, het zij by gelegenheid van maaltijden of wel op den
bodem zelven door Joden uitgesproken, begreep men van de zijde
der Catholieke Geestelijkheid nevens de openbare Christelijke dank
gebeden voor den oogst, niet bestaanbaar te zijn. Verder verbood
datzelfde Concilie de Christenen met de Joden te spijzigen, ook dit
om dezelfde reden van bezwaar tegen den Joodschen zegen , of wel ,
als sommigen zeggen, by wijze van wedervergelding, omdat de Jo
den zich van het zameneten m e t of liever b y niet-Joden onthielden.
Anders wordt in de besluiten van het Concilie te Elvira niets ten
nadeele der Joden gezegd. Van woeker, welken het noodig acht den
Geestelijken te verbieden, geen schijn of schaduw nog als van de

* Of wel misschien van de plechtige gebeden, die nog heden ten dage
tot de liturgie van den grooteu Hoschanna-dag in het Loofhuttenfeest be-
hooren , om eenen zegen over allerlei veld- en boomvruchten , elk in het
byzonder,
 LATERE CONCIL1ËN EN WETTEN. 145

zijde der Joden gepleegd. Evenmin is hier nog sprake van bet ver
bieden van gemengde huwelijken.

Men ziet, dat de Catholieke kerk in Spanje tijdens dat Concilie

nog in hare kindschheid is, -— de Joden daarentegen, gelijk ook
van elders blijkt, reeds talrijk en machtig. Geheel anders luiden
eerlang de besluiten der Conciliën, bepaaldelijk die te Toledo ge
houden in den loop der zevende eeuw. Kerkelijke- en Staats--» etten
werkten of te zamen of op elkander ten sterkste in, om der Joden
Godsdienst , kon het zijn, uit te roeien, van het oogenblik af, dat
Koning RECCAREDS afzweering van de Ariaansche dwaling heel
Spanje voor goed aan de Kerk van Home en onder hare Bisschop
pen bracht (a° 601). Tot zoo lang (wy deden het by vroegere ge
legenheid ' reeds opmerken) waren de West-Gothen in Spanje even
zeer als de Ooster-Gothen in Italië den Joden eerder gunstig geweest.
Maar van nu aan wedijveren Geestelijken en Gothische Vorsten in
het vaststellen van wetten en bepalingen tegen de Joden, die men
met recht even ongerijmd als barbaarsch heeft genoemd.
Geheel in den geest der verordeningen van Keizer JUSTINIANUS in
het Oosten op dit punt 2, wordt der verfoeilijke secte niet
alleen alle macht of rechtsoefening over Christenen ontnomen en
het huwen met Christenen ontzegd, maar ook verboden, hunne hu
welijken onder elkander , hunnen sabbath , hunne feesten , hun
Paaschfeest inzonderheid, te vieren, of hunne kinderen te besnijden.
Men dringt hun vervolgens den doop op met geweld, ja, gebiedt
hen zwijnenvleesch te eten. Het is als ware het een voorspel van
het stelsel der Inquisitie acht eeuwen later in diezelfde gewesten.
Voorts onder de West-Gothische Catholieke Koningen, even als la
ter onder FERDINAND en ISABELLA, afkeer alleen tegen de Gods
dienst, niet als elders ook tegen het geslacht der Joden! De
Israëliet, tot het Christendom oprechtelijk overgegaan, wordt van
ouds volgens de West-Gothische wetten in den adel opgenomen en
op allerlei wijzen bevoorrecht (a° 693). 3

1 Bladz. 104 boven. * Bladz. 90, 91 boven.

1 MARIANA, de rebus JKspaniae, VI. 18. nJudaei, qui sincero animo
Christiana sacra amplecterentur nobilitate atque vectigalium immunitate
donati." — Men zie deze wet nog in het jaar 1404 op merkwaardige wijze
10
146 LATERE CONCIUËN EN WETTEN.

Tegen de ongedoopte of met geweld gedoopte Joden maakte juist

de hevigheid der verordeningen hare uitvoering onmogelijk. Van
daar die herhalingen telkens van wetten en besluiten , waarvan de
onmacht zich met der daad openbaarde in de toepassing. De zevende
eeuw onzer jaartelling leverde in dit opzicht eene voorbeeldelooze
afwisseling van wreedheid en weifeling op. Onder SISEBUT (612—617)
worden de Joden, op straf van allerlei mishandeling en van uit
drijving, by duizenden genoodzaakt het Christendom te omhelzen.
Onder SISENAND (a° 631) besluit het vierde Concilie van Toledo in
een tegenovergestelden zin , den conscientiedwang voor het vervolg
afschaffende, doch zonder op het reeds vroeger ten uitvoer gebrachte
terug te komen. CHDJTILA (a° 636), even als zijn voorganger SISE
BUT gezind, verbant de Joden uit geheel het rijk. Wy vinden hen
evenwel in grooten getale aldaar terug onder WAMBA (a° 672), straks
onder ERVIG (a° 680) op nieuw vervolgd, eindelijk onder EGIZA
(a° 694), ter zake van eene zamenspanning met Joden en Sarace-
nen in Africa, ten lande uitgebannen. Later roept hen WITIZA (a°
700) terug, en overlaadt hen met gunsten. Een hevige burgeroor
log, waarby WITIZA de kroon en het leven verliest, brengt RODERIK
(RODRIGO) op den troon, die weinige jaren daarna (a° 711) in den
vermaarden slag van Xeres de la Frontera op zijne beurt, met
geheel het rijk der Gothen, plaats maakt voor de heerschappy der
Saracenen in het Schiereiland.

Men heeft de Joden beschuldigd van begunstiging en medewerking

by de verovering van Spanje door de Arabische wapenen. Na hetgeen zy
in de laatste eeuw onder de Gothische Vorsten en Catholieke Geeste
lijken geleden hadden, kan evenmin] de werkelijkheid als het vermoe
den eener zamenspanning tusschen Israël en Ismaël bevreemden. Zy
wordt zelfs waarschijnlijk by de vergelijking met hetgeen inderdaad

toegepast, by denzelfden Historieschrijver, t. a. p. XIX: 12. Omstreeks twee

eeuwen later, onder de regering van PHILIPS II, schreef FR. JUAN BE-
KITO GUARDIOLA in zijn Trntodo de la nobleza de Espana (a° 1591), met
bepaalde toepassing op de Joden: »Los convertidos a nuestra santa fè Ca-
tolica, que eran antes nobles segun su ley o setta, ritienen la nobleza de
su linage, y no solo la ritienen mas aün la acrecientan ," ete. Verg. de
merkwaardige bijzonderheden bij Mariana XXII pag. 40 en 41 en bepaal
delijk het decreet van Paus Nicolaas.
 DE JODEN IN SPANJE EN DE ARABIEREN. 147

onder de regering van EGIZA had plaats gevonden. Hoe het zij,
voor de Joden van Spanje was de inval en vestiging der Saracenen
eene gebeurtenis even beslissend en in de meeste opzichten gewenscht
en gunstig, als in het geheel de invloed der Arabische heerschappy
op Spanje, en ten deele op geheel het Christelijk Europa, bedui
dend geweest is.
Men weet hoe spoedig het Kalifaat der Ommajaden in Zuidelijk-
Spanje dat der Abassiden in Asië, waarvan het zich had losgemaakt
en waartegen het vijandig overstond, in bloei en grootheid van al
lerlei aart op zij streefde. De geschiedverhalen dier tijden vloeien
over van beschrijvingen der heerlijkheid, waartoe inzonderheid de
vijftigjarige regering van ABDERRAMAN III. (912—961) de Arabi
sche heerschappy in het Spaansche Schiereiland opvoerde; toen in
de omstreken van den Guadalquivir niet minder dan twaalf duizend
steden, dorpen, vlekken of sterkten zullen geteld zijn, — in Cor-
dua, den hoofdzetel van het rijk, twee maal honderd duizend hui
zen, zes honderd moskeeën, vijftig hospitalen, tachtig openbare
scholen , negen honderd openbare badplaatsen , — terwijl alom fa
brieken en allerlei nijverheid, handel en allerlei welvaart, wedij
verden met kunsten en wetenschappen, door den edelaartigen en
overal vereerden Vorst gekweekt en beschermd.
In dien voorbeeldeloozen (zij het dan ook in de opgave met
cijfers meermalen ietwat overdreven) bloei en glans der Arabieren in
Spanje hadden de Joden een beduidend deel. Cordua was langen
tijd het middelpunt ook van Joodsche geleerdheid en beschaving.
Eerlang was het Arabisch nevens het Hebreeuwsch de spreek- en
schrijftaal geworden dier Joden, die nog heden ten dage in Spanje
en Portugal geroemd worden als de vroegste voorgangers der Chris
tenen op het gebied van allerlei wetenschappen, en van welke in
dien zin wel te recht door iemand gezegd is, dat er voor Israël
geene middeleeuwen hebben bestaan.
In staatkundige betrekking was de heerschappy der Arabieren in
het Spaansche Schiereiland den Joden insgelijks alles behalve druk
kend of ongunstig. Wel zag de belijder van den Islam met gelijke
minachting op den Christen en op den Jood van Godsdienst neder.
Vervolging om der Godsdienst wille lag, althands sints de ves
tiging zijner wereldheerschappy , in zijne richting niet rechtstreeks.
Zelden hebben dan ook in het Spaansche Schiereiland de Joden
verdrukking geleden van de Arabische heerschers, te« zij naar
10*
148 DE JODEN IN SPANJE EN DE ARABIEREN.

eenige byzondere aanleiding of onder buitengewone omstandigheden ;

als wanneer, onder anderen, ten jare 1064 JOSEPH, zoon van SA-
MUEL HALLEVY , de wet van MOSES onder de Mohammedanen zal gepoogd
hebben te doen veld winnen en deswege met honderden zijner ge-
loofsgenooten in Granada werd ter dood gebracht; of wel ten jare
1160 de nieuwe dynastie der Almohaden uit Africa aan Joden en
Chistenen in Andalusië den Islam met geweld zocht op te leggen.
Doch deze en dergelijke vervolgingen waren meestal voorbygaande
en by enkele plaatsen bepaald. Eerlang herbloeiden onder dienzelf
den stam der Almohaden, even als vroeger onder dien der Omma-
jaden, wetenschap en letterkunde soowel Joodsche als Arabische.
Van den beginne, en later doorgaans, hadden de Joden by de Mo-
hammedaansche Vorsten in Spanje meestal bescherming, dikwerf
gunst en invloed gevonden. De even herdachte ABDERRAMAN III.
hield R. CHASDAI BEN ISAAK,- zoon van R. ISAAK BEN CHASDAI, een
der vroegste Spaansch-Hebreeuwsche Dichters, aan zijn hof in eere.
AL HAKEM (a° 975) begunstigde de Joden en hunne Geleerden,
nam hunne voornaamste schriften in zijne boekery op, en liet den
Talmud in het Arabisch overzetten. Het zelfde voetspoor zoo ten aanzien
van geleerdheid en wetenschap in h'et algemeen , als met toepassing
op die der Joden , betrad de als Veldheer en Staatsman evenzeer be
roemde AL MANZOR MOHAMMED BEN ABI AMER te Cordua in het
laatst der tiende en het begin der elfde eeuw. De Joden , voor het overige,
waren in deze Arabische rijken zelden geldhandelaars, meermalen
kooplieden in het groot op onderscheidene landen van het Oosten,
ook wel rentmeesters der Kalifen , maar voor het meest Geneesheeren ,
Wijsgeeren, Dichters, Theologen, en in het geheel Geleerden.

De geschiedenis der Joden in de Christen-koninkrijken van het

Spaansche Schiereiland levert minder rustige tijden, maar nog ruim
zoo belangrijke byzonderheden op. Bij menigten verplaatsten zich de
Joodsche ingezetenen in de elfde en twaalfde eeuw uit de zuidelijke
deelen van Spanje naar de deelen van Castilië, alwaar zy dus wel
geen ongunstig onthaal moeten hebben te gemoet gezien. Derwaarts
brachten zy dan steeds meer en meer hunne zucht voor wetenschap
en geleerdheid over. Hunne Scholen en Synagogen breidden zich uit
zoo in bloei als in aantal. Voor landbouw en nijverheid waren hunne
diensten onmisbaar. De handel kwam en bleef geheel en al in hunne
 DE JODEN l.V HET CHRISTELIJK SPANJE. 149

handen, zoodat nog onder Keizer KAREL V. hunne wel bekende,

ofschoon destijds onder den naam van nieuwe Christenen zich
schuilende afstammelingen konden zeggen, dat //zy met eere den
geheelen koophandel der Spaansche koninkrijken dreven." Aan de
hoven der Koningen bekleedden zy posten van* vertrouwen en aan
zien. Van rechtswege, inderdaad, behoorden zy onmiddelijk en uit
sluitend den Koning toe, even als de Joden in Duitschland den
Keizer; doch met wat onderscheid in de toepassing! Hoofdgelden
werden door de talrijke gemeenten opgebracht, die de koninklijke
schatkist niet weinig verrijkten , of Infanten , Grooten , of Kerken
gedeeltelijk ten geschenke werden gemaakt ; maar voor het overige
bestonden de Joden hier als natie op zich zelve, met eigen rechts
gebied in het burgerlijke en (althands tot op het laatst der veertiende
eeuw) ook in het lijfstraflijke. Even als in vroeger eeuwen in het
Oosten onder den Resch-Glutha, zoo stonden zy hier onder het
gezag van den Rabbino-Mayor, een Israëliet voor het meest by
het hof in aanzien, die door den Koning tot dat ampt benoemd
werd, in des Konings naam recht sprak, en zijne uitspraken, die
slechts de Koning vernietigen kon, met het koninklijke wapen ver
zegelde. Hij trok het land door, om kennis te nemen van de zaken
en belangen der Joden, en rekenschap te ontfangen van het beheer
der inkomsten der onderscheidene Synagogen. Onder hem of tot
zijne dienst en beschikking waren gesteld een Plaatsvervanger, een
Kanselier, een Schrijver en nog andere beampten. Rabbijncn of Rech
ters ter eerste en tweede instantie in onderscheidene steden of dis
tricten van het koninkrijk waren aan dezen Rabbino-Mayor onder
geschikt, op wien men zich dan in het hoogste ressort beriep. (Op
die wijze althands ging het toe in Portugal, dat even als Castilië
zijn bijzonder Hoofd der gevangenschap had). De titel van
Don, die anders in de middeleeuwen niet licht gegeven werd dan
aan den hoogen adel, wordt aan dezen en aan andere Joden van
aanzien niet slechts in onderlinge betrekking tot elkander, maar ook
in openbare stukken en handelingen met de Regering, zoowel als
m de kronijken der oude Schrijvers, gegeven. Allerlei ampten ston
den veelal voor hen open, en men vindt hen ook meermalen in
krijgsdienst. Een merkwaardig voorbeeld van dit laatste vindt men in de
Arabische gedenkteekenen , waaruit de geleerde Don JOSÉ ANTONIO
CONDE zijne Geschiedenis van de heerschappy der Saracenen in
150 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE.

Spanje heeft zamengesteld '. Koning ALFONSUS VI. (a° 1086) wordt
daarin gezegd aan Koning JUZEF, het Hoofd de Almoraviden, een
brief te hebben geschreven, waarin hy tot het leveren van den kort
daarop gevolgden slag by Zalaca den eerstkomenden Maandag voor
stelt, aangezien de Vrijdag voor de Muselmannen , de Zaturdag
voor de Joden, van welke er velen in zijn leger waren,
en de Zondag voor de Christenen geen geschikte dag was. De
Joodsche Jaarboeken gewagen ook nog van een lid van het geslacht
der JACHIAAS, die in de twaalfde eeuw een Portugeesch leger zal
hebben aangevoerd *. Het is voorts waarschijnlijk wel een Israëliet ,
althands van geboorte , geweest , die Tresorier van Koningin ISABELLA
(vroeger koopman), welken de Cardinaal DE MENDOZA, zelf een even
beroemd krijgs- als staatsman in die dagen, der Vorstin als den
Judas Machabeër van haar leger voorstelde, ter zake zijner
ongemeene dapperheid betoond by het beleg van Malaga 3.
Tegenover al deze uitnemendheden en voorrechten stonden dan
weder, als wy reeds te kennen gaven, verdrukkingen en vervolgin
gen van onderscheidene zijden. Terwijl nevens de Koningen meestal
ook de groote Kroonvasallen , dikwerf zelfs de hoogere Geestelijk
heid, het zij uit louter zelfbelang, het zij uit edeler beginselen, de
Joden handhaafden en begunstigden , stond de stand der vrije bur
gers , in de Cortes vertegenwoordigd , mitsgaders de lagere Geestelijk
heid, maar vooral de mindere volksklasse, opgezet voor het meest
door onderscheidene monnikenorden , vijandig tegen hen over. Van
de Dominicaner-orde , als bekend is , ging ten laatste de Inquisitie
en de algeheele verdrijving der Joden uit. In de Cortes werd, niet
te onrechte vaak, geklaagd en geijverd zoo tegen den woeker der
lagere klassen onder de Joden (waarvan by name in Arragon wordt
gewag gemaakt), als over knevelarijen en misbruik van macht en
middelen door hooger geplaatsten. By het volk werkte veelal als

l ffistoria de la dominacion de las Arabes en Espana (Madrid 1820) ,

Torn. II. p. 136, 137.
1 Deze byzonderheld , door een lid van datzelfde Joodsche geslacht in de
vijftiende eeuw te boek gesteld, wordt door JOST, zonder eenige aanvoe
ring van gronden, met een enkel woord in den Index van zijne Qe-
schichte der Israëliten voor fabelachtig verklaard. Men zie het feit door
eenen afstammeling zelven van dien D. Salomon Jochia verhaald, en de
geloofwaardigheid gehandhaafd door Cassel in de Encyclop van Ersch en Gruber.
1ZuRlTA, AnaUs de Aragon, Lib. XX. C. 70. a° 1487.
 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE. 151

drijfveer tot buitensporigheden de nijd wegens der Joden aanzien en

welvaart, van welke het toch by meer onpartijdigen erkend werd,
dat zy de vrucht hunner schranderheid en ondervinding op het ge
bied van handel en Staatsbeheer waren. Naauwlijks behoefden hierby
te komen de gewone beschuldigingen van ontheiliging van het Sa-
nrament of vermoording van Christenkinderen, om de woede te
doen overslaan tot dadelijkheden. Van gruwzame tooneelen van dien
aart, vroeger tegen de ongedoopte Joden, later tegen hen als dus-
genaamde nieuwe Christenen, heeft de geschiedenis te midden
van al dien grooten voorspoed veelvuldige voorbeelden in de onder
scheidene Christen-koninkrijken van het Schiereiland. Ten jare 1212
werd een algemeene Jodenmoord naar eene eenigzins gewijzigde aanlei
ding gedreigd in de stad Toledo. Aldaar had zich eene menigte
edelen en krijgslieden vergaderd tot een bondgenootschappelijken
tocht tegen den Muselman, en stond men op het punt om dien
tocht op gelijke wijze in te wijden , als vroeger in Duitschland , by
de kruisvaart tegen de Halve maan in het Oosten, gebeurd was.
Twaalf duizend Joden zagen zich door deze vreemde legerbenden
als geheime vrienden van de Saraccensche heerschappy, en in allen
geval als vijanden van het Christendom, met plundering en dood
slag bedreigd. Door de tusschenkomst van Koning ALFONSUS IX, om
zijne groote hoedanigheden en krijgsdaden bijgenaamd de Goede en
de Edele ', werd het opzet, nadat reeds eenige bloedige gevechten
tusschen de ingezetenen en de vreemden hadden plaats gehad , verder
verhinderd.
Allerminst ontbrak het aan protesten en verordeningen van de
zijde der Conciliën tegen elken Joodschen invloed of richting in hun
voordeel. Met aandrang stond aldus ten jare 1313 de Kerkvergade-
ring van Zamora in Leon op de handhaving en uitvoering der
oude kerkelijke wetten tegen de Joden : d. i. , met intrekking hunner
1 In de opgave der Koningen van dien naam heerscht ten aanzien van
het cijfer soms eenige verwarring by de Schrijvers- Men versta door dezen
Koning, van wien straks nog eenige melding wordt gemaakt, den Koning
van Castilië, vader van HKNDRIK L, welke laatste door zijnen neef FER-
DINAND III. opgevolgd is. De vader van laatstgemelden Vorst was insge
lijks een ALFONSUS IX. , maar van Leon. Die van Castilië wordt soms
ook wel de Achtste in plaats van de Negende geteld ; omgekeerd wordt
ALFONSUS de Wijze, gewoonlijk de Tiende geheeten, hier en daar
de Elfde, en de vadervan PEDRO den Wreede, ALFONSUS de Twaalfde
in plaats van de Elfde genoemd.
152 DK JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE.

privilegiën en hunne verwijdering van alle openbare ampten , verbod

van omgang tusschen Joden en Christenen, — nietontfanklijkheid
van het getuigenis van genen tegen dezen in rechten , — verbod
aan de Joden om Christenen in hunne dienst te hebben, — verbod
om in de heilige week vóór Paaschen in het openbaar te verschij
nen, — bevel aan dezelven om een teeken ter onderscheiding op
hunne kleederen te dragen, — verbod om de geneeskunde te oefe
nen, — belasting hunner grondeigendommen met tienden, — te
rugvoering hunner al te weidsche Synagogen tot een vroegeren toe
stand, — verbod om renten te nemen. Te vergeefs! alle die bepa
lingen strekten in het begin der veertiende eeuw in Spanje slechts
om de onmacht der Geestelijken op dat punt en den grooten in
vloed der Joden nog veel meer te doen uitkomen. Iets meer ver
mochten de vorderingen der Cortes in Arragon (a° 1212), die op
de aftreding van alle Joodsche amptenaren aandrongen; doch ook
dit slechts voor korten tijd. In Castilië mislukte een dergelijke po
ging der Cortes (te Madrid a° 1309) ten eenenmale. Op die van
Burgos (a° 1315) werd bepaald, waarschijnlijk met geen beter ge
volg, dat voortaan de ontfangers der belastingen noch Edelen, noch
Geestelijken, noch Joden zouden mogen zijn.
Schier onafgebroken toonden zich de Koningen van Castilië en
Arragon (en evenzeer, gelijk ons elders blijken zal, die van Portu
gal) den Joden by uitnemendheid gunstig gedurende de vier eeuwen ,
die tusschen de regering van FERDINAND I. van Castilië en die van
de Catholieke Koningen, FERDINAND V. en ISABELLA, ver-
loopen zijn. Koning FERDINAND L, die de rij opent, was tot op
FERDINAND V. nagenoeg de eenige dezer Vorsten, die de Joden ver
drukte. Het was by gelegenheid van een krijgstocht , ondernomen
tegen den Saraceenschen Koning van Sevilla, ABOLCASSÏ!M EBNABUD,
genaamd ALMOTAMAD. De Koning van Castilië ondernam dezen oor
log (a° 1062), toen hy reeds oud en niet ver van zijnen dood was;
gelijk dan ook de vrede eerlang met den Muselman gesloten werd.
Eerst evenwel was het voornemen geweest de Joodsche bevolking te
vermoorden en te berooven, het zij om den krijg tegen de onge-
loovigen in te wijden , het zij om zich daartoe met het vermogen der Jo
den te beter in staat te stellen , het zij uit weerwraak , omdat destijds
de Joodsche R. ISAAK BEN JACOB BEN BARUCH BEN ALKHALIA van
Cordua een aanzienlijken post by den Koning van Sevilla vervulde
en zich den Christenen byzonder vijandig had getoond. Wat de hier
 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE. 153

uit dan, volgens sommigen, ontstane Jodenvervolging betreft, het

verdient opmerking, dat het deze reis de Geestelijkheid was, die
de Joden tegen den Koning in bescherming nam, en deswege in
een schrijven van Paus ALEXANDER II. hoogelijk geprezen werd.
Geheel omgekeerd was de verhouding onder eene volgende rege
ring. ALFONSUS TI (dezelfde, die Tolodo op de Saracenen heroverde)
waarborgde, niettegenstaande de vertoogen daartegen van Paus GRE-
GORIUS VII. , den Joden onderscheidene belangrijke rechten , by name
dat van grondbezit en dat van den toegang tot de officia nobilia
(edele ampten). Men vindt by de Koningen, die over Castilië
en Leon verder geregeerd hebben in de twaalfde en dertiende
eeuw, geen veranderde gezindheid in dit opzicht. ALFONSUS IX.
van Castilië (1158—1214), zal den Joden te gunstiger geweest
zijn wegens zijne liefde voor eene dochter uit dat volk, de
schoone RACHEL, die straks door eenige zamengezworene Bidders
(a° 1196) werd omgebracht. FF.RDINAND (II. van dien naam in Cas
tilië sedert 1217, en III. van Leon sedert 1250), bygenaamd (ge
lijk zijn neef LODEWIJK IX. van Frankrijk) de Heilige, maakte
zich onsterfelijk in de geschiedenis zoo der Christelijke kerk als der
Spaansche koninkrijken, door het heroveren eerst van het wereldbe
roemde Cordua (a° 1236) , later van het rijk bevolkte Sevilla (a° 1248)
op den Mohammedaan. Geheel anders als die van den even ge
noemden Franschen Koning schijnt de gezindheid ook van dezen
Castiliaanschen Vorst jegens de Joden geweest te zijn. Althands by
de vermeestering van Sevilla verleende hy hun in die stad het eigen
dom van onderscheidene gronden, mitsgaders andere voorrechten '.
Doch geen dier Koningen misschien betoonde den Joden van zijn
rijk zoo veel onderscheiding, en wist van hunne talenten zoo veel
gebruik te maken , als FERDINANDS zoon , ALFONSUS X , bijgenaamd
de Wijze ende Sterrekundige (a° 1252—1284). Men heeft dien
Vorst wel eens verweten dat hy van de wetenschap meer werk gemaakt
1 Ten jare 1797 werden in de koninklijke Academie van Geschiedkunde
te Madrid door een harer leden uit Sevilla narichten medegedeeld omtrent
de vroegste Synagogen dier stad, en onder anderen de afdrukken overge
leverd van twee zegels, het eene rond, het andere vferkant, voerende het
wapen van Castilië met randschriften in Hebreeuwsche letters, waarvan
het eene dus luidt: De heilige Vergadering, Synagoge te Sevilla, die O-od
teicare, haar sterke Steun en Verlosser! het andere alleen dezen naam
voert: TODROS EL LEVI, zoon van SIMUEL EL LEVI (zijne ziel rust %n het
Paradijs) , zoon van ISRAËL i.uvi.
154 DE JODEN 1IS HET CHRISTELIJK Sl'AXIK.

heeft dan van het bestier zijner Staten ; te onrechte ! behalve de over
winningen, door hem en onder zijne regering op den Muselman
behaald, hebben ook zijne vele vreedzame bemoeijingen tot nut en
voordeel van zijn land gestrekt. Aan hem en niet (gelijk sommigen
gemeend hebben) aan zijnen vader FERDINAND III. had het de Ver
zameling van wetten in de landstaal te danken, wel bekend onder
den naam van Las partidas. De invoering van het Spaansch in
plaats van het Latijn in openbare acten bevorderde hy met alle
macht; en in het geheel hebben de eerste beginselen eener eigene
Spaansche letterkunde groote verplichtingen aan dien Vorst, wiens
gestadige zorg het was de taal van zijn land te beschaven en te
verrijken, tot welk einde hy onderscheidene schriften der Ouden,
als van CICERO , VIRGILIUS , OVIDIUS , insgelijks van BOKTIUS en
PRUDENTIUS, uit het Latijn in het Spaansch deed overzetten. In
dienzelfden geest van bevordering der nationale taal en van welda
dige verlichting zijner volken was ook het voornemen dat hy ten
uitvoer bracht om den Bijbel zelven in het Castiliaansch te doen
overbrengen. Het Oude Testament werd bearbeid door Joden, daar
toe door den Koning aangesteld. Deze overzetting wordt door som
migen gehouden voor dezelfde, behoudens eenige verbeteringen en
veranderingen, die ten jare 1553 door de Joden in Italië gedrukt,
sedert onder den naam van Bijbel van F e r rara hare eigene ver
maardheid verkregen heeft. Zeker in elk geval is die oude vertaling
by het latere werk veelvuldig gebruikt. Niet minder dienst deden
Joodsche Geleerden aan 's Konings wetenschappelijke werkzaamhe
den op het gebied van Wis- en Sterrekunde. Door R. ISAAC BEN
SID, Voorlezer in de Synagoge van Toledo, R. SAMUEL en diens
broeder R. JEHUDA BAR MOSES HACCOHEN ', mistgaders R. ZAG, al
len te Toledo insgelijks geboren of woonachtig, liet de Koning on
derscheidene voor dien tijd belangrijke schriften over Astrologie,
over het Astrolabium, over Mineralogie, en dergelijken, uit het Ara
bisch van ALI ABEN RAGEL, AViCENNA , AVERROËs en anderen, soms
in het Spaansch, soms ook wel in het Latijn overbrengen. Niet alle
1 Zeker wel dezelfde, die elders genoemd wordt JUDA (EL-COHEN) ALFAQUI
(welk laatste Arabisch woord in het Spaansch dier tijden hetzelfde betee-
kent met het Hebreeuwsche : Haccohen (de Priester). Misschien is
ook R. JUDA MOSCA, die insgelijks voorkomt als een geleerd Wiskundige
en tevens Geneesheer van Koning ALFONSUS X. met R. JEHUDA HACCOHEN
een en dezelfde persoon.
 »E JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE. 155

die overzettingen zijn later door den druk algemeen gemaakt; onder
scheidene daarvan bestaan nog in handschrift ter Bibliotheek van
het Escuriaal. De even genoemde en nog vele andere zoo Joodsche
en Arabische als ook enkele Christen-Geleerden, ten getale alle te
zamen van meer dan vijftig, werden door denzelfden Vorst gebruikt
by de zamenstelling van den sterrekundigen arbeid, bekend onder
den naam van Tabulae Alfonsinae, welken hy niet zonder
groote kosten en met vlijtige toebrenging van eigen medewerking,
als een gedenkteeken van zijne byzondere belangstelling in deze we
tenschap tot stand bracht.
Onder ALFONSUS opvolgers, SANCHO IV., bygenaamd de Dappere
(1284—1291), en FERDINAND IV. (1291—1312), blijft de betrek
king der Joden tot het koninklijk huis onveranderd. In het Archief
der groote Kerk te Toledo heeft men 'van uit de tijden van eerstge-
melden dezer beide Vorsten een stak gevonden betreffende de op
brengsten der Joodsche Synagogen aan de schatkist, zoo als die ten
jare 1290 werden geregeld en omgeslagen. De geheele som bedraagt
eene hoeveelheid van 2,100,000 oude maravedis ', ongeveer 10,000
mark goud, bygedragen, naar men in het gros berekent, door een
getal van 80,000 Israëlitische inwoners, verspreid in ongeveer ze
ventig steden en andere woonplaatsen in Castilië, Leon, en Murcia.
Men rekent, dat een gelijk getal Israëlieten in diezelfde eeuw het
koninkrijk van Arragon zal bewoond hebben, en dat aldus de ge
heele Joodsche bevolking van het Spaansche Schiereiland in die da
gen veilig op meer dan een half millioen zielen mag geschat wor
den. De steden, alwaar zy talrijkst en bloeiendst was, zijn in het
Zuiden (onder en gedeeltelijk vóór en tot na de heerschappy
der Arabieren) Sevilla, Cordua, Granada, — in Oud- en Nieuw-
Castilië Toledo, Burgos, Guadalaxara, Segovia, Avila, Leon, Pa-
lencia, Zamora, Valladolid, Calatrava, Jaën, — in Arragon en
Catalonië Saragossa , Calatayud , Huesca , Tarragona , Barbastro , Bar-
celona, Girona, Lerida, Tortosa, — in Portugal Lissabon, Santa-
rem , Viseu , Covilhao , Porto , Bvora , Faro. In al die onderscheidene
deelen van het voor Israël zoo veelzins merkwaardige Gewest vindt
men in de middeleeuwen de Joden op den voet der hoogste stan
den, waarvan zy, tot lang nog na hunne verbanning ook uit dit

1 De oude Spaansche maravedi staat gelijk met zeventien nieuwe,

maravedis.
156 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE.

hun tweede vaderland, in gewoonten, gebruiken en wijze van leven,

eigenaartigheden behouden hebben , die op meer dan ééne plaats
het zij den nijd het zij de verwondering van Geschiedschrijvers en
bevolkingen hebben verwekt.
De bloei der Joden in Castilië en de invloed van hunne voor-
naamsten bereikten het toppunt onder de regeringen van ALFONSUS
XI. (1312—1350) en zijnen zoon PEDRO den Wrecde (1350—1369).
In den raad en het vertrouwen van ALFONSUS bekleedden zijn Ge-
neesheeren D. SAMUEL ABENHACAR, D. SAMUEL BENJAES en R. MO-
SES ABUDIËL eene byzondere en blijvende plaats. By name maken de
geschiedboeken en vooral de kronijken der Spaansche Koningen,
zoowel als de overleveringen der Joodsche Schrijvers gewag van
eenen D. JOSEPH, gezegd Almoxarife of de Schatmeester,
die na eenigen tijd met den Graaf van Transtamare (osoaio) 's Ko-
nings onbepaald vertrouwen bezeten te hebben , later in den val van
dien gunsteling deelde, en (a° 1329) op aandrang der Cortes van
het beheer der finantiën ontzet werd. De Koning moest verder be
loven, geen Joodsche Ministers meer te zullen aanstellen. Eerlang
evenwel moet hy ondervonden hebben, dat hy hen moeilijk missen
kon, en in elk geval door geene anderen beter gediend werd. Don
JOSEPH werd eerlang weder aangesteld.
ALFONSUS opvolger , Don PEDRO , overtrof nog zijnen vader in het
karakter van wreedheid, dat de geschiedenis aan beide toekent, en
naar hetwelk de zoon zijnen bynaam heeft onder de Koningen van
Leon en Castilië. Ook deze betoonde den Joden veel gunst, of
schoon hy zijnen Tresorier van die natie, Don SAMUEL EL LEVI,
ten slotte kwade vergelding deed voor de trouwe diensten, hem door
dezen staatsdienaar bewezen. De oude Spaansche kronijk van Ko
ning Don PEDRO beschrijft deze diensten op eene wijze, die de
schranderheid van den Israëlitischen Mnantie-minister eer aandoet,
wanneer zy verhaalt, op wat wijze hy de koninklijke schatkist wist
te verrijken ten nadeclc eeniglijk van hebzuchtige en ontrouwe ont-
fangers, die hy met groote gestrengheid tot rekenschap en uitkeering
verplichtte. Straks deelde ook hy het lot van zoo vele onderdanen,
gunstelingen en eigen bloedverwanten des Wreedaarts. Zonder eenig
bewijs van oneerlijkheid of ontrouw, en alleen, zoo het schijnt, om
den verbazenden rijkdom en pracht van den gewezen gunsteling en
zijne talrijke maagschap, veroordeelde de even geldgierige als bloed
dorstige Koning hem (a° 1360) te Serilla tot folteringen, waaronder
 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE. 157

hy den geest gaf. ' Het schijnt evenwel dat de ongenade van D. SA
MUEL EL LEVI zich niet veel verder dan zijne evengemelde bloedver
wanten heeft uitgestrekt. Men leest althands nog van twee andere
Israëliten van denzelfden (by de Joden van het Schiereiland zeer
algemeenen) naam: D. SAMUEL ABF.N ALHADOC, en D. SAMUEL, zoon
van D. MEIR ABEN MAZA , Opziener der Synagoge , welke beide in
naauwe betrekking tot het hof en de regering van Don PEDRO
schijnen te hebben gestaan. Althands eene Hebreeuwsche inscriptie,
nog heden gedeeltelijk leesbaar in de kerk van Nuestra Senora
del Transito te Toledo, uit den tijd (a° 1366) toen zy als
Synagoge gebouwd en ingewijd is 2 , maakt gewag van cenen SAMUEL ,
wien zy als een man van oorlog en van vrede met dank
bare erkentenis van zijnen invloed ten goede der Joodsche natie lof
geeft. Deze SAMUEL nu kan wel niet Don PEDROOS bekende Treso-
rier van dien naam zijn , als welke reeds , gelijk wy zagen , schier
zeven jaren vóór die dafgteekening ter dood is gebracht. Men heeft,
om meer dan ééne reden, daarom gedacht aan den mede hier zoo
even vermelden D. SAMUJBL , zoon van D. MEIR. Hoe het zij , de.
inscriptie wijst door een cijfer, naar Hebreeuwsche wijze met letters
uitgedrukt, op het zeventiende jaar der regering van Don PEDRO ,
aan wien wellicht de Joden van Toledo op dat oogenblik een merk
waardig blijk van getrouwheid gegeven hebben; indien namelijk,
gelijk sommigen meenen, Prins HENDRIK van Transtamarc (die de
banier des opstands tegen den Koning had opgestoken) zich juist
op dat tijdstip als overwinnaar te Toledo bevond. De getrouw
heid der Joodsche bevolking aan den wreeden, maar wettigen Vorst
van Castilië is in allen geval gebleken in de kloekmoedigheid , waar
mede de Joden van Burgos het zij de stad, het zij het Joodsche
kwartier daarin , te zijnen behoeve tegen de opstandelingen verde
digd hebben. Kort daarop overleed de Koning, in wien de echte
stam der Bourgondische Koningen van Leon en Castilië eindigt. Met
zijnen broeder, Prins HENDRIK, nam de basterd-Bourgondische lijn,
de dynastie der Transtamares', haren aanvang.
Van den grooten invloed, den rijkdom en het aanzien der Joden
in het Spanje dier dagen bestaan, elkander wederzijds versterkende,
1 Zie Samuel el Levi als medegezant van Pedro van Castilië tot Pedro
van Portugal, vermeld by Schafer I 400.
1 In 1411 werd zy den Joden ontnomen en tot eene Christelijke kerk
gewijd.
158 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE.

getuigenissen beide van Joodschen oorsprong en van kerkelijke rich

ting. Joodsche Schrijvers zagen in de voorrechten, welke hunne
natie in die eeuwen der Spaansche geschiedenis te beurt vielen, zoo
veel , dat zy er aanleiding uit namen om de prophecy van JACOB ,
De scepter zal van Juda niet w ij ken, tot dat Silo komt!
in zulk een zin op dat overblijfsel van Judaas heerlijkheid in Spanje
te duiden, dat zy er de Christelijke opvatting dier voorzegging mede
dachten te kunnen ontduiken. Van de zijde der Christenen wordt
des te meer geklaagd over eenen toestand der Joden, dusdanig gun
stig en heerlijk naar de wereld, dat (gelijk de beroemde Bisschop
PAULUS VAN BURGOS, zelf van afkomst Israëliet, zich er in latere
dagen over uitliet) het den geloovigen niet slechts tot een groote
ergernis, maar ook tot een .groot gevaar was, alzoo de eenvou-
digen zich lichtelijk laten overhalen tot de dwalin
gen dergenen, die over hen gesteld zijn ' .
Afgewisseld en voor een gedeelte gepaard met dien hoogen stand
en voorrechten der Joden gingen evenwel altijd geweldenarijen van
de zijde des volks, klachten en protesten van de zijde der Kerke
lijke vergaderingen en der Cortes. Om dezen somtijds voor een wijl
te vergenoegen werden dan de aloude en altijd op nieuw in verge
telheid rakende verordeningen tegen de Joden herinnerd en afge
kondigd als het bepalen hunner woningen binnen eenen eigenen
wijk, het opleggen van onderscheidingsteekenen, mitsgaders de uit
sluiting van openbare ampten en allerlei maatschappelijke bedienin
gen. Doch deze bepalingen werkten in de toepassing te zwakker ,
naar mate zy naar de letter meer schenen te omvatten, en heviger
dreigden. Toch werden de Joden , op aandrang der even genoemde
machten in Kerk en Staat, door de Koningen, zelfs die hun het
meest genegen waren, van wege hunne overmatige pracht in levens
wijze wel eens bestraft , als door Koning ALFONSUS X. , of werd soms

1 PAULI BURGENSIS Scrutiniwm Scripturarum , P. I. D. 6. »Pro quoscire

debes quod in Hispania, specialiter in regnis et .divitiis serenissimi domini
Castellae et Legionis a magnis temporibus suadente antiquo hoste Judaei
habebant magnos status, in tantum quod fidelibus in multis praeerant.
Obtinebant enim in domibus regum et magnatum officia magna, per quod
omnes subditi etiam fldeles eos in magna habebant reverentia et timore,
quod non in modicum seandalum seu periculum animarum cedebat fide-
lium. De facili enim tales consueverunt ad errores eorum qui eis praesunt
moveri."
 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE. 159

den Christenen streng verboden, gelijk door Koning ALFONSUS XI.,

de feesten der Joden by te wonen.
De wederstand en waarschuwing van Cortes en Conciliën tegen
Joodschen invloed en daardoor bevorderde misbruiken schijnen vooral
gewerkt te hebben op de Koningen van de dynastie van Transta-
mare. HENDRIK (II.) zelve evenwel, niettegenstaande of wel
licht veeleer wegens de getrouwheid door de Joden aan den door
hem bekampten en vervangenen Koning zijnen broeder betoond,
stoorde zich weinig aan de klachten der Cortes van Burgos. Toen
van die zijde eens gevorderd werd, dat voortaan geene Joden, als
wier omgeving en raad den burgeroorlog te weeg bracht of aan
kweekte , by den Koning zouden toegelaten worden het zij als Staats
dienaars of als Artsen, zoo was het antwoord des nieuwen Konings,
dat hy zelf wel wist wat hy in dezen te doen had. Hy bevestigde
daarop de voorrechten, door zijnen vader ALFONSUS XI. aan de Jo
den verleend , en maakte , even als vroeger geschied was , gebruik
van hunne bekwaamheden en diensten.
Zwaarder tijden kwamen over de Joden in Castilië en schier geheel
Spanje onder de regering van HENDRIKS zoon en opvolger JOHAN I
(1379—1390), en wederom diens opvolger en zoon HENDRIK III.
bijgenaamd de Lijdende (1390—1406). De Cortes, vergaderd te
Valladolid, Soria, Burgos, namen besluiten tot ontzegging aan de
Joden van elk deel in het beheer van den Staat of van definantiën.
De Koning, zich beroepende op zijn onmiddelijk en uitsluitend recht
van beschikking over de aangelegenheden der Joden, ging voort hen
van zijne bescherming te verzekeren. Toch werd, naar aanleiding
van eene zonderlinge gebeurtenis, hun althands voor eenen tijd het
lijfstraflijke rechtsgebied , dat de Synagoge , als wy gezien hebben ,
over hare leden uitoefende, ontnomen. De kronijk van Koning JO-
HAV I. verhaalt uitvoerig , hoe sommige Joden , welke meenden reden
van klagen te hebben tegen een hunner geloofsgenooten aan het hof,
genaamd Don JOSEPH PICHON, van den Koning een mandaat wisten
te verkrijgen, waarby tot hunne beschikking gesteld werd een Ge-
rcchtsdienaar (Alguazil) ten einde een doodvonnis uit te voeren. Daar
de Koning van Castilië, volgens de bestaande rechten en gewoon
ten, meermalen dergelijke mandaten verleende ter uitvoering van
de vonnissen door de Joodsche rechtbanken tegen hunne onderhoo-
rigen geslagen, zoo gaf hy hun de gevraagde machtiging, niet we
tende dat het ditmaal een der vertrouwdste dienaren van zijn over
160 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE.

leden vader gold, den even gemelden PICHON. Zoo werd dan ook
werkelijk het vonnis door den Alguazil op last van de Oversten der Jo
den uitgevoerd te Sevilla. Als de Koning het gebeurde vernam , liet
hy alle degenen die middelijk of onmiddelijk daaraan schuld of
deel hadden, streng vervolgen en ter dood brengen, en ontnam hy
den Joden de tot hiertoe bezetene rechtspraak in het lijfstraflijke.
Onder HENDRIK III. vindt men de Joden nog steeds , als vroeger ,
in bedieningen , en zelfs eenen Don MEIR als Geneesheer by den
Koning in aanzien en vertrouwen. Doch hevig waren onder diezelfde
regering, vooral tijdens 's Vorsten minderjarigheid, de bewegingen
en bloedig de tooneelen in onderscheidene steden ontstaan tegen de
Joodsche bevolkingen. Te Sevilla stoof op de prediking, zoo gezegd
wordt, van den Aartsbisschop de menigte woedend op, en werd
met moeite door strenge maatregelen van de burgerlijke en militaire
Overheid voor het oogenblik bedwongen. In het volgende jaar (1391)
hernieuwden zich de bewegingen, de Jodenwijk werd aangevallen
en in asch gelegd. Het voorbeeld werkte aanstekelijk op Oordua,
Madrid , Toledo , in geheel Catalonië en Valencia , te Barcelona en
tot op het eiland Majorca, alwaar later Koning JOHAN I van Arra-
gon de belhamels liet ter dood brengen. Men berekent het getal der
omgebrachten by deze gelegenheid op tien duizend, en dat der plaat
sen, alwaar het oproer woedde, op niet minder dan zeventig. Een
aantal der wreed vervolgden vluchtte naar Africa, onder dezen
R. SIMON BAR ZEMACH DE ORAN , vermaard door geleerde schriften
en door zijne treurliederen op de gebeurtenissen van den tijd. Anderen
in den schrik van het oogenblik gingen by menigte over tot de Kerk .
De eerste jaren der regering van JOHAN II., die zijnen vader
opvolgde nog een zeer jong kind zijnde (a° 1406) , waren den Jo
den op nieuw ongunstig. Een koninklijk bevel, gedagteekend van
Valladolid ten jare 1412, bevatte in eene reeks van vier en twintig
artikelen de meest drukkende bepalingen , die immer sedert de da
gen der Catholieke West-Gothen tegen hen gemaakt waren. Even
als de Saracenen moesten zy voortaan op lijfstraf hunne woningen
hebben binnen een bepaald kwartier, geen omgang met Christenen,
geen Christenen in hunne dienst houden, geen geneesheeren , artse
nijmengers, drogisten, geen ontfangers, rentmeesters van den Staat
of van byzondere personen zijn, geenerlei handwerk uitoefenen. Eigene
rechters zouden zy voortaan niet meer mogen hebben , ook niet hunne
eigene wetten en gebruiken behouden noch onder elkander de lasten
 DE JODEN IN HET CHRISTELIJK SPANJE. 11)1

hunner Synagogen vaststellen, of zelfs den omslag maken van die

hun opgelegd werden door den Koning. Een bepaalde kleeding, en
zelfs de stof waar die uit gemaakt moest zijn, werd hun voorge
schreven; de titel van Don hun ontzegd; het koninkrijk te verlaten
hun verboden. De wet was te ongerijmd, om te kunnen bestaan;
de Joden te zeer machtig nog en van invloed om er zich aan te
onderwerpen. Doch nog op een geheel andere wijze bleven zy onder
de schier vijftigjarige regering van JOHAN II. en onder die van zij
nen zoon HENDRIK IV. (1454—1474) hunne vroegere betrekkingen
in den Staat behouden. By menigten in geheel Spanje, het zij ten
gevolge van den niet meer dragelijken dwang, het zij door de kracht
van prediking en overtuiging, als waarvan ons straks de talrijke
voorbeelden zullen worden aangewezen, gedoopt, vormde zich in die
dagen een geheel nieuw lichaam, als het ware, van Joodsche ge
slachten en personen, die sints van de oud-Christelijke bevolking
tot op zekere hoogte onderscheiden werden met den naam van C o n-
versos (nieuw bekeerden), later nieuwe Christenen. De in
vloed dezer Conversos zullen wy in de vijftiende eeuw eerlang
ruim zoo uitgebreid en veelbeduidend zien, als die der ongedoopte
of onbekeerde Joden in vroegere dagen. Men vond hen in allerlei
belangrijke bedieningen in den Staat, vooral in de omgeving des
Konings , onder begunstiging , almede , van JOHAN des Tweeden al
les vermogenden gunsteling, Don ALVAR DE LUNA. Het vóórtrekken
van deze zelfde Conversos en van Joden was, onder de regering
van HENDRIK IV., meermalen een grief door zijne vijanden inge
bracht tegen dien Koning, onder wiens aanhangers dan ook de
groote meerderheid van dit gedeelte der Castiliaansche bevolking be
hoorde. Bloedige botsingen werden telkens door deze dubbele ver
wikkeling gedurende dat twintigjarig tijdvak te weeg gebracht, en
onder anderen by gelegenheid van eenen aanval van het volk op de
Joden en Conversos te Jaën, de Connestabel des JÜjks u. MIGUEL
LUCAS D'IRANZO, omdat hij dezen in bescherming nam, onder het
hooren van de mis vermoord. De stad Cordua zag, nevens vele
andere, dergelijke tooneelen van burgerkrijg ter zake van staatkun
dige zoowel als godsdienstige partijzucht. De Joden en Conversos
in deze tijden van halve regeringloosheid in Castilië wapenden zich
alom, bezoldigden krijgsvolk, of weken uit naar Palma en Sevilla.
Van daar begaven zich sommigen hunner met een algemeen geach-
ten voorganger uit hun midden, PEDRO DE HERRERA genaamd, naar
11
162 JOODSCHE GODGELEERDEN

den Hertog DE MEDINA SIDONIA, met wien eene onderhandeling ge

opend werd, strekkende om tegen een aanzienlijke som gelds de
stad en vesting van Gibraltar den Conversos toe te betrouwen
en in bezit te geven. Doch het plan stuitte af op den tegenstand
van het volk te Sevilla, van hetwelk by die gelegenheid de Joden
wijk wederom veel te lijden had. De eerlang na deze gebeurtenissen
gevolgde glansrijke regering van Koningin ISABELLA , zuster van
HENDRIK IV. , met haren echtgenoot Don FERDINAND van Arragon ,
gaf aan alle de aangelegenheden van Castilië een geheel andere ge
daante, en werd ook voor de Joden en nieuwe Christenen een tijd
vak van beslissende maatregelen, waarvan het verhaal tot een later
omderdeel dezer afdeeling behoort.
Van de lotgevallen der Joden en hunne geslachten in Arragon
gedurende het tot hiertoe doorloopen tijdvak zijn in de oude kro-
nijken en geschiedverhalen de byzonderheden niet zoo naauwkeu-
rig opgeteekend, als wy dit ten aanzien van Castilië bevonden. Uil
hetgeen evenwel ook in eerstgemeld Rijk daaromtrent, schoon meer
in het algemeen , openbaar is door de besluiten der Conciliën , de
vertoogen der Cortes , de bewegingen onder het volk , de maatrege
len der Vorsten, blijkt dat de verhouding der Joden tot alle deze
Staatsmachten in vele opzichten dezelfde als in Castilië is geweest.
Ruim zoo groot, in elk geval, als ergens .elders in het Spaansche
Schiereiland zal ons straks blijken de invloed en beteekenis der
Conversos of gedoopte Joden en hunne naaste afstammelin
gen geweest te zijn in het Arragon der vijftiende en zestiende eeuw.
Doch het wordt tijd, dat wy van de beschrijving der politieke toe
standen en betrekkingen der Joden in Spanje onze aandacht wen
den tot hunne nog zoo veel belangrijker letterkundige en weten
schappelijke inrichtingen en bemoeijingen gedurende hun verblijf in
diezelfde Gewesten tot op de uitgangen der middeleeuwen.

Allereerst komt hier in aanmerking hunne Theologie, — hunne

Scholen in de steden van Spanje gedurende een tijdvak van meer
dan zes eeuwen, — de Schriften hunner Uitleggers en Rabbijnen,
sedert in geheel Europa ook onder de Christenen vermaard.
Reeds onder de heerschappy der West-Gothen in Spanje blijkt het
van onderscheidene zijden, dat Hebreeuwsche taalkennis werd be
oefend, en de studie der H. Schriften, mitsgaders de latere Wet
 EN SCHOLEN 11 SPANJK.

geleerdheid der Joden bygehouden. Zoowel destijds als vooral onder

de heerschappy der Arabieren, werden de bronnen voor deze stu
diën voortdurend gezocht by die reeds meermalen vermelde en al
gemeen vermaarde Scholen in Babylonië en Persië, met welke de
gemeenschap en het verkeer uit het Schiereiland steeds levend ge
houden werd. Naar het verre, maar toch altijd na verwante Oosten
zonden Israëlitische ouders van daar hunne zonen om onderwijs , de
Synagogen hunne afgevaardigden om te raadplegen over vragen van
wet en overlevering , van gebruiken , plechtigheden en inzettingen.
In de oudste liturgiën der Spaansche Synagoge was, by name voor
de Vastendagen en den Grooten Verzoendag, veel overgenomen uit
de formuliergebeden , opgesteld door eenen R. NISSIM, hoofd eener
Israëlitische Academie in Babylonië. Onder de Geleerden van het
tijdvak dat de vestiging eener geheel zelfstandige Joodsche Godge
leerdheid onmiddelijk voorafging, wordt voorts met name vermeld
R. JUDAS, als overzetter van vele Arabische Schriften in het He-
breeuwsch , mitsgaders van een Vertoog over vragen omtrent na
tuurverschijnsels ; voorts n. MENAHEM BEN SARUK ', als bekwaam
Talmudist en Schrijver van een Hebreeuwsch Woordenboek onder
den titel van Boek des Wortels, hetwelk, zoowel als de kritiek
van dien arbeid door den tijdgenoot R. DONASC , in handschrift voor
handen is ter Bibliotheek van het Vaticaan.
Wy gewaagden van de vestiging eener geheel nieuwe en zelfstan
dige School van Hebreeuwsche Geleerdheid in het Spaansche Schier
eiland. De vestiging dier School, welke weldra de plaats der Oos-
tersche verving , en haren luister deed tanen , dagteekent van omstreeks
het midden der tiende eeuw. Het zijn de dus gezegde Rabbanim,
welker scholen en voorname mannen aan deze plaats eenige, schoon
ook beknopte, melding vorderen.
Allereerst komt hierby in aanmerking de plaats, welke dezen be
kleedden in de lange opvolging der onderscheidene Scholen of
Reeksen van Schrift- en Wetgeleerden, waarop het Jodendom sedert
den ondergang van Jerusalem en zijnen Tempel boogt. Aan het
hoofd staan de Tanaïm of die Joodsche Wijzen of Geleerden , met
wier behulp en raad Rabbi JUDA HAKKADOSCH de opschrijving der
mondelinge wet in de derde eeuw der Christelijke jaartelling

1 By WOLF, BACTOLOCCI en anderen verward met eenen MENAHEM BEN

IACOB uit de veertiende eeuw.
11»
164 JOODSCHE GODGELEERDEN.

volbracht ' . De latere Rabbijnen , wier verklaringen en uitbreidin

gen op deze Mischnah de beide Talmuds daarstelden, dragen den
naam of titel van Emoraïm (Uitleggers). De Babylonische
Talmud werd (a° 505) voltooid gedurende het achtste geslacht (of
leeftijd) dezer tweede reeks van Rabbijnen. Op de Emoraïm
volgden de Rabanan Seburaë, of Verklaarders , op hunne beurt ,
van den Talmud. Na dezen (meer bepaaldelijk in Persië te huis be-
hoorende) volgde in het laatst der zevende eeuw een tweede afdeeling
van Talmudisten, Geonim (Uitnemen d e n), ook wel Alge m een e
Meesters of Richters der Joden genaamd. Tot de voorname
mannen onder dezen behoort, onder velen, R. SAADIAS GAON , die ten jare
892 in Egypte geboren , zich in Asië eenen naam maakte zoo door zijne
groote bekwaamheden en talrijke werken beide in het Hebreeuwsch en
in het Arabisch , als door zijne hoog geloopene oneenigheden met den
Nassi DAVID BEN ZACHAI, ten gevolge van een gewijsde van dat
Hoofd der gevangenschap, door hem onrechtvaardig gekeurd.
Zijns levens wegens dien strijd niet zeker, bracht hy zeven volle
jaren in eene afzondering door, besteed uitsluitend aan de studie
en het schrijven van vele tot de nakomelingschap overgebrachte
werken. Men meent, dat deze Asiatische Geleerde onder anderen
ook met de Synagoge van Cordua briefwisseling gehouden heeft.
Terwijl in het Oosten de Joodsche Academiën van' Godgeleerdheid,
voor een gedeelte althans , nog alzoo bestonden en voortbloeiden ,
gaf eene toevallige gebeurtenis in het Westen aanleiding tot eene
latere algeheele verplaatsing van den zetel der wetenschap naar
Spanje. De gebeurtenis met hare gevolgen wordt, onder omstandig
heden, waarin de sieraden der Legende wederom wel niet te mis
kennen zijn, ongeveer op deze wijze verhaald. Op een vaartuig,
door een Spaansehen kaper genomen (a° 948), zullen zich bevon
den hebben vier Israëlitische Wetgeleerden van Pumbeditha. Een
van dezen, genaamd R. MOSES, na zijne vrouw te hebben zien ne-
derstorten in de golven om een boozen aanslag van den r ooverkap-
tein op hare huwelijkstrouw te ontkomen, werd met zijnen zoon
te Cordua opgebracht, en aldaar eerlang door Israëlitische inwoners
gerantsoeneerd. In het eerst zonder veel opspraak in diezelfde stad
verbleven, zal hy later op eens, by gelegenheid eener geleerde re
dewisseling in de Synagoge, aller aandacht en belangstelling hebben

1 Bladz. 82 boven.
 DE NEGEN LEEFTIJDEN DER SPAA.NSCHE RABBANIM. 160

gaande gemaakt. Hoe het zij, hy werd eerlang tot Overste dier
Synagoge en Richter der Joden benoemd, kwam by den
toenmaligen beschermheer van Joodsche Geleerden aan het hof van
den Kalif, R. CHASDAI BEN ISAAC, in gunst en aanzien, verkreeg
voo zijnen zoon R. HENOCH eene dochter uit het aanzienlijke geslacht
der BENI PHALIAG ten huwelijk , en vestigde alzoo den grond tot
den voorspoed zoo van zijn huis als in het algemeen der Joodsche
Academie in Spanje. Als in het laatst der elfde eeuw de Persische
School der G é o n i m in den persoon van R. HAI BAR RAB SCHERIRA
onderging, werd deze Spaansche School der Ra b ban i m hare op
volgster, en werd van nu aan uitsluitend het Schiereiland van Spanje
in plaats van het Oosten de zetel en het middelpunt van alle Jood
sche geleerdheid en verlichting. Weldra deelden Toledo en Sevilla,
straks Saragossa, Lissabon en een aantal andere steden van het
Schiereiland , in den roem van Cordua. Te Toledo alleen wordt in
de middeleeuwen soms het aantal kweekelingen voor Joodsche God
geleerdheid en Wetenschap op een getal van twaalf duizend geschat ;
een cijfer buiten eenigen twijfel overdreven, maar dat door die
overdrijving zelve het denkbeeld uitdrukt, dat men zich van den
bloei der Hebreeuwsche studiën in de aloude Castiliaansche hoofd
stad meende te kunnen maken.

Van het begin de elfde eeuw tot de uiteinden der vijftiende telt
men negen geslachten of leeftijden, elk daarvan genoemd het
zij naar een voornaam Synagogehoofd, het zij naar eenig buiten
gewoon vermaard man uit haar midden. Ofschoon R. MOSES van
Pumbeditha voor den stichter dier nieuwe School te Cordua gehou
den wordt, zoo rekent men evenwel gemeenlijk den eersten leef
tijd der Rabbanim noch van hem noch van zijnen zoon, die hem
in den leerstoel met groote toejuiching opvolgde , maar van R. SAMUEL
HALLEVI, bygenaamd Hannagid (de Vorst). Men houdt dezen
voor den eersten eigenlijken Rabbino-mayor of Vorst d er ge
vangen schap in Spanje (a° 1027). Te gelijk eene aanzienlijke
waardigheid bekleedende in den raad van den Mohammedaanschen
Vorst van Granada, HABUZ BEN MOKSAN, gebruikte hy zijnen in
vloed en rijkdommen dertig jaren lang met grooten voorspoed ten
behoeve zijner natie ,- zoo in Africa , Sicilië , en Palestina , als in de
Spaansche koninkrijken zelve. Eene menigte boeken liet hy op eigen
166 • DE NEGEN LEEFTIJDEN DER

kosten afschrijven en onder min vermogende Synagogen verspreiden.

Te Granada betrad hy zelf den leerstoel voor een talrijk gehoor.
Hy behoorde voorts niet alleen onder de Geleerden maar ook onder
de Dichters, waarin de Sephardim in die eeuwen, gelijk ons
later zal blijken, zoo uitnemend vruchtbaar zijn geweest. Deze eer
ste leeftijd der Rabbanim telde verder onder zijne voortreflijksten
den Philosooph en Rechtsgeleerde K. SAMUEL BEN CHOPHNI HACCO-
HEN van Cordua, van wien een verklaring van Deuteronomium
in Handschrift bestaat. Een andere R. SAMUEL, in dienzelfden tijd
te Barcelona, onderscheidde zich door zijne pogingen om de oude
Rabbijnsche verordeningen tegen het beoefenen der Grieksche Let
terkunde te doen ophefien. Nog een andere Leeraar te Barcelona,
JUDAS BEN LEVI BARSILI, van een weinig later leeftijd, schreef over
de, by den Oosterling vaak zoo zeer miskende, rechten der vrouwen.
De tweede leeftijd der Rabbanim vangt aan met de opvolging
van R. JOSEPH BEN SAMUEL HALLEVi in het groot Rabbinaat zijns
vaders (a° 1056). De Joodsche kronijk stelt hem voor als een
man , zijnen vader in bekwaamheden gelijk , maar zeer ongelijk
in karakter en lotgevallen. De vervolging (a° 1064) te Granada
ontstaan , waarvan de vermoedelijke oorzaak reeds gemeld werd ' ,
zal den moord van niet minder dan vijftien honderd Israëlieten te
weeg gebracht hebben; onder de slachtoffers rekent men den Nagid
R. JOSEPH zelven, van wien de Rabbijnen erkennen, dat zijn on
draaglijke hoogmoed een dergelijk uiteinde verdiend heeft. Zijn zoon
ABRAHAM, wien de keus gelaten werd tusschen den Islam en den
dood, verkoos te sterven. Met hem werden ook nog ter dood ge
bracht twee in Spanje gevluchte zonen van den laatsten Resch-
Glutha van Bagdad, HISKIAH 2.
De derde leeftijd der Spaansche Rabbanim onderscheidt zich door
het leven en den arbeid van vijf Leeraars, die allen den voornaam
van ISAAC voeren. Aan het hoofd van dat vijftal staat R. ISAAC BEN
JACOB ALPHESI of van Fez in Africa, van waar hy, ten jare 1088
naar Cordua overgekomen, tot Vorst der gevangenschap ver
heven werd. Hy stierf in negentigjarigen ouderdom te Lucena ten
jare 1103. Men hield hem onder de Joden voor een der uitnemendste
mannen zijner eeuw in wijsheid. Van zijne werken wordt inzonder
heid geprezen zijn kort begrip van den Talmud, waarop eerlang

Bladz. 147 boven. 1 Bladz. 03 boven.

 SPAAKSCHK RABBAMM. 167

door den bekenden R. JARCHI eene verklaring geschreven werd.

Zijne vier naamgenooten waren B. ISAAC BEN BAROCH, bygenaamd
de Wiskunstenaar , en om deze zijne wetenschap aan het hof des
Konings van Granada geroepen ' , voorts in het vak van Joodsche
Godgeleerdheid een tegenpartijder van ALFHESI, met wien hy zich
evenwel in zijnen dood verzoende ; — R. ISAAC BEN MOSES ; — R.
ISAAC BEN GIATH, Dichter, Leeraar aan de School van Cordova,
en Opvoeder van AZARIA HALLEVI, een der zonen van den te Gra
nada omgebrachten Groot-Rabbijn R. JOSEPH; — ISAAC BEN REUBEN,
eindelijk, insgelijks Dichter van naam, en vader van den nog meer
vermaard geworden R. MOSES BEN NACHMAN.
De vierde leeftijd vangt aan in den verderen loop derzelfde
(twaalfde) eeuw, en roemt vooral op R. ISAACS opvolger aan de'
School te Cordua , R. JOSEPH BAR MEIR HALLEVI , genaamd ABEN MEOAS.
Hy overleed ten jare 1141 , nalatende als zijne voornaamste discipelen
een eigen zoon en neef, beide R. MEIR geheeten, en MAIMONIDES.
Nevens dezen wijdvermaarden Leeraar, van wien straks uitvoeri
ger melding zal worden gemaakt, worden als sieraden van den
vijfden leeftijd geroemd ABEN EZRA, MOSES en DAVID BEN JO
SEPH KIMCHI, R. JUDA ABEN TiBBON , en de Dichter en Rechter R.
JOSÉ BEN TSADDIK, die zijne dagen eindigde aan het hoofd van het
overblijfsel der Joden in Babylonië. Tot dienzelfden leeftijd behoort,
onder velen , ook nog R. ABRAHAM HALLEVI BEN DAVID BEN DIOR ,
geboortig van Toledo en bygenaamd de Eerste, ter onderscheiding
van een naam- en tijdgenoot te Napels. Hy is de Schrijver van een
der voornaamste bronnen voor de Geschiedenis van Israëls Schrift
geleerden en Uitleggers in de verstrooijing : den Sephër Hak k a fa-
ba la h, of Boek der Overlevering.
De zesde leeftijd , aanvangende met het einde der twaalfde eeuw ,
kenmerkt zich door het leven en de Schriftten van R. MOSES BEN
NACHMAN, zoo even vermeld, en dien wy later nog onrler de groote
Dichters dier eeuwen moeten doen opmerken , — insgelijks van nog een
anderen R. MOSES , naar zijne geboorteplaats in Italie MIKKOTZI genaamd,
maar ook langen tijd te Toledo gevestigd en aldaar Schrijver van
een geleerd werk over de dusgenaamde zes honderd dertien geboden .
De zevende leeftijd is die van R. SALOMO BEN ADERETH (gezegd
A r i s b a) van Barcelona , R. GERSON BEN SALOMON , insgelijks uit Catalo-

Bladz. 152 boven.

168 DE NEGEN LEEFTIJDEN DER SPAANSCHE RABBANIM.

nië, R. PEREZ HACCOHEN den Cabbalist, R. JEDAHLAH HAPPENINI

BADRASCHI, den Dichter.
De achtste leeftijd neemt zijnen aanvang in het jaar 1300, als
R. ASER , van geboorte een Duitscher , zich had nedergezet te Toledo ,
en aldaar uit hoofde zijner groote geleerdheid tot Hoofd van al de
Spaansche Synagogen of Scholen verkoren werd. Hem volgde ten
jare 1328 zijn zoon R. JEIIUDAH op, insgelijks te Toledo, naar welke
stad sedert het jaar 1249 de Joodsche Academie, vroeger te Cordua
.gevestigd , was verplaatst geworden.
De negende leeftijd der Rabbanim omvat met het laatste ge
deelte der veertiende schier geheel de vijftiende eeuw. Hoofden der
Synagogen (deze meer kerkelijke waardigheid altijd wel te onder
scheiden van het Groot-Rabbinaat , hoezeer meer dan eens daarmede
in een zelfden bezitter verbonden ,) waren gedurende dat tijdvak R. ISAAC
CAMPANTON, gestorven in den ouderdom van honderd drie jaren f
en diens voornaamste discipel en onmiddelijke opvolger B.. ISAAC A.BOAB ,
gezegd de laatste Gaon van Castilië, en van dit koninkrijk,
ten gevolge van het verbannings-edict in 1492 naar Portugal uitge
weken, alwaar hy kort daarop overleed.
De levens en schriften van alle die onderscheiden Spaansch-Joodsche
Uitleggers, Taalkundigen, Talmudisten, welke soms by geheele ge
slachten, zoowel tot evengemeld tijdstip als sedert, in Portugal en
van daar in de onderscheidene landen dezer nieuwe verstrooijing heb
ben naam gemaakt, zijn eene stof geworden voor wijdloopige boek-
deelen. Zelfs een zeer beperkte keus uit de menigte dier namen van
mannen en titels van boeken, geordend naar de onderscheidene vak
ken en scholen, zoude reeds het bestek van een bloot Overzicht, en
vooral het oogmerk dezer Beschouwing, verre te buiten gaan. Twee
namen evenwel zijn ons reeds in de opgave der negen leeftijden
van Spanjes Rabbanim voorgekomen, omtrent welke eenige nadere
berichten voor datzelfde doel hier niet wel kunnen gemist worden.
Het zijn die van ABEN EZRA en MAIMONIDES, beide tijdgenooten ,
beide even zeer onder d& Geleerden der Christenheid als van het
Jodendom vermaard geworden en hoog belangrijk geacht, de eerste
meer als Uitlegger, Dichter, Reiziger, — de ander als leerstellig
en wijsgeerig Wetgeleerde en ten deele Hervormer ; beide begaafd
met vermogens en talenten, als aan weinigen in hunnen leeftijd te
beurt vielen.
 ABEN EZBA. 169

ABRAHAM BEN MEIR ABEN EZRA werd in het begin der twaalfde
eeuw (volgens het meest algemeene gevoelen (a° 1119) te Toledo ge
boren, uit een aanzienlijk geslacht, dat meer dan éénen vermaarden
naam aan de Joden van het Schiereiland geleverd heeft. De nako
melingschap onder zijne geloofsgenooten heeft hem by uitnemendheid
den Wijze (Hachacham) bygenaamd. De Geleerden der Christen,
heid hebben evenzeer hulde gedaan aan zijn veelomvattende weten
schap en genialen aanleg. Hy heeft zich , zoo ver het licht zijner
eeuw reikte, ook door werken over zeer onderscheidene vakken ge
schreven, Taalkundig Uitlegger, Geneesheer, Stel-, Wis- en Sterre-
kundige, Cabbalistisch Wijsgeer en uitstekend Dichter bewezen. Van
uitwendige middelen ruim genoeg bedeeld, kon hy aan eene zucht,
hem met vele zijner stamgenooten in die tijden gemeen, zonder be
zwaar van die zijde toegeven. Men heeft als iets eigenaartigs opge
merkt in de Joodsche Geleerden der middeleeuwen, in tegenstelling
van de levenswijze van Geestelijken en kloosterlingen in de toenmalige
Christenheid, dat zy een zoo byzondere roeping gevoelden om de
wereld, hoe vijandig die voor het meest hun ook was, door reizen
te leeren kennen, en al reizende hunne studiën by te houden en te
schrijven. Deze zucht om zijne vreemdelingschap als ware het te ver
zachten door ze te vermenigvuldigen, in den meer beschaafden Jood
dier dagen uit onderscheidene oorzaken verklaarbaar, vindt zich be
paaldelijk in hunnen ABEN EZRA terug. De zeer onderscheidene plaatsen ,
van waar zijne verschillende werken gedagteekend zijn , geven te kennen
hoe zy geschreven zijn in nadruk door een vreemdeling en zwerver.
Hy voleindigde het een te Mantua , een ander te Rome , wederom
een ander te Londen, een vierde in Griekenland. Hy bezocht ook
het land zijner vaderen, en onderhield zich by die gelegenheid met
de Geleerden te Tiberias over den Massorethischen tekst van het
Oude Testament. Hy overleed op de terugreis in vijfenzeventigjarigen
ouderdom , ongeveer een twaalftal jaren vóór MAIMONIDES die , onder
velen, hem hoogachting en bewondering toedroeg. Als uitlegger der
Schrift wordt hy door allen gelijkelijk geprezen. Gelukkig in de aan
wending zijner diepe taalkennis ook van het Arabisch, scherpzinnig
in de opvatting, by bevalligheid, soms zelfs met eene hem eigene
geestigheid en luim, in de uitdrukking, heeft zijne Schriftuitlegging,
die over alle de Boeken van het Oude Testament gaat, ook by de
Christenen grooten byval gevonden, zoodat alle zijne Commentariën
in het Latijn door hen zijn overgebracht. Men beklaagt zich alleen
170 MAIMONIDES.

over de duisterheid in zijnen stijl, die by de Joden Uitleggingen

op zijne Uitlegging heeft doen geboren worden. Voorts heeft hy zich
ook grootelijks als Dichter onderscheiden. Men heeft van hem ge
wijde poëzy: hymnen, mitsgaders gebeden, hier en daar in de litur
gie der Sephardim overgenomen. Zijn lied van de Ziel is eene
uitwerking van het denkbeeld, dat elken nacht de ziel des men-
schen, in den slaap losgemaakt van het lichaam, de verrichtingen
van den dag voor den Allerhoogste belijdt. Ook nog andere He-
breeuwsche verzen, huwlijks- en hekeldichten, zijn van hem voor
handen ; eindelijk ook nog eene poëtische voorstelling van het Schaak
spel, die met nog twee andere dichtstukken over hetzelfde onder
werp in het Latijn werden wedergegeven door HYDE (te Oxford) in
het jaar 1694 '. Men vindt verder ook nog opgeteekend, dat de
Spaansche overzetting van het Oude Testament door de Joden in de
zestiende eeuw gedrukt te Ferrara, naar oudere vertalingen, waar
onder eene van ABEN EZRA, bewerkt is. Het Spaansch stond anders
in die tijden onder zijne geleerde geloofsgenooten, by het gebruik
van het Arabisch nevens het Hebreeuwsch, verre achter.

By gelijken rijkdom en omvang van geleerdheid met ABEN EZBA,

voor het overige wellicht by dezen achterstaande zoowel in karak
ter als in eigenlijke genialiteit, heeft zijn tijdgenoot MAIMONIDES op
de nakomelingschap, onder zijn volk althands, onvergelijkbaar ster
ker en zeker meer onnmddelijk gewerkt. Van welken aart die wer
king geweest is, en hoedanig eene richting in de Synagoge door de
Theologie van dezen Meester in het verstrooide Israël werd in het
leven geroepen, zullen wy trachten duidelijk te maken, wanneer
wy eerst eenige byzonderheden omtrent zijn persoon en leven zullen
hebben herinnerd.
1 Het Schaakspel vond meermalen gunst en vlijtige beoefening by de
Joden. Onder de Joden van het Schiereiland heeft het drie vermaarde lof-
redenaars gehad: ABEN EZRA in verzen, R. BONSENIOR ABEN JAOHIA, en
(misschien) den ook als Dichter gevierden BEDRASCHI in prosa. Laatstge-
melde Schrijver (in de dertiende eeuw) prees dit vernuftig krijgskundig
spel vooral ook als middel ter afweering van dobbel- en kaartspel aan.
Het blijkt hieruit, dat speelkaarten in de vijftiende eeuw, tot eene
afleiding voor Koning KAREL VI. van Frankrijk wel onder een nieuwen
vorm weder ingevoerd, maar zeker niet voor het eerst in gebruik ge
komen kunnen zijn.
 MAIMONIDES. 171

E. MOSES BEN MAJEMON, met den Grieksche» uitgang, later voor

hem gekozen, MAIMONIDES, — in de taal der Arabieren ABU AM-
RAM MUSA AL ISRAELI AL CORTOBI , — by de Joden naar eene hun
eigene verkortingswijze RAMBAM ' genaamd, werd geboren te Cor-
dua, destijds nog Saraceensch grondgebied in Spanje, ten jare 1139.
Gelijk onderscheidene leden van zijn aanzienlijk geslacht 2 sedert
eeuwen, was ook zijn vader MAJEMON Richter der Joden in de stad
zijner geboorte. MOSES zelve intusschen, gesproten uit een (eerste)
huwelijk zijns vaders met eene vrouw van veel minderen stand dan
den zijnen , werd in zijne kindschheid by zijn geslacht om deze reden ,
by zijnen vader om eenc schijnbare stompheid van geestvermogens,
eerder achtergesteld, en zelfs hard behandeld. Later aan de oplei
ding toebetrouwd van R. JOSEPH ABEN MEGAS, of (gelijk anderen
willen) van diens zoon R. MEIR BEN JOSEPH te Lucena, keerde hy
straks in het vaderlijk huis terug dermate ontwikkeld, dat eerlang
de vroegere minachting in bewondering veranderde. Hy bestudeerde
vervolgens het Arabisch, de Wis- en Sterrekunde, mitsgaders de
Geneeskunst, (vakken, waarin hy sedert mede heeft uitgemunt en
onderscheidene werken geschreven) onder den vermaarden A.VERROËS.
l)e kennis van ARISTOTELES, die voornamelijk door de Arabieren in
Europa herlevendigd , eerlang ook over de Christenheid gedurende
een reeks van eeuwen hare heerschappy heeft uitgestrekt, ontfing
de Joodsche Bichterszoon mede van den Arabier, die, een weinig
ouder dan hy zelve , voor het overige de tijdgenoot van schier geheel zijn
leven is geweest, en in het geheel met hem 'eene treffende gelijkheid
van lotgevallen heeft gehad. AVERROËS, vroeger door den Vorst der
Mohaditen uit Africa tot Bichter aangesteld te Cordua, alwaar hy
te gelijk openbare lessen gaf, zag zich weldra omringd van talrijke

1 De Joden plegen hunne voorname Rabbijnen en schrijvers te benoe

men door het smeden van een woord uit de voorletters van den vollen
naam, den titel van Rabbi daaronder begrepen. Dus heet R. MOSES BEN
IAJEMON (met onderstelling der vocaalteekens) RAMIIAM, wel te onderschei
den van KAMMAN, den op gelijke wijze gevormden naam voor R. MOSES
BEN NACHMAN; dus heet R. SCHELOMO (SALOMO) JARCIII by de Joden in
de wandeling RASCHI , enz.
1 Men vindt voor een zijner werken zijne genealogie in de opgaande
rechte lijn aldus opgeteekend : MOSES, zoon van MAIMON den Rechter, den
won van JOSEPH den Wijze, die een zoon was van ISAAC, zoon van JOSEPH ,
zoon van OHADJA, zoon van SALOMO, zoon van OBALJJA, alle Hechter*.
172 MAIMONIDES.

vijanden. Beschuldigd van minachting voor den Koran, werd hy

van zijne waardigheid ontzet, van zijn vermogen beroofd (a° 1163).
In deze omstandigheden vond hy eene toevlucht by de Corduaansche
Joden, en, gelijk sommigen melden, in het huis van MAIMONIDES.
Straks vluchtte hy naar Fez in Africa, zag zich aldaar tot het on
dergaan eener vernederende kastijding aan de deur der Moskee en
tot het herroepen van sommige hem als dwaalleer aangeschrevene
gevoelens genoodzaakt. Hij keerde vervolgens naar Cordua terug,
alwaar ondervondene behandelingen weldra eene herstelling in zijn
eer en leerampt volgde , sedert nog omstreeks veertig jaren lang door
hem bekleed.
MAIMONIDES insgelijks moest om meer of min gelijksoortige oor
zaken zijn vaderland op ongeveer datzelfde tijdpunt verlaten. Daar
bestond onder de Joden, die der Africaansche regering ongenegen
waren , een sterke partij , gewillig om zich den Christenvorsten (by
name aan ALFONSUS VIII van Leon en Castilië) aan te sluiten. MAI
MONIDES , ten allen tijde den Christenen en de Christelijke Godsdienst
ongenegen , verkoos vooreerst liever op Arabisch grondgebied in Spanje
te blijven, en gedroeg zich (zoo als sommigen hem te laste leggen),
om de vervolging te ontgaan , uitwendig als een belijder van den
Islam. Zoodra zich evenwel een gunstiger gelegenheid aanbood, week
hy naar Africa, en vestigde zich, na eenig verblijf in de Marok-
kaansche Staten, in Egypte. Aldaar dreef hy een tijd lang handel
in edelgesteenten en munten. Doch als nu de Turken, hunne vero
veringen uit Asië voortzettende, de heerschende dynastie in dat
Rijk om ver geworpen en hunnen stam aldaar gevestigd hadden,
geraakte hy in betrekking tot een hunner Veldheeren , wiens Arts
en Raadsman hy werd. Langs dien weg kwam hy later in dezelfde
betrekking by SALAHEDDIN JU/AF BEN AJUB, vroeger Visir te Bag
dad, sedert het jaar 1171 Sultan (of, gelijk hy ook wel getiteld
wordt, Koning) van Egypte. In dit zijn ampt en verblijf, dien ten
gevolge, te Caïro bleef hy werkzaam tot aan zijnen dood (a° 1208),
eenige jaren van ongenade en ballingschap uitgezonderd , die hem
eene beschuldiging zijner vijanden, dat hy den Sultan zoude hebben
pogen te vergiftigen, op den hals had gehaald. Men zegt, dat hy
al dien tijd in een spelonk doorbracht, in elk geval zich dien des
te meer ten nutte maakte voor zijne studiën en het nederleggen der
vrucht daarvan in vele schriften. Later werd hy by den Sultan te
ruggeroepen en in zijne eer hersteld. Een denkbeeld van zijn rus-
 MAIMOMDES. 173

teloos werkzaam leven tot boven de zeventig jaren zijns ouderdoms

verdeeld tusschen de praktijk der Geneeskunde en wat daarmede
aan het Egyptische hof verbonden was, en tusschen zijnen veelom-
vattenden arbeid in het studeervertrek, geeft ons een brief aan
den door hem hooggeachten Overzetter van zijne Arabische werken
in het Hebreeuwsch, n. SAMUEL ABEN TIBBON '. Zijne gewone le
venswijze beschrijft hy daarin ongeveer met deze woorden : //Het verblijf
des Konings en mijne woonplaats liggen op een afstand van byna
drie kwartier uurs van elkander. Alle dagen moet ik my derwaart
begeven; en is hy zelf of een zijner kinderen of vrouwen of ook
een der Hofofficieren krank , dan blijf ik aldaar het grootste gedeelte
van den dag over. Is alles wel, dan kom ik toch nooit vroeger dan
het middaguur te huis. Alsdan van het paard gestegen, en mijne
handen gewasschen hebbende, vind ik de vertrekken vol menschen,
die my afwachten, Heidenen en Joden, edelen en geringen, koop
lieden en Bichters, vrienden en vijanden. Ik vraag dan beleefdelijk
verlof om te eten , hetgeen ik slechts éénmaal in de vier en twin
tig uren doe. Vervolgens sta ik hun te woord, en schrijf hun de
middelen voor. Menschen intusschen gaan en komen onophoudelijk,
zoo dat het wel reeds twee uren donker of nog later is, eer de
gesprekken een einde nemen. Ik moet my dan vermoeid nederleggen ,
zoo dat ik van uitputting niet spreken kan. Hieruit kunt gy opma
ken, dat geen Israëliet eigenlijk iets aan my heeft, om zich met
my te onderhouden, dan alleen op den Sabbath, als wanneer het
grootste gedeelte der Gemeente na het gebed by my komt, om zich
te laten onderrichten, hoe zy zich alle dagen der week te gedragen
hebben; dan lezen zy een weinig tot op den middag, en gaan heen.
Na den middag komen weder eenigen terug en lezen een weinig
tot den tijd van het avondgebed. Zoo gaat het gewoonlijk by my
toe. Deuk echter niet, dat ik u hier nog eene volledige beschrij
ving gaf. Wanneer gy met Gods hulp hier zult komen na de vol-
tooijing uwer overzetting ten behoeve uwer broeders, zult gy u van
dit alles in persoon kunnen overtuigen."
Men moet verbaasd staan, dat by zulk eene tijdbezetting er nog
genoegzame gelegenheid en kracht van geest en lichaam heeft kun-

1 De familie der ABEN TIBBONS in het geheel heeft zich onderscheiden

door het vertalen der Arabische werken van de Joodsche Geleerden, die
een tijd lang geheel of gedeeltelijk schreven in die taal.
174 MAlMONlDES.

nen overblijven, voor het verzamelen en toebereiden van den bouw

stof voor zoo talrijke en veelsoortige schriften als uit zijne pen
gevloeid zijn. Zy bedragen een aantal van boven de dertig meer of
minder, daaronder zeer uitvoerige werken, waarvan slechts eenigen
hier behoeven te worden aangeduid, om bekend te maken met den
wijden omvang zijner studiën en de veelsoortigheid zijner eigene
schriften. Een werk zijner jeugd is geweest zijne Commentarie op de
Mischnah, begonnen, terwijl hy nog in Spanje was, op zijn drie
en twintigste jaar, en voleindigd in Egypte op zijn dertigste. Hy
schreef het in het Arabisch, waaruit het door onderscheidene Jood-
sche Geleerden kort daarna in het Hebreeuwsch is overgezet. Naar
een geheel ander bestek schreef hy, een tiental jaren later, in alge
meen geprezen Hebreeuwsch een werk, dat in veertien boeken de
geheele leer van den Talmud ordelijk zamenvat, onder den titel
van Jad Hachazaka (sterke hand). Van nog later dagteeke-
ning is zijn Wegwijzer der twijfelenden (MoreNebochim)
waarin hy zijne vroeger nog slechts zeer gedeeltelijk uitgesproken
beschouwing van Wet en Talmud tot een stelsel bewerkt heeft,
waarvan de invloed op de Synagogen van zijnen eigenen en lateren
leeftijd straks nader 7.al ter sprake komen. De taal, die hy ditmaal
weder gebruikte, was het Arabisch; de Hebreeuwsche overzetting is
van ABEN TIBBON. Buiten het vak van Joodsche Godgeleerdheid zijn
er van hem schriften , zoo wel gedrukt als in handschrift gebleven ,
en by Arabische en latere Christen Geleerden geprezen , over onder
werpen, onder velen, van geneeskunde, natuurlijke geschiedenis,
sterrekunde, waaronder een brief aan de Joden van Marseille,
die met de denkbeelden van die eeuw over den invloed der hemel
lichamen op de aardsche zaken gezegd wordt weinig te strooken.
Met zijn werk over de Logica (Mi 11 o t Hahiggajon) had een
zijner groote bewonderaars en geestverwanten, MOSES MENDELSOHN ,
zoo veel op, dat hy er een verklaring over schreef. Men bezit ein
delijk ook nog eene belangrijke briefwisseling van hem.
MAIMONIDES overleed ten jare 1208 te Caïro, algemeen geëerd
by zijn leven en met buitengemeene teekenen van hoogachting en
leed door de Synagogen in Africa en Spanje betreurd in zijnen dood.
Gelukkiger in dat opzicht dan zijn tijdgenoot en vriend ABEN EZRA,
wiens zoon den Islam omhelsde , liet MAIMONIDES in den zijnen , ge
naamd R. ABRAHAM, eenen opvolger na in de hoogachting der Sy
nagoge, dia hem den titel van Naggid (Vorst) van S pan j e toe
 STRIJD OVER MAIMOMDES IN DE SYNAGOGEN. 175

kende, waarin ook nog MAIMONIDES kleinzoon, R. DAVID, zijnen

vader heeft vervangen. Het stoflijk overschot van- den vermaarden
Egyptischen Rabbijn werd begraven te Tiberias, werwaart hy zelve
zich kort voor zijnen dood had begeven, en waar hy eens gemeend
had zijn leven te zullen eindigen ; doch hy veranderde van gedachte
en keerde nog weder naar Caïro. By de Joden is van hem deze
lofspraak als ten spreekwoord geworden: Van Moses (den Wetge
ver) tot op Moses den zoon van MAJEMON) is er geen opge
staan als Moses.

En toch ! hoe ook by de Joden tot in verre nageslachten bewon

derd en geëerd, heeft MAIMONIDES slechts by eene zeer kleine min
derheid wezenlijken invloed behouden met betrekking tot die ver-
uitziende hervorming in Godsdienstige begrippen, welke eigenlijk
door hem bedoeld schijnen te zijn geweest. De wijsgeerige richting,
die hy aan het Rabbijnsche Jodendom in zijne voornaamste werken
heeft getracht te geven, heeft wel een geruimen tijd lang eenen
hevigen strijd in de Synagogen kunnen verwekken, maar in het
rechtzinnige Jodendom van zijne en volgende eeuwen nimmer wortel
kunnen schieten. Om zich van die richting, dien strijd, en de uit
komsten van beide eenig denkbeeld te maken, zal het noodig zijn
nog iets op te merken ten aanzien van hetgeen die wijdvermaarde
Synagogen van Zuidelijk Europa en Africa in de middeleeuwen, te
midden van hare betrekkelijk zeer groote verlichting, toch altijd te
genover eene bepaald wijsgeerige strekking heeft blijven kenmerken.
Overeenkomstig den naam die haar onderscheidt, en hare opvol
ging aan de stellig Phariseesche , en dus overleveringsgezinde Scholen
van Palestina, Babylonië en Persië, was de school der Rabbanim
in Spanje gegrond op het gezag der mondelinge Wet en hare Tal-
mudische uitlegging.
Slechts een oogenblik schenen in Spanje de overleveringsmannen
met eene nederlaag bedreigd, en wel van de zijde der Karaïten.
Deze secte, die in Palestina zelve haren hoofdzetel had, en van daar
over Africa zich eenen weg naar Spanje gemaakt had , verkreeg in
de eerste helft der twaalfde eeuw een geduchten aanhang onder de
geleerden, en eenen zoo sterken bystand van de zijde der wereld-
scae machten , dat zy zich reeds sterk genoeg achtte , hare tegenparty
overal uit te sluiten en te vervolgen. De kans keerde evenwel eer
176 STRU.U OVER MAIMONIDES IR DE SYNAGOGEN.

lang, 'toen *. JUDA, een stellige Rabbaniet, by Koning ALFONSUS

(de Achtste van dien naam in Castilië, ook wel Keizer der Spaan-
sche koninkrijken^etiteld) tot Hofmeester aangesteld, zijnen invloed met
alle kracht tegen de Karaïten had begonnen aan te wenden, die
sedert (a° 1157) uit Castilië althands ten eenenmaal verdrongen wer
den. By de meest beduidende Meesters der Joden in Spanje en
Africa vonden zy evenmin gunst op den duur. R. ABRAHAM BEN DIOR
(dien wy reeds met een woord vermeldden) schreef tegen hem, met groote
hevigheid de overlevering verdedigende. Zoo deed ook, schoon met
meer gematigdheid, de Dichter JUDA HALLEVI in zijn Khusari.
ABEN EZRA, schoon een voornamen Karaïet onder zijne leermeesters
tellende, bleef evenwel verre van zich tot hen te voegen. MAIMONI-
DËS zelve stond hun in diezelfde dagen met grooten ijver tegen in
Egypte, schoon hy de verdiensten en het karakter van sommigen
hunner erkende. Zijn zoon a. ABRAHAM haalde een gantsche Syna
goge van Karaïten tot het Rabbinisme over. AL CHARISI (dien wy
later op het gebied der poëzy zullen ontmoeten) zeide van hen,
dat zy den boom behielden, maar de vrucht wegwierpen '.
Zoo sterk stond by de Joden en hunne Geleerden de overtuiging
der volstrekte onafscheidbaarheid van Wet en Overlevering! Die
overtuiging kan niet bevreemden; zy is natuurlijk, daar waar het
deksel op het hart van den Israëliet de vervulling en voltooijing van
het Oude Testament verhindert te aanschouwen in het Evangelie
van JESUS CHRISTUS, en evenwel de behoefte aan eene aanvulling,
hoedanig eene dan ook, van het blijkbaar onvolkomene der Oud-
Testamentische bedeeling op den bodem ligt. Wat MAIMONIDES be
treft , afkeerig helaas ! zoozeer als iemand zijner stamgenooten van
den zegen des Christendoms , en te gelijk te zeer verlicht en hoog
gestemd van geest om genoegen te nemen met de Joodsche Overle
vering, zoo als die daar voor hem lag, zocht hy in een anderen
even onvruchtbaren weg de bevrediging. Opgevoed in de school der
Aristotelisch-Arabische Wijsbegeerte, ingenomen geraakt (zoo het
schijnt) nog veel meer met die van PLATO, werd het eindelijk zijn
streven, om, zonder het bestaande Jodendom rechtstreeks omver te
werpen, toch in den grond de baan te effenen voor een op Philo-

1 Ook de secte der Sadduceën vond een tijd lang machtige, althands te
Burgos talrijke aanhangers, eerlang evenwel na de Karaïten overwonnen,
en sints versmolten.
 STRIJD ÜVER MAIMON1DES IN DE SYNAGOGEN. 177

sophie ruim zoozeer als op Openbaring gegrondvest Babbinisme.

Hieraan nu kon zeer wel dieastbaar worden gemaakt 'zijn veelvul
dige arbeid ter ordening, zuivering, zamentrekking van geheel het
lichaam der Joodsche God- en Wetgeleerdheid , gelijk hy die van
alle kanten had doorschouwd en doorwroet. En ook hierin zullen
wy later de verwantschap van geest en richting erkennen tusschen
MOSES MAIMOKIDES in de twaalfde, en MOSES MENDELSOHN in de
achttiende eeuw.
Doch zulk een stelsel, met wat omzichtigheid ook ingevoerd of
voorbereid, en hoe ook naar den Godsdienstigen aart van den man
en van zijnen tijd, met bijbehoud van velen en hoogen eerbied voor
positive en historische Openbaring ontwikkeld, kon evenwel niet an
ders dan in meer dan ééne verdenking van onrechtzinnigheid by de
Synagoge geraken. Onmiddelijk dan ook na de verschijning van den
Wegwijzer en alzoo nog by het leven van zijnen Schrijver nam
de beweging, waarvan reeds met een woord by vroegere gelegenheid
gewaagd is ' , in de Joodsche Gemeenten van Frankrijk , straks van
Spanje, een aanvang. Van Montpellier ging de eerste kreet uit, al
waar eerlang R. SALOMO en twee zijner leerlingen , R. DAVID en
R. JONAH, het Boek wegens vergrijp zoo tegen het Talmudisch geloof
als tegen het Woord zelve van God , openlijk ten vure doemden ,
ook den ban uitspraken over allen , welke dit werk of eenig ander ,
van Grieksche of Arabische wijsbegeerte afkomstig, zouden lezen.
De Synagogen in Spanje stonden weldra in twee partijen scherp ver
deeld tegen elkander over. De meesten en beroemdsten harer Leer
aren namen het op voor MAIMONIDES, intusschen dezer wereld over
leden. Maar aan de zijde der Fransche Rabbijnen hield zich onver-
zetlijk R. JUDA BEN R. JOSEPH ALPHACHAR van Toledo , even ge
acht in zijnen tijd als Wetgeleerde en als Arts. Tusschen dezen en
R. DAVID KIMCHI, den bekenden Schriftverklaarder, werd eerlang
,eene briefwisseling gevoerd, waarin ook de ijverigste voorstanders
van MAIMONIDES moeten erkennen, dat van de zijde des Toleders
Veel, hoezeer dan ook niet zonder hevigheid in de uitdrukking,
in het midden werd gebracht, hoogst belangrijk ter zake zoowel
als treffend van taal en stijl. Hoe de voorstelling van MAIMONIDES
op meer dan één punt het gezag niet slechts der Overlevering, maar
van de Heilige Schrift zelve, door eigenwillige verklaring of opvat-

Bladz. 122 boven.

12
178 STRIJD OVER MAIMOMDKS IN DE SYNAGOGEN.

ting te na kwam , deed ook deze Brief overtuigend genoeg uitko

men, waarin overigens aan de groote verdiensten van den Egypti-
schen Geleerde alle hulde wordt gedaan. Anderen hebben MAIMONI-
DES verdacht van zelfs de twee groote hoofdbeginselen der Joodsche
Godsdienst: de opstanding uit de dooden en de verwachting van
een Messias op losse schroeven' te hebben gesteld, hoezeer hy ze
beide in zijn bekende dertien artikelen van het Israëliti
sche geloof heeft opgenomen.
Hoe het zij , weldra moest de party , die tegen MAIMONIDES eu
de strekking zijner schriften was opgestaan, voor de onbetwijfelde
meerderheid zoo in bekwaamheid als in aanzien zijner aanhangers
onderdoen ; de in Frankrijk uitgesproken ban werd ingetrokken ; de
naam van MAIMONIDES bleef als een ster van de eerste grootte on
der de Joodsche Geleerden van alle latere eeuwen geëerd. Desniete-
min kan niet gezegd worden , dat de strekking van zijn stelsel of
de invloed van zijne schriften op de Joodsche Godgeleerdheid voor
eerst verder veld won. Men vindt het Rabbinismus na de eeuw van
MAIMONIDES nog altijd heerschappy voerend in de Synagogen. Toch
hadden zijne schriften in vele opzichten den horizon der Joodsche
Godgeleerdheid in deze Zuidelijke hemelstreken verruimd; en zeer
wel mogelijk is het, dat eene door hem meer opgewekte dan wel
bevredigde behoefte onder de middelijke oorzaken mag worden me-
degerekend van de verbazende vorderingen, die straks (by name in
de veertiende en vijftiende eeuwen) onder de Joden, hunne talrijke
Synagogen en voorname Wetgeleerden en Rabbijnen, door het Chris
tendom zijn gemaakt.
In de Synagoge , voor het overige , was de strijd , dien wy door
de schriften van MAIMONIDES verwekt zagen , tusschen Godsdienst
en Wijsbegeerte niet nieuw; en evenmin hield die na de door
zijne aanhangers behaalde zegepraal voor altijd op. In de dagen
althands van R. ASCHERS bestier over de Synagoge te Toledo, dat
is ongeveer eene eeuw na den leeftijd van MAIMONIDES , rees er eene
klacht onder sommige Joodsche Rabbijnen over de vorderingen van
lichtzinnigheid en ongeloof in de Synagogen door de ingedrongen
Grieksche Philosophie. Een man, anders zeer wetenschappelijk ge
zind en in die tijden zoowel wegens zijn persoonlijk karakter als
wegens zijne verstandelijke gaven by voorstanders van zeer verschil
lende richtingen in achting, was R. SALOMON BEN ABRAHAM BEN
ADDERETH van Barcelona. Deze nu vond de ingebrachte klachten
 DE JODEN IN HET VAK DER GENEESKUNST. 179

tegen de overheersching eener ongeloovige wijsbegeerte zoo gegrond,

dat hy op straffe van den ban een gebod uitvaardigde, dat in de
eerste halve eeuw geen Israëliet, beneden de vijf en twintig jaren
oud, de Grieksche Wijsbegeerte, in wat taal dan ook, zoude mo
gen onderwijzen of zelve leeren; alleenlijk studenten in de Genees
kunde waren hiervan uitgezonderd. De gronden voor dit verbod
werden in een rondgaand schrijven uitvoerig te kennen gegeven.
Aanleiding daartoe (wordt in dat stuk gezegd) hadden vooral gege
ven eenige halve Wijsgeeren in Provence, die zich niet ontzagen de
Heilige schriften door een belachelijk stelsel van allegorische uitleg
ging te ontheiligen. Men meent zich verplaatst in de dagen der
DUPUIS en der STRAUSSEN, by het lezen der voorbeelden tot bewijs
dezer klachte in datzelfde schrijven aangehaald: ABRAHAM en SARA
zullen slechts als allegorische personen te beschouwen zijn ! de twaalf
stammen Israëls beteekenen de twaalf sterrebeelden van den dieren
riem! de Urim en Thummin zijn astronomische werktuigen geweest!
de strijd der vier Koningen tegen de vijf in Genesis is bloot mythi
sche belichaming van de wederzijdsche inwerking der vier elemen
ten op de vijf zinnen! de geheele scheppingsgeschiedenis is fabel!
Tegenover eene dergelijke richting is het wel niet te verwonderen ,
dat niet alleen het strenge en meer bekrompene Rabbinisme van
R. ASCHER en diens talrijken en vermogenden aanhang, maar ook
de met vreemde wetenschap en taal meer verzoende School , waaraan
de meerderheid der Spaansche Synagogen zich had aangesloten, hare
maatregelen genomen heeft. Ten slotte bleef by de Joden van het
Schiereiland de aloude School der Overlevering de overhand behou
den , zonder evenwel den invloed van wetenschap en wijsbegeerte
ooit geheel buiten te houden of krachteloos te hebben gemaakt.

Onder de wetenschappen, welker bewaring en beoefening in de

middeleeuwen voor een aanmerkelijk *gedeelte aan de Joden van het
Schiereiland wordt dank geweten, behoort inzonderheid de Genees
kunde. Joodsche Geneesheeren , geroemd zoo van wege de weten
schappelijke kennis in meer dan één vak op dat gebied, als van
wege de toepassing in de praktijk, levert de Geschiedenis sints de
vroegste tijden en in allerlei oorden in de ruimte op. Men zoude ,
met sommigen, aan hun hoofd MOSES zelven, den grooten Genees
kundigen Wetgever , kunnen plaatsen. Doch tot veel later tijden ,
12»
180 DE JODEN IX HET VAK DER GENEESKUNST.

naar den aart van onze tegenwoordige beschouwing afdalende, zoo

treffen overal even zeer in het Oosten als in het Westen de Genees
kundigen uit Israël onze aandacht, beide door hun aantal en door
hun aanzien. Wy vinden hen daar aan de hoven van Kalifen en
Sultans, hier aan die der Pausen van Rome. Bepaaldelijk intus-
schen zijn de mannen van het vak, tot Spanje en Portugal
behoorende, bedoeld, wanneer deskundigen nog heden ten dage de
Joden erkennen als de vorsten dier wetenschap in de mid
deleeuwen '. Indien, gelijk door sommigen gemeld is, het geslacht
der ABEN ZOARS van afkomst en Godsdienst geen Mohammedaansch
maar Joodsch geslacht geweest is , dan komt de eer van eenen
AVERROËS voor dat vak gevormd te hebben, volgens zijne eigene
erkenning der diensten en verdiensten van deze vaders der Genees
kunst in de elfde en twaafde eeuw , den Joden toe. Hoe dit zij ,
met en nevens de Arabieren en eenige Kerkelijken zijn zy in het
Spaansche Schiereiland de bewaarders en voornaamste beoefenaars
ook van deze wetenschap geweest. By de schrijvers over Geneeskunde
en uitoefenaars van het vak, die ons bereids voorkwamen onder de
Joden, en ons later nog zullen voorkomen onder de talrijke Con-
F e r s o s in dat gewest , waren nog een aantal namen te voegen ,
waarvan slechts enkelen hier nog eenc plaats mogen vinden. R. MO-
SES ABDALLA van Cordua schreef in het Arabisch een Boek over
Geneeskunde, in handschrift voorhanden op het Escuriaal, en in
het Hebreeuwsch een Commentarie over de Aphorismen van HIPPO-
CRATES, waarvan de Bibliotheek der Leydsche Hoogeschool een af
schrift bezit. R. ISAAC schreef (in de elfde eeuw) eenige Boeken in
het Spaansch over de koorts. R. MOSES BEN JEHUDAH ABEN TIB-
BON (in de twaalfde eeuw) bracht in het Hebreeuwsch onderschei
dene Arabische schriften over , zoo van geneeskundigen als van rechts
geleerden, wijsgeerigen en sterrekundigen aart. In diezelfde eeuw
onderscheidt men R. JONAH BEN GANACH van Cordua (by de Arabieren
ABU WALID MARUN BEN GANACH geheeten) met den titel van T aal
kenner en Geneesheer als by uitnemendheid.
Geen wonder alzoo, dat geene besluiten van Conciliën, hoe dik
werf herhaald tegen de Joden ook in dat vak, hen hebben kunnen

1 Men vergelijke E. CARMOLY'S uitvoerig werk , Histoire des Médecins

Juifs anciens et modernes (Brux. 1844) , en het verslag daarvan door Dr.
VOHSTMAN in de Letterbode van 1845, N°. 21 en 22.
 DE JODEN l .N HET VAK llfcH GENEESKUNST 181

weeren van de praktijk der medicijnen zoowel in Frankrijk en Ita

lië als by name in Castilië, Arragon, Portugal. In het eerstgenoemde
dezer drie Rijken vinden wy telkens Joodsche Geneesheeren , ook
in staatkundige betrekkingen door de Koningen gebruikt. Dus onder
anderen werden de huwlijksvoorwaarden tusschen HENDRIK IV. van
Castilië (den broeder en naasten voorganger van Koningin ISABELLA)
met de Prinses van Portugal gesloten door een Joodschen Gezant,
des Konings Geneesheer R. JOSEPH. In Arragon maakte zich in die
zelfde eeuw de Israëlitische Geneesheer ABIATHAR van Lerida eenen
naam door het genezen der blindheid van den zeventigjarigen Ko
ning JOHAN II. (den vader van KERDINAND , ISABELLAAS gemaal).
Het schijnt een der vroegste operatiën ter lichting van de graauwe
staar geweest te zijn, waarvan de geschiedenis gewag maakt. De
Geneesheer waagde en volbracht gelukkig eerst die van het éene
oog, later, op aandrang van den in alles even wakkeren en kloek-
moedigen Vorst, even voorspoedig die van het andere. In Portugal
ontbreken, in diezelfde eeuwen, zelden Israëlitische namen van Ge
neesheeren en Heelmeesters op de lijsten der officieren en beampten
van de koninklijke hofhouding. De waardigheid, door Koning JOHAN L
van Portugal (a° 1385) ingesteld, van Physico-Mór (eerste Hof-
arts) , verleende hy met vele privilegiën zoo voor hem zelven als voor
zijne natie aan den Geneesheer M ie e r MOSES. Op dienzelfden voet
Wijven de Joodsche Geneeskundigen behandeld tot onder de regering
van Koning MANUEL. Als daarop in het jaar 1497 de uitdrijving der
Joden ook uit dat Rijk moest volgen , zien wy van toen af de
nieuwe Christenen (Joden of hunne afstammelingen, het zij
in schijn of met overtuiging tot het Christendom overgegaan) zich
in dezelfde betrekking onderscheiden, als: Dr. MANUEL en zijn zoon
Dr. LOPE DA FONSECA (wiens dochter GENEBRA DA FONSECA wegens
Jodendom in de" vlammen der Inquisitie haren dood vond); straks
Dr. JERONIMO NUNES RAMIRES , wiens nageslacht insgelijks talrijk en
aanzienlijk geweest is gedurende meer dan twee eeuwen zoo te
Hamburg als te Amsterdam. In beide deze steden zetteden, sedert,
uitgewekene Geneesheeren van naam zich inzonderheid uit datzelfde
Portugal neder : Dr. JOAO RODRISO van CASTELLOBRANCO , gezegd
AMATUS LUSITANUS, Dr. ABRAHAM ZACUTO (ZACUTUS LUSITANUS) ,
Dr. IMMANUEL (JACOB) ROSALES, door den Keizer met den titel van
Comes Palatinus vereerd, Dr. RODRIGO DE CASTRO, allen be
kend door onderscheidene schriften van meerdere of mindere ver
182 DE JOUEN IN HET VAK DKR GENEESKUNST.

maardheid in de eerste helft der zeventiende eeuw. Van de laatst

genoemden dezer Geneesheeren hebben ook de beide zonen zich in
hetzelfde vak onderscheiden: Dr. BENTO (BARUCH) en Dr. ANDEÉ
(DANIEL) DE CASTRO, gene, Lijfarts van Koningin CHRISTINA van
Zweden, — deze, van een Koning van Denemarken. Te Amsterdam
heeft zich uit het midden der Spaansch-Portugeesche Synagoge eene
reeks van Geneesheeren telkens opgevolgd gedurende een tijdvak
van meer dan twee eeuwen. Hiertoe behoorde , voor een gedeelte ge
lijktijdig met ZACUTUS en ROSALES, Dr. BUENO BIBAS, die ook nog
in de laatste ziekte van Prins MAURITS is geraadpleegd geworden , '
straks de Geneesheeren OROBIO DE CASTRO, SEMAH ABOAB, vaders
en zonen, en vele anderen, by name niet op te 'tellen, tot op Dr.
TMMANUEL CAPADOSE in onzen leeftijd.
In Frankrijk hebben zoo uit Provence als uit het Spaansche Schier
eiland afkomstige Joden zich in hetzelfde vak op onderscheidene
tijden onderscheiden. Het was een Joodsche Geneesheer , by FRANS
den Eerste geroepen , die gezegd wordt het gebruik van de melk
der ezelin het eerst voorschreven te hebben. Van een Geneesheer
aan het hof van Koning REINIER stamde de door zijne vreemde
voorzeggingen welbekende Dichter NOSTRADAMUS af in de zestiende
eeuw. Even vóór diens leeftijd volgde een Geneesheer uit hetzelfde
zaad der Joden den Connestabel DE BOURBON , by het verlaten van
zijn Koning en vaderland , in zijne ballingschap. Zijn zoon was de
door deugden en bekwaamheden , als Staatsman en Rechtsgeleerde ,
gelijkelijk beroemde Kanselier van Frankrijk, MICHEL DE L'HÖPITAL.
CATHARINA DE MEDICIS raadpleegde meer nog de Joden als Astro
logen , dan als Geneesmeesters. By MARIA DE MEDICIS , gemalin van Ko
ning HENDRIK den Vierde, waren uitgewekene Israëlieten uit het
Schiereiland in beide betrekkingen gezien, onder anderen Dr. ELIAS
EODRIGUES MONTALTO, die te Parijs overleed, maar wiens lichaam
werd overgebracht naar Amsterdam en op het kerkhof der Portu-
geesche Joden te Ouwerkerk begraven. In de achttiende eeuw maakte
de Portugeesch-Israëlitische Dr. DE SILVA in Frankrijk grooten op
gang. Hy is een der zeer weinige Israëlieten voor wie VOLTAIEE,
1 Volgens het Israels Weekblad (28 Mei 1852) is REMBRANDTS vermaarde
Joodsche doctor het portret van den Lijfarts van Prins MAURITS , gelijk zijn
Joodsche Rabbi dat van MANASSEL BEN ISRAËL. Verg. Alb. Thijm's Levens
beschrijving van REMBRANDT VAN RIJN in het Handelsblad (Bijvoegsel) 27
Mei 1852.
 EN WISKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 183

de groote hater Israëls, woorden van lof beide in zijne poëzy en in

het prosa zijner Geschiedenis over heeft.
De roem der Joden van het Schiereiland in het vak der Genees
kunde wordt in onze dagen niet minder waardig gehandhaafd door
hunne geloofsgenooten van Duitsche afkomst; gelijk in het geheel
by let laatste gedeelte van dit Overzicht ons zal blijken , hoe dezen
in de meeste vakken van Geleerdheid en Wetenschap hunne Zuide
lijke broeders hebben opgevolgd en in vele opzichten te boven gestreefd.
Zelden, voorts , vindt men van Rabbijnsche Godgeleerden en Ge-
neesheeren in het Spanje en Portugal der middeleeuwen melding
gemaakt zonder dat zy tevens of dichters, of wiskunstenaars en
sterrekundigen geweest zijn, of alle die vakken gelijkelijk hebben
beoefend. Wat sterrekunde betreft, gelijk die studie ter eener zijde,
naar de gesteldheid der tijden, meestal te zamen met sterrewichlary
beoefend werd, zoo had zy aan de tegenovergestelde zijde by de
Joodsche Geleerden veelal eene praktische richting. Wy zullen straks
gelegenheid vinden het deel te doen opmerken, dat zy aan de ont
dekkingsreizen ter zee der Portugeezen gehad hebben, door de toe
passing der wetenschap op de zeevaart. Reeds hebben wy gezien ,
hoe het tot de eigenaartigheid der geleerde Joden van het Schier
eiland behoord heeft, dat zy ook zelve gaarne verre landen bezoch
ten, en langdurige reizen volbracht hebben. Wy herinneren hier
slechts met één woord den bekenden R. BENJAMIN van Tudela in
de twaalfde eeuw, over wiens reisbeschrijving zoo verschilend is ge
oordeeld ; ja , wiens vreemde vertellingen en wonderlijke misgrepen
het wel eens hebben doen betwijfelen, of de reis zelve wel immer
door hem gemaakt is en niet veeleer een verdichte vorm is geweest
tot het te boek stellen van berichten, uit andere bronnen afkom
stig. In onzen tijd intusschen wordt zoowel de werkelijkheid der reis
als de betrekkelijke belangrijkheid dsr opgegevene byzonderheden
(hoe ook voor het overige met allerlei fabelen en onnaauwkeurigheden
doormengd) als onloochenbaar gehandhaafd.
Wat intusschen het vak der sterrekunde betreft, by de meesters
in deze wetenschap onder de Joden in Spanje, die hier reeds op
genoemd werden, moet vooral nog gemeld worden a. ABRAHAM
ZACUTO, die tot op het jaar 1492 aan de Hoogeschool te Salamanca
(zijne geboorteplaats) de Astronomie onderwees, vervolgens naar Por
tugal uitgeweken door Koning MANDEL vriendelijk ontfangen en met
eene wetenschaplijke waardigheid aan zijn hof vereerd werd. Hy
184 1IEBREEUWSCHE DICHTKUPIST IN SPASJE.

schreef een Almanach perpetuum motuum coelestium, ''

opgedragen aan den Bisschop van Salamanca en uitgegeven te Leiria
in Portugal (a° 1495). In de geschiedenis der Rabbijnsche Letter- :
kunde is hy byzonder bekend door zijn boek Juchasin, een voor- a
name bron voor de geschiedenis der aloude Rabbijnsche Godgeleerd
heid en hare zich opgevolgde Scholen. Hy was een voorvader van *
den reeds vermelden Geneesheer ZACUTUS LUSITANUS. -a

De invloed der Arabieren op geheel de wetenschaplijke opwek

king en ontwikkeling der Joden in het Schiereiland is by alles dat
wy daarvan opteekenden als van zelve ondersteld. Diezelfde invloed
(waardoor namelijk sluimerende kiemen werden opgewekt, terwijl
zoowel de vóórgang als de bescherming der Saraceensche overheer-
sching op de ontwikkeling van den wetenschaplijken aanleg der
Israëlitische verstrooielingen gunstig werkten), diezelfde invloed is
vooral ook op het gebied der in Spanje geoefende dichtkunst der
Hebreeuwen onmiskenbaar. Voorzeker was by den Israëliet poëzy
zeer byzonder een erfdeel van zijn eigen geslacht en afkomst, en
heeft hy wel niet noodig geacht die als zoodanig van zijne Ismaëlitische
stamverwanten te ontleenen , bezitter gelijk hy was der Heilige Schrif
ten, en van alle de oorspronkelijke schatten der oud-vaderlijke taal,
daarin bewaard. Toch hebben buiten eenigen twijfel ook in dit op
zicht Arabische voorbeelden sterk gewerkt tot wederopwekking van
den dichterlijken geest by den Israëliet der verstrooijing , toen die
wellicht op het punt stond van te verstikken het zij in de dorheden
of in de nevelen van Talmudische spitsvindigheid en Cabbalistische
wijsbegeerte. Wel spreken sommige hedendaagsche kenners dier poëzy
van den mogelijken invloed eens Italiaanschen "Voorgangers op
de Spaansch-Hebreeuwsche Dichtkunst ' ; doch van dien Voorganger
zelven, eenen R. ELEAZAR BEN JACOB KALIR (van Cagliari), wordt
gezegd dat ook hy, schoon zijn vaderland minder onmiddelijk onder
Saraceenschen invloed ten aanzien der Dichtkunst gestaan heeft dan
het Spaansche Schiereiland , evenwel ook zelf voor een gedeelte zijne
vorming aan de Arabische modellen zal hebben te danken gehad.
Wat er, in elk geval, van de betrekking tusschen KALIR en de

1 Dr. MICHAËL SACHS, in zijn hoogst belangrijk werk: Die rellgiöte

Poene der Juden in Spanien (Berlin 1845) S. 183, 205—207.
 HEBREEUWSCHE DICHTKUNST IN SPANJE. 185

Spaansche Dichterschool , omtrent dienzelfden tijd opgekomen, moge

rijn, te ontkennen is het zeker niet, dat deze School van de Ara
bieren , hunne landgenooten in die eeuwen , veel zoowel ten aan-
rien van het taalgebruik als vooral van het rhythmus heeft over-
ïenomen of zich ten nutte gemaakt. Tot de aloude gewijde poëzy
der vaderen staat overigens deze dichtkunst van het verstrooide
Israël in de verhouding van de ingelegde vrucht des winters tot de
frischheid der versch geplukte vrucht van den grond of van den
boom. Doch ook aldus blijft de Hebreeuwsche Dichterschool, die
gedurende een vijftal eeuwen in Spanje gebloeid heeft, een merk
waardig verschijnsel in de latere Joodsche Geschiedenis. In -wezen
lijke verheffing en schoonheid verre boven de gelijktijdige voortbrengsels
of pogingen van Italië of Frankrijk in dat vak geschat, draagt zy
ook nog heden ten dage den lof van treffende eigenaartigheid weg.
In wat verhouding zy geacht wordt te staan tot de vele en voor-
treflijke Hebreeuwsche dichtwerken der Joden van Duitschland in de
vorige en tegenwoordige eeuw, zal later met een woord worden op
gemerkt. Hier ter plaatse willen wy, in verband hoofdzakelijk met
de Geschiedenis, een blik werpen op de corypheën dier Spaansche
Dichtschool, welke in de twaalfde en dertiende eeuw haren hoog-
sten bloeitijd bereikte.
Van R. CHASDAI BEN isAAC, by den Kalif ABDERRAHMAN III. in
de tweede helft der tiende eeuw in eere, maakten wy reeds eenig
gewag '. Een arbeid, die te gelijk van zijn diehttalent en van zijn
karakter eenig denkbeeld geeft , is zijn Brief aan den Joodschen Ko
ning der Chasaren, JOSEPH. Men heeft getwijfeld beide aan het be
staan van dit koningschap en aan de echtheid des Briefs van den
Hebreeuwschen Rabbijn. Latere onderzoekingen schijnen de overleve
ring der Joden omtrent het eerste punt deels bevestigd, deels ge
wijzigd en gezuiverd te hebben. Over het land der Chasaren of
Cosaren (een Turkschen stam aan de westkust der Caspische zee)
schijnen werkelijk een tijd lang Vorsten geregeerd te hebben , die
de Joodsche Godsdienst sints de helft omstreeks der achtste eeuw
1 Bladz. 148 boven. De naam voluit geschreven is CHASDAI BAR ISAAC
BAR ESRA BAR SCHAFRUT. BAR en BEN (ook wel ABEN ; Aben is de Spaansche
uitspraak van 't Arabisch I6n) in het Hebreeuwsch beteekent : zoon, in het
Arabisch IBN. ABEN wordt by de Rabbijnsche Schrijvers meest gebruikt om
den familienaam te kennen te geven, als ABEN EZRA, ABEN TIBBON, ABEN
DANA; — BEN, BAR en IBN om de onmiddel ijk e betrekking tusschen
zoon en vader uit te drukken.
186 HEBREEUWSCHE DICHTKUNST IN SPANJE.

hadden aangenomen, doch waarvan overigens de onderdanen voor

het grootste deel Christenen of Mohammedanen zullen geweest of
later geworden zijn '. Geen wonder, intusschen, dat het gerucht
van een zoodanig koninkrijk de belangstelling der Joden in het
Oosten, straks ook in Spanje, gaande maakte. De Brief van R.
CHASDAI, voor wiens echtheid op gelijke wijze met meer dan éénen
grond gepleit wordt, bevat eene korte beschrijving zoo van des
Dichters ampt aan het Corduaansche hof, als van den toestand der
Joden en van de gelegenheid in het geheel der Spaansche gewesten ;
terwijl daarop van des Schrijvers zijde het verlangen te kennen wordt
gegeven naar dergelijke narichten over de Joden in het Rijk der
Chasaren. De inleiding vóór den Brief is in Hebreeuwsch-Arabischen
smaak gerijmd, en drukt by wijze van acrostiche den naam des
schrijvers uit.
Tot denzelfden leeftijd behooren verder, nevens eenige min bedui
dende namen, die van R. ISAAC BEN CHALFON, een aanzienlijk ver
eerder en zelf beoefenaar der poëzy van zijn volk; maar inzonder
heid die van R. JOSËPH BEN ISAAC IBN STANAS IBN ABITUR, aan
wien eene vertaling van den Talmud (of, gelijk waarschijnlijker
luidt, van enkele gedeelten des Talmuds) door Kalif AL-HAKEM werd
in last gegeven , en die in de Jaarboeken der Spaansche Joden vooral
ook bekend is door zijne oneenigheid met den aanhang van R. MO-
SES van Cordua 2 , door welken hy in den ban werd gedaan. Hy
heeft ten gevolge hiervan zijne levensdagen voleind niet in Spanje,
maar te Damascus. Gelijk de meeste dichtstukken der Spaansch-He-
breeuwsche School, zoo is ook van hem de poëzy voor Godsdienstig
gebruik ingericht en als zoodanig in de gebeden der Synagogen op
genomen. Inzonderheid wordt van hem als meesterstuk geroemd eene
Keduscha, d. i. loflied naar aanleiding van JESAIAS driemaal
Heilig (VI : 3) , hetwelk in de liturgie der Joden in verscheidene
bewerking of met onderscheidene inleidingen telkens terugkeert.
R. ISAAC BEN JEHUDAH IBN GiATH , dien wy reeds by een andere
gelegenheid vermeldden 3 , behoort insgelijks tot de sieraden der
Hebreeuwsche Dichtkunst in Spanje. Hy was geboortig van Lucena,
alwaar hy ook, het Rabbinaat in de aanzienlijke Synagoge dier stad
bekleedende, ten jare 1089 overleed. Hy wordt geroemd als Wijs-

1 JOST, VI: 111 en volg. en in de Aanteekeningen ald. bl. 364,365.

» Bladz. 164 boven. 1 Bladz. 166 boven.
 HEBREEUWSCHE DICHTKUNST IN SPANJK. 187

geer, Physioloog, Cosmoloog en Sterrekundige , naar de mate van

het licht zijner eeuw in die wetenschappen. Als Dichter wordt hem,
by den lof overigens van verrassende wendingen en keurig taalge
bruik, eene hier en daar al te kunstige en met wetenschaplijken
sieraad te zeer overladen manier te laste gelegd, hetgeen hem door
sommigen met de Alexandrijnsche School der Grieksche Dichtkunst
heeft doen vergelijken. Onvoorwaardelijk daarentegen prijzen die
zelfde kunstrechters zijne treffende boetzangen , opgenomen in de li-
turgiën van onderscheidene Synagogen voor de geheele maand (Elul) ,
die het Nieuwjaarfeest voorafgaat. Karakteristiek is in een dier lie
deren de vermenging van diepe aandoenlijke waarheid en dwaling
in den mond van den zijnen Messias nog miskennenden Dichter,
als hy de vroomen, die zich tot het nachtgebed bereiden , toeroept ,
dat hetgeen waarop zy vertrouwen mogen, genade is,
geene werken, maar tevens de plaats der aloude offeranden wil
vervangen hebben door de nitgelezenste gebeden. Hy heeft
voorts ook liederen voor het Paaschfeest en den Groot-Verzoendag
gemaakt, en eene dichterlijke omschrijving van ELIAAS gebedsver-
hooring, die, by minder dichterlijke uitnemendheid, hare byzondere
eigenaartigheid heeft. Tot opvolgers in de gave zijner dichtkunst had
iSiAc BEN GIATH zijnen discipel R. JOSEPH BEN JACOB IBX SAHL,
a" 1124 overleden te Cordua, mitsgaders zijn eigen zoon en klein
zoon B. jf.HUDi.ti en R. SALOMO BEX GIATH, door AL CHARISI en
JUDA HALLEYI in hun vak uitnemend geacht.
Tot de Spaansch-Hebreeuwsche dichters der elfde eeuw behooren
verder ook nog K. BKCHAI BEK JOSEPH BEX BAKODAH en K. MOSKS
BEN JACOB uit het aanzienlijke geslacht der ABEN EZBAAS. K. BKCHAI,
genaamd RAZAQCXX (de Oude) en HADDAJAX (de Rechter, waar
schijnlijk wegens zijne waardigheid als zoodanig in de Synagoge),
is vooral bekend door zijn zedekundig werk: de plichten des
harten, waarby hy een soort van poëtisch prosa gebruikt, meer
door de verhevenheid van taal en stijl dan door den eigenlijken
Tersbouw als dichtstuk te beschouwen. Hy schreef het, waar
schijnlijk naar Arabische modellen, in het Arabisch, waaruit het
eerst door JOOEPH KIMCHI, straks door den als vertaler hooger ge-
schatten «, JZHTTDAH BEX 8AJOTEL ABKH TiBBOX in het Hebreeuwsch
verd overgezet, later uit het Hebreeuwsch wederom in het Porra-
geesch door K. SAMTEL BEK KAAC ABAZ te Amsterdam in de vren-
tiende eeuw. Als Hebreeuwsch Dichter onderscheidde hy zich nog
188 HEBREEUWSCHE DICHTKUNST IN SPANJE.

meer bepaaldelijk door zijne Zelfvermaning, die door eene ge

leerde Romeinsche vrouw, DEBORA ASCARELLI, in het Italiaansch ,
door Dr. SACHS van Berlijn met vele andere proeven van Spaansch-
Joodsche poëzy in Hoogduitsch dichtmaat is overgebracht.
Schitterender naam als Dichter heeft MOSES BEN EZRA verworven.
Hy wordt evenzeer geroemd als Rabbijnsch Geleerde en kenner der
Grieksche Wijsbegeerte. Ofschoon , gelijk zijne mededichters in Spanje ,
by uitnemendheid Godsdienstig Dichter, heeft zyne poëzy wellicht
meer dan eenige andere van zijne tijd- en stamgenooten gelijkenis
met Westerschen Dichttrant, en meermalen ook liefde en natuur
ten onderwerp '. Gedeeltelijk tijdgenoot van den reeds meermalen
hier genoemden R. JEHUDAH BEN SAMUEL HALLEVI, worden nog
eenige andere leden van zijn edel en begaafd geslacht zoowel als hy
zelf met hoogen lof vermeld door dien grootsten der Dichters van
zijnen leeftijd, op wien wy nader terugkomen. Doch eerst vordert
in de orde van den leeftijd , R. SALOMON GABIROL hier melding , die
ook reeds vóór MOSES BEN EZRA plaats had moeten vinden, ware
het niet, dat wy ten aanzien dezer drie meer by wijze van opklim-
ming te werk gaan.
Alle zijne mededichters der tiende en elfde eeuw in het Spaansche
vaderland liet, naar aller oordeel, R. SALOMON BEN JEHUDAH GABI
ROL verre achter zich. Geboren (a° 1031) te Malaga, volgens anda-
ren te Saragossa, alwaar hy in elk geval gewoond heeft, was zijn
leven even kort van duur als zijn gave schitterend , en zijn dood ,
gelijk men het althans gewoon is te verhalen, aandoenlijk. Men
schrijft dien dood toe aan den nijd eens Arabischen mededingers op
het gebied der poëzy, terwijl de legende daar verder bijvoegt, dat
de vijgeboom , in welks nabyheid de vermoorde verborgen werd ,
door zijne buitengemeen rijke en zoete vrucht de aandacht van den
Kalif zal hebben tot zich getrokken en alzoo tot het ontdekken én
van het lijk én van den gepleegden moord zal hebben geleid! De
slotsom der nieuwste levensbeschrijvers dezer Spaansch-Hebreeuwsche
Dichters verwijst die geheele moordgeschiedenis naar het gebied der
fabeldichting. Men kent alzoo den Dichter GABIROL eigenlijk alleen
uit zijne schriften ; en dezen kenmerken den man van diepe gevoe-

1 ALEXANDER VON HUMBOLDT, in zijnen Kosmos 11:119, zegt van hem:

"Auch die dem Naturleben entnommencn Züge in Mose Ben Jaeob Ben
Jssra sind vcrtl Kraft und Grosse."
 HEBREEUWSCHR DICHTKUNST tN SPANJE. 180

ligheid , echt dichterlijken geest , en veelomvattende kennis. Zijn vroegste

arbeid herinnert aan het woord van den grootsten onzer Nederduit-
sche Dichters , als hy ergens zegt, dat het voor den waren poëet
even hetzelfde is of hem een heldengeschiedenis dan of het Alpha-
beth den dichtgeest ontsteekt. GABIROL schreef op zijn negentiende
jaar een Hebreeuwsche Spraakkunst in verzen, een arbeid, door
ABEN 3ZRA van onschatbare waarde geoordeeld, en waarin de
volgende denkbeelden uit de Inleiding de vatbaarheid van het
onderwerp voor dichterlijke opvatting en uitwerking kunnen doen
blijken. In die Inleiding //beklaagt zich de Schrijver over het ver-
waarloozen der gewijde , der boven alle andere bevoorrechte taal ,
en hoe by de groote menigte zyner geloofsgenooten het woord der
Propheten niet meer verstaan wordt. By deze gewaarwording mag
hem de bewustheid zijner jonkheid niet afschrikken. Eene stem roept
in zijn binnenste: //Op! en volbreng het, want God helpt u! en
zeg niet: ik ben te jong! want de kroon is niet uitsluitend voor
grijsheid weggelegd." Hy wil maat en rijm tot dat werk bezigen om
het te versieren als een bloembed, dat aller blikken tot zich trekt;
moge slechts die taal weder recht begrepen worden, waarin de he-
melbewoners dagelijks zingen den lof van Hem, die zich bekleedt
met het licht als met een gewaad , — die taal , ook op aarde eens door
allen gesproken, vóór dat de dwazen verstrooid werden en hunne
spraak verward. Sints bleef zy een erfdeel van Gods volk ook on
der den Egyptischen dwang; in haar werd de Goddelijke Wet ver
kondigd , spraken de Propheten en brachten zy genezing aan het
kranke volk! Op de wijze van NEHEMIA wil hy geijverd hebben
(Neh. XIII : 23—25) voor de zuiverheid van Israëls taal , veront
waardigd, dat de meesterresse tot dienstmaagd, dat de wettige huis
vrouw tot bijwijf verlaagd werd."
Verder heeft GABIROL zich in velerlei vormen : hymnen , boetzan-
gen, klaagliederen, voorstellingen der toekomst, als een Dichter te
kennen gegeven, in wien een edele en aandoenlijke nagalm der
poëzy van Israëb gewijde vaderen niet te miskennen is. Zijne poëzy
vindt men verspreid in alle de onderscheidene liturgiën der Joden , zoo
buiten als binnen den kring der Spaansche Synagogen , in die van
Montpellier, b. v., Avignon, Tripoli, Algiers, Italië, Duitschland
en Polen. Zijn meesterstuk wordt geacht de Kether Malchut
(of Koningskroon), een gedicht , dat in de Synagogen door den
vastenden en wakenden vroome pleegt gelezen te worden in den nacht
1ÖÖ HEBREËUWSCHfi DlCHtKlJNST t!\ SPANJE.

van den Groot-Verzoendag. Dat gedicht, een lofzang op de Godde

lijke deugden en eigenschappen, bevat, na eene blinkende inleiding,
eene verheerlijking der Goddelijke wijsheid, eerst in de (hier na
tuurlijk geheel Aristotelische) beschrijving van het heelal onder
deels dichterlijke, deels wetenschaplijke voorstellingen, die over de
opvatting der scheppingswetten en verschijnselen by het toenmalig
Talmudisme licht verspreiden, — daarna in den bouw van het
menschelijk lichaam. Straks bezigt hy denzelfden rijkdom van taal
en poëzy om de nietigheid en ellendigheid van den schuldigen
mensch te schilderen, en zich voor God te verootmoedigen wegens
zijne eigene zonden. Het geheel wordt besloten met de bede voor
Israëls tijdelijke en eeuwige bewaring, de herstelling van zijn volks
bestaan, de wederoprichting van het heiligdom, terwijl alles zich
eindelijk oplost in de lofzegging.
Eene menigte Hebreeuwsche Dichters zoo in Spanje als in Africa
onderscheidt vooral de geschiedenis der Joodsche letteren van de
twaalfde eeuw: R. AHARON BEN R. JOSUA BEN ALAMANI te Alexan-
drië, — R. SALOMO ABÏÏ AJAB IBN ALMALAM, wiens rede (volgens
de lofspraak van AL CHARISI) ook den stomme zou doen juichen,
en het licht doen doordringen tot den blinde, — R. CHALPON HAL-
LEVI , in het Arabisch ABU SAID geheeten , te Damiate , — R. LEVI BEN
JACOB ALTABBAN en zijne broederen te Saragossa, en nog vele an
deren. Met alle dezen stond in betrekking het zij van vriendschap,
van briefwisseling, of van bekendheid, de Dichter die volgens het
eenparigst oordeel zoowel zijne tijdgenooten als zijne voorgangers en
navolgers overtroffen heeft: R. JUDA BEN SAMUEL ' HALLEVI. Dat
oordeel heeft, zij het dan ook niet zonder eenige opgewondenheid
in de keus der uitdrukking, een allezins bevoegd rechter, AL CHA-
RISI, met deze en dergelijke lofspraak te boek gesteld: //Het lied
van JUDA den Leviet is als een diadeem om het hoofd der Gemeente
gebonden, als een snoer van parelen om den hals; — hy is des
zangtempels zuil , — de dichterlijke spiesdrager , die de reuzen in
het vak ter neer werpt ; — zijne liederen benemen aan wie wijs is
den moed; — hy ledigde de voorraadschuren der Dichtkunst, hy
voerde weg hare kostelijkste vaten ; — hy ging uit en sloot achter
zich de deur , en niemand na hem kwam meer binnen ; — alle Dichters
na hem voeren z ij n woord in den mond ; — hy scheurt de harten

1 Kwalijk BEN SAUL bij sommigen.

 HEBRËËUWSCHK DICHTKUNST tN SPANlfi. 191

en vermeestert ze in zijne gebedsliederen ; — zijne liefdezangen zijn

zacht als de daauw , en brandend als vurige kolen ; — in zijne
Brieven en Schriften is alle poëzy bevat."
Van JUDA HALI/EVI is behalve zijn geboortejaar (1105)1 en zijn
vaderland (Castilië) niets opgeteekend door anderen , dat niet veel
stelliger en treffender beschreven of op te maken is uit zijne talrijke
werken. Men leert hem daaruit waardeeren niet slechts als den
meester in de gave der poëzy, maar ook als een der aandoenlijkste
naturen, welke het Jodendom dier tijden oplevert. Eén heerschende
trek bestemt' zijn leven en streven , en karakteriseert zijne schriften aller-
wege: het is het verlangen naar de plaats waar eenmaal JEHOVAHS
tempel stond. Hy heeft ook werkelijk de reis naar Palestina onder
nomen, en, gelijk zijne levensbeschrijvers tot hiertoe zonder tegen
spraak verhaalden, Jerusalems drempel ook inderdaad bereikt zon
der nogthans de stad zelve te hebben mogen betreden, daar hem,
terwijl hij een treurlied voor de stadspoort aanhief, het paard eens
Arabiers met zijne hoeven doodsloeg ï. De jongste levensbeschrijvers
van den merkwaardigen man rangschikten ook dit verhaal wederom
onder het getal der legenden, en houden het er voor, dat hy op
de reis van Egypte naar Palestina overleden is. 3 Wat er van deze
byzonderheid ook zij , zoo veel is zeker , dat hy de stad van zijn veeljarig
verlangen nooit is binnengetreden. Maar wat te gelijk boven alle ver
denking als historische waarheid vaststaat, en te gelijk zijn werkelijk
leven ruim zoo belangwekkend doet zijn, als de wijze waarop het
thands betwijfeld verhaal zijn einde beschrijft , is de geschiedenis ,
om ze zoo te noemen , der ondervindingen van zijn hart , van het
oogenblik af dat hy (in de tweede helft der twaalfde eeuw) zijne
bedevaartsgelofte ten uitvoer ging brengen. Treffend , allereerst ,
spreekt hy zijn heimwee naar het aloude vaderland uit in deze
strophe van een zijner liederen :
In het Westen is mijn lichaam, in het Oosten is mijn hart.
Maar wat me eertijds vreugd beloofde, hoe verkeerde 't my in smart!
Zal ik 't immer nog vermogen, waar mijn ziel gestaag naar streeft?
Ik omringd van Ismaëllers, terwijl Edom * Sion heeft?

1 1080 volgens Kampf I, 241. 2 Bladz. 76 boven.

1 Men zie de oude overlevering weder gehandhaafd door Dr. Kampf. Nich
andelansche Poesie Andalusischer Dichter I 288.
'Edom heet by de Joodsche Schrijvers dier tijden niet slechts Rome,
maar ook de in Romes plaats getredene Europeesche Christenheid.
192 HKBREEUWSCHE DICHTKUNST IS SPANJR.

Ach! hoe nietig is rny Spanje, Spanjes hemel, Spanjes lof,

By een handvol van des Tempels met den voet vertreden stof!

Aan een dichter, die hem den moeitevollen tocht had afgeraden,
zendt hy het antwoord in een uitvoerig gedicht, waarin hy zich be
klaagt, dat onder des briefschrijvers smaakvolle verzen dolken ver
borgen waren, en in den honig zijner gladde redenen distels. Dan
wijst hy hem op die vaderen, die in het land van Gods onmidde-
lijke openbaringen en van Zijne herauten, de Propheten, gewandeld
hebben in zijne nabyheid, en aldaar een grafstede voor het minst
gezocht hebben. Ten slotte waarschuwt hy den al te koelzinnigen
raadgever tegen Grieksche wijsheid, die eene vijandin is van
alle Godsdienstige diepte, en met de grondslagen van het Jodendom
in een zoo onverzoenlijke tegenspraak staat.
Menig lied dagteekent dan voorts van de dagen zijner werkelijk
in het eind ondernomene reis. Op zee gedenkt hy met aandoening
aan zijne achtergelatene magen , broeders , zusters , dochteren , aan
zijn vaderlandseh bedehuis en zijnen leerstoel ; maar altijd behoudt
de zucht naar de plaats waar eens altaar en verbondsark stonden ,
in zijn gemoed de overhand. Mag hy slechts zijne reisgelofte vervul
len, zoo zijn schakhals en hyenen hem verschijnselen eerder wel
kom dan verschrikkend, het brullen van den leeuw een even lief
lijke toon als het blaten van kudden. Zijne laatste gedichten zijn
geschreven in Egypte , alwaar den algemeen geroemden Dichter overal
een lieflijk en vereerend onthaal te beurt viel. De verdere uitkomst
zagen wy. Aangaande zijne schriften zij nog met een woord aange
merkt dat, — behalve zijne talrijke, in de liturgiën der Synagogen
uitblinkende hymnen, treurzangen (onder welke zijne Elegie op Sion
eene eerste plaats bekleede) , huwlijksliederen , dichterlijke uitbreidin
gen van Psalmverzen (by name van het slot van den honderd der
den Psalm), — ook nog een werk in Arabisch prosa van zijne hand
een grooten naam gemaakt heeft. Het is zijn boek Khusari, eene
apologie van het Jodendom in den vorm eener onderstelde zamen-
spraak tusschen een Koning der Chasaren ' en een Joodschen Schrift
geleerde, waarby de Godsdienst en Godgeleerdheid der Talmudisten
gehandhaafd wordt zoo tegenover de leer der Karaïten, als tegen
de wijsbegeerte der Heidenen. Een Latijnsche overzetting van dat

1 Vergelijk bladz. 11 boven.

 HEBREEUWSCHE DICHTKUNST IN SPANJE. 193

werk gaf (a° 1560) JOH. BUXTORF de jongere, eene Spaansche de

Portugeesche Rabbijn JACOB ABENDANA in Engeland (a° 1663).
Gelukkiger in het voornemen om het land en de tempelstad der
Vaderen te bezoeken, was in de volgende eeuw de insgelijks ver
maarde Dichter en Geleerde R. HOSES BEN NACHMAN, geboren te
Girona in Catalonië ten jare 1194 en gestorven in Palestina, wer-
waarts hy zich in het jaar 1267 begeven heeft. Den indruk van zijn
lang begeerd verblijf aldaar heeft hy in een Brief aan zijnen zoon
wedergegeven, merkwaardig in meer dan één opzicht en vooral tot
waardeering zijner karakteristieke gemoedsrichting: //Mijn zoon
SACHMAN! (zoo schrijft hy daarin) dat u de Heer zegene! O! dat
gy mocht zien het heil van Jerusalem en uwer kinderen kinders
(Ps. CXXIII) , en dat uw disch moge zijn als die van ABRAHAM
onzen Vader ! Ik schrijf u dezen brief uit Jerusalem , de heilige stad.
Dank en lof zij den God mijns heils, ik was zoo gelukkig hier aan
te komen, op den negenden van de maand Elul, en ik bleef daar
tot op dezen dag, d. i. daags na den Groot-Verzoendag. Nu is het
mijn plan Hebron te bezoeken , my op de graven onzer Vaderen ne
der te werpen, en mijn eigen graf aldaar te bestellen. Wat zal ik
u zeggen van het land? Groot is de woestheid en verlatenheid. Naar
mate een plaats hier eertijds heiliger was, is zy tegenwoordig te
woester. Jerusalem ziet er dieper vervallen uit dan alles; Judéa meer
dan Galüéa. Maar ook in deze zijne verwoesting is het een gezegend
land. De stad heeft tweeduizend inwoners, waarvan drie honderd
Christenen, die het zwaard van den Sultan ontvloden zijn. Joden zijn
er niet sedert den inval der Tartaren. Velen zijn gevallen door het
zwaard. Slechts twee broeders zijn hier uit Israël , verwers van beroep. By
dezen aan huis houden wy op den Sabbath het gebed met tien
mannen. Het is ons thans gelukt een leegstaand huis te verkrij
gen, met marmeren zuilen en een schoon gewelf. Dat huis hebben
wy ons tot eene Synagoge gemaakt. De stad is eigenlijk zonder be
teer, en die zich van woeste plaatsen wil meester maken, kan het
doen. Wy hebben onze bydragen gegeven voor de inrichting van het
bedehuis. Reeds is naar Sichem gezonden geworden om eenige wet.
boeksrollen te ontbieden, die men aldaar by den inval der Tartaren
uit Jerusalem geborgen had. Zoo zal men hier dan nu eene Syna
goge hebben en bidden. Telkens meerdere mannen en vrouwen ko
men dien ten gevolge naar Jerusalem uit Damascus, Aleppo, en
alle deelen des lands, om het heiligdom te zien, en te treuren. Hy,
13
194 HEBREEUWSCHE DICHTKUNST IN SPANJE.

die my gegund heeft Jerusalem te zien in zijne verwoesting, bege

nadigde ons ook het te zien herbouwd en hersteld, en van de heer
lijkheid Gods vervuld ! Moogt gy , o mijn zoon ! met de uwen het
heil van Jerusalem aanschouwen en de vertroosting van Sion be
leven." Hierop volgen groetenissen aan discipelen, en aan zijns
sehoonbroeders zoon R. MOSES BEN SALOMO, van wien eene Elegie
op Jerusalems verstoring door hem gelezen was op den Olijfberg.
MOSES BEN NACHMAN behoort voor het overige onder de voor
naamste mannen des Jodendoms van dien tijd. Door talrijke wer
ken, deels slechts in handschrift voorhanden, heeft hy zich onder
scheiden in alles wat de wetenschap destijds omvatte, bepaaldelijk
als wijsgeerig denker, Schriftuitlegger, Talmudist, en vooral Cab-
balist. In den strijd over de schriften van MAIMONIDES heeft hy het
opgenomen tegen diens vijanden, meer nog uit hoogschatting, dan
wel uit onvoorwaardelijke instemming. Ten jare 1263 hield hy met
PAULUS CHRISTIAAN een openbare twistrede over de Godsdienst in
de tegenwoordigheid van Koning JACOBUS I. van Arragon. Als Dich
ter heeft hy zich voornamelijk onderscheiden door een enkel kort
maar indrukmakend lied , dat in sommige Synagogen tot de liturgie
van het Nieuwjaarsfeest behoort.
De beoefening der Hebreeuwsche poëzy, die in JUDA HALLEVI ha
ren hoogsten trap van voorspoed bereikte, was sedert de twisten,
hier reeds meermalen vermeld, eerder geweken voor den vorm der
wijsbegeerte in de ontwikkeling van Joodsch-Godsdienstige leeringen
en overleveringen. Van twee mannen evenwel moeten wy nog met
een woord gewag maken, die in den dichterlijken werkkring der
Spaansche Joden, schoon zelve op dat gebied niet onder de meest
uitnemenden behoorende, evenwel eene byzondere beteekenis hebben.
De eerste der mannen hier bedoeld is JEDAHIAH HAPPENINI BEN
ABRAHAM, bijgenaamd BEDRASCHI, naar de geboorteplaats van zij
nen vader, Beziers. Hy zelf zag ten jare 1250 het levenslicht te
Barcelona. Onder de Hebreeuwsche Dichters van het tijdvak wordt
hy medegerekend als schrijver van eenige stukken, die meer wegens
den kunstigen en moeilijken arbeid dan om hunne eigenlijke dich
terlijke waarde in gedachtenis gebleven zijn. Dus b. v. begint in
een dier gedichten elk woord met de letter M. Met veel meer recht
draagt hy den toenaam van Redenaar onder zijne geleerde stam-
genooten ; zelfs vergeleken hem sommige Christenschrijvers by SENECA ,
by LACTANTIUS, by CICERO. Hy heeft deze eer vooral te danken aan
 HEBREEUWSCHE DICHTKUNST IN SPANJE. 195

zijn Bechinath Holam (Onderzoek der w e r e l d) , zijnde een

vertoog of brief over de ijdelheid der wereldsche dingen en over het
zoeken daarentegen van het koninkrijk Gods. Veelvuldig is dit werk
met en zonder commentariën gedrukt , ook vertaald. Eene Fransche
overzetting gaf in de zeventiende eeuw een tot het Christendom be
keerd Israëliet, de Geleerde PHILIPPE D'AQUTN '. Zoowel deze zijn
Fransche vertaler als BUXTORF en vele andere beoordeelaars geven
aan dezen arbeid uitnemenden lof 2 , zoowel voor den zakelijken
inhoud als voor den vorm. Groot voorstander overigens van wijsgee-
rige studiën, verzette hy zich met ijver tegen B. SALOMO BEN ADDE-
RF.THS daarover uitgesproken ban 3. Men schrijft hem ook een uit
voerig werk toe over het Schaakspel onder den titel van Konings
genot.
Wy besluiten met nog een woord omtrent een Spaan sch-Joodschen
Dichter, dien men eenigermate den HORATIUS dier School zou kun
nen noemen. Het is R. JEHUDAH BEN SALOMON BKN ALCHOPHNI,
meer algemeen bekend onder den naam AL CHARISI (de Dichter).
Van zijne geboorte even min als van zijn sterfuur is de dagteeke-
ning verder bekend, dan dat ook hy gebloeid heeft in de dertiende
eeuw. Afstammende van dichterlijke voorvaderen , en even als MAI-
ÏIONIDES tot een in pijnen tijd nog Muselmansch gedeelte van Spanje
behoorende, waren de Arabieren bepaaldelijk zijne leermeesters en
voorbeelden in het vak. Zijn voornaamste arbeid , getiteld : T a c h-
kemoni is wel geene vertolking of navolging van hunnen HARIRI,
maar toch in den geest van dezen Arabischen Dichter geschreven ,
van wien hy buitendien een in het Hebreeuwsch vertaalden Dicht
bundel geleverd heeft. Zijn even genoemd oorspronkelijk werk bevat
in een vijftigtal afdeelingen, deels dichtmaat, deels prosa , zamenspre-
kingen en vertoogen over de meest verschillende onderwerpen. In
eene afdeeling over Hebreeuwsche poëzy geeft hy een belangrijke

1 PHIUPPE, in het Jodendom MORDECHAI D'AQUIN (A.q u in as) geheeten,

overleed a° 1650 te Parijs, alwaar hy het Hebreeuwsch doceerde en on
derscheidene werken der Rabbijnen overzette ten dienste der Christenen.
Zijn zoon (of broeder) LOUIS HENRI was insgelijks een groot Orientalist.
ANTOINE D'AQUIN, eerste Geneesheer van LODEWIJK XIV, was zijn klein
zoon. BAYLE, Dictionnaire in voce.
1 BUXTORF zegt er van: »l.iber insignis tam quoad res, quam quoad
verba, ut eloquentissimus habeatur, quisquis stylum ejus imitatur."
1 Bladz. 178, 179 boven.
13*
196 JOODSCH-SPAANSCHE DICHTERS.

letterkundige geschiedenis van het vak in Spanje, en eene niet min

der belangrijke beoordeeling van onderscheidene Dichters. Wy heb
ben zijn oordeel over JUDA HALLEVI hier reeds overgenomen. Maar
merkwaardig zijn vooral zijne kunstwetten, als daar zijn: reinheid
en zuiverheid van taal, zonder inmengsel bepaaldelijk van vreemd
onkruid, gelijk hy den Grieksch-Joodschen Dichteren ten laste
legt, — regelmatigheid in den versbouw, — éénheid en leerzaam
heid in de keus en behandeling van het onderwerp ' , niet gelijk
de Babylonische Joden, wier verzen zonder pit zijn, — duidelijk
heid, niet gelijk de Fransche Joden, om welke te verstaan men
eerst een Commentarie behoeft , — eerbied voor de regelen der taal 2 ,
niet gelijk de Damascener Dichters, die om geene grammatica ge
ven, vooral niet gelijk een hunner, de geneesheer ISAAC BEN BA-
RUCH , wiens gedichten zijn //als gebroken scherven , als stroohalmen
zonder koorn, als bitter water, als koude sneeuw, en by wien elk
woord een vergrijp tegen de taal is." Voorts wil hy , dat de Dich
ter niet terstond de vrucht van zijn talent aan de wereld mededeele 3 ,
opdat het niet veeleer eene misgeboorte zij; ook moet hy niet alles
geven wat hy heeft, maar alleen het beste. Eindelijk //moet hy
populair zijn en niet bloot voor Geleerden schrijven, gelijk zekere
R. SALOMON, die slechts aan dezen voldoet, en aan wien de leeken
niets hebben."
AL CHARISI zelf heeft by velen, onder anderen by den Dichter
IMMANUEL , van wien wy vroeger melding maakten * , den lof weg
gedragen van een treflijk Dichter, en is als zoodanig ook byzonder
geprezen geworden om stukken als b. v. de twistrede tusschen
den degen en de pen in zijn Tachkemonie. Voor het ove
rige was deze Dichter ook Geneesheer , en heeft hy , als velen zijner
stamgenooten , belangrijke reizen gemaakt.

De poëzy der Joden in de voorvaderlijke taal had dan alzoo in

1 »Et prodesse volunt et delectare poëtae."

HORATIUS.
3 De uitspraak later van BOILEAU , dat wie de grondregelen zijner taal
verwaarloost
»Est toujours quoi qu'il fasse, un misérable Auteur."
1 Het nonum prematur in annum van HORATIUS.
' Bladz. 134 boven.
 JOODSCH-SPAANSCHE DICHTERS. 197

Spanje haren tijd gehad by de uiteinden van de dertiende eeuw.

Wy zullen die poëzy in latere dagen glansrijk zien herleven in Duitsch-
land tot in onzen eigenen tijd; maar by de Joden van het Spaansche
Schiereiland werd zy, ja, nimmer geheel verwaarloosd, ook niet na
hunne verbanning en verstrooijing in onderscheidene deelen der aarde ,
maar eigenlijk groote Hebreeuwsche Dichters stonden er onder de
Sephardim niet meer op. Het verdient opmerking, dat kort na het
verbleeken van dezen hunnen hoogsten dichterlijken roem, de poë
tische gave zich toch weder, hoewel op veel mindere schaal, by hen
openbaarde op het grondgebied van Castiliaansche taal , rijm en maat.
Omstreeks het midden van de veertiende eeuw onderscheidde zich reeds
een tot het Christendom bekeerde Rabbijn n. DON SANTO van Carrion
in Oud-Castilië , als een der meest geroemde Trovador es van zijnen
tijd. ' Van hem zijn onderscheidene nimmer in druk uitgegevene dicht-
stukken en vertoogen , van Godsdienstig-zedekundigen inhoud , in
handschrift voorhanden ter Bibliotheek van het Escuriaal; onder
anderen zijne Raadgevingen aan Koning PEDB.O (den Wreede),
om het voorbeeld zijns vaders te volgen en Christelijk te leven. Van
zijne eigene bekeering en Catholiek geloof geeft hy getuigenis in de
Voorrede en in den aanhef "van zijn Doctrina Christiana.
In het begin , voorts , der vijftiende eeuw onder de regering van
JOHAN II. van Castilië, een hartstochtelijk liefhebber van alle ridder
lijke oefeningen, en destijds aan dien geest zeer verwante kunst
van dichten, droeg een zijner geheimschrijvers , JUAN ALONSO DE
BAENA, den Koning eene verzameling op van onderscheidene liede
ren, strophen, puntdichten, afkomstig van vroegere en latere Tro-
vadores, waaronder zeer velen van JUAN ALONSO zelve, ook som
migen van diens broeder FRANCISCO , beide Conversos. Maar ook
van Joden evenzeer van Godsdienst als van afkomst zijn in deze
Verzameling oud-Castiliaansche gedichten voorhanden , onder anderen
van eenen Don MOSES , die genoemd wordt des K o n i n g s HENDRIKS
Chirur gus.
In later eeuwen zullen wy de Spaansche poëzy nog steeds zien
bygehouden door de uitgewekene Joden van die afkomst vooral in
Hamburg en in de Nederlanden. Maar ook in Spanje en Portugal
zelve hebben hunne afstammelingen, tot het Christendom werkelijk
gaan of onder dien naam schuilende, de dichtkunst in die

1 RODBIGUES DE CASTRO , Bïblioth. Espan. I. 198—201.

198 CHRISTENEN IN SPANJE UIT DE JODEN.

talen blijven beoefenen. Dus b. v. wordt Dr. MIGUEL DE SILVEIRA,

schrijver in de zeventiende eeuw van een in de manier van TASSO
en CAMOËNS aangelegd historisch Gedicht ter eere van JUDAS den
Machabeër, onder de Joodsch-Spaansche Dichters geteld. Het
stellig Christelijke intusschen zoo van dit epische werk als van
andere kleinere gedichten van denzelfden Schrijver maken het alles
zins waarschijnlijk, dat hy tot het geslacht der Joden, maar niet
meer tot hunne Synagoge zal behoord hebben. Joden daarentegen
ook van Godsdienst blijken geweest te zijn DUARTE DIAZ van Porto,
uit het oud Joodsche geslacht der ABOABS, in de zestiende eeuw,
en ANTONIO HENRIQUES GOMES, die in de zeventiende eeuw onder
scheidene vakken van poëzy in het Spaansch en Portugeesch beoe
fende, in Frankrijk Bidder van St. Michiel en Raad van Koning
LODEWIJK XIV geweest is, maar sints in Spanje in de handen der
Inquisitie gevallen, wegens geheim Jodendom zijn leven geëindigd
moet hebben in de vlammen. Hetzelfde lot wordt gezegd een der
vroegste dramatische Dichters van het Spaansche Schiereiland, AN
TONIO DE SILVA , getroffen te hebben '.

Hetgeen ons tot hier toe van den maatschaplijken en wetenschap-

lijken voorspoed der Joden in het Spaansche Schiereiland bleek,
moge by den Christen die Israël om der vaderen wille lief heeft
een eerder aangenaam gevoel te weeg brengen, — treurig blijft
hem toch altijd daarby het denkbeeld, hoe die gaven en voorrech
ten grootendeels zoo geheel buiten , al te vaak in tegenstelling en tot
bestrijding van, het geloof in hunnen waarachtigen Messias genoten
of aangewend zijn. Hunne geschiedenis in Spanje heeft daartegen
over toch ook wederom meer verblijdende bladzijden. Opmerkelijk
is het inderdaad, dat terwijl aan den eenen kant geen land op zoo
gewelddadige en alleszins afkeuringswaardige wijze de Joden tot het
geloof der Christenen heeft zoeken te dwingen, geen land buiten
datzelfde Spanje tevens van een geheel andere zijde zoo overrijk is
aan voorbeelden van bekeering uit ontwijfelbare overtuiging, en aan
de treffelijkste belijders des Christendoms , by menigten zelfs en by

1 WOLF, SM. Rail. III. w. 334. Verg. DANIEL LEVI DE BARRIOS, Se-
lacion de los Poetas Espanoles de la, naclon Judaica, p. 57. SOUTHEY'
Letters, written during a journey in Spain and Portugal, II. 115.
 CHRISTENEN IN SPANJE UIT DE JODEN. 199

geslachten. Waar ook middelijk dat belangrijk verschijnsel aan moge

zijn toe te schrijven — (de meerdere gelijkstelling, vrijer omgang,
veelsoortiger aanraking tusschen de belijders der beide Godsdien
sten , mitsgaders van den Islam , moeten hierby zeker niet vergeten
worden !) — zoo veel is in elk geval openbaar , dat nergens in de
middeleeuwen niet slechts, maar tot op onze tegenwoordige dagen
toe , het woord des Apostels (Rom. XI : 5) zoo uitnemend is be
waarheid, dat er, ook in den tijd hunner nationale verwerping en
verharding voor een deel, toch altijd een overblijfsel gewor
den is naar de verkiezing der genade. Wy laten hier
eenige meer uitnemende voorbeelden volgen , ofschoon slechts een
enkele reis met die uitvoerigheid, die, liet het bestek dezer Be
schouwingen het toe , door de belangrijkheid van het onderwerp zoude
worden gevorderd.
Onder de afstammelingen van Israël, die in Spanje het Christen-
lijk geloof beleden en het zij op kerkelijk of Godgeleerd gebied
strijd voerden, doet zich naar orde van tijd het eerst op JULIANUS,
Bisschop van Toledc, die gebloeid heeft in de tweede helft der ze
vende eeuw , en alzoo in de laatste tijden der Gothische heerschappy
vóór den inval der Saracenen '. Met grooten lof gewagen van hem
de Geschiedschrijvers, inzonderheid mede van zijne schriften en Bis-
schoplijke bemoeijingen over de groote strijdvraag nog van zijnen tijd
aangaande den tweederlei wil in den Godmensch CHRISTUS , de men-
schelijke en de Goddelijke, op welk punt hy zelve, of althands het
Concilie van Tolodo, waarvan hy de ziel was, zich vry onafhank-
lijk van den Bisschop van Rome getoond heeft 2. Hy heeft ook
nog andere schriften nagelaten ; daaronder een boek ter overtuiging
der Joden, Schriftverklaringen, Leerredenen; voorts liederen en hym
nen; insgelijks een geschiedkundigen arbeid over Koning WAMBAAS
oorlog met Frankrijk. Zijn lof en leven heeft Bisschop FELIX be
schreven, zijn opvolger in het Toledaansrhe Primaat.
Minder schitterend was de kerkelijke rang van een ander Spaansch

1 MARIANA, VI: 18. »Erat Julianus eruditionis laude ea aetate celebris,

ut ejus libri testantur. Fuit ex Judaeorum sanguine prognatus, Eugenii
tertii discipulus, Quirini Toletani Praesulis successor, ingenio facili, eopi-
oso, suavi, probitatis opinione singulari."
1 MARIANA, t. a. p. »Nobis' (Juliani disputatio) aliquanto liberior visa
est , quain ut Juliani modestiam erga Romanum pontificem , summae Eccle
siae rectoreni, deceret."
200 CHRISTENEN IN SPANJE UIT DE JODEN.

Christenschrijver uit de Joden, ALVARUS PAULUS van Cordua, die

gebloeid heeft in het midden der negende eeuw , en nevens vele an
dere werken voornamelijk bekendheid heeft verkregen door zijnen
Brief aan zekeren ELEAZAR, die van het Heidendom of de afgoden
dienst (waarschijnlijk wordt hiermede , naar de opvatting dier tijden ,
het Mohammedanisme bedoeld!) tot het Jodendom moet zijn overge
gaan. Tegen dezen het Christelijk geloof handhavende, geeft hy zijne
eigene afkomst uit de Joden zoowel als zijn geloof in den Messias
als reeds gekomen, met deze woorden te kennen: //Wie heeft meer
der recht den naam van Israëliet te dragen : gy , die uit de afgo
dendienst tot de kennis van den eenigen God gekomen zijt, of ik
die het ben én door afkomst én door geloof! En toch! ik word
geen Jood meer genaamd , omdat my die nieuwe naam gegeven is ,
dien de mond des Heeren gesproken heeft. Te weten : ABRAHAM is
mijn vader, omdat mijne voorvaders uit zijnen stam zijn; zy nu,
die den Messias verwacht hebben dat hy komen zoude, maar nu
dan ook Hem als den reeds gekomene aannemen, blijken met meer
recht Israël te zijn, dan die hem verwachtten en toen Hy kwam
verwierpen, en nu ook nog niet ophouden Hem te verwachten '."
Van eenen R. SAMUEL JEHUDI, geboortig van Pez in Marocco
(in de elfde eeuw), wordt de oprechte bekeering tot het Christendom
afgeleid uit eenen brief, oorspronkelijk door hem geschreven in het
Arabisch, en gericht aan een "Rabbijn, genaamd Dr. ISAAC, in het
zelfde Africaansch gewest. Deze Brief, herhaaldelijk uitgegeven in
het Latijn naar de vertaling van den Dominicaner ALFONSO DE BUEN
HOMBRE (a° 1329) en in eene Castiliaansche overzetting m a n u s c r i p t
voorhanden in de Bibliotheek van het Escuriaal, bevat een uitvoe
rige wederlegging van het ongeloof der Joden uit het Catholieke
standpunt dier tijden. In Spanje, kort na de herovering van Toledo
door Koning ALFONSUS VI., gedoopt, schijnt diezelfde R. SAMUEL
later naar Marocco teruggekeerd te zijn en aldaar met een geleerden
Mohammedaan een twistrede over de Godsdienst gehouden te hebben ,
waarvan het verhaal , door hem zelven beschreven , insgelijks in hand
schrift ter meergemelde koninklijke boekery voorhanden is *.
Tot de elfde eeuw behoort ten aanzien van den tijd zijner ge
boorte ook nog een andere Israëliet, die zich door zijne afgelegde

1 NIC. ANTONIO, Kbï. Vet. Hup. VI. 8.

1 NIC. ANTONIO, t. a. p. VII. i.
 CHRISTENEN IN SPANJE UIT DE JODEN. 201

getuigenissen aan de waarheid en kracht van het Evangelie onder

scheiden heeft. R. MOSES van Huesca in Arragon , alwaar hy geboren
werd a° 1062, werd ten jare 1106 door Koning ALFONSUS I vaa
dat Bijk ten doop gehouden, en ontfing naar dien Vorst en den
broeder, wiens opvolger hy was (PEDRO SANCHO van Arragon) by
die gelegenheid de namen van PEDRO ALFONSO. Sedert gaf hy in
den vorm eens Dialoogs tusschen MOSES en PETRUS ALFONSUS eene
apologie van het Christendom en bestrijding van het ongeloovige
Jodendom uit, die met grooten lof vermeld wordt, en veelvuldig in
Spanje gebruikt is. Men heeft ook van hem eene Disciplina
clericalis, ook wel onder den titel van Spreuken bekend,
waarin hy ook uit Arabische schriften, als b. v. vertellingen en fa
belen van PILPAY, zich voor zijn onderwerp veel heeft ten nutte
gemaakt.
Wederom een andere bekeerde Israëliet van geleerdheid en naam,
die insgelijks door zijne schriften de oprechtheid zijner belijdenis
gestaafd heeft, is in de eerste helft van de veertiende eeuw geweest
R. ABNER, Geneesheer, die toen hy nog tot de Synagoge behoorde
een verklaring schreef op ABT.N EZRA'S tractaat o\ er de tiengeboden.
Tot het geloof bekeerd, beantwoordde hy KIHCHIS werk ter bestrij
ding van het Christendom met een Hebreeuwsch geschrift (onder
denzelfden titel van: Oorlogen des Heeren), later door hem
zelven in het Castiliaansch v ertaald op aanzoek der Infante BLANCA ,
Abtdis van het klooster de las Huelgas te Burgos. Als Christen
is hy bekend onder den naam van ALFONSUS van Burgos , zijne ge
boortestad , of wel van Valladolid , de plaats alwaar hy tot op zijnen
dood (a° 1346) het ampt van Sacristaan der hoofdkerk van die stad
bekleed heeft '.

1 Tusschen PEDRO ALFONSO en ALFONSUS DE VALLADOLID moet hierin

orde van tijd nog PETRUS JULIANUS, bygenaamd HISPANUS, zijne plaats
vinden, indien het genoegzaam vast staat, dat deze Geleerde, in de der
tiende eeuw te Porto geboren , eerst Geneesheer, later Aartsbisschop van
Braga en Cardinaal, eindelijk Paus van Rome onder den naam van JOHAN-
NES XXI), van geboorte of althajids van afkomst tot het zaad der Joden
behoord heeft, hetgeen ik evenwel slechts een enkele reis vind aangetee-
kend. Zeker is het, dat van dezen Paus (1276—1278) vele schriften over
Geneeskunde zijn, onder anderen de Thesaurus pauperum (Schat der armen) ,
een werk, waarvan NICOI.AS ANTONIO (zie zijne Sibl. Vet. Bisp. VIII. 5)
een afschrift bezat in het Portugeesch met Babbijnsche letters. Als Paus
202 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN.

Doch onder alle bekeeringen van afstammelingen uit Juda, van

welker Christelijke loopbaan de Spaansche Geschiedenis melding
maakt, is er zeker geene belangrijker dan die van n. SALOMON IEVI
uit Burgos in het laatst der veertiende eeuw. Zy is dit te meer,
omdat de zegen dier bekeering zich uitgestrekt heeft over bloedver
wanten en afstammelingen tot in geslachten. Blijkens den naam van
LEVI (hier wederom familie- en geen voornaam) behoorde de
evengemelde Wetgeleerde tot een dier geslachten , aan welke de al-
gemeene overlevering by de Joden de afkomst uit den stam van
die benaming erkent. Tot naby zijn veertigste jaar een door stand
en geleerdheid aanzienlijk Leeraar der Joden geweest, maakte hy in
den loop zijner wijsgeerige studiën met de schriften van THOMAS
AOTINAS kennis, wiens Tractaat de Legibus een zoodanige uit
werking op zijn gemoed had, dat zijne nationale veroordeelen tegen
de Christelijke waarheid wegvielen , en hy zich , by voortgaand on
derzoek met dat licht mocht bestraald zien , waarin hy sedert de
zaligheid en het leven zijner ziel vond. Dien ten gevolge ontfing
hy ten jare 1392 den Christelijken waterdoop ' te gelijk met zijne
vier zonen, destijds nog zeer jonge kinderen, later in onderschei
dene betrekkingen, alle vier, erfgenamen van den vaderlijken goe
den naam en eere geworden. Ook zijne moeder en broeders (zijne
echtgenoote was reeds overleden) volgden hem in dezelfde openbare
belijdenis van den naam des Heeren. Hy zelve wijdde zich van nu
aan geheel aan de Christelijke , gelijk 'hy vroeger aan de Joodsche
Godgeleerdheid gedaan had, verkreeg te Parijs de Doctorale waar
digheid, predikte met grooten toeloop in tegenwoordigheid van een
der drie mededingers naar de Pauselijke waardigheid, BENEDICTUS
XIII. (PETRUS DE LUNA) te Avignon, werd vervolgens Aartsdeken
te Burgos, straks Bisschop van Cartagena, eindelijk Bisschop van
Burgos , in welke laatste waardigheid hem , als wy later zien zullen ,
een zijner zonen opvolgde. Nog Kerkvoogd van Cartagena zynde,

heeft hij minderen lof geoogst, althands van de zijde der monnikenorden,
welke hy niet begunstigde, en die van hunne zijde hem van kettery en
toovery verdacht hebben gemaakt.
1 Hy voerde van toen af den naam van PAULUS met toevoeging van dien
van SANTA MARIA. ter eere der Moedermaagd, van Burgos naar zijne ge
boortestad, van Cartagena naar zijn eerste Bisdom. Zijne zonen wor
den meest met dn eerste of laatste dier familienamen aangeduid.
 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN. 203

verwierven hem zijne uitnemende begaafdheden , uitgebreide kennis

en groote schranderheid ook in staats- en wereldsche zaken het
vertrouwen van den voortreflijken , jong gestorvenen Koning HEN
DRIK III. van Castilië, die hem by uitersten wil tot opvolger van
Don PEDRO LOFES DE AYALA in het ampt van Groot-Zegelbewaar
der des Rijks benoemde , mitsgaders tot opvoeder van zijnen zoon
en (a° 1407) opvolger JOHAN II. Later werd hy ook door den In-
fant Don FERDINAND, Koning JOHANS oom en voogd, aangesteld
tot lid van het Regentschap van Castilië , toen deze uitnemende Re
gent zelve zich geroepen had gezien tot aanvaarding der kroon van
Arragon. Ook den meerderjarig geworden Koning van Castilië diende
hy tot aan zijnen dood (a° 1435 voorgevallen) in dezelfde hoeda
nigheid, waartoe hem Koning HENDRIK verheven had.
In den lof van dezen uit de Joden afkomstigen Kerkvoogd en
Staatsman zijn de Spaansdie Kronijken en Geschiedschrijvers een
stemmig. Zy noemen hem by uitnemendheid den voortreflijke
(el varon excellente), en schilderen hem ' als een verstand
en beleidvollen zwijger, alleszins tot staatsbestier en raadgeving aan
Koningen bevoegd. Doch het was er ver van daan, dat de bemoeie
nissen , aan zijne wereldlijke waardigheden en plichten verbonden ,
zijne zorg of zijnen ijver deden verflaauwen met betrekking het zij
tot zijne kerkelijke roeping, het zij tot die studie der Heilige Schrif
ten, by welke veeleer zijne ziel ten allen tijde leefde. Wat betreft
zijn herderlijk opzicht, de ziekte aan welke hy in drie en tachtig-
jarigen ouderdom bezweek, overviel hem op eene rondreize ter be
zoeking van onderscheidene kerken van zijn voormalig (reeds byzijn
leven aan zijnen zoon ALFONSUS overgegaan) stift. Van zijne onver
moeide werkzaamheid als Christen-Leeraar en Geleerde getuigen zijne
met veel lof overal aangehaalde werken, onder welke deze twee
zeer byzonder: de Byvoegselen (Additiones) op de Pos-
tillen van NICOLAAS DE LYRA over den Bijbel 2, een werk
van groote uitgebreidheid, dat hy ten jare 1492 voorspoedig ten
einde bracht, en zijn van nog later tijd dagteekenend Onderzoek

Dus beschrijft hem in zijne Oeneraciones de los excelentes Reyes de

Espana (achter de kronijk van Koning JOHAN II) de edele Ridder en Schrij-
ve' HERNAN PEREZ DE GUZMAN.
Men zie de waarde dezer Postillen tegen den Franciscaner monnik
"MTHIAS DORING gehandhaafd, door RICHARD SIMON in zijne Sistoria
Vet. Test. III. 11.
204 PAULUS VAN BDRGOS EN ZIJNE ZONEN.

der Schriften (S crutinium Scripturarum), zijnde, in

den vorm eener zamenspraak tusschen SAUL en PAULUS, eene we
derlegging van de tegenwerpingen der Joden tegen het geloof der
Christenen. '
De Inleiding, waarby de grijze Kerkvoogd zijn voleindigden ar
beid over den geheelen Bijbel toeëigent aan zijnen zoon, den reeds
gemelden D. ALONSO DE CARTAGENA , destijds nog Aartsdeken van
Compostella , is misschien by uitnemendheid geschikt om ons zijn
karakter en gemoedsrichting uit zijne eigene woorden te doen ken
nen, en in het geheel beide zijne ziels- en levensgeschiedenis toe te
lichten. Zy luidt aldus : //Wat wilt gy , geliefdste zoon ! dat ik u
nog by mijn leven schenke, of by wege van erfmaking na mijnen
dood zal nalaten? Wat liever, dan hetgeen tot uw.e kennis der Ge
wijde Schriften iets zal mogen toevoegen, en uwe voetstappen vast
maken in een welgegronden ijver voor de Algemeene Christelijke
Waarheid? Deze toch is het, die ik in mijn hart draag, en met
mijnen mond belijde, en van welke ik dat woord acht te zijn ge
schreven (Jes. XXXVIII: 19): De vader zal den kinderen
uwe waarheid bekend maken.
//Deze waarheid heb ik van mijne kindschheid aan niet gekend,
maar geboren in het ongeloof der Joodsche blindheid en de Ge
wijde Schiften van geene geheiligde Leeraars geleerd hebbende, nam
ik van dwalende voorgangers dwalende gevoelens over, de zuivere
letter door onzuivere vonden (gelijk ook de overige leidslieden des
ongeloofs dcen) verwikkelende. Maar toen het Hem, wiens barmhar-
tigheden oneindig zijn, behaagde my uit de duisternis tot het licht
en van den donkeren afgrond tot de heldere lucht op te heffen,
zoo vielen als het ware de schellen van de oogen mijns verstands,
en ik begon de Heilige Schrift eenigermate opmerkzaam te lezen,
en van nu aan niet meer met het vooroordeel des ongeloofs, maar
ootmoedig de waarheid te onderzoeken, en, niet langer vertrouwende

1 Men zie over hem: PAULI COLOMESII RUPELLENSIS, Italia et Hispania

occidentalis etc. Hambnrgii 1730. pag. 213. JOH. FORSTERUS in Dictionario
Hebr. Latino 1557 pag. 397. Fr. TITELMANNUS in Psalmos pag. 32 edit.
1545. CL.DUROT Trésor des Langues 1613 pag 43. CASAUBONUS ad Baronii
Annales Exercit. 16 Diatribe 13. LUDOVICUS VIVES ad. Cap. 3Lib16 AUGUS-
TINI de Civitate Dei. THEVET Cosmographie , Dl. H, pag 493. VASAEUS in
Chronicon Hispaniae C. 4; SIXTUS SEXTENSIS in Bibliotheca S. p. 449
Edit. Venetae; JOH. MORINUS in exerc. Bibl. pag. 151.
 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN. 205

op de krachten van mijn verstand, God met geheel mijn hart te

bidden, dat Hy hetgeen heilzaam mocht wezen voor mijne ziel,
wilde prenten in mijn hart. Dag en nacht smeekte ik hem om hulp;
en alzoo is het geschied dat het verlangen naar het Algemeene Chris
telijke geloof in mijn gemoed dag aan dag sterker ontvlamde, tot
dat ik dat geloof, hetwelk ik in mijn hart droeg, ook in het open
baar mocht belijden. Den ouderdom bereikt hebbende, welken gy
thands telt, ontfing ik het Sacrament des Doops en de heilige wa
teren der Kerk, den naam van PAULUS daarby ontfangende. Gy.mijn
zoon ! waart destijds nog in de onnoozelheid der kindschheid ; en werdt ,
nevens my , in dien teederen leeftijd gereinigd , voordat gy u met de
zonden der meer volwassenen nog kondet bevlekken ; gy ontfingt daarby
den naam van ALFONSUS , vóór dat gy nog de letters wist te noemen.
//Voorts, in vervolg van tijd my steeds meer toeleggende op het
onderzoek der Gewijde Letteren en op de lezing der beide Testa
menten , dan eens de levende Leeraars hoorende , dan weder eens
de schriften ^van heilige Voorgangers en andere voorname mannen,
die reeds uit dit leven gescheiden zijn , herlezende , ben ik , door
de genade der Goddelijke goedheid, daar ik te voren een leeraar
der dwaling was, geworden een leerling der waarheid, tot dat ik
deze grijsheid, van welke gy getuige zijt, heb mogen bereiken. En
ik zeg u de waarheid, by de drukkende bezigheden in het wereld
lijke en de zorgen van mijn Bisdom, door welke ik gedurig gedre
ven werd, is dit zelve nu ook steeds mijn met geen anderen ver
gelijkbare troost, den onveranderlijken God in het onderzoek van
Zijn heilig vlekkeloos Woord te beschouwen.
//My hebben hetgeen de wereld voorspoeden noemt daaronder in
geene deele ontbroken. In mijne algeheele onwaardigheid heeft my
Gods gunst tot geene geringe voorrechten in Zijne kerk verwaardigd.
Want tot den Bisschopszetel van Cartagena eerst, daarna tot dien
van Burgos bevorderd, ben ik om dus te zeggen gekoesterd gewor
den door het uitnemendste van Gods Kerk. By het kerkelijke kwam
bovendien het wereldlijke. In het huis van Koning HENDRIK (III.)
rechtvaardiger en glorierijker gedachtenis, en van zijn doorluchtigen
Spruit onzen regerenden Koning heb ik, het ampt van Zegelbewaar
der aanvaard hebbende, tamelijk gemeenzaam verkeerd. Hoe zich
voorts de Goddelijke goedertierenheid aan uwen oudsten broeder '

1 GONZALO DE SANTA MARIA, van wien straks.

206 PAULUS VAN BURCOS EN ZIJNE IZ01VEN.

en aan U heeft betoond , zal ik hier niet melden ; gy weet het. Eén
ding is er , dat ik niet onopgemerkt kan voorbygaan , hoe namelijk
aan ons , die van Levitische - afkomst zijn , eenigermate gezien is ,
hetgeen zoo vele eeuwen te voren geschreven is, dat aan den sta m
van Levi in Israël gegeven werd daarom, wijl de Heer
zelve Levi's erfdeel heeft willen zijn [5 Mos : X. 1].
Want ja, God zelf is onze bezitting, CHRISTUS is ons erfdeel, die,
de kinderen van Levi zullende reinigen, opdat zy den
Heer spijsoffers zouden toebrengen in gerechtigheid,
gelijk hy oudtijds in het prophetische woord beloofd heeft (Mal.
III : 3) , nu in deze dagen door onze handen zich een offerhande
wil laten toebrengen , (o , moge het zijn !) ons daarin niet alleenlijk
verdragende, maar ook genadig aannemende. Meen niet, dat ik dit
zonder noodzaak of als roemende in het midden breng , of dat ik
U doelloos van mijnen levensweg dus heb geschreven ; daar ik het
integendeel gantsch niet onnut, maar veeleer zeer neodig achte, dat
de weldaden des Allerhoogsten gekend worden, en eene juiste en
ongeveinsde erkenning van eigen zwakheid aan geenen hoogmoed
mag worden toegeschreven. En dit vooral, daar ik tot U spreek,
uit wiens geheugen ik niet hoop dat deze dingen immer zullen wor
den gewischt. Ik zoude inderdaad my niet waarlijk dankbaar achten
voor zoo groote weldadigheden , indien hare vermelding moest op
houden met mijn leven. Aan U schrijf ik onder velen deze dingen
des te eerder, opdat gy hetgeen gy wegens uwen leeftijd zelve niet
gezien hebt, voor het minst uit den mond van uwen vader in het
geheugen prent, en op uwe beurt aan uwe jongeren, die het mis
schien niet gehoord hebben, zoo dikwerf daartoe gelegenheid is,
weder overbrengt, opdat dezen het aan hunne kinderen verhalen,
ten einde zy de daden des Heeren niet vergeten, en Zijne Wet
mogen onderzoeken."
Als hy vervolgens nog eenige ophelderingen gegeven heeft van den
aart en het nut van DE LYRA'S Postillen en zijne eigene bearbeiding
daarvan, zoo besluit hy zijne Inleiding met deze woorden: //Zie
daar dan, geliefde zoon! mijn testament. Dit zij U mijne erfmaking,
dat in de Wet des Heeren uw lust zij , en gy Zijn Woord over
denkt dag en nacht. Die overdenking zal U door het lezen van
deze en dergelijke schriften des te zuiverder en liefelijker worden.
Aanvaard het geschenk uws vaders , U met vaderlijke tederheid en
vreugde aangeboden. En thands genoeg hiervan. De hulp van dien
 t>AULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN. 207

almachtigeri God, van wien alleen ten allen tijde alle wijsheid is,
met ootmoedige gebeden aangeroepen hebbende, laat ons thands de
hand aan den ploeg slaan!"
Van mindere uitgebreidheid maar nog ruim zoo belangrijken in
houd is het andere hoofdwerk van den Bisschop van Burgos: On
derzoek der Schriften geheeten. Hy arbeidde daaraan tot in
hoogen ouderdom, en het mocht hem te beurt vallen het nog kort
vóór zijn overlijden ten einde te brengen. Ons bestek laat niet toe,
hier plaatsen by te brengen uit dat werk, ingericht voornamelijk
tot overtuiging zijner voormalige geloofsgenooten , en waarin hy , naar
zijne gemeenzame bekendheid met de oudere zoowel als latere Rab-
bijnsche Godgeleerdheid, zeer merkwaardige aanhalingen tot staving
van het Christelijke geloof heeft ingelascht uit de verklaringen dier
Joodsche Meesters wegens den persoon, de kenmerken, en het ko
ninkrijk van den beloofden Messias. Alleenlijk moge een enkel ge
tuigenis, als uit des eerbiedwaarden grijsaarts zwanenzang, hier nog
eene plaats vinden ! Hy drukt zijne byzondere verwachting aangaande
de toekomst der Israëlitische natie volgens de Propheten (eene ver
wachting trouwens, die in haren grondslag in geheel de Roomsche
Kerk nimmer uit het oog verloren is gegaan, veel min ten eenen-
niale verloochend) op deze wijze uit: //Aangaande de overige Israë-
liten , die tegen den tijd van CHRISTUS wederkomst zullen overgebleven
zijn, zoo houden wy vast, dat zy, de logen van den Antichrist
geopenbaard zijnde, den CHRISTUS getrouwelijk zullen aanhan
gen, voor het geloof in Hem groote vervolgingen tot den marteldood
toe ondergaan, en in dat geloof met overgegevenheid volharden tot
den einde. Hiervan is te verstaan hetgeen de Apostel schrijft (Rom.
XI): Geheel Israël zal zalig worden: en de Propheet
HOSEA (III :4, 5): De kinderen Israëls zullen vele dagen
blijven zitten zonder Koning en zonder Vorst en zon
der offer en zonder opgericht beeld, ofEphod ofTe-
raphim. Daarna zullen zich de kinderen Israëls be-
keeren en zoeken den Heer hunnen God en David
hunnen Koning, alwaar de Chaldeeuwsche Paraphrast dus heeft:
En zy zullen Messias, den Zone Davids, hunnen Ko
ning, gehoorzaam zijn. Zoo zal dan ten slotte geheel de
Israëlitische natie bekeerd worden tot het geloof in CHRISTUS.//
De vier zonen, welke PAULUS, vóór zijnen doop en zijne spoedig
daarop gevolgde wijding tot den priesterlijken stand, uit zijnen
208 PAULUS VAN BURGÖS EN ZIJNE ZONEN.

Joodschen echt geboren waren , hebben elk in zijne mate in de ver-

maardheid en goeden naam van hunnen vader gedeeld. Zy zijn in
de geschiedenis der Spaansche koninkrijken bekend onder de namen
van D. ALONSO DE CARTAGENA, D. GONZALO DE SANTA MARIA, AL-
VAR GARCIA DE SANTA MARIA , en PEDRO DE CARTAGENA.
De vermaardste van dit merkwaardig viertal is geweest D. ALONSO ,
die na zich vele jaren gedurende het leven zijns vaders als Aarts-
deken van Compostella én als Geestelijke én in talrijke gezantschap
pen als Staatsman onderscheiden te hebben , later zijn opvolger werd
als Bisschop van Burgos. Hy heeft in die hoedanigheid van wege
Castilië zitting gehad in het Concilie van Bazel ten jare 1431. Al
gemeen was de achting en toejuiching, die hem wegens groote ga
ven en deugden op die vergadering te beurt vielen. AENEAS SYLVIUS
(die later Paus was onder den naam van prus II) noemt hem in
zijne Gedenkschriften den roem der Prelaten (Praelatorum
decus), het welbehagen van Spanje (Hispaniarum de-
liciae). Paus EUGENIUS IV., vernemende dat de Bisschop van Bur
gos Rome dacht te bezoeken, verklaarde in de volle vergadering van
Cardinalen, dat hy in tegenwoordigheid van een man als deze niet
zonder een gevoel van schaamte zichzelven op den stoel van PETRÜS
zag geplaatst. De Spaansche Schrijvers zijn evenzeer als de uitheem-
schen eenparig in den lof van den waardigen zoon eens zoo bevoor
rechten vaders. Hy heeft zich voorts door zijne nagelaten schriften
evenzeer roem verworven als door zijne veelvuldige diensten in
Kerk en Staat. Sommigen dier werken worden gezegd in de kapel
te Burgos, alwaar hy begraven ligt, in handschrift bewaard te zijn.
De uitgegevene doen door hunne titels reeds de onderscheidene rich
ting zijner studiën en werkzaamheden kennen, als daar zijn: zijne
Kronijk der Koningen van Spanje, — zijne Christelijk-ze-
dekundige Tractaten: Doctrinaal der Ridders en Memori-
aal van deugden, in het Latijn en in het Spaansch geschreven
en aan Prins EDUARD (later Koning) van Portugal opgedragen, —
zijn rechtsgeleerd vertoog over het recht van den Koning van Cas
tilië op de Canarische eilanden, — zijne vertalingen in het Spaansch
van enkele boeken van SENECA en schriften van CICEB.O, — zijne
overzettingen uit het Arabisch, — zijne verklaring van den Psalm
(XXVI): Judica me Deus; — zijne verhandeling over het ge
bed in antwoord op eenen brief aan hem gericht door den edelen
Christen-Bidder en Dichter HERNAN (FERDINAND) PEREZ DE GUZMAN ,
 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN. 209

boezemvriend van den eerwaardiger Voorganger , wien hy als een kind

zijnen vader lief had, en wiens algemeen betreurd overlijden (a° 1456)
in eenige dichterlijke en gevoelvolle strophen door hem beweend is.
Ook een tweede zoon van PAULUS VAN BURGOS , D. GONZALO DÉ
SANTA MARIA , heeft zich in den geestelijken stand onderscheiden.
Hy was een der afgevaardigden uit Arragon ter kerkvergadering van
Constans (a° 1416); later werd hy Bisschop van Placentia, nog la
ter van Siguenza, in welke waardigheid hy verbleven is tot aan zijn
in 1448 voorgevallen dood. Ook van dezen Kerkvoogd was onder
zijne tijdgenooten het aanzien uitnemend wegens groote geleerdheid
zoowel als wegens Godsvrucht.
Nog wordt in de geschiedboeken dier tijden met lof vermeld, en
is ook door zijne eigene historische schriften bekend gebleven de
derde broeder, ALVAR DE SANTA MARIA. Hy was eerst Geheimschrij-
ver by den jeugdigen JOHAN II. van Castilië , maar volgde straks
den Infant Don FERDINAND, 's Konings oom en voogd, toen deze
geroepen werd tot den troon van Arragon , en stond by dien voor-
treffelijken Vorst steeds in aanzien en gunst. Hy is de schrijver der
Kronijk van JOHAN II tot op het jaar 1420 ; later werd de arbeid
voortgezet door JUAN DE MENA, en voleindigd door den reeds ge
noemden Bidder PEREZ DE GUZMAN.
Nog in het laatst der achttiende eeuw bestond in Spanje in voor
vaderlijk aanzien en rang het geslacht van den waard igen Bisschop
PAULUS VAN BURGOS, voortgeplant, gelijk het by name geworden is,
door zijn vierden zoon, PEDRO DE CARTAQENA, die zich als ridder
en krijgsman onderscheidde. Lid der stedelijke regering van Burgos,
had hy by meer dan ééne gelegenheid de eer in zijne prachtige wo
ning aldaar koninklijke gasten te onthalen , als onder anderen de
Infante Dona BLANCA van Arragon by gelegenheid van hare verlo
ving (a° 1440) met den troonopvolger van Castilië, die later Ko
ning HENDRIK IV. van dat Rijk geweest is. Deze edele Bisschops
zoon, die ten j are 1425 in een steekspel, gehouden ter eere en in
de tegenwoordigheid van Koning JOHAN II., den prijs behaalde,
wordt in de Kronijk van dien Vorst insgelijks by name gemeld
onder de heldhaftige Cavalleros, die zich in den glorierijken slag
by Granada tegen de Mooren (a° 1431) onder de bevelen van den
Graaf DE HAEO onderscheidden ' . Ook PEDROOS zoon , ALVARO DE
1 Cronica del Rey Don Jnan el Segnndo (Pamplona 1590), Ano XXV. C
48. XXXI. C. 209. XL. C. 310.
14
210 DB. GERONIMO DE SANTA FE EN

CAETAGENA , was een dapper Bidder. Hy sneuvelde in een gevecht

naar aanleiding van een dier talrijke veten , die tijdens de woelige
en ongeregelde regering van HENDRIK den Vierden, op dat oogen-
blik onder anderen tusschen den Graaf van Haro en dien van Tre-
vino , mitsgaders hunne wederzijdsche edelen en verbondenen , in de
kronijken vermeld worden '. Het is door dezen ALVAEO, hoogst
waarschijnlijk , dat zich het geslacht zijner vaderen onder den Spaan-
schen adel heeft voortgeplant.
Als R. SALOMO , later Bisschop PAULUS VAN BURGOS , het Christe
lijk geloof omhelsd had en predikte, schreef tegen hem een zijner
stam- en voormalige geloofsgenooten R. JOSUA van Lor ca (in Mur-
cia). Doch eerlang werd ook deze tegenstander in een belijder van
het Evangelie, naar de mate van het licht dier tijden in de Spaansch-
Roomsche Kerk, veranderd, en bleef ook deze bekeerling niet in
gebreke openbare rekenschap van zijne krachtig veranderde overtui
ging te geven, door het schrijven van zijne twee Tractaten tegen
de Joden 2.
De verschijning dezer strijdschriften intusschen was voorafgegaan
en grootendeels veroorzaakt geworden door eene uiterst merkwaar
dige gebeurtenis in de geschiedenis der betrekking tusschen Joden
en Christenen in het Spaansche Schiereiland. Het was de vermaarde
zamenspreking tusschen Christelijke en Joodsche Godgeleerden ge
houden a° 1413 en 1414 in de stad Tortosa (in Arragon). De ver
gadering was belegd door Paus BÉNEDICTUS XIII. , op aandrang be
paaldelijk van den voornoemden Talmudist R. JOSUA , (sedert zijnen
doop Dr. GERONIMO DE SANTA FE) thands evenzeer geoefend God
geleerde in het Christelijk geloof, en tot 's Pausen hofgezin behoo-
rende in hoedanigheid van zijn Geneesheer. Zoowel de Joodsche
Schrijvers als de Jaarboeken der Spaansche Christenen maken van
die zamensprekingen uitvoerige melding, en schoon natuurlijk ten
aanzien van de onderwerpen zelve en den uitslag van den strijd
grootelijks uiteenloopende , zijn zy het over de uitwendige byzonder

1 Cronica del Jtey Enrique el Quarto por sa Capellan y Cronisfa Diego

Enriques del Castillo. C. 151. FERRERAS, Sist, Oen. d' Espagne. T. 7 p.
280, en ZANT A.
1 Uitgegeven onder anderen in de SMiotheca Magna Vetemm Patrum
et antiquorum Scriptor urn, Colon. Agripp. a. 1618.
 DK ZAMENSPREKIMG TE TORTOSA. 211

heden hoofdzakelijk eens '. Die byzonderheden komen neder op het

volgende. Het congres , geopend door den Paus in persoon , omgeven
van zijne Cardinalen en van allerlei rangen van Geestelijken , heeft
in het geheel een tijdvak beslagen van meer dan een en twintig maan
den 2 , binnen welke in een aantal van negen en zestig uitvoerige
zittingen tusschen deze Joodsche en Christelijke Schriftgeleerden de
stelling behandeld en door de wederzijdsche partijen verdedigd en
aangevallen is dat : //JESUS , gezegd van Nazareth , die geboren is te
Bethlehem in de dagen van Koning HERODES veertig jaren vóór de
verwoesting van den tweeden tempel, — die gekruisigd en gestor
ven is te Jerusalem, — inderdaad die ware Messias is, door alle
de Propheten des Ouden Testaments beloofd."
De strijd werd gevoerd met redenen , ontleend zoo uit de Schrift
zelve, als uit de Joodsche Verklaringen (by name de Targums),
mitsgaders den Talmud en de Talmudische Schriftgeleerden , recht
streeks of by gevolgtrekking afgeleid. Van de zijde der Christenen
stonden nevens GERONIMO DE SANTA FE, die de openingsrede hield
en verder het meest aanmerkelijke deel nam in de zamensprekingen ,
ook nog een andere bekeerde Joodsche Leeraar, zeer geoefend in
het Hebreeuwsch en Chaldeeuwsch , ANDEEAS BELTRAN, van Valen-
cia geboortig, destijds aalmoesenier van den Paus en later Bisschop
van Barcelona, en voorts ook nog, onder vele andere Geestelijken ,
de niet minder dan de reeds genoemden wegens bedrevenheid in de
Hebreeuwsche letteren en Godgeleerdheid vermaarde GARCIA ALVAREZ
DE ALAECON. Van de zijde der Joden stonden R. ZACHARIA de Le-
viet, D. TODROS van Huesca, D. JOSEPII BEN ADERETH, D. ISTROC
(of ASTRUC) de Leviet, R. MOSES BEN MOSA, R. JOSEPH ALBO, R.
FERRER, D. VIDAL BENVENISTE , die de voornaamste woordvoerder
van zijne partij was, gelijk Dr. GERONIMO van de zijde der Chris
tenen , mitsgaders nog vele anderen. De uitslag wordt door de Jood
sche Geschiedschrijvers met een opmerkelijk stilzwijgen voorbygegaan.

1 Men vindt die volgens de opgave der Christenen onder anderen by

ZURITA, Anales de Arayon, Torn. III. fol. 108, 109, en RODRIGUES DE
CASTRO, Sibliotheca Babbinica, I. p. 203—227; de Joodsche berichten geeft
volledigst R. SALOMON BEN VEPGA in zijn Vara de Juda(SceptrwnJadae.)
Een uitvoerige beschrijving , afkomstig van Dr. GERONIMO DE SANTA FE^
bevindt zich in manuscript ter Bibliotheek van het Escuriaal.
1 Van 7 Februarij 1413 tot 12 November 1414.
14*
212 BEKEERING VA!X JODEN BY MENIGTEN.

Volgens de Christenen hebben zich alle de Rabbijnen van het Congres

ten slotte overwonnen betuigd en daarvan eene verklaring geteekend ,
met uitzondering alleen van R. ALBO en R. FERRER.

De overgang van eene menigte Israëlieten, by geheele familiën en

by geheele Synagogen, tot de Kerk was van een zoo schitterende
overwinning het niet te verwonderen gevolg. Maar van de zijde der
Kerkelijken werd de glans dier gebeurtenis, in zich zelve even tref
fend als onvvraakbaar, grootelijks verduisterd door de harde ver
ordeningen, waartoe men zich van toen af ,des te meer gerech
tigd hield tegen de Israëlieten, die tot het geloof niet te bewegen
waren geweest. Wy zagen reeds meermalen de aan ongerijmdheid
grenzende bepalingen der Conciliën op dit punt, zoowel als hare
onvruchtbaarheid en onvermogen in de toepassing. De wetten tegen
de Joden door der Spanjaarden Paus BENEDICTUS XIII. ten gevolge
der conferentiën van Tortosa uitgevaardigd , doen in geen der evenge-
melde opzichten voor die van voorgangsters uit vroeger eeuwen onder.
Het waren intusschen niet deze lang vermaard geblevene zamen-
sprekingen tusschen de Joodsche en Christelijke Godgeleerden alleen,
aan welke zoowel Castilië als Arragon in het begin der vijftiende
eeuw een zoo groot aantal bekeeringen, het zij tot het Christelijk
geloof, het zij slechts tot de gehoorzaamheid der Kerk van Rome,
had te danken. Reeds eenige jaren vroeger was de voorbeeldelooze
ijver van een Dominicaner monnik in het prediken van het Evan
gelie aan ongeloovige Joden en Mohammedanen in Spanje, niet te
vuur of te zwaard, maar door het verkondigen des Woords in het
midden van Synagogen en bevolkingen, met ongelooflijke gevolgen
bekroond. VINCENT FÜRRER van Valencia , een man aan wiens Gods
vrucht en uitnemendheid evenzeer Protestantsche als Catholieke Schrij
vers verdiende hulde doen, doorreisde in het begin der vijftiende
eeuw met ongemeenen ijver en voorspoed zoowel de voorname steden
van Engeland, Schotland, Ierland, Frankrijk en Italië, als die van
zijn eigen Spaansch vaderland , alwaar niet minder dan acht duizend
Mohammedanen en vijf en dertig duizend Joden gezegd worden door
zijne dienst bekeerd te zijn, eene gebeurtenis als een nationale
zegen door de historieschrijvers vermeld '.

MAUIAN.V, XIX. 12. »In mui Hispania Maurorum octo millia, Judaeo-
 BEKEERIKG VAN JODEN BY MENIGTEN. 213

Niet alle deze bekeeringen (het behoeft wel naauwlijks melding)

kunnen geacht worden dezelfde aanspraak op echtheid en wezenlijk
heid gehad te hebben. Integendeel heeft het merkbaar en beduidend
verschil tusschen Conversos en Conversos zich sedert in Spanje
tot in geslachten blijven openbaren. Men kan deze doopelingen met
hunne nageslachten tot drie onderscheidene hoofdklassen terugbren
gen: dezulken, die ter goeder trouw en van harte het Christendom
hebben aangenomen, of wel, daarin door hunne oorspronkelijk Jood-
sche ouders opgevoed, aan de nieuwe Godsdienst, door dezen bele
den, zijn getrouw gebleven, — dezulken, die uit bloot wereldlijke
gronden en zonder hart voor een van beide de Godsdiensten alleen
lijk van de gelegenheid gebruik maakten , en den verdrukten toe
stand van hun Jodendom tegen de schitterende loopbaan, die hun
een overgang tot de Staatskerk opende, gaarne verwisselden, —
dezulken , eindelijk , die alleen voor het oogenblik de overmacht hul
digende of door een oogenblikkelijken indruk medegesleept , in het
geheim hunner huizen of in het binnenste hunner harten nog steeds
het afgezworen Jodendom bleven bewaren en tot in hunne nageslach
ten voortplanten. Hoe het zij , het is van dat tijdstip voornamelijk
af, dat over geheel Spanje de Christelijke bevolking, in alle, maar
inzonderheid in de hoogere rangen , een elders in de Christenheid ge
heel voorbeeldelooze aanwinst uit Joodsche stammen en geslachten
verkregen heeft; een verschijnsel, waarvan sedert en tot op onzen
eigenen leeftijd de gevolgen openbaar en in die landen zelve alge
meen bekend zijn. Wy zullen straks ruime gelegenheid hebben ook
de treurige en alleszins bejammerenswaardige zijde van het verschijn
sel te doen uitkomen. Allereerst evenwel vordert hier onze opmer
king de over het geheel minder gekende of gewaardeerde lichtzijde.
Hoe ook in later tijd gedwongenc bekeeringen tot het Christen
dom en zelfs de wereldsche richting van vele der zoo even vermelde
vrijwillige (geheel of gedeeltelijk vrijwillige!) beide voor de Joden
en voor het overig gedeelte der Spaansche bevolkingen tot een bron
van ellende, vooral ook van zedelijke ellende, geworden zijn, —
voorbygezien mag het in geen geval worden , dat de oprechte Jo-

rum triginta quinque millia nomina Christo dederunt: ac praesertim Pa-

lentiae in Vaccaeis multo maxima Jodaeorum pars Christiana sacra susce-
pit, Sanctio Rogio (Sancho de Roxas) ejus urbis Episcopo. — Publica ex
iis rebus laetitia etc."
214 VOORNAME KERKVOOGDEN

denbekeeringen in Spanje tot op even na de invoering der Inquisitie

een aantal mannen aan Kerk en Staat in die gewesten hebben opge
leverd, die tot op dezen dag als sieraden in beider geschiedenis blij
ven uitblinken. PAULUS VAN BURGOS en zijne vier zonen zijn op
verre na niet de eenigen uit Israël geweest, op welker uitnemende
diensten en deugden als Staatslieden of Geestelijken de Spaansche
Geschiedboeken roem dragen. Wy zullen van de Staatslieden later
gelegenheid vinden melding te maken, die, van Joodsche afkomst
zijnde, zich eenen grooten naam hebben verworven, en voor een
gedeelte de stamvaders zijn der aanzienlijkste Christengeslachten in
het Schiereiland. Thands bepalen wy ons by de opnoeming van
eenigen uit de talrijke Geestelijken en Kervoogden, uit datzelfde
zaad gesproten.

Onder de Conversos of afstammelingen van Conversos wor

den , nevens onderscheidene hoofden of leden van geestelijke orden ,
die zich door hervormingen en andere weldadige bemoeijingen in dien
kring verdienstelijk maakten, vooral ook talrijke Kerkvoogden van
onderscheiden rang en roeping in de Gedenkschriften van de vijf
tiende en de eerste jaren der zestiende eeuw geprezen. Geen van
die allen wordt met meer lof vermeld dan de Cardinaal Don JUAN
DE TORQUEMADA 1 en de Deken Don FHANCISCO DE ÏOLEDO , later
Bisschop van Coria 2 beide sieraden van hun vaderland en leeftijd ,
beide Castilianen van geboorte (de eerste uit Burgos a° 1380, de
tweede uit Toledo a" 1423) , beide evenzeer te Rome als door hunne
eigene Vorsten (JOHAN II. en HENDRIK IV.) in hooge achting ge
houden, met aanzienlijke posten vereerd en met belangrijke gezant
schappen zoo wegens Staats- als kerkelijke zaken voortdurend belast , —
beide (vooral TORQUEMADA) schrijvers van onderscheidene met lof be
kende schriften over allerlei strijdvragen van hoog gewicht in hun
nen tijd, en in het geheel over Theologie. Maar niet blootelijk de
uitnemendheid hunner gaven en de hooge hun verleende kerkelijke

1 Wel te onderscheiden van don lateren Don THOMAS DE TORQUEMADA,

dien wy eerlang als den eersten Inquisiteur-Generaal en den drijver van
der Joden verbanning uit Spanje zullen ontmoeten. Zie over dezen TORQUE
MADA, NICOLAS ANTONIO in voce, mitsgaders HERN. DEL PULGAR.
' Over FRANCISCUS TOLETANUS, Archidiaconus zie vooral NIC. ANTONIO in
voce (p. 308 sqq.) en MARIANA de Rebus Hisp. XXü p. 40 en 41.
 VAN JOODSCHE AFKOMST. 215

rangen heeft dit voortreflijke tweetal mannen met elkander gemeen

gehad. Gelijkelijk worden zy ook geroemd van wege het onbespro
kene van hun leven , reinheid en ingetogenheid van wandel , ijver
in de waarneming hunner veelsoortige plichten , met de vreeze Gods ,
bovenal, in het hart en de betrachting van Zijn Woord in hunne
betrekkingen tot den naaste. Beide insgelijks hebben, ieder op zijne
eigene wijze en onder verschillende nevenomstamligheden , zich met
standvastige trouw de zaak hunner medebekeerde broeders uit Israël
aangetrokken. Als van tijd tot tijd het zij de onwil van sommige
Geestelijken, het zij het vooroordeel der bevolkingen, hier en daar
wetten' van uitsluiting van alle kerkelijke bedieningen en wereldlijke
ampten, evenzeer tegen de Conversos als tegen de Joden van
geloof vorderde, verdedigden deze twee voortreflijke mannen de
zaak des rechts en des Evangelies met groote volharding tegen de
kwaadwillige of onverstandige ijveraars. Aan hunne zijde of in hun
gevoelen stonden veelal dan ook zoowel de gemoedelijkste als de
verlichtste Geestelijken der Spaansche Kerken; en onder dezen by
name het voortreflijke Opperhoofd der Hieronymiten , ALONSO DE
OROPESA ' die met even veel gestrengheid tegen geveinsde belijde
nissen van het geloof zocht te waken, als hy met onpartijdigheid
en liefde de zaak der ware bekenners van CHBISTUS uit de Joden
handhaafde en alle soort van vervolging of onbillijke uitsluiting te
genging.
Nog traden , onder velen , in de voetstappen dezer TORQUEMADAAS ,
TOLEDOOS, en CARTAGENAAS, rechtschapen Kerkvoogden en Geeste
lijken , b. v. als (altijd in deze zelfde vijftiende eeuw) D. ALONSO
DE VALLADOLID en D. ALONSO DE PALF.NZUELA , beide Bisschoppen
geweest van Ciudad Rodrigo , voorts nog een der vroomste en vroed-
ste mannen van zijnen tijd , naauw verwant aan het geslacht van
PAULUS VAN BURGOS, de Bisschop van Coria D. JUAN OETEGA DE
MALVENDA, van welke de Kronijk van FERDINAND en ISABELLA ver
haalt, dat hy tot het aannemen dezer waardigheid (a° 1482) schier
heeft moeten gedwongen worden, afkeerig als hy was van andere
bemoeijingen , dan die eener stille en verborgene Godsvrucht 2.

1 CLEMENCIN Elogio de la Reina Catolica Dona ISABEI. p. 487 noemt den

Aartsbisschop van Grenada HERNANDO DE TATAVERA OROPESAS sobrino et
de la mesmn ordre.
* HERNANDO OE7. PULGAB, Cronica de los Senores Catolicos Don Fer-
nando y Dona Isabel, (Valencia) p. 179. en CLEMENCIN p. 484. ZANTA
216 VERWIKKELINGEN IN SPANJE.

Joden of afstammelingen van Joden werden in diezelfde eeuw

ook geprezen als ijverige Hervormers in de geestelijke orden, waar
van sommigen hunner (onder anderen de zoo even genoemde MAL-
VENDA vóór zijne verheffing tot het Bisschopsampt) leden zijn geweest ' .
Niet van alle Bisschoppen en geestelijken van Joodsche afkomst
intusschen wordt gelijke lof vermeld. Dat door sommigen van dezen
ook gevaarlijke dwalingen en ketterijen bedektelijk zijn ingevoerd,
mag niet ontveinsd worden. Een treffend en ontzettend voorbeeld
daarvan leverde het treurig kerkelijk proces op, waarvan een be
knopte opgave hier niet moet ontbreken. GONZALO ALONSO , een
Israëliet, op de prediking van VINCENT FERRER tot het Christendom
overgegaan en sedert tot eene kerkelijke waardigheid bevorderd,
had met twee zonen den Christendoop ontfangen, van welke de
een , D. ALONSO , is geweest Aartsbisschop van Montreal in Sicilië ,
de ander, Don PEDRO DE ARANDA, Bisschop van Calahorra was,
en, wegens zijne groote staatkundige en rechtsgeleerde bekwaamhe
den, tot President van Castilië benoemd werd onder de regering
van FERDINAND en ISABELLA in het jaar 1482. Tien jaren later be
vond hy zich in een dubbel rechtsgeding gewikkeld met de Inqui
sitie , het eene ter zake van zijnen vader , die deze rechtbank beweerde
dat inwendig tot het Jodendom teruggekeerd was, en op wiens
erfenis zy , volgens de bestaande wetgeving op dit punt , de hand
wilde leggen, — het andere wegens Judaïseerende dwalingen en
machinatian tegen het Catholiek Christelijk geloof, dat hy doorkerk-
vergaderingen binnen zijn Sticht en door andere hem ten dienste
staande middelen, beschuldigd werd te hebben willen omverwerpen
of ondermijnen. Hy beriep zich op den Paus en reisde zelf naar
Rome, alwaar hy een allergunstigst onthaal vond, de nagedachtenis
van zijnen vader tegen de Inquisitie gehandhaafd zag, en door den
befaamden Kerkvoogd ALEXANDF.R VI. tot zijn Groot-Major domus
en Gezant by de Republiek van Venetië benoemd werd. Als zijne
zaak met betrekking tot de hem ten laste gelegde ketterijen door
dienzelfden Paus in handen eener Commissie van Kerkelijken ge
steld was geworden, werd hy na het hooren van honderd en een
door hem zelven opgeroepen getuigen schuldig verklaard (a°. 1498),

verhaalt in zijn Annalen van Aragon , dat Koning FERDINAND voor hem
den Cardinaalshoed verlangd heeft.
1 HERNAN PEREZ DE OUZMAN in de boven aangehaalde Generaciones,
p. 309. c. 4.
 DE REGERING VAN FERDINAND EN ISABELLA. 217

en eindigde diensvolgens in gevangenschap op het kasteel van St.

Angelo eerlang zijn leven. Hoe ook door LLORENTE verdedigd ' , is
het uit de vergelijking met andere geloofwaardige opgaven 2 niet
slechts , maar uit de byzonderheden , door dezen Schrijver zelven
erkend, duidelijk genoeg, dat de Bisschop van Calahorra inderdaad
een geheime Jood is geweest.

De overtalrijke menigte van nieuw bekeerden, en van de geslach

ten dezer Conversos, met die der oude Christenen door aanhuw-
lijking en maagschap op het naauwst te zaam gevlochten , verwekte
(-wy zagen daarvan reeds eenige byzonderheden) nieuwe en hevige
bewegingen onder de bevolking vooral onder de mindere klassen 3 ,
die de rijkdommen en voorrechten evenzeer der tot de Kerk bekeerde
als der onbekeerde Joden met leede oogen aanzagen, en voorts (niet
altijd, gelijk gebleken is, ten onrechte!) in deze Conversos niet
anders zien wilden dan gedoopte ongeloovigen , de schuld hunner
vijandschap tegen Christenen en Christendom nu alleenlijk door eene
nieuwe misdaad, die van veinzery, verzwarende. Van daar opschud
dingen, plunderingen, wederzijdsche doodslagen, nu niet langer,
als vroeger, alleen tusschen Joden en Christenen, maar tusschen
Christenen en Joden en Conversos. Van daar dan ook verwikke
lingen van nog moeilijker Godsdienstigen aart te midden der on
derscheidene Staatspartijen onder de regering vooral van den zwak
ken en ellendigen HENDRIK IV. van Castilië (a°. 1454—1474). Dat
alles vereenigd stond geschapen het koninkrijk in een chaos eerlang
van verwarring te storten, toen op eens de troonsbeklimming van
ISABELLA , Koning HENDRIKS zuster , in alles een nieuw leven en eene
nieuwe ordening te weeg bracht, aan alles een nieuwe gedaante en
richting gaf voor eeuwen.

Het was eene merkwaardige beschikking van hooger hand, waar

door in eenen tijd , die de Castiliaansche monarchy in den maalstroom
der regeringloosheid scheen te zullen zien ondergaan, de groothar-

1 Sistoire de l'Inquisition, T. I. p. 267—269.

1 Bij M ARIANA, ZUBITA, en vele anderen.
1 Blz. 162 en volg. boven.
218 DE REGERING VAN FERDINAMD EN ISABELLA.

tige vrouw geboren en gevormd werd , aan welke de monarchy over

geheel Spanje eens haar glansrijkste tijdperk zou te danken hebben.
Byna tegen zijnen wil en zoo goed als gedwongen door den invloed
van den alles by hem vermogenden gunsteling Don ALVAB. DE LUNA
had Koning JOHAN II. ten jare 1447 een tweede huwelijk aangegaan
met de Infante ISABELLA , dochter van den Grootmeester JOHAN van
Portugal, een der zonen van Koning JOHAN I. van datzelfde Bijl.
Dat huwelijk, door Don ALVAB, doorgedreven, berokkende hem eer
lang, door den afkeer der nieuwe Koningin, des Konings ongenade
en den schavotdood. Intusschen werden den Castiliaanschen Vorst
uit dezen echt een Infant, Don ALONSO, en eene Infante, de sedert
zoo beroemde ISABELLA (a°. 1451) geboren.
De kindschheid en jeugd der toekomstige Koningin was somber
en afgezonderd. By koning HENDRIK waren , onder de vele woelingen en
zamenzweringen der talrijke ontevredenen tegen zijne regering , de
beide spruiten uit zijns vaders tweeden echt natuurlijk verdacht.
Werkelijk werd de jeugdige D. ALONSO door eene machtige party
onder de Grandes in de plaats zijns halven broeders tot Koning
uitgeroepen; hij verloor eerlang door eene geduchte nederlaag by
Olmedo (a°. 1466) de onrechtmatig verkregene kroon en straks het
leven (a°. 1468). Te vergeefs deed daarop zijn aanhang het aanbod
der opvolging aan zijne zuster ISABELLA. Zy weigerde , zonder daarom
op den duur met den Koning haren halven broeder op een veel
gunstiger voet te geraken. De onmin nam veeleer hevig toe, als
(a°. 1466) de Infante eene keus deed tusschen de onderscheidene
mededingers naar hare hand, en zich, eerder tegen den zin van
den regerenden Koning , met haren neef Don FERDINAND , zoon
en vermoedelijken opvolger van JOHAN II. van Arragon , in het
huwelijk begaf. Nieuwe partijen vormden zich daarop wegens de
troonsopvolging. In het twistgeding deswege tusschen de aanhangers
van HENDRIKS dochter , of gewaande dochter , JOHANNA ' , en die
zijner zuster ISABELLA, koos eerlang verre de grootste meerderheid
zoo der aanzienlijken als des volks de party van het algemeen in
Spanje geliefde paar, sedert zoo vermaard geworden in de geschie
denis der wereld onder den titel van Reyes Gatólicos (de Ca-
tholieke Koningen Koningin).
1 Men noemde haar la Beltraneja, naar den man, dien men voor ha
ren wezenlijken vader hield, Don BELTRAN DE LA CUEVA, Hertog van
Albuquerque.
 DE REGERING VAN FERDINAND EN ISABELLA. 219

Hunne troonsbestijging na den dood van HENDRIK IV. (a°. 1474)

was een begin van sints onafgebroken voorspoed. De Koning ALFON-
süs V. van Portugal , die voor de zaak van JOHANNA opgetreden
was, om door een huwelijk met die ongelukkige jonge vrouw Casti-
lië te hechten aan zijne kroon, verloor na den slag by Toro (a°. 1476)
alle hoop op de verwezenlijking van dat plan, en zag zich genood
zaakt tot het sluiten van eenen vrede , waarby het recht van ISABELLA
op den troon van Castilië erkend werd. Eerlang bereikte dat konink
rijk een vroeger nog ongekenden trap van bloei, van welvaart, en
van grootheid. Door de kracht der glansrijkste wapenen bevestigd
en geducht gemaakt zoo buiten als binnen de grenzen van het Schier
eiland, werd het tevens inwendig in alle zijne deelen gesterkt door
de wijsheid eener regering, die de bronnen van zedelijken en stof-
felijken voorspoed en grootheid op haar grondgebied uitnemend wist
te waardeeren , te gebruiken , te vermeerderen , en rondom den konink
lijken troon als te concentreeren. Wederzijdsche sterkte en voordeel
bracht in eene voorname plaats zoo aan Arragon als aan Castilië de
zamenvoeging der beide kroonen op een éénig uitnemend echtpaar ,
als FERDINAND en ISABELLA , te weeg. Over geheel het grondgebied ,
onder hunnen scepter vereenigd, werd door eene zeldzame betooning
van vasten en goeden wil het binnenlandsch bestier vereenvoudigd
en versterkt. De adel, meer dan immer als ridderschap geëerbiedigd
en tot grootsche daden aangevuurd, werd van nu aan door het over
wicht der koninklijke macht onschadelijk gemaakt voor den troon,
en verhinderd zich zelven langer te verzwakken door die eindelooze
veten tusschen de groote familiën des Rijks, die vooral in de laatste
jaren vóór de troonsbeklimming van ISABELLA Castilië en Andalusië
beroerd en voor een gedeelte ontvolkt hadden. De groote mannen,
die deze gouden eeuw voor de Spaansche koninkrijken als by menigte
voortbracht, vonden thans veeleer in de getrouwheid aan hunne
Koning en Koningin een gemeenschaplijke banier van vereeniging om
afbreuk te doen het zij aan den buitenlandschen vijand , het zij aan
den ongeloovigen Muselman in de nabyheid. .Roemrijker namen wor
den in geheel de Spaansche Geschiedenis niet gevonden, dan die
welker glorie als te zamen smelt met die der regering van FERDINAND
en ISABELLA; de groote Capitein, gelijk sedert is blijven heeten
die beroemde bestrijder der Mooren in Granada en der Franschen
in Italië, Don GONSALVO FEUNANDEZ DE CORDOVA, — de geslach
ten, voorts, der GUZMANS uit oud-Gothischen , der TOLEDOOS (Her
220 DE REGERING VAN FERDINAND EN 1SAHELLA.

togen van Alba) uit vorstelijk-Arabischen , der ARIAS D'AVILAAS uit

Joodschen ' , der HENRIQOEZ en ARRAGONS uit koninklijken stam.
Blinkend van den glans Luns eeuwenouden adels zoowel als van per
soonlijken roem en verdienste, stonden onder Spanjes edelsten om
den troon geschaard zes zonen van den als krijgsman en letterkun
dige evenzeer geroemden D. INIGO LOPES DE MENDOZA, Marquis van
Sant-Illana. Tot dat zestal behoorde PEDRO GONZALES DE MENDOZA,
Aartsbisschop van Toledo , gezegd de grooteCardinaal.en wegens
zijne zelden geëvenaarde staatskloekheid en grooten invloed op de
regering van FERDINAND en ISABELLA, de derde Koning van
Castilië .bygenaamd. Hem volgde in het Aartsbisdom van Toledo,
zoowel als in het vertrouwen der Koningin, de Cardinaal XIMENIS
op, zoo wél bekend in de geschiedenis door zijn krachtig bestuur
over Castilië gedurende de minderjarigheid van Keizer KAREL. V" , —
een man van stout en groot genie in krijg en Staat gelijk zijn voor
ganger, en nog sterker van geest dan deze, indien ook daarentegen
misschien minder ruim en edelmoedig van ziel.
Alle deze uitnemendheden , onder den fieren adel als onder de
hooge geestelijkheid, wist de regering der Catholieke Koning
en Koningin evenzeer te vereeren als te beheerschen. Niet minder
heilzaam en opwekkend was de invloed en de wijsheid dierzelfde
regering op den derden stand en op het volk in het geheel. Door
allerlei verstandige maatregelen werd handel en nijverheid beschermd
en aangemoedigd. Letteren en wetenschappen werden op nog nimmer
in Spanje aldus geziene wijze in eere gehouden en beoefend. Op het
voorbeeld der Koningin, die zelve het Latijn verstond en schreef,
legden velen ook der voornaamste Grooten zich toe op klassieke let
terkunde. Een zoon van den Herlog van Alva las over het Griekscb

1 DIEGO ARIAS , Tresorier en Secretaris van HENDRIK IV. , was een dier
Joden, die in den loop der veertiende eeuw by menigten den doop hadden
begeerd en ontfangen. Een zijner zonen was Bisschop van Segovia, een
meer woelig staats- en krijgsman dan lofwaardig kerkvoogd, die ook later
de vervolging der Inquisitie door uitwijking naar Rome ontging. Van
DIEGO'S anderen zoon, PEDRO ARIAS D'AVILA en diens zoon PEDRO en JMN
(voorvaders der Graven van Punoënrostro, Grandes van Spanje tot den
huidigen dag) stamt een geslacht af, dat even als evengenoemde hunne
vaders door ongemeene krijgs- en heldendaden eeuwen lang heeft uitge
blonken.
 KARAKTER VAN KONINGIN ISABELLA. 221

aan de Academie van Salamanca , een zoon van den Graaf van Parédes
te Alcala de Henarez , Don FEBDINAND DE VELASCO verklaarde PLINIUS
en OYIDIUS , Dona LUCIA DE MEDRANO gaf onderwijs in de klassieke
letteren, met welke de Markgraaf van Denia nog op zijn zestigste
jaar wilde kennis maken.
Voor Europa, voor de Christenheid, bereidde zich in die dagen
een geheel nieuw tijdvak. De drukkunst was uitgevonden en had
hare machtige werking reeds verre uitgebreid ' ; de Kerkhervorming
stond eerlang door te breken ; de inneming van Constantinopel (a°. 1453)
door de Turken zoude een laatste verovering van den Islam in Europa
zijn, doch die eerlang in de hand der Goddelijke Voorzienigheid
tot nieuwe ontwikkelingen ten goede in het midden der Christen
heid zelve moest dienstbaar worden. Spanje in die dagen stond onder
zijne FERDINAND en ISABELLA aan eene der hoogste plaatsen van het
Gatholieke Christendom en de Europeesche beschaving. Aan de ko
ninkrijken van het Spaansche Schiereiland had de wereld drie voor
hare geschiedenis hoogst merkwaardige en beslissende gebeurtenissen
by de uiteinden der middeleeuwen te danken : de opening van een
nieuwen weg naar Oost-Indië door de omzeiling van Africa, die de
Portugeesche zeeheld VASCO DE GAMA het eerst beproefde, — de
verovering van Granada en de algeheele vernietiging daarmede der
Muselmansche heerschappy in Spanje , door FERDINAND en ISABELLA , —
en de ontdekking van America door COLUMBUS in hunne dienst.

Van alle die groote daden, ondernemingen, en ontwikkelingen,

waardoor destijds de grond gelegd werd tot de machtige heerschappy
van het Spaansch-Oostenrijksche stamhuis, was niet FERDINAND maar
ISABELLA de ziel. De Koning, ja, aan hare zijde en als door haren
geest beheerscht, was wel op verre na zoo ontbloot niet van konink
lijke gaven en bekwaamheden als hem sommige Schrijvers hebben
voorgesteld; doch wat hy was zonder zijne verhevene Gemalin en aan
zich zelve overgelaten, is genoegzaam gebleken uit zijne handelingen
l Een der belangrijkste vruchten van de drukpers voor het lezen en de
studie des Bijbels was in het begin der zestiende eeuw de Polyglotte, op
kosten en onder opzicht van den Cardinaal XIMENES gedrukt te Alcala de
Henarez. Aan den Hebreeuwschen tekst dier uitgave arbeidden drie in
hunne jeugd tot het Christendom overgebrachte Joodsche Geleerden , PAULO
CORONEL, ALFONSO DE ZAHORA en ALFONSO DE ALCALA.
222 KARAKTER VAN KONINGIN ISABELLA.

en ondervindingen na haren dood. De klem en glans der regering

was buiten eenigen twijfel by ISABELLA. Aan de uitnemendheid zoo
van haren geest als van haar karakter is door velen hulde gedaan, —
nimmer misschien meer dan in den loop dezer halve eeuw in welke
wy leven , en waarin de geschiedenis van Spanje onder de heerschappy
der Catholieke Koning en Koningin van zoo vele belang
rijke zijden is toegelicht '. Even bemind als geëerbiedigd by grooten
en kleinen, was zy het die door den alles vermogenden invloed van
haar grootschen geest en edel voorbeeld bezielend werkte op de natie
en op het leger, op haren Gemaal, op geheel haar hof en omge
ving. Ingenomen met al wat ridderlijk en verheven was, en met
allerlei gaven tot de uitvoering van groote gedachten bevoorrecht ,
voegde zy by koninklijke grootheid vrouwelijke beminlijkheid in den
ruimsten en reinsten zin des woords. Niets dat in hare oogen onge
oorloofd of onbetamelijk was liet zich by haar vergoelijken om der
nuttigheids wille. Krijgshaftig in den oorlog, gestreng in de uitoefe
ning van het recht , was zy by uitnemendheid menschelijk en mensch-
lievend in geheel de richting van haar gemoed. In dien geest ver
zette zy zich met al haar vermogen, schoon ook vruchteloos, tegen
de nationale drift voor stierengevechten, en evenzeer tegen steek
spelen , wanneer die het bloed van Spanjes dapperen voor enkel spel
deden stroomen. Met eene gemeenzame vriendelijkheid, waarby de
vorstelijke waardigheid niets verloor, behandelde zy hare onderdanen
en naaste onderhoorigen in elke betrekking. Eenvoudig voorts van
smaak en van zin , betrachtte zy die eigenschap , zoo veel haar rang
toeliet, ook in hare kleeding en levenswijze. Christelijke Godsvrucht,
zoo ver het licht ging van de Kerk waartoe zy behoorde en van de
eeuw waarin zy leefde, was het heerschend beginsel van haar inner
lijk, van haar openbaar zoowel als familieleven 2 , — de kracht,
die haren moed en standvastigheid in voor- en tegenspoeden onder
hield en verhoogde. Gods eer en de uitbreiding Zijner Kerk op aarde

1 Men raadplege den reeds aangehaalden belangrijken arbeid van PBES-

COTT , ïïistory of the reign of Ferdinand and Isabetta , en met betrekking
tot het karakter van ISABELLA, een zijner voornaamste bronnen, t. w-
D. DIEGO CLEMENCIN, Elogio de la Reina Católica Dona Isabel , Madrid 1821.
1 Men zie daaromtrent by CLEMENCIN de belangrijke en dikwerf aan
doenlijke briefwisseling met haren Godvreezenden en rechtschapenerl biecht
vader FR. DE TALAVERA, Aartsbisschop van Scvilla, later van Granada.
 CONVERSOS AAN BET HOF VAN FERDINAND EN ISABEI.LA. 223

in allerlei richting mag de hoofdbedoeling harer inwendige zoowel

als buitenlandsche staatkunde geacht worden. Alleenlijk by de zui
verheid van het beginsel op zich zelve bedroog zy zich (ook dit in
overeenstemming met de leer en het stelsel der Pauselijke Kerk!)
op het treurigst in de middelen. De éénheid , die zy met zoo veel
kracht en wijsheid had daargesteld in den Staat, waarvan de troon
der Catholieke Koningen het middelpunt was , meende zy nog veel
meer te moeten en te kunnen bewerken in geestelijke zaken, in de
Kerk op aarde van CHRISTUS! Jammerlijke maar natuurlijke dwaling
van die Kerk, welke hare eenheid en de heerlijkheid harer toekomst
zoekt niet aan de rechterhand Gods daarboven, waar CHRISTUS leeft
en heerscht, maar in de stad der zeven bergen, waarop zich gezeteld
heeft de heerschappy van den zondigen mensch ! Jammerlijke en in
Antichristendom noodwendig eindigende dwaling, die datgene door
menschelijke kracht en geweld , met vuur en zwaard wil te weeg
brengen ,, wat God verklaard heeft slechts te willen doen doorZijnen
Heiligen Geest! Deze dwaling, die later aan PHILIPS den T w e e d e ,
ISABELLAAS achterkleinzoon , zijne beste Nederlanden , aan Frankrijk
onder LODEWIJK den Veertiende zijne uitnemende Protestantsche
bevolking kostte, kwam Spanje in de gevolgen te staan op de ver-
dorring zijner beste sappen , de gedeeltelijke ontaarding van het karakter
zijner bewoners, de steeds dieper vastworteling te gelijk van bygeloof
en van ongeloof op zijnen bodem. Aan ISABELLA , de edele en de
groote, hebben Spanjes koninkrijken twee maatregelen te wijten, die
den glans der weldaden , aan hare glorierijke regering verschuldigd ,
misschien ten eenenmale verduisteren: de invoering der nieuwe
Inquisitie, en de uitdrijving der Joden. Het oogmerk van deze
was Spanje te bevrijden van het ongeloof der ongedoopte Joden,
— het oogmerk van gene het te vrijwaren van den afval der
gedoopten.

Verre by dat alles was FERDINAND , en vooral ISABELLA , van dien

heidensihen haat tegen het geslacht der Joden, die ook onder de
Christenen zoo vaak, zoo veelal, ook by geheele ontstentenis van
ijver voor Kerk of Godsdienst wordt aangetroffen. Den Joden, als
volk, was ISABELLA genegen, niet alleen uit Godsvrucht om ze te
224 COJIVERSOS AAN HET HOF VAN FERDINAND EN ISABELLA.

winnen voor het Evangelie, maar ook, gelijk hare vaderen, uit be
trekking tot hunne in Spanje gevestigde geslachten van ouds. Zy
ook zelve droeg door hare afkomst in de vrouwelijke lijn uit Ko
ning JOHAN I. van Portugal , wiens moeder eene Israëlitische ge
weest is, Israëlitisch bloed in hare aderen. Van Joodsche Geleerden,
Geneesheeren , Rentmeesters , Staatsdienaars waren, als wy zagen,
de Koningen hare Voorgangers van ouds omringd geweest; en ook
aan Koningin ISABELLA en haren gemaal hebben Joodsche mannen
dikwerf trouw en diensten bewezen. Een hunner, Don ABRAHAM SE
NIOR, had zich in een gewichtig oogenblik voor hare troonsopvolging
(dat der verzoening van FERDINAND en ISABELLA met Koning HENDEIK
IV.) derwijze in haar voordeel gekweten, dat by eene algemeene in
trekking of vermindering van gunsten en pensioenen, door de kroon
van Castilië verleend, de evengenoemde Joodsche Rentmeester onder
de zeer weinigen in getal geplaatst werd, wier inkomen geoordeeld
werd niet te mogen verminderd worden'. Ook de vermaarde R. DON
ISAAC ABARBANEL, gelijk wy nader zien zullen in byzonderheden,
heeft een geruimen tijd het vertrouwen der Catholieke Koning
en Koningin genoten. Van Conversos in allerlei betrekkingen
waren beide steeds en talrijk omgeven, even als in de dagen van
Koning JOHAN II., ISABELLAAS vader, tot de Conversos, onder
anderen, heeft behoord een der grootste Staatsdienaars van dien tijd,
in de kronijken der evengenoemde regering eervol telkens met vele
byzonderheden genoemd, FERDINAND DIAZ DE TOLEDO, wiens zoon,
Don PEDRO DE TOLEDO , onder de regering van ISABELLA eerst Deken
geweest is van het Aartsbisdom van Toledo onder den Cardinaal DE
MENDOZA, later (a° 1489), by de inneming van Malaga op den Moor ,
om zijne uitnemende verdiensten de eerste Bisschop dier glansrijk
heroverde stad geworden is. Voorts' hebben tot de naaste omgeving
der Koningin nog behoord en haar, deels als Geheim- en Kronijk-
schrijvers , deels als Secretarissen van Staat , gediend FERNAN ALVA-
RES DE TOLEDO (die later Protonotaris van Granada geworden is en
wiens afstammelingen, sedert, den titel van Graven van Cedillo be
zeten hebben) 2, FERNANDO DEL PULGAR, de welbekende Schrijver

1 CLEMENCIN, t. a. p. bl. 149.

5 Wel te onderscheiden van de ALVARES DE TOLEDOOS, Hertogen van
Alba, die wij reeds deden opmerken van Saraceenschen oorsprong geweest
te zijn. Verg. VAN DER VYNCKT, Nederl. Beroerten, II. 40.
 DE NIEUWK INQUISITIE. 225

eener belangrijke Geschiedenis van FERDINAND en ISABELLAAS regering ,

en nog een andere Converso, genaamd ALONSO DE AVILA'.
Koning FERDINAND was van wege Arragon niet minder talrijk van C o n-
v e r s o s of zonen van Conversos in hooge Staats- en hofbetrekkingen
omgeven. Van bekeerde of gedoopte Israëlitische geslachten in de rechte
mannelijke lijn stamden af de Frotonotaris van Arragon , PHILIPS DE CLE
MENTE, en zijne Gemalin VIOLANTE DE CALATAYUD , des Konings Secreta
ris LUIZ GONZALEZ , zijn Tresorier LUIZ SANCHEZ. Vice-Cancelier van het
Eijk was reeds onder de regering van FERDINANDS vader , Koning
JOHAN II. van Arragon, geweest, en voorts met grooten invloed om
zijne algemeen geroemde staatswijsheid en rechtsgeleerdheid onder
Koning FERDINAND zelven gebleven D. ALONSO DE LA CAVALLERIA 2 ,
wiens oorsponkelijk Joodsch geslacht , tot een der voornaamste van
Saragossa behoorende, talrijke leden telde zoo onder de Geestelijk
heid als in de regering der stad en in de Kamers (Brazos) van den
hoogen en minderen adel. Aan zijnen kleinzoon D. FRANCISCO DE
LA CAVALLEUIA viel zelfs de eer eener vermaagschapping met het
Vorstelijk huis te beurt door zijn huwelijk met de Gravin DE RIBA-
GORZA, volle nicht van Keizer K MI ui, den Vijfde. De Inquisitie in-
tusschen hield van alle deze afstammingen van Arragonsche Edelen
uit Joodschen bloede naauwkeurige aanteekening in een nog bestaand
Geheim register, om daarvan, naar gelang van tijden en gele
genheden , ter bemoeilijking van sommigen gebruik te maken , of
daarover ten gunste van anderen, wanneer zy die minder aan-
dorst, ook wel den sluier des stilzwijgens te werpen.

Doch de Inquisitie, waarvan tot op het jaar 1483 melding wordt

gemaakt, was nog alleenlijk de zoogenaamde Ou d o Inquisitie, die
door de ijveraars voor de uitzuivering van elken Joodschen zuur-
deesein op verre na niet genoegzaam geacht werd. Het is dan ook
de zoogenaamde nieuwe Inquisitie, door wier invoering wy zei
den dat het eerst over de glorierijke regering van FEUDINAND en
iSABELLA-een onuitwischbare vlek werd geworpen.
Nieuwe Inquisitie wordt iu de Geschiedenis genaamd de
instelling dier geduchte Rechtbank onder het beroemde Paar, juist
1 CLEMENCIN, t. a. p.
1 Inzonderheid mede by ZUKITA , Anales de Aragon , op meer dan ééne plaats.
15
226 , DE NIEUWE INQUISITIE.

omdat zy eigenlijk in haar wezen geen op dat oogenblik geheel

nieuwe inrichting was, maar slechts de vernieuwing, versterking en
volkomener ordening van eenen vroeger maar al te zeer reeds be
kenden gruwel. Men weet hoe de dweepende haat der Dominicaner
orde, die in Spanje haren Stichter had, onder de middelen ter ver
volging en uitdelging der Waldensen en Albigensen in de dertiende
eeuw ook eene Inquisitie had uitgedacht, die sedert onder deze af-
deeling der Christenen , in het Zuiden van Frankrijk en elders , hare
talrijke slachtoffers maakte. Ook tegen de dwaling of afdwaling van
Joden en Conversos was deze oudere Inquisitie meermalen met
strengheid werkzaam geweest, evenwel op verre na niet met die
stelselmatige wreedheid en geregelde woede, waarvan de latere een
zoo alles te boven gaand toonbeeld is geweest. Deze latere of
nieuwe Inquisitie verschilt voornamelijk daarin van hare voor
gangster, dat zy ten eerste gericht werd bepaaldelijk, althands
hoofdzakelijk , tegen bekeerlingen uit de Joden, daarna ook uit de
Mohammedanen, ofschoon dan ook zonder uitsluiting van andere
vergrijpen tegen de Godsdienst van den Staat en de openbare zede
lijkheid; — dat zy, ten tweede, niet als de oude Inquisitie van
tijd tot tijd, naar gelang van zaken, en by wege van buitengewone
aanstelling, de Geloofsonderzoekers benoemde, maar integendeel al
dadelijk bestemd werd een blijvend, geordend, en machtig lichaam
te zijn, tot het geheel der Staatsmachine behoorende en daarin on
misbaar. Van daar , onder anderen , dat Bisschoppen of andere Gees
telijken van Joodsche afkomst uitdruklijk (schoon ook deze
bepaling, als zoo vele anderen van dien aart, op den duur niet op
gevolgd is) van het lidmaatschap dier nieuwe geloofsrechtbank wer
den uitgesloten'. Van daar, dat eerlang de klem der geheele ge-
drochtelijke Inrichting in handen kwam niet van de wereldlijke
Geestelijkheid zoozeer als van de geestelijke Orden, die der Domi
nicanen inzonderheid, waarvan dan ook TORauEMADA een lid was,
de eerste Inquisiteur-Generaal van Castilië, straks ook van Arragon
ten j are 1483. Ja, even als later te Rome de orde der Jesuieten
en haar Generaal, zoo was in Spanje, reeds dadelijk na hare in
stelling, de Inquisitie met haar even genoemd Hoofd te gelijk een
krachtig bolwerk voor het Pausdom, — en voor den Paus een voor
werp van vrees en ijverzucht.
Niet zonder moeite had ISABKLLA zelve tot den maatregel kunnen be-
1 LLÖRENTE, Sistoire de VInquisitien, l. 167.
 DE NIEUWE INQUISITIE. 227

sluiten, die, onder hare regering eenmaal genomen, niet dan met
de uiterste vastheid en zonder eenigen schroom voor de gevolgen
zoude worden doorgezet. Zoowel Cortes als Adel en Grooten in
Spanje waren tegen de Inquisitie ingenomen ; het waren de Ordes
geestelijken eigenlijk die ze dreven , het was alleen het ruwe gros
der bevolking , dat ze hier en daar begeerde of althands ondersteunde.
Men heeft later (toen de geschiedkunde in Spanje zich ten eenen-
male onder het geweld der Inquisitie tot allerlei vervalsching en
verdonkering van feiten heeft moeten laten gebruiken) aan meer dan
éénen grooten naam uit de omgeving van Koningin ISABELLA het
aanraden of goedkeuren zoo der nieuwe Inquisitie als der verbanning
van de Joden als een titel van eer toegeschreven. Zeker is het dat
althands noch de Groote Cardinaal, noch XIMENES, noch TALAVERA
de hulp van hunnen invloed aan dezen (ook bloot staatkundig be
schouwd) hoogst verderflijken maatregel hebben verleend. Aan XIME
NES wordt veeleer een Vertoog toegeschreven, dat tegen de invoe
ring met klem van redenen ten ernstigste waarschuwt, ofschoon het
waar is , dat diezelfde Staatsman in latere tijden de toen reeds een
maal bestaande Rechtbank tegenover den invloed der Vlaamsche
Edelen (zijne natuurlijke vijanden) veeleer ten stelligste gehandhaafd
en ook zelf de waardigheid van Inquisiteur-Generaal bekleed heeft '.
Van den Cardinaal DE .MENDO/.A was geheel de richting alles be
halve in den geest der Inquisitie2. En wat, eindelijk, TALAVERA
betreft, uit zijne handelingen als Aartsbisschop van Granada met be
trekking tot de aldaar verblevene Mohammedanen heeft hy zich ge
noegzaam doen kennen als den man die (even gelijk zijn voortref-
lijke Oom en opleider ALONSO DE OROPESA) niet met geweld, maar
door edele en werkdadige menschlievendheid de ongeloovigen tot het
Christelijk geloof zocht te brengen. Hy zelf heeft dan ook na den
dood zijner koninklijke Vriendin ISABELLA de vijandschap der In
quisitie, zoo met betrekking tot bloedverwanten als tot zijn eigen per
soon , tot groote verontwaardiging van alle braven , moeten ondervinden.
Alleen van Koning FERDINAND is gezegd geworden, dat hem voor
namelijk ten gunste der nieuwe Inquisitie het voordeel der schat
kist stemde, als die langs dien weg door eene reeks van verbeurd
verklaringen zoo zeer verrijkt stond te worden ; maar dat de con-
scientie der ook in hare dwaling altijd gemoedelijke ISABELLA juist
1 LLORENTE, IV. 354 et suiv.
1 PRESCOTT, I. 249.
15*
228 DE NIEUWE INQUISITIE.

by dit punt geenen vrede vond. Veel moeite had het ook deswege
nog in, om haar tot de invoering der Inquisitie te bewegen. Het
geen meest tot dat besluit moet hebben vermocht , was eene gelofte ,
toen zy nog slechts jeugdige Infante was , ten overstaan van dienzelfden
THOMAS DE TORQUEMADA (baren toenmaligen biechtvader) afgelegd,
dat zy, eenmaal Koningin wordende, het Catholiek geloof ten hoogste
zoude verheerlijken door de ketterijen ten wortel toe uit te roeien.
De eerste Pauselijke Brief, waarby dan nu de nieuwe Inquisitie
in het koninkrijk Castilië werd gegrondvest, dagteekent van het jaar
1478. "Van toen af volgden allerlei nieuwe verordeningen , voorrechten
der Inquisiteurs, regeling van hunne werkzaamheden, en wat des
meer mag zijn, elkander spoedig op. Te Sevilla het eerst opende de
Geloofsrechtbank de reeks harer gruwelen. De onderscheidene auto
riteiten ontfingen van regeringswege bevel haar in alles de sterke
hand te bieden. Alleenlijk werd dit bevel aldu3 begrepen, dat het
nog slechts de steden en het koninklijk domein gold, en niet het
grondgebied van den hoogen adel. Men zag daarop een menigte der
nieuwe Christenen op de goederen van den Hertog DE MEDINA
SIDONIA , den Markgraaf DE CADIZ , en andere Grooten in den ora-
-trek van Sevilla en in geheel Andalusië, eene schuilplaats aoeken.
Onmiddelijk vaardigden de Inquisiteurs bevelschriften tegen deze uit
gewekenen uit, met strenge bedreigingen van ban en andere straffen
aan allen, hoe verheven ook hun rang mocht zijn, die aan de schul
digen eene schuilplaats hadden verleend en de uitlevering zouden
blijven weigeren. In Sevilla zelve werden eerlang (a° 1481) als eerste
lingen der nieuwe Inquisitie omstreeks drie honderd Conversos
ten vure gedoemd; in de overige deelen van het gewest een getal
van twee duizend, terwijl zeventien duizend dezer beschuldigden
veroordeeld werden tot onderscheidene mindere straffen. Talrijke
scharen, dien ten gevolge, verlieten toen reeds het land, om veilig
heid te zoeken in Africa, in Portugal, in Frankrijk.
Geheel Castilië was van deze aanvangen der nieuwe Rechtbank
geschokt. Daadwerkelijke wederstand werd evenwel in dat Rijk niet
geboden. Met grooter bezwaren had de invoering in Arragon te
kampen (a° 1483). Aldaar stonden in een zelfden afkeer daartegen
verbonden die van ouds op hare vrijheden en onafhankelijkheid zoo
fiere en naijverige Ridderschap , de voornaamste geslachten der hoofdstad
(Saragossa) , en de menigte der Conversos en afstammelingen van
Gonversos, voor een gedeelte zelve tot de ovengenoemde standen
 DE MEUWE INQUISITIE. 229

in Arragon behoorende , en door huwelijken daarmede vermaagschapt '.

Het gevolg hiervan was dat men, in de hevige opbruisching van
het oogenblik , zich verbond en verstond tot een hachelijk waagstuk ,
maar ook van die zijde een op zich zelve prijzenswaardig doel door
misdadige middelen zocht te bereiken. Als alle wederspraak , alle
beroep op de vrijheden van het Gewest niet hadden mogen baten ,
de Inquisiteur-Generaal TORQUEMADA tot Inquisiteurs van Arragon
den Dominicaner CASPAR INGLAR nevens Dr. PEDRO ATIBUES D'EPILA,
Kanunnik der metropolitaansche Kerk, benoemd had, en dien ten
gevolge reeds onderscheidene nieuwe Christenen ter zake van Joden
dom doer deze Geestelijke Rechters veroordeeld en aan den wereld-
lijken arm ter verbranding waren overgeleverd, toen besloot men
een wanhopigen slag te slaan. Gelden worden verzameld door vrij
willige bydragen van alle Arragonezen uit Israëlitischen stam en
men waagt onderscheidene aanslagen op het leven van ARBUES ; —
eindelijk, op den avond van 15 September 1485, terwijl hy, tegen
een der pilaren zijner kerk geleund, het gebed doet, overvallen hem
gehuurde moordenaren, en brengen hem wonden toe, waaraan hy
na twee dagen bezwijkt. Doch het oogenbliklijk gelukken van den
doodslag heeft juist den triumf der Inquisitie ook in Arragon, en
hare duurzame bevestiging over geheel Spanje ten gevolge. Naauwlijks
is in Saragossa het bericht van des Inquisiteurs verwonding bekend,
of de menigte, in blakende woede tegen zamenzweerders en nieuwe
Christenen , schoolt te zamen en wapent zich ter wraak. Bloedige
worstelingen schenen onvermijdelijk; zy werden nog gestuit, als de
jeugdige Aartsbisschop der stad (een natuurlijke zoon van Koning
FERDINAND) te paard was gestegen , en aan het volk de straf der
moordenaren had toegezegd. Eerlang werd voor ARBUES op last van
FERDINAND en ISABELLA een standbeeld opgericht; hy is later (a° 1664)
door Paus ALEXANDER VII gecanoniseerd.
De straf der moordenaren en medeplichtigen volgde spoedig. De
voortvluchtigen (onder welke de hoofdaanlegger der zamenzweering
1 B. DISRAËU zegt in zijn Lord GEOROE BENTINCK, a politicil Sioyraphy
(uitg. 1852) in Hoofdst. XXIV terecht van Arragon het velgende (p. 50'2.) And
so it caine to pass that when at the end of the14thcentury (1. ISth ceritury)
after the 'full triumph of the Domiuicans oven the Albigenses the holy
Inquisition was introduced into Spain it was reported to TORQUEMADA, that
two-thirds of the nobilHy of Aragon , that is to say of the proprietors of
the land, were Jews.
230 DE NIEUWE INQUISITIE.

JUAN DE PEDRO SANCHEz) werden in beeldtenis verbrand. Meer dan

twee honderd slachtoffers vielen der Inquisitie in handen, welker
dood talrijke familiën in rouw dompelde. In geheel Arragon was er
naauwlijks één aanzienlijk geslacht, waarvan voor het minst niet
eenig lid in het kleed der boetelingen op het auto-d a-fé verscheen
wegens verstandhouding met de zaamgezworenen , of aan hen gedane
diensten. Om zich een denkbeeld te maken van den rang der per
sonen , in den wederstand tegen de Inquisitie en den aanslag op
het leven des Inquisiteurs van verre of van naby betrokken, zal het
genoegzaam zijn hier enkele namen aan te halen ' . Onder de hoog
geplaatste Edelen , die aan de voortvluchtigen eene schuilplaats ten
hunnent hadden verleend en deswege in het openbaar werden ten
toon gesteld zag men b. v.' een naasten , doch in ongenade gebleven
bloedverwant van Koning FERDINAND zelven: D. JACQUES, genaamd
de Infant van Navarre(ofvanTudela), nadat hy eenigen
tijd in den kerker der Inquisitie te Saragossa was opgesloten geweest ,
verscheen in boetgewaad op dat eerste auto-da-fé. Tot gelijke straf
werden ook nog veroordeeld D. LOPE XIMENES DE URREA , Graaf van
Aranda 2 , D. BLASCO D'ALAGON , tïeer van Sastago , D. LOPE DE RE-
BOLLEDO , JTJAN DE BARDAXi , de hier boven vermelde Groot-Officieren
van den Arragonschen Staat 3 en onderscheidene hunner bloedver
wanten, mitsgaders een aantal andere Edelen, Bidders en Aanzien
lijken uit Saragossa, Tarazona, Huesca, Calatayud, en Barbastro.
Toch had er, by al de stoutmoedigheid der Inquisitie, in het
uitdeelen dezer straffen een onmiskenbare aanneming van personen
plaats gehad. D. BLASCO D'ALAGON ware er met geen bloote boete
doening by deze strenge en bloeddorstige Rechtbank afgekomen , indien
niet zijn hooge rang hem beveiligd had, van wien het overigens ge
noegzaam bleek, dat hy het was, die zich met de ontfangst der vrij
willige byd ragen onder de Arragoneesche zaamgezworenen belast had.
Ook van den Vice-Cancelier D. ALONSO DE LA CAVALLEBJA was het
deel bekend, dat hy aan de zamenzweering gehad heeft. Doch zijn
invloed aan het hof was groot, zijn geslacht en vermaagschapping
uitgebreid en vermogend ; een beroep naar Rome redde hem , alwaar
de zaak werd afgemaakt, en de beschuldiging het zij van Jodendom
1 LLORENTE, I. 204—207.
1 De vermaarde Graaf D'ARANDA, onder wiens ministerie (1767) deJe-
suieten uit Spanje verdreven werden, was zijn naneef.
1 Bladz. 165 boven.
 DE NIEUWE INQUISITIE. 231

het zij van medeplichtigheid aan den dood van AEBUES verder te
niet ging.
De Inquisitie vervolgde van nu aan over geheel Spanje ongehin
derd haren loop. Zy vestigde haren zetel straks ook in de nieuw
ontdekte wereld met gelijke bloedgierigheid. Alleenlijk in het ko
ninkrijk van Napels gelukte , later , de invoering niet. In Spanje
woedde zy gedurende een drietal eeuwen , en daarboven ; zy heeft
nog' in de negentiende eeuw een oogenblik onder de regering van
FERDINAND VII. het hoofd opgestoken. Doch het tijdvak van hare
hoogste machtoefening was dat der uitgangen van de vijftiende en
geheel de zestiende eeuw. De slachtoffers, in hare vlammen verteerd,
in hare kerkers verstikt, zijn talloos. Alleen reeds gedurende de
achttien jaren van TORQUEMADAAS Inquisitoriaal bestier berekent men
het cijfer der ten vure gedoemden op meer dan zeventien duizend,
waarvan zes duizend acht honderd zestig slechts in beeldtenis; tot
mindere straften werden binnen datzelfde tijdperk veroordeeld meer
dan negentig duizend.
Het ligt geheel buiten ons bestek de geschiedenis dezer gedroch-
telijke Rechtbank ook slechts van verre na te gaan. By een oogen
blik , dat voor de Spaansche Kerk gewichtig en hachelijk was in de
dagen der eerste Kerkhervorming , en waarby Israëlieten van afkomst
weder op een geheel nieuwe wijze in aanmerking kwamen , moeten
wij evenwel de aandacht nog als ter vlucht bepalen.
De stem uit Wittenberg in het begin der vijftiende eeuw had
weerklank gevonden tot in de landen , het dichtst naby den Pause-
lijken zetel en het diepst onder zijne heerschappy gebukt. Wat voort
gangen een tijd lang de Kerkhervorming, of liever het woord van:
gerechtigheid niet uit de werken, maar uit het geloof!
zoo in Italië als in Spanje gemaakt heeft, is nog onlangs door een
Engelsche pen tot in byzonderheden beschreven '. In Spanje sperde
by de eerste verschijning dier leer de Inquisitie haren brandenden
muil wijd op. Vijftien jaren lang hielden processen wegens Luther-
aansche ketterijen hare rechtbanken bezig, by name die te Sevilla
en te Valladolid. Het was vooral in de eerste jaren der regering in

1 M'CRIE'S Geschiedenissen van de Hervorming in Italië en van die in Spanje.

Een verslag der Nederduitsehe vertaling van de laatstgenoemde is geplaatst
in de Stemmen en Seschouwingen over Godsdienst, Staat-, Geschied- en
Letterkunde, II. 21F>—223.
232 BK NIEUWE INQUISITIE.

•
Spanje van PHILIPS II. , zoon en opvolger van Keizer KARET, V. ,
dat het gevaar van wege de nieuwe leer dringendst geoordeeld werd.
Dr. JUAN GIL, verkozen Bisschop van Tortosa, was bevonden ge
worden in het Protestantsche gevoelen te. staan , maar tot eene her
roeping (a°. 1552) gedwongen, die hy later diep betreurde. Andere
Spanjaarden, in zijne overtuiging deelende, waren uitgeweken; onder
dezen CASSIODORUS DE REINA, CYPRIANUS DE VALERA, JUAN PEREZ
DE PINEDA , die Bijbels en Catechismen in de Spaansche taal by me
nigten in hun vaderland wisten te doen verspreiden, door de dienst
vooral van eenen JULIAAN HERNANDEZ. De Inquisitie, dezen man in
handen gekregen hebbenUe, kwam weldra op het spoor van eene
menigte Protestanten in het koninkrijk, waarvan velen uitstekend
door geleerdheid, betrekkingen, en rang. Op een ontzachlijk auto-
da-fé, in tegenwoordigheid van den Koning en geheel het hof ge
houden, werd dan ook in het voorjaar van 1559 eene tallooze menigte
te Valladolid onthaald. Onder de slachtoffers van dien dag hebben
behoord, onder vele anderen, Dr. AUGUSTIN CAZALLA, Priester en
Kanonnik van Salamanca, Hofprediker en Aalmoesenier van Keizer
KAREL V. , mitsgaders zijn broeder FRANCISCO DT. VIBEEO CAZALLA ,
Priester , en zijne zuster BEATRIX DE VIBERO CAZALLA , alle drie
kinderen van den President der Rekenkamer PEDRO CAZALLA en
diens echtgenoote ET.EONORE DE BTVERO, van Jooclsche afkomst beide.
Aan alle drie werd het vonnis der verbranding (aan BEATRIX na
voorafgegane worging) voltrokken. Van de moeder werd op bevel
van diezelfde Rechtbank het lijk uit de kapel , haar familie-eigendom ,
opgegraven en in de vlammen geworpen, haar huis geslecht, een
gedenkteeken ter plaatse, waar het gestaan had, opgericht. Voorts
werden op datzelfde auto-da-fé en eenige lateren, gehouden eerst
op nieuw te Valladolid, vervolgens een en andermaal te Sevilla,
met den vuurdood gestraft: Don CARLOS DE SESO van Verona, een
moedig belijder der waarheid tot in den dood (zijne echtgenoote ,
Dona ISABELLA DE CASTILLA van koninklijk bloed, was veroordeeld
tot een onteerende straf en verbeurdverklaring harer goederen) , —
PEDRO CAZALLA van Valladolid , broeder der drie reeds genoemden van
hetzelfde geslacht, — Dona MARIA DE BOHORQUES, van het geslacht
der Markgraven van Ruchana, en wegens hare groote geleerdheid
op naauwlijks twintigjarigen ouderdom beroemd ' , met nog een aan-

1 Dona JUANA DE BOHORQUES, Gemalin van Don FRANCISCO DE VARGAS ,

 DE HIKUWK INQUISITIE. 233

tal andere personen van onderscheiden stand cn kunne. Ook de

hoogste Geestelijkheid leverde lijders op aan de Inquisitie ter zake
van kettersche gevoelens. CONSTANTIJN PONCE DE LA FUENTE , vroeger
Hofprediker en Aalmoesenier, by Keizer KAREL V. in hooge achting ,
stierf (na den dood van dien Vorst) in de kerkerholen der Inquisitie.
De Aartsbisschop van Toledo , D. BARTOLOMÉ DE CARRANZA r MIRANDA ,
vroeger Afgevaardigde wegens de Spaansche Geestelijkheid op het
Concilie van Trente, was, onder al het twistvoeren met de ketters,
zelf tot overtuigingen gekomen, die hem (a°. 1568) de vervolging
der Inquisitie op den hals haalden. Onder andere stellingen , die
hem zoo voor die Rechtbank als later te Rome werden te last ge
legd , en die hy helaas ! gedwongen werd te herroepen , was ook
deze : dat «onze Heer CHRISTUS voor de zonden zoo volkomen en geheel
voldaan heeft, dat er geene andere voldoening meer van ons gevor
derd wordt." In dienzelfden geest had de Aartsbisschop ook den ster
venden KAREL V. in het klooster van St. JUSTUS tot den dood be
reid, tot groote ergernis van de aanwezige Geestelijken, voor het
meest den Aartsbisschop vijandig '.
Het jaar 1570 mag beschouwd worden als dat der voleindigde onder
drukking der Hervormingsbeginselen in Spanje. De Inquisitie van toen
af kon op nieuw hare geweldige middelen uitsluitend richten tegen
geheime Joden en Mohammedanen, waarmede zy ook nog tot in
den loop der achttiende eeuw is voortgegaan. Tegen het ongeloof,
de leer der Fransche Wijsgeeren en Encyclopedisten, heeft de Inqui
sitie die wapenen, waarmede zy tot ongeluk van Kerk en Volk het
ontkiemend Protestantismus verpletterd had , met minder geluk ,
indien ook niet reeds met minder ijver, beproefd. Hoe kon
het anders? in* den grond zijn Ongeloof en Bygeloof elkander ver
want, en in het geheim of onbewust elkanders bondgenooten. Sad-
duceën en Phariseën stonden vereenigd waar het de kruisiging van
den CHRISTUS en de vervolging Zijner waarheid gold. Een teeken

werd later door de Inquisitie gevangen gezet, omdat zy, de gevoelens ha-
rer zuster Dona MARIA kennende, die niet behoorlijk had tegengegaan of
tegengesproken. Deze Dona JUANA werd in het kerkerhol der Inquisitie
moeder. Pas hersteld werd zy ter pijnbank gebracht, aan de gevolgen
waarvan zy na weinige dagen bezweek. De Inquisitie daarop — sprak hare
nagedachtenis vrij! LLORENTE, T. II. 293—295.
1 Men zie het proces van CARRANZA uitvoerig medegedeeld door LÏ.Q-
RENTE, T. III. 183—315.
234 DE NIEUWE INQUISITIE.

van waarschuwing en diepe beteekenis ook voor onze tijden!

Wat het Jodendom betreft , ook dit had de blinde vervolgingswoede
der Inquisitie veeleer tot een verteerenden kanker in het lichaam
der natie doen worden, dan in waarheid bestreden of werkelijk
uitgeroeid. U itwendig scheen de jammerlijke eenheid verkregen ;
inwendig plantte zich in Spanjes Schiereiland niet alleen de Joodsche
Godsdienst, maar ook eene heillooze veinzery voort, die op het ka
rakter niet anders dan verderfelijk kon werken , en een bron werd
der schroomelijkste lasteringen van God en den Heer CHRISTUS van
geslacht tot geslacht. Eenparig is het getuigenis van Joodsche en
Spaansche Schrijvers, dat er naauwlijks een enkel geslacht onder
de groote familiën van Spanje en Portugal gevonden wordt, dat
niet of in de rechte mannelijke lijn of door de vrouwelijke afkomst
terug gebracht kan worden tot Joodsche stamvaders, deels ter goe
der trouw of in waarheid, maar ook grootendeels en nog veel meer
zonder overtuiging, uit dwang, uit belang, uit wereldsche eerzucht,
tot het Christendom eertijds overgegaan'. Is het wonder, dat de
Godsdienst, eeuwen lang vóór een zoodanige overgang beleefd en
beleden, later op nieuw by velen uit dat zaad een groote aantrek
kingskracht oefende in het midden eener Kerk, aan welker beelden-
en menschendienst de Israëliet evenzeer recht had zich te ergeren,
als hy onrecht had en schuldig was zich te ergeren aan den lijden
den Verlosser, hem door zijne eigene Propheten van ouds voorzegd?
En als nu in het midden van dat Pausdom, in het midden van het
Pausgezinde Spanje, eene leer door Christenen werd beleden en in
praktijk gebracht, die mentale reservatiën, die veinzen en
ontveinzen in de zaak der Godsdienst naar gelang van omstandigheden
geoorloofd, ja plichtmatig deed zijn, — is het wonder, dat ook de
belijder van het Mosaïsme in dat Spanje tot Babbijnsche spitsvon
digheden van denzelfden aart, de toevlucht nam, om de uitwendige
belijdenis van een opgedrongen Christendom met de inwendige aan
kleving der voorvaderlijke Godsdienst voor zijn geweten mogelijk te
maken ? Van daar de schrikverwekkende gruwelen , die te dezen op
zichte nog heden ten dage gezegd worden in Spanje plaats te vin
den ; Joden in kerkelijke waardigheden , in priesterlijke bedieningen ,

1 Dr. OROBIO DE CASTRO in de Vriendelijke Onderhandeling van PHILIPPU?

VAN LIMBORCH met een Geleerden Jood, bl. '208. LLORENTE , Introdwtio»,
XXVI. USQUE, Consolaqao de Israel, p. 192, 193; en anderen.
 VERBANNING DER JODEN UIT SPANJE IN 1492 235

in kloosters en monnikenorden , van welke sommigen op gezette da

gen (volgens diezelfde geruchten) in het geheim te zamen komen om
hunne uitwendige belijdenis te beweenen en voor elkander onderling
af te zweeren, en de nagedachtenis van FERDINAND en ISAIIK.I.I.A
met ijzingwekkende vloekformulieren te verfoeien.
Neen ! niet door kracht noch door geweld zal ook Israëls
bekeering geschieden, maar door mijnen Geest, zegt de
Heer, Israëls God en zijn Verlosser.

In het stelsel, dat aan de nieuwe Inquisitie het aanzijn gaf, was
deze maatregel, met hoe veel ijzerharde consequentie ook ten uit
voer gebracht, slechts een halve maatregel, zoo lang er nog Joden
in de Spaansehe koninkrijken bleven. En toch ! byna twaalf jaren ver
liepen nog tusschen de invoering der Inquisitie tegen de geheime,
en het edict ter verbanning ten eeuwigen dage van de openbare
Joden. Gedurende dat tijdsverloop waren dezen nog steeds in be-
treklijk goede verstandhouding met de Regering, en zelfs aan het
hof van FERDINAND en ISABELLA in ambten en aanzien. Aan reden
van klacht, vrees en mistrouwen scheen het intusschen niet te ont
breken. Als in 1480 de Cardinaal DE MENDOZA een Catechismus ten
behoeve der gedoopte Joden had uitgegeven, was eerlang daarop een
allerhevigst geschrift van eenen Jood verschenen , zoowel tegen de
Catholieke Godsdienst als tegen de regering der Catholieke Konin
gen. Men beschuldigde voorts de Israëlieten , dat zy niet alleen onder
de nieuwe Christenen, maar (hetgeen anders aan die natie se
dert hare verstrooijing in Christelijke landen gantsch niet eigen was)
ook onder de oude (van afkomst geen Joden geachte) Christe
nen proselyten maakte, — en het schijnt hun werkelijk by velen
dezer, vooral in Andalusië, gelukt. Gevaarlijk bovenal schenen de
talrijke , vermogende , en overal invloed hebbende Joden beide voor
Kerk en Staat te kunnen worden door verbindtenissen of verstand
houding het zij met buitenlandsche of ongeloovige Mogendheden , het
zij vooral met de insgelijks over geheel het land verbreide Con ver
so s. En had Israël als volk niet ten allen tijde en ter aller plaatse
uitsluitend op Palestina als op zijn eenig ware vaderland het oog
gehad, de kans zoude (volgens een Spaansch-Joodschen Schrijver)
hun wel eens schoon gestaan hebben , om eene machtige omkeering
van zaken in Spanje te beproeven. Hoe dit zij, het lang gedreigde.
236 VERBANNING DER JODEN UIT SPANJE IN 1492.

lang voorbereide Besluit tot hunne algeheele uitdrijving werd einde

lijk ten jare 1492 uitgevaardigd. Het was even na de verovering
van het laatste Mohammedaansche koninkrijk in het Schiereiland!
van uit Granada, de hoofdstad der Mooren, ging het Edict uit dat
binnen een termijn van vier maanden (31 Maart tot 31 July) het
Spaansche grondgebied aan alle Joden van Godsdienst ten. eeuwigen
dage ontzeide. Goud noch zilver boven een zeer beperkte waarde zou
het hvin niet geoorloofd zijn uit te voeren ; alleenlijk mochten zy hunne
huizen en vaste goederen verkoopen, en daarvoor wisselbrieven me-
denemen op buitenlandsche gewesten. De maar van dit Besluit trof
de Joden als een donderslag, met eene verschrikking, die tot rade
loosheid eerlang overging, toen alle pogingen, aangewend om de
Koning en Koningin van hun besluit te doen terugkomen , schip
breuk leden op den tegenstand van TORQUEMADA. Door tusschenkomst
van Don ISAAC ABRABANEL hadden de Joden, onder andere aanbie
dingen , ontzachelijke sommen ter beschikking der Regering gesteld ,
mocht hun slechts het verblijf in Spanje, na meer dan veertien eeu
wen inwoning, niet ontzegd worden. ' Daar trad de onbarmhartige
Inquisiteur-Generaal tusschen beide met een kruisbeeld in de hand
en met de vraag aan het koninklijke echtpaar, voor hoe veel zilver-
lingen meer dan JUDAS zy hun Heiland aan de Joden gingen ver
koopen !
Zoo werd de onmenschelijke verordening even onmenschelijk en
zonder eenige verzachting ten uitvoer gebracht. De vergunning aan
de uitgedrevenen , hunne vaste goederen te mogen verkoopen, werd
in de werkelijkheid schier louter spot, daar by het prangen van den
nood en de kortheid van den termijn, volgens de uitdrukking van
een gelijktijdigen Schrijver, een huis voor een ezel, een wijngaard
voor een weinig laken of linnen werd gelaten. Onder deze en vele
andere mishandelingen , onder tallooze daarop gevolgde , daaraan ver
bondene ellenden, werden de ongelukkige ballingen met vrouwen en
kinderen op schepen overgevoerd , voor het meest naar de kusten
van Africa. Voor een aantal onder die jammerlijk verdrukte en ver
strooide menigte werd de benauwdheid van alle zijden zoo onuitstaan
baar, dat zy de lang bewaarde standvastigheid opgaven, en naar
Spanje terugkeerden om zich aan den dwangdoop te onderwerpen
en aan de vervolgingen der Inquisitie te wagen.

1 Zie deswege ABRABANEL zelven , aangehaald by NICOL. ANTONIO in voce.

 VERBANNING DER JODEN UIT SPANJE IN 1492. 237

Van daar dan voor een gedeelte hoogstwaarschijnlijk het groot

verschil van cijfers tusschen de gewone berekening van het aantal
Joden, dat in 1492 het Spaansche vaderland verliet, en de later
(vry onlangs) bekend gewordene officieële opgaven daaromtrent. Eene
statistiek der Spaansche koninkrijken , van regeringswege uitgegeven ,
geeft aan de geheele bevolking ten tijde van FERDINAND en ISABELLA
geen hooger cijfer dan dat van acht millioen, en bepaalt dat der
uitgedrevene Joden op zeven en twintig duizend1; terwijl • ABRABA-
NEI, van drie-, de gewone overlevering van niet minder dan acht
maal honderd duizend spreekt. Overdreven , en wel zeer hoog over
dreven, is buiten allen twijfel dit laatste getul. De zeven en twin
tig duizend der officieële opgaven moeten evenwel verstaan wor
den alleen van de Joden, die in 1492 dadelijk en werkelijk de
Spaansche koninkrijken verlaten hebben. Daaronder zijn dan niet be
grepen de wedergekeerden, van welke hier melding werd gemaakt,
en evenmin die talrijke scharen, welke van dat tijdstip af by voort
during en opvolging het land verlaten hebben, en, naar mate de
Inquisitie tegen de Conversos sterker woedde of waakte , zich van
tijd tot tijd gingen nederzetten in veiliger en herbergzamer oorden.
Naar de Nederlanden, als ons straks in byzonderheden blijken zal,
had sedert het laatst der zestiende en in den loop der geheele zeven
tiende eeuw deze verhuizing van vervolgden of bedreigden door de
Inquisitie van het Schiereiland voornamelijk plaats. Een Spaansch-
Joodsche Schrijver in de tweede helft der zeventiende eeuw te Am
sterdam gevestigd, Dr. OROBIO DE CASTRO — (op zijn persoon en
geschiedenis komen wy eerlang terug) — heeft op de volgende wijze
uit zijne eigene wetenschap en bevinding met betrekking tot even-
gemeldé byzonderheid geschreven: //Zeer vele Kanunniken, Inquisi
teurs, en Bisschoppen zijn van de Joden afkomstig: velen zijn Jo
den in hun hart, maar om die tijdelijke goederen veinzen zy dat
zy Christenen zijn, van welke eenigen een inkeer krijgen, en vluch
ten weg zoo zy best kunnen. In deze stad (Amsterdam) en in vele
andere landschappen hebben wy monniken, die de afgodery verwor
pen hebben: Augustijnen, Franciscanen, Jesuieten, Dominicanen. In
Spanje zijn Bisschoppen en aanzienlijke monniken, welker ouders,

1 Estatica de Espana por Mr. MOREAU DE JONNÈS , traducido por Don

PASCUAL DE MADOZ (Barcelona 1838), p. 40.
238 DE JODEN IK PORTUGAL.
broeders en zusters in deze en andere steden wonen, om het Jo
dendom te mogen behouden '."

Van de duizenden en tienduizenden der Joden, die ten jare 1492

de Spaansche koninkrijken, onder het gebied van FERDINAND en
ISABELLA behoorende , werkelijk verlaten moesten , begaven zich de
meest gegoeden en aanzienlijken onmiddelijk naar Portugal. Aldaar
regeerde destijds Koning JOHAN IL, die hen wel tegen betaling van
een zwaar hoofdgeld, voor het overige evenwel op zeer dragelijke
voorwaarden, in het eerst eene schuilplaats verleende. By menigten
alzoo vestigden zich de uitgewekenen in de Portugeesche grenssteden
Braganza, Miranda, Elvas en anderen. Te Porto werd aan dertig
familiën eene ruime verblijfplaats aangewezen, te weten de geheele
straat San Miguel, alwaar de Schrijver der Nomologia, IMMANUEL
ABOAB2 nog in zijne kindschheid de Synagoge gezien heeft, die de
Spaansche vluchtelingen in die stad bezaten.
Men zou te onrechte het zij het aantal 3 het zij de beteekenis der
Joden in Portugal in de eeuwen, die hunne verdrijving uit Spanje
voorafgaan, onbeduidend [schatten. Even als in de overige deelen
van het Spaansche Schiereiland is ook in Portugal de melding van
Joden en hunne betrekkingen in kronijken en historiën veelvuldig
en belangrijk. Castilië, vooral Andalusië en geheel het Zuiden van
Spanje, moeten altijd, het is zoo, als de vroegste bakermat der Jo
den in dat Gewest beschouwd worden ; doch in Portugal insgelijks
dagteekent het verblijf der Joden van overoude tijden, en hun in
vloed van de eerste tijden reeds der monarchy aldaar, d. i. van de
elfde eeuw. Onder D. ALFONSO II. , D. SANCHO II. , D. DINIZ (DIO
NYSIUS) in de dertiende eeuw, D. PEDRO L, D. FERNANDO en D.
JOAO I. , D. ALFONSO V. en , schoon niet zonder afwisseling , onder
D. JOAO II. en D. MANUEL in de veertiende en vijftiende eeuw
stonden de Joden doorgaans in hooge gunst. Aan ALFONSUS II. werd

1 Dr. OROBIO DE CASTRO, t. a. p. bl. 209.

1 Hy was een kleinzoon van den laatsten der zoogenaamde Gèonimvan
Castilië, R. ISAAC ABOAB, van wien bladz. 168 hierboven melding is ge
maakt.
* Zoo als bepaaldelijk JOST gedaan heeft in zijne Geschichte der Israëli-
ten, VII. 89, 90.
 DE JODEN IN PORTUGAL. 239

het zelfs door Paus GRKGORIUS II. (onder andere klachten tegen de
zen met den Stoel van Rome niet zeer bevrienden Vorst) verweten ,
dat de Joden in het begeven van openbare ampten aan de Christe
nen werden vóórgetrokken'. Wat hier van zij, men vindt ongetwij
feld de Joden in Portugal, onder de regering van dezen Vorst en
van meer dan éénen zijner opvolgers , in de hoogste staatsbedienin
gen geplaatst. Minister vun finantiën was onder Koning Dom DINIZ de
Rabbino-Mor JI:I>A. Van Koning Dom FERNANDO was een latere D.
JUDA Groot-Tresorier , D. DAVID een zeer bevoorrecht gunsteling.
Weinig (even als wy zulks ook in Castilië en Arragon gezien heb
ben) deden daartegen af enkele besluiten van Vorsten in tégenover-
gestelden zin, als wanneer b. v. Dom DUARTE (in de eerste helft
der vijftiende eeuw, waarschijnlijk op aandrang van Cortes of Gees
telijken) alle openbare ampten by Koning , Koningin , Infanten ,
Grooten en Prelaten den Joden ontzeide. Wy zagen reeds de byzon-
dere betrekking, die tot dit volk door zijne geboorte gehad heeft
Dom DUARTKS Vader , Koning JOHAK I. 2.
En niet slechts enkele Israëlitische mannen , maar het gansche lichaam
der natie heeft onder al die Koningen uitgebreide voorrechten ge
noten , haar verzekerd als eene op zich zelve staande , van de Chris
ten-ingezetenen geheel afgescheidene , en met dezen op nagenoeg ge
lijken voet behandelde bevolking. Dus, onder anderen, was in geen
gedeelte van het Schiereiland de waardigheid van Groot-Rabbijn
(Babbi-mör in Portugal) aanzienlijker en met meer zorgvuldigheid
door de wetten omschreven en gewaarborgd dan in dat koninkrijk * .
Dus, insgelijks, werd door Koning JOHAN I. een Pauselijke Bul van
CLEMENS VI., hernieuwd door BONIFACIUS IX. (a°. 1389), op voor
spraak van zijn hier reeds vermelden Hofarts *, bekrachtigd, ter
handhaving van der Joden meest volledige vrijheid in het houden
hunner feesten , het volbrengen hunner plechtigheden , en in het ge-

1 Men zie de over geheel het onderwerp belangrijke Verhandeling Sobre

os Judeos em Portugal van JOA.QUIM JOSÉ PERREIRA GOBDO in het Achtste
Deel der Sfemorias da Academia Seal das Sciencias de Lisboa (1823).
1 Bladz. 224 boven.
1 Bladz. 149 boven. Men zie een overzicht der Portugeesche wetten ,
volgens den Codex Alfonsinus , op dat punt in de aangehaalde Verhandeling
Sobre os Judeos em Portugal, C. IV—VIII.
' Bladz. 181 boven.
240 -DE JODEN IN PORTUGAL.

heel in het vasthouden aan hunne Godsdienst, tegen alle geweldadige

pogingen van onverstandige ijveraars '.
Het is misschien juist deze zoo veel grootere vrijheid en rust der
Joden boven den meermalen door schuddingen van onderscheidene
zijden gestoorden toestand in de naburige koninkrijken, die rede geeft
van de mindere bekendheid hunner lotgevallen en werkzaamheden
oudtijds in Portugal. Hoogst zeldzaam verneemt men vóór de dagen
der Koningen JOHAN II. en Dom MANUEL van eenige ernstige ver
volgingen of mishandelingen der Joden. Van tijd tot tijd alleen werd
ook hier door Geestelijkheid en Volksvertegenwoordiging aangedron
gen op het dragen der bekende onderscheidingsteekenen door Joden
en Mooren. Doch met hoe weinig wezenlijk gevolg op dergelijke vor
deringen door de Regering doorgaans acht werd geslagen, blijkt,
onder velen, uit de klachten der Cortes van Evora, ten jare 1481
by Koning ALFONSUS V. ingebracht , die in byzonderheden den hoogen
staat, door de Joden in Portugal destijds gevoerd, doen kennen:
als allerlei pracht en weelde in het gebruik van zijden stoffen voor
hunne kleeding, in dat van paarden, van wapenen, en wat des meer
zij 2. Op deze klachten volgde voor een oogenblik wederom een machte-
looze verbodswet.
Byna zonder eenige storing alzoo en met nog ruim zoo veel voor
spoed als onder het gebied der Saraceensche Vorsten maakten de
Joden in Portugal, tot op het laatst der vijftiende eeuw, veel werk
niet slechts van hunne eigene taal en Gewijde letteren , maar ook
van allerlei wetenschappen zoo in de bespiegeling als in de toepas
sing. Bepaaldelijk van Portugal, zoowel als in het algemeen van het
Spaansche Schiereiland , schreef een Portugeesch Geleerde in het laatst
der voorgaande eeuw, dat men aan de Joden de eerste kennisneming
van Wijsbegeerte, Geneeskunst, Plantenkennis, Sterrekunde en Cos-
mographie had te danken 3. Onder de werkzaamheden van Joodsche
zoowel als Arabische Geleerden , tijdens de regering van Koning ALFOK-
sus X. van Castilië, hebben ook uitvoerige beschouwingen van het

1 Verhandeling Sobre os Judeos. C. IX.

1 Men vergelijke de Verhandeling Sobre os Judeos em Portugal, C. IL
en DEPPING, Les Juifs au moyen dge, p 447.
1 ANTONIO BIBEIRO DOS SANTOS, da Litteratnra Sagrada dos Judeos
Portuguezes , in de Memorias da Academia Seal da Sciencias de Lisboa,
T. II. p. 236.
 DE JODEN I.N PORTUGAL. 241

Astrolabium behoord '. In Portugal, alwaar van dat werktuig later

een zoo veel meer praktisch en hoogst vruchtbaar gebruik is gemaakt
voor de Zeevaart, komt den Joden insgelijks een aanmerkelijk deel
toe in den lof, door die natie en hare Vorsten geoogst wegens hunne
zeereizen en ontdekkingen ter zee in den loop der gantsche vijftiende
eeuw. Reeds in de veertiende bevorderde ALFONSUS IV van Portu
gal (1325—1357), op het spoor zijns voorvaders in de vrouwelijke
lijn, ALFONSUS X. van Castilië, met grooten ijver de beoefening der
Sterrekunde, waarin ook hem Joodsche en Arabische Geleerden ten
dienst stonden. Doch het was voornamelijk eerst onder de regering
van Koning EDUARD (D. DUARTE), dat de toepassing der wetenschap
op de meevaart reuzenschreden deed door de bemoeijingen vooral van
's Konings broeder , den beroemden zeeman Prins HENDRIK. De Koning
zelve stelde in deze studiën groot belang. Aan zijn hof was deswege
in het byzonder gezien de Hebreeuwsche Astronoom ABRAHAM GUE-
DELHA , met den titel van 's Konings Cosmograaph , een man , die ,
by de beoefening der Astrologie van die dagen, zijne Sterrekunde
op meer vruchtbare wijze wist te paren met uitgebreide geographi-
sche kennissen, welke hy in het byzonder van de africaansche kust-
landen bezat. De meest bekwame raadgevers van Koning JOHAN II.
by die hoogstbelangrijke tochten ter zee en over land , die de latere
omzeiling van de Kaap de Goede Hoop hebben voorbereid, zijn ge
weest twee geleerde Bisschoppen (die van Viseu en die van Ceuta) ,
en drie Joodsche Geneesheeren , Mr. JOSÉ , Mr. RODRIGO en Mr. MOSÉS.
De vier eerstgemelden dezer mannen hebben gearbeid aan de kaarten,
medegenomen door de twee vermaarde Portugeesche reizigers naar
Abyssinië: PERO DE COVILHAO en ALFONSO DE PAVIA. Men heeft
het daarentegen den evengenoemden vier raadgevers des Konings ver
weten, dat op hun advies het aanbod van COLUMBUS werd verwor
pen, toen het grootsche denkbeeld, later ten voordeele van Spanje
uitgevoerd, in 1484 aan den Koning van Portugal te vergeefs werd
voorgesteld. Ter vergoeding van deze feil moge het strekken, zoo
daarentegen het eerste denkbeeld om ten Zuiden van Afrika den
doortocht naar Indië te beproeven geopperd is geworden , gelijk som
migen schrijven ï door de mededeelingen van twee Joden uit Portu-

1 Bladz. 154, boven. Verg. RODRIGUEZ DE CASTRO, SM. Espan. I,

116-160.
1 MALTE-BRUN, Précis de la GéograpMe Universelle) I. 238, '240, aan
16
242 DE JODEN IN PORTUGAL.

gal. Deze mannen zijn geweest R. ABRAHAM DE BEJA en JOSEPH DE

LAMEGO, door Koning JOHAN II. naar Ormuz en de Roode Zee op
ontdekkingen gezonden , waarvan wederom andere Schrijvers gewag
maken '. Het onderzoek van middelen ter bevordering der scheep
vaart niet, als vroeger, alleen langs de kusten, maar in volle zee,
werd onder de regering van dienzelfden Vorst opgedragen, nevens
den in Portugal overgekomenen Ridder MARTIN BEHAIM uit Neuren
berg, ook nog aan de twee reeds genoemde Joodsche Meesters RO-
DRIGO en JOSÉ.
Algemeen bekend zijn de belangstelling en verdiensten van JOHANS
opvolger op den Portugeesehen troon, Dom MANUEL, bijgenaamd de
Gelukkige, met betrekking tot Sterrekunde en zeevaart ï. Onder
zijne regering (a°. 1497) volbracht VASCO DA GAMA den nieuwen
weg naar Indië, die een nieuw tijdvak opende in de geschiedenis
van wereld en handel. By dezen Vorst, die in datzelfde jaar, zeer
tegen zijne gezindheden aan, den Joden het land ontzeide, op de
wijze die ons straks blijken gaat , waren zy én vóór dien tijd , schoon
ongedoopten, én na dien tijd als dusgenaamde nieuwe Christe-
ten gezien en bevoorrecht. Ook nog andere Joodsche Sterrekundigen
uit Castilië, behalve R. ABRAHAM ZACUTO, van wien reeds melding
is gemaakt 3 , werden door hem vriendelijk opgenomen en tot Leer
aren in het vak, dat hem zoo zeer ter harte ging, in Portugal aan
gesteld.
Wat aangaat, verder, de studie van hunne eigene Godgeleerdheid
en de beoefening van Hebreeuwsche taal en poëzy , zoo hebben de
Joden van dat gedeelte des Schiereilands zeker wel niet een gelijk
aantal van algemeen vermaarde namen opgeleverd als wy, by name,
van Castilië en Andalusië zagen. Althands Hebreeuwsche Dichters
van naam heeft Portugal in diezelfde eeuwen weinig opgeleverd. Toch
heeft het ook dat land aan geene Godgeleerde Scholen van groote
beteekenis in het Israël der verstrooijing ontbroken. De Rabbijnsche

gehaald door Mr. H. i. KOENEN, Geschiedenis der Joden in Nederland, hl.

273.
1 Men zie ANTONIO BIBEIRO DOS SANTOS iu zijne Verhandeling orer
eenige voorname Portuyeesche of in Portugal gevestigde Wislciinstenaars,
in de meermalen aangehaalde Hfemorias, T. II. p. '225. Verg. OSORIO,
Pïda d'Elrey D. Manoal, p. 48, en DE BARREOS, Hist. Univ. Jud. p. 7.
' Dom MANUEL koos tot zijn personeel devies een hemelsfeer.
3 Bladz. 184 boven.
 DON ISAAG ABRABANEL. 243

Academie te Lissabon bekleedde reeds vroeg een aanzienlijken rang

onder de menigte der Joodsche inrichtingen, van de groote moeder-
school te Cordua afkomstig. Merkelijken aanwas ontfing zy telkens
door de overkomst van vele vluchtelingen , die door gedeeltelijke ver
volgingen reeds vóór de beslissende uitdrijving in 1492 zich genood
zaakt hadden gezien Castilië en Arragon van tijd tot tijd te verlaten.
Gedurende het vijfjarig tijdvak tusschen het verbannings-edict door
FERDINAND en ISABELLA in Spanje en dat van Koning MANUEL in
Portugal , was Lissabon alleen het middelpunt geworden der Spaansch-
Joodsche geleerdheid en beschaving.
Het verdient opmerking dat de Joodsche Geleerden, die Portugal
vooral in de veertiende en vijftiende eeuw heeft opgeleverd, binnen
den omtrek, om dus te zeggen, van eenige weinige familiën gevon
den worden. Zulk een geslacht van Godgeleerden, het zij Cabbalis-
ten of zuivere Rabbanisten, Schrijvers zoo in het Hebreeuwsch als
in het Arabisch, was onder anderen dat der SCHEM TOBS, dat der
JACHIAS, dat der ABRABANELS. De beide laatstgemelden beroemden
zich by uitnemendheid op een lange reeks van geleerde en aanzien
lijke voorvaders en bepaaldelijk op hunne afstamming uit Davidisch
bloed. De talrijke JACHIAS, die zich in het vak van Joodsche God
geleerdheid en taalkennis , van geneeskunst en poëzy , zoowel in Portu
gal als, na der Joden verbanning van daar, te Constantinopel en
elders onderscheiden hebben, vindt men overal met lof vermeld '.
Om den roem van het geslacht der ABRABANELS onder de Sephardim
te vestigen, zou het reeds genoeg hebben aan den onder Christen
en Joodsche Geleerden evenzeer bekenden en vermaarden R. DON
ISAAC ABRABANEL.

Geboren te Lissabon in het jaar 1437 uit eenen in vroegere eeuwen

derwaart van Sevilla overgeplanten stam, heeft deze Geleerde zich
evenzeer aan het hof van Koning ALFONSUS V. door staatkundige en
finantiëele bekwaamheden onderscheiden , als hy vooral later zich een
naam gemaakt heeft door zijne groote Schriftgeleerdheid en scherp
zinnige Uitlegkunde. By JOHAN II. , zoon en opvolger van den even-

1 Onder anderen by WOLF , RODRIGUEZDE CASTRO.DE ROSSI , BARBOSARO ,

in hunne verschillende Sibliotheca's , ANTONIO BIBE1RO DOS SANTOS in de
da Academia de Lisboa , II. 280 en volg.
15*
244 DON ISAAC ABRABANEL.

gemelden Koning ALFONSUS, ten onrechte volgens zijne betuiging

verdacht geworden van medeplichtigheid aan de zamenzweering van
den Hertog van Braganza, zag hy zich (a° 1482) om zijns levens
wille genoodzaakt Portugal in allerijl te verlaten. Hy werd daarop
in Castilië niet slechts van de Joden en hunne Geleerden met opene
armen ontfangen, maar ook aan het hof van FERDINAND en ISABELLA
in Staatszaken gebruikt, terwijl hy met een anderen Hebreër, den
ons reeds bekend geworden Don ABRAHAM SENIOR ' , de koninklijke
geldmiddelen bestierde. Doch ook hy moest in de groote verdrukking
deelen, die de Joden, tien jaren na zijne overkomst in Spanje, trof.
Men zegt, dat het Don ISAAC ABRABANEL was, door wien aan de
Catholieke Koning en Koningin het aanbod gedaan werd,
dat TORQUEMADA met een zoo drieste machtspreuk heeft weten te
ontzenuwen 2. Natuurlijk deelde diensvolgens ABRABANEL in het lot
zijner geloofsgenooten en moest hy thands Castilië om de Godsdienst,
gelijk vroeger Portugal om staatkundige redenen, verlaten. Naar
laatstgemeld Rijk dan nu de wijk niet kunnende nemen , begaf hy
zich naar een ander oord, alwaar velen der verbannene Joden reeds
destijds een schuilplaats hadden gevonden, en hunne natie sedert
eeuwen bekend was en geduld werd : het koninkrijk van Napels.
Aldaar wist hy zich wederom ten hove aangenaam te maken , en
diende hy met getrouwheid de Koningen FERDINAND I. en diens zoon
ALFONSUS II. tot op den inval in de Napelsche Staten door Koning
KAREL VIII van Frankrijk. Ook in dezen rampspoed deelde ABRABANEL ;
hy volgde ALFONSUS naar Sicilië , begaf zich van daar , deze Vorst
gestorven zijnde, naar Corsica, en eindigde (a° 1508) zijn een en
zeventigjarig leven te Venetië, na van wege deze Bepubliek nog ge
machtigd te zijn geworden tot het vereffenen van zekere geschillen
met de kroon van Portugal. Hy werd , met vele eerbewijzingen , onder
de zijnen begraven te Padua. Zijne talrijke Godgeleerde Schriften,
door de Joden hoog geroemd, en ook door Christen uitleggers veelal
met lof van geleerdheid en scherpzinnigheid gebruikt , zijn voor het
meest de vrucht dier tijden van ambteloosheid , welke hem of de
algemeene óf zijne persoonlijke ongelukken verschaften. Zijn zeer
eerzuchtig en hoog gevoelend gemoed deed hem overigens even zoo
veel prijs stellen op wereldlijke bemoeienissen en bedieningen, als

1 Bladz. 223 boven.

' Bladz. 236 boven.
 DE JODEN EN KONING JOHAN II. 245

zijn diep ingekankerde haat tegen de vervolgers zijner natie, en

maar al te zeer tevens tegen het Christendom zelf, zich gaarne lucht
gaf in zijne werkzaamheden als Joodsch Godgeleerde en Rabbijn. Die
werkzaamheden zijn even uitgebreid als in hare vruchten beduidend
geweest. Men heeft van hem doorwrochte Commentariën op een groot
gedeelte van het Oude Testament , vooral op MOSES en de Propheten ;
voorts Verhandelingen over de artikelen van het Joodsch Geloof
(R, o s c h Emunah), over de nog onvervulde prophecyen aangaande
Israëls herstel en heerlijkheid (Maschmiah Jeschuah) en vele
anderen. Een kronijk , waarin hy al de verdrukkingen en ellenden
van Gods oude volk sints de oudste tijden had te boek gesteld, is
verloren gegaan.
Alles te zamen genomen schijnt men ABRABANEL eerder onder de
schitterendste vernuften, dan wel onder de eerbiedwaardigste ka
rakters te mogen tellen , die de geschiedenis van Israëls verstrooijing
oplevert '. Zijne zonen deelden allen in zijne tegenspoeden en om
zwervingen , maar ook in zijne begaafdheden ; althands , wat het
laatste betreft, zijn oudste zoon Don JEHUDA , algemeener bekend onder
den naam van LEO HEBRAEUS, en schrijver (in het Italiaansch) van
een sedert in onderscheidene talen overgezet wijsgeerig Vertoog over
de Liefde. Een ander , Don SAHUEL , wordt door sommigen gezegd
tot het Christendom te zijn overgegaan 2. Afstammelingen van dat
geslacht hebben nog langen tijd bestaan in de Portugeesche Syna
gogen van Amsterdam, van Hamburg en van Londen.

Wy keeren terug tot den algemeenen loop van der Joden lotge
vallen in Portugal. Koning JOHAN II. , in 1492 een zeker aantal der
uit Spanje verdrevenen in zijne Staten opgenomen hebbende, begon
reeds in 1493 meer of min in de voetstappen te wandelen der Ca-
tholieke Koning en Koningin. Al wat nu boven het bepaalde

1 By het beoordeelen van ABRABANELS schriften mag de onderscheiding

wel in acht genomen worden, zoo juist gemaakt door CONSTANTIJN I.'KM-
PEREUH: »Ex Abrabanele plura quani ex omnibus Hebraeorum doctoribus
addisci potest, quippe, si quid in sacris litteris obscurius sit, feliciter
(nisi contra veritatem Christianam cum suis obnititur)
enarante." Don NICOLAS ANTONIO zegt van hem: »Si natura eum expen-
das, ingeniosissimus ; si a studiis, doctissimus; si ab industrie, totus labor."
1 Memorias da Aeademia de Lisboa, II. 399, 400.
246 DE JODEN EN KONING MANUEL.

aantal familiën met welke het verdrag gemaakt was over de grenzen
kwam, werd gegrepen en ter slaverny gedoemd; onnoozele kinderen
van de harten hunner ouders, van de borsten der moeders weggerukt
en naar de nieuw ontdekte eilanden van St. Thomas en anderen
gevoerd. Aan deze schreeuwende mishandelingen stelde wederom de
zwakke gezondheid des Konings en andere nevenomstandigheden
eenigermate perk en paal '. Zy hielden ten eenenmale op, als (a°
1495) Dom MANUEL, JOHANS neef en schoonbroeder , by ontstentenis
van erfgenamen in de rechte lijn, zijn opvolger op den troon van
Portugal werd. Deze Vorst begon zijne regering met de edelmoe
digste besluiten ten opzichte der Joodsche vluchtelingen , en nog lang
is , niettegenstaande de vervolging straks ook van hem ondervonden ,
zijne nagedachtenis onder de Joden uit Portugal in groote achting
geweest, blijkens den naam van El Rey Judeo (de Joodsche
Koning), die hem in sommige familieoverleveringen gegeven wordt.

Hetgeen in 1497 de maatregelen van Koning MANUEL ten eenen

male van richting deed omslaan, waren redenen van louter wereld-
schen aart. Het was zijne opgevatte liefde (niet geheel zonder in-
mengsel van staatzucht misschien!) voor de Infante ISABELLA, doch
ter van FERDINAND en ISABELLA , en op dat tijdstip Weduw van Don
ALFONSO, den vroeg gestorven eenig wettigen zoon van zijnen voor
ganger JOHAN. Twee voorwaarden werden hem van wege de Catho-
lieke Koningen gesteld , waarop ook vooral de Infante aandrong ,
eer de toestemming tot het huwelijk in aanmerking konde komen :
het bondgenootschap met Spanje tegen Frankrijk, en de uitdrijving
der Joden uit Portugal op denzelfden voet als die had plaats gehad
uit Spanje. Koning MANUEL , in de hevigheid van zijnen hartstocht ,
nam de beide voorwaarden aan. Zoo werd dan ook in Portugal (tegen
den raad van 's Konings meest verlichte Staatsdienaars) aan geheel
het volk der Joden de keus gegeven tusschen den gedwongen doop
en eene eeuwige verbanning. De gevolgen waren even dezelfde als

1 De Portugeesche Geschiedschrijvers verschillen voornamelijk hierin van

de Joodsche, by name van USQUE, t. a. p. bl. 193 en volg., dat eerstge-
melden de schuld der mishandelingen alleen op rekening van eenige
onderhoorigen , niet vau den Koning zelven stellen. Ook is er verschil tus
schen de berichten met betrekking tot de voorwaarden van tijdsbepaling,
waarop de Koning den Joden den ingang iu zijn Rijk verleend had.
 DE JODEN EN KONING MANIIEL. 247

in Spanje. De menigte der dus beklemde Israëlitische bevolking deelde

zich in tweeën. Sommigen verlieten met hunne geslachten den hun
ook daar ontzegden grond voor altoos. Anderen, in geen minder
groot aantal, omhelsden in schijn of uit dwang de Catholieke Gods
dienst. Onder deze laatsten behoorde ook de menigte der kinderen
beneden de veertien jaren , die aan hunne ouders ontnomen werden ,
niet evenwel, als onder JOHAN II., om ze naar verre eilanden te
zenden , maar om ze aan ingezetenen van onderscheidenen stand en
rang toe te betrouwen ter opvoeding in het Christelijk geloof. In
dit opzicht intusschen maakten de maatregelen van Koning MANUEL
den nieuwen Christenen het bewaren van hunne aloude Godsdienst
zoo veel gemakkelijker , dat zijne regering zich verbond geene In
quisitie binnen de eerste twintig jaren te zullen invoeren , een termijn
die later door Dom MANUELS zoon en opvolger JOHAN III. met nog
een tweede twintigtal jaren verlengd werd. Ook strekte zich in het
eerst de gestrengheid der Regering tegen de Joden niet dan in zeer
geringe mate tot de Indische coloniën uit. In Portugal zelve beschermde
Koning MANUEL de nieuwe Christenen op allerlei wijs. Tot alle ampten
en bedieningen liet hy hen gaarne toe, zoo in zijn hof als in den
Staat. Een oproer (a° 1506) tegen hen verwekt onder het gemeen
te Lissabon deed hy de belhamels met afschrikkende stran'en boeten.
Eindelijk begon men te Rome en onder de vrienden van den Spaan-
schen geloofsdwang ernstig beducht te worden. Ten j are 1536 werd
alzoo ook in Portugal de Inquisitie ingevoerd die , sedert , even als
in de naburige Rijken , zoo in de eoloniën , by name te Goa , als in
het moederland ontzettende verwoestingen aanrichtte. Machteloos in
tusschen bleef ook op geheel het Portugeesche grondgebied zoowel de
Inquisitie als de scherpe onderscheiding die zy zocht te handhaven
tusschen oude en nieuwe Christenen, om te beletten dat een
overgroot aantal dier nieuwe Christenen geheime Joden bleven en zich
als zoodanig voortplantten. Zy waren veeleer aldaar als eene Jood-
sche bevolking bekend en schier erkend, in het gezicht der In
quisitie, die hen eigenlijk, om het dus te noemen, niet dan by vla
gen ontrustte. In den strijd over de Portugeesche troonsopvolging
na den dood van den Cardinaal-Koning Dom HENRIQUE (a° 1580),
vormden zy tegenover PHILIPS II van Spanje eenen tijd lang een in
vloedrijke party ten gunste van Dom ANTONIO , den Prior van DO
cfiATO , natuurlijken zoon van den Infant Dom LUIZ uit eene .lood-
sche moeder. K.ort na de vrijwording van Portugal in 1660 onder
248 DE JOI)E.\ EN KONING MANUEL.

het (hun destijds minder gunstige) huis van Braganza werden zy

integendeel Spaanschgezind bevonden, en is een hunner, met name
BAÉZA, wegens eene zamenzweering in dien zin ter dood gebracht.
De onderscheiding tusschen oude en nieuwe Christenen, op wier
opheffing sedert lang door staatslieden als D. LUIZ DA CUNHA en
anderen was aangedrongen, werd van regeringswege eerst afgeschaft
in de tweede helft der achttiende eeuw door den Markies DE POM-
BAL, volgens sommigen zelf van Joodsche afkomst. Nog in diezelfde
eeuw plach de Gezant van Engeland aan het Portugeesche hof, Lord
GALLOWAY, geheel het volk van dat land te verdeelen in verwach
ters (naar een oude volksoverlevering) van Koning SEBASÏIAAN ',
of, overeenkomstig het Joodsch geloof, van den Messias. Volgens
een Engelschen reiziger van naam is de echte Israëlitische physio-
nomie erkenbaar in half de bevolking, welke men in die gewesten
ontmoet !.
Maar van de zijde der mishandelde en uitgebannene Joden was
de opmerking voor het minst ontzachlijk 3 , hoe nog binnen de ne
gentig jaren de geheele jonge adel van Portugal , met zijnen Koning
SEBASTIAAN aan het hoofd, op diezelfde Africaansche kust verslagen
en gevangen genomen werd , werwaart een eeuw vroeger de verdrukte
Joden op eene zoo barbaarsche wijze waren gedreven geworden ; en
hoe het meermalen den aldaar gevangenen Portugeezen een troost
was, in handen te geraken van Israëlieten, de eenigen van wien
hun in het ongeluk barmhartigheid te beurt viel. Doch ook aan FER-
DINAND en ISABELLA bracht de mishandeling van het oude Godsvolk
geen zegen. Kort na de onmenschelijke verbanning zagen zy hun veel-
belovenden zoon en reeds bezworen opvolger Don JUAN door den
dood aan hunne glansrijkste verwachtingen ontvallen. * Insgelijks was
de zoon , uit Koning MANUELS veelbegeerden echt met de Infante
ISABELLA geboren, naauwlijks als toekomstig Vorst van al de Spaan-
sche koninkrijken bezworen, of ook hy werd door den dood wegge
nomen. Van hunne dochter , Prinses JOHANNA , gehuwd met PHILIPS

1 Koning SEBASTIAAN, ten jare 1578 in den noodlottigen krijgstocht te

gen de Mooren in Africa met den bloem zijns adels gebleven , wordt sints
dien tijd nog altijd in de volks-soye als in leven zijnde beschouwd, en da
gelijks terug verwacht.
1 SOUTHEY, t. a. p. II. 117.
* &BOAB, ffomologia, II. 27.
' Zie FERRARAS VII. p. 563 ad. 1481.
 DER JODEN VERSTROOI.IING UIT SPANJE EN PORTUGAL. 249

den Schoone van Oostenrijk , zagen FERDINAND en ISABELLA niets

anders dan verdrietelijkheden, en teloorstellingen , en — den toe-
komstigen overgang op eene vreemde dynastie , der glansrijke scep
ters van dat Castilië en Arragon , waarvan met de Catholieke
Koning en Koningin, voor zoo veel de troonsopvolging betreft,
de stam is uitgestorven.

Een Joodsch Geschiedschrijver onzer eeuw, niet uit de S e p h ar-

dim afkomstig, heeft van deze uitdrijving zijner geloofsbroeders uit
het Spaansche Schiereiland getuigd, dat //onder de tallooze verban
ningen die over Israëls hoofd gegaan zijn sedert dat zijne kroon ge
vallen is , geen andere zoo ontzettend , zoo noodlottig is geweest als
deze '." De verspreiding, door dezen nieuwen in zijne soort voor-
beeldeloozen ramp te weeg gebracht , was in zoover zelfs nog merk
waardiger dan de verstrooijing, op den val van Jerusalem zelven
gevolgd , als die latere , van Spanje uitgegaan , zich letterlijk en on-
middelijk tot in de vier deelen des aardrijks uitbreidde. Op Ameri-
caas pas ontdekten bodem stonden reeds spoedig na de edicten van
1492 en 1497 nieuwe Christenen, het zij in de Spaansche co-
loniën, het zij in het door Portugal aan zich getrokkene Brasilië,
alwaar wy een tijd lang onder Protestantsche Nederlandsche rege
ring de uitgedrevenen uit laatstgenoemd koninkrijk veilig, bloeiend
en werkzaam zullen zien. In Africa, Asië, in Europeesch zoowel
als Asiatisch Turkije, vond men van nu aan talrijke Spaansch-Jood-
sche familiën , en geheele van alle overigen streng onderscheidene
Synagogen verbreid. Het kenmerk is in alle die gewesten tot op
den huidigen dag het gebruik , bepaaldelijk , der Spaansche (hier en
daar ook der Portugeesche) taal, deels nevens, deels boven het
Hebreeuwsch in de aangelegenheden van het dagelijksch en kerke
lijk leven. Portugeesche zoowel als Spaansche taal en herinneringen
kenmerken in het Christelijke, deels Catholieke, deels Protestant
sche Europa de geslachten, uit het Schiereiland sints het laatst
der vijftiende en vooral in den loop der zestiende eeuw afkomstig.
Wy laten hier een vluchtigen blik gaan over de gewesten , waarin
hunne vestiging de meeste beteekenis had, om dien ten slotte meer

1 LOWJSOHN, Vorlesnngen über die neiiere Geschichte der Jnden (Wien

1820), S. 11.
250 JODEN UIT SPANJE IN DE

bepaaldelijk te laten rusten op dat land, alwaar zy verre het be

langrijkste was en een soort van middelpunt op nieuw van Judaas
verstrooielingen werd : de Vereenigde Nederlanden.

Van overoude tijden was Africa een werelddeel voor Israël belang
rijk, en door zijne verstrooiden op onderscheidene punten bevolkt.
Egypte, het land zijner vroegste volksgeschiedenis, onderscheidde
zich even als in de dagen der Grieksche en Bomeinsche wereldheer-
schappy, zoo ook later onder die van den Islam, door het groote aantal
steeds zijner Joodsche bewoners. Sedert de tijden van MAIMONIDES
bleef zoowel Caïro als Damiate en andere Egyptische steden ook
roem dragen op beduidende Talmudische geleerdheid en Rabbijnsche
kweekscholen. Naar die gewesten dan , werwaarts in die eeuwen
Joden van onderscheidene plaatsen in bedevaart plachten op te
gaan om de Synagoge te bezoeken, waar MOSES de groote Wetgever
gezegd werd geboren te zijn (!) , zullen zich waarschijnlijk ook wel
vluchtelingen uit het Spaansche Schiereiland begeven hebben. Even-
w.el zijn het niet zoozeer de Oostelijke deelen van Africa, als wel de
Westelijke, bepaaldelijk de dusgenaamde Barbarijsche Staten, alwaar
de Spaansch-Joodsche uitgewekenen zich eigenlijk als afzonderlijke
Gemeenten hebben neergezet en voortgeplant. De betrekking tusschen
de Joden oorspronkelijk in Noord-Africa gevestigd en die van het
Spaansche Schiereiland was reeds eeuwen lang vóór de dagen van
FERDINAND en isABELLA veelsoortig en levendig. Thands, nu de bo
dem aan deze zijde van de straat van Gibraltar aan den Israëliet
van Godsdienst ontzegd werd, was niets natuurlijker dan hunne
nederzetting in grooten getale aan gene zijde dier van ouds beroemde
wateren. Te Tripoli, Tunis, Algiers, Mequinez, Oran, Fez en ge
heel het Marokkaansche keizerrijk vonden zy, by tien duizenden,
geloofs- en stamgenooten , die aldaar niet slechts talrijke, maar ook
tot zekere hoogte door geleerdheid aanzienlijke Synagogen vormden.
Toch bleef ook in die Gewesten de nieuwe uit Spanje afkomstige
bevolking een tot op dezen dag, zoowel van de Barbarijsche als
van de zoogenaamde Frankische (algemeen-Europeesche) Joden, afge
zonderd bestaan behouden. Doch hun toestand was hier op verre n»
zoo glansrijk niet, als in het Spaansche vaderland of in de meeste
hunner Europeesche vrijplaatsen. Wel hebben zy van wege Keizers,
Deys en Beys, vrijheid van Godsdienst en bescherming voor het meest
 BARBARIJSCHE STATEN. 251

genoten ; doch zy stonden tevens in die landen steeds bloot zoowel

aan de geweldige geldafpersingen dezer Vorsten zelve, als aan de
mishandelingen van het dweepzieke volk. Ook zijn zy met strengheid
gehouden aan den zwarten tulband en het verschil in schoeisel, die
hen van de Mohammedaansche ingezetenen altijd moesten onderschei
den. Van daar over het geheel by deze Barbarijsche afdeding van
uit Spanje afkomstige Joden alles op een veel lagere schaal zoo ten
aanzien van wetenschaplijke ontwikkeling als maatschaplijke toestan
den. Toch ontbreekt het ook in deze Gewesten niet aan Spaansche
Israëlieten , die door de Vorsten tot belangrijke zendingen en betrek
kingen , boven hunne Mohammedaansche onderdanen , geroepen wer
den. Dus werd omstreeks de uiteinden der zestiende eeuw Don SA-
MUEL PALACHE als Agent des Keizers van Fez en Marocco ' naar
den Haag gezonden, alwaar hy ten j are 1616 overleed, en zijn lijk
een eind wegs begeleid werd door den Stadhouder Prins MAURITS,
de Staten-Generaal en den Raad van State. Tot het sluiten van een
verbond met de Nederlandsche Republiek werd omstreeks het jaar
1684 insgelijks van wege een Marokkaanschen Vorst, MULEY is-
MAEL, een Spaansche Israëliet gezonden, met name Don JOSEPH DE
TOLEDO (of TOLEDANO), aan wien diezelfde Vorst groote verplichtin
gen gezegd wordt te hebben gehad ter zake der opvolging aan zijnen
broeder MULEY MAHOMET. Onder beide deze Marokkaansche Keizers
genoten de Joden vele voorrechten en hunne Synagogen grooten voor
spoed. Ook vindt men destijds in deze Gewesten wederom een Vorst
der Joden of der gevangenschap, uit hun midden aangesteld.
Het bestuur der geldmiddelen, de onderhandelingen met Europeesche
Mogendheden, zijn van dien tijd af voornamelijk aan Joden toebe-
trouwd geweest. Nog ten jare 1775 vestigde hier te lande, by gelegen
heid van een dergelijk Marokkaansch gezantschap in Nederland en
Engeland, de voor weinige jaren te Amsterdam overleden Heer
MASAHOD DE LA MAR zijn woonplaats en geslacht2. Te Oran, ten
jare 1509 onder het Begentschap van den Cardinaal XIMENES door
de Spanjaarden veroverd, is nog langen tijd aan de Joodsche bevol
king, aldaar uit Spanje afkomstig, het onbelemmerd verblijf vergund

1 Koning van Barbarijen wordt hy genoemd in de Aanteekeningen

der Staten-Generaal va» 6 February 1616, waar de begraving van den
Agent vermeld is.
1 KOENEN, t. a. p. bl. 216.
 JODEN UIT SPANJE IN TURKIJE.

geweest. Zy heeft zich in die stad, even als overal elders by uitne
mendheid getrouw aan hare Overheid betoond, en zich door allerlei
belangrijke diensten achting en roem verworven. Onder de Israëlie
ten, die niet alleen met hun vermogen, maar in eigen persoon den
Koning van Spanje in den kamp tegen den alouden vijand op Afri-
caanschen bodem bygestaan hebben, vermeldt de geschiedenis vooral
de dappere, uit Arragon afkomstige, geslachten van CANSINO en SA.-
PORTAS. Toch is later (ten j are 1669) door den Spaanschen Gouver
neur, den Markies DE LOS VELEZ, het verblijf te Oran aan de Jo
den ontzegd geworden, en hebben zy zich van daar naar onderschei
dene zeehavens van Italië moeten begeven. Doch aan de SAPOBTAS
werd door den Gouverneur een open brief by die gelegenheid ver
leend, inhoudende erkenning van de diensten door hun geslacht be
wezen, en de merkwaardige verklaring, dat de uitdrijving hen om
geene andere reden trof dan de onmogelijkheid die er voor zijne
Catholieke Majesteit bestond om Joden in zijne Staten te dulden '.

Even als in Africa, zoo hebben de uit het Spaansche. Schiereiland

verdrevene Joden zich op het grondgebied van den Islam ook in
Europa en in Asië wijd en zijd verspreid ; — als Synagogen in
ongemeene mate van aantal en voorspoed zich vooral gevestigd en
uitgebreid in het Turksche Rijk. Van de Joden in dat aloude By-
zantijnsche Rijk maakt de geschiedenis der middeleeuwen uiterst
weinig melding. Toch bleek het spoedig na de inneming van Con-
stantinopel door de Turksche wapenen ten jare 1453, dat over geheel
de uitgestrektheid van dit gebied, maar vooral in de evengenoemde
hoofdstad, een krachtige kern van Joodsche bevolking en geleerdheid
door alle die eeuwen heen bewaard was gebleven 2. De talrijke uit
gewekenen van 1492 en 1497 brachten niet slechts, maar von
den ook alreeds in het Turksche Rijk menigten van sints laug ge
vestigde Synagogen en beduidende Meesters in Israël, door welke
het Rabbinismus op een niet veel lager schaal dan zelfs in het Spanje
der middeleeuwen nog langen tijd behouden werd. Nevens Constan-
tinopel waren Jerusalem en Tiberias , Damascüs , Aleppo , Nicopolis ,
Salonichi (het oude Macedonische Thessalonica) , de voornaapiste ste-

DE BARRIOS, t. a. p. p. 13—18.
JOST, VIII. 50 en volg.
 JODEN UIT SPANJE IN TURKIJE. 253

den van de Levant, en anderen, middelpunten van Joodsche ge

leerdheid en maatschaplijken bloei. Aan alle die oorden was de
Joodsche bevolking in machtige evenredigheden toegenomen door de
toegestroomde menigten uit de verschillende deelen van het Spaansche
Schiereiland, wier Synagogen niet alleen tot op den huidigen dag
zich van alle andere het zij inlandsche , het zij lialiaansche , Duitsche
en anderen door hare eigene liturgie , taal , gebruiken en herinneringen
onderscheiden blijven , maar ook nog langen tijd , by wege van on
derverdeeling , zich noemden naar de verschillende Spaansche en
Portugeesche provintiën, ja steden zelfs, waarvan zy afkomstig waren.
Dus had men op Turksch grondgebied in de zestiende eeuw Syna
gogen , genaamd van Arragon , van Toledo , van Lorca , van Lisbon ,
van Evora, enz.
Een der aanmerkelijkste weldaden, welke de nederzetting van
zoo vele duizenden dier Spaansche vluchtelingen met hunne vermaarde
Geleerden, aan de Joodsche Gemeenten in Turkije aanbracht, was
de vestiging hunner Hebreeuwsche drukpersen uit Italië, waar wy
die straks in volle en krachtige werking zullen zien. Te Constanti-
nopel en te Salonichi werden dien ten gevolge, even als in de on
derscheidene Italiaansche steden , de Schriften des Ouden Testaments
in het Hebreeuwsch en in het Spaansch gedrukt en rijkelijk verspreid,
nevens eene menigte andere tot hiertoe slechts in handschrift be
waarde werken van Joodsche Uitleggers en Geleerden.
Maatschappelijk en burgerlijk is de toestand der Joden in het
Turksche Rijk schier even gunstig geweest gedurende een reeks van
geslachten. Uitgenomen de vooroordeelen van het volk tegen Israëls na
komelingen over geheel de wereld, en eenige knevelarijen van tijd tot
tijd , waartegen in het Oosten schier niemand gewaarborgd is , was de
Turksche regering over het geheel eerder gunstig en tot op zekere
hoogte vrijzinnig jegens hen. Ten aanzien van handel , nijverheid ,
akkerbouw en grondbezit genoten zy groote vrijheid, althands in de
hoofdstad, tot in onze eeuw. Geldbestier, voorts, werd veelal van
de groote Rijksbeampten en den Sultan zelve in hunne handen ge
geven; Geneesheeren doorgaans uit hun midden met byzondere voor
rechten ten hove aangesteld. In diplomatieke betrekkingen zijn ook
door de Ottomansche Porte meermalen Joden gebruikt. Den hoogsten
trap van aanzien en invloed bereikten zy aldaar in de tweede helft
der zestiende eeuw , toen hun stam- en geloofsgenoot MIQUEZ by Sultan
SELIM H. een beslissenden invloed genoot. Don JOSEPH MIQUEZ, by
254 JODEN UIT SPANJE IN ITALIË.

de Catholieke Schrijvers even zeer verguisd als by Protestantsche en

Israëlitische in bescherming genomen ' , was een om der Godsdienst
wille uitgeweken Spanjaart, die een tijd lang te Antwerpen geves
tigd, aldaar by de Landvoogdes der Nederlanden pogingen had aan
gewend om voor zijne natie het vrije verblijf in die Gewesten te
verkrijgen, doch daarin door den onbuigzamen afkeer van den Ko
ning haren broeder (PHILIPS II.) zich bitter had te loor gesteld
gezien. Later had hy met den Senaat van Venetië een koop trachten
te sluiten, waarby een Joodsche colonie in het bezit zoude zijn ge
komen van een der eilanden, aan het Gemeenebest behoorende. Ook
dit ontwerp mislukt ziende had hy zich begeven naar Constantinopel ,
en aldaar, zoo het schijnt, door zijne ondernemingszucht en begaafd-
heden zich zoo aangenaam gemaakt by den Sultan, dat hem die
Vorst het stadhouderschap over twaalf eilanden in den Archipel op
droeg; van waar deze Don JOSEPH by de Joden den toenaam draagt
van EL NASSI. Ten jare 1566 ontfing de Hervormde Kerkeraad te
Antwerpen van hem een brief, waarin hy de Protestanten opwekte
goeden moed te houden, alzoo Sultan SELIM tegen de Spaansche
monarchy voornemens koesterde, die Koning PHILIPS de handen zoo
vol werks stonden te geven , dat hy aan de Nederlanden niet meer
zou kunnen denken. Zijn schrijven, hetwelk voor dat oogenblik ver
haald wordt de Antwerpsche Hervormden zeer te hebben bemoedigd ,
had intusschen geene verdere gevolgen.

Even als in Turkije, zoo scheen een oogenblik ook in Italië de

overkomst der Israëlitische vluchtelingen uit het Spaansche Schiereiland
een tijdvak van voorbeeldelooze herlevendiging , vooral ten aanzien
van studiën en Godgeleerdheid, te gaan te weeg brengen. Over het
geheel, dat is, met onderscheid altoos van tijden en plaatsen, wer
den de uitgewekenen zoo door de regeringen der verschillende
Italiaansche Staten en steden , als door hunne geloofsgenooten aldaar ,
welwillend ontfangen. In het koninkrijk Napels, alwaar de behan
deling der Joden van ouds zeer dragelijk was, begreep evenwel de
Koning-Keizer KAREL V. dat hy hen evenmin in dit gedeelte zijner
Staten, als in zijne Spaansche koninkrijken mocht dulden. Een al-

1 Men vergelijke STRADA, Ghierre des Pdis-Sas , a". 1566. BASNASE,

Mstoire des Jnifs, V. 2007, 2008. KOENEN, t. a. p. 131, 132. JOST VIII. 92.
 JODEN UIT SPANJE IN ITALIË. 255

gemeen verbannings-edict trof dien ten gevolge ten jare 1540 de

Joodsch-Napelsche bevolking, onder welke natuurlijk de Spaansche
Synagogen, ingevolge de oude vete, het byzonder voorwerp der ko
ninklijke ongenade wel zullen zijn geweest. Volgens de Joodscbe
Geschiedschrijvers schijnen althands tegen dezen meer bepaaldelijk
dwangmiddelen te zijn in het werk gesteld '. Even hard had zich
de Keizer reeds vroeger betoond in het zonderlinge geval der twee
Israëlitische mannen DAVID RUBENI en SALOMO MALCHO in Noordelijk
Italië. Laatstgenoemde, van Portugal geboortig en in zijne kindsch-
heid door dwang gedoopt , was sedert in dat Rijk een van 's Konings
Geheimsehrijvers geworden. Daar komt tot hem RUBENI, pas uit
Asië met berichten aangaande de tien verlorene stammen onder zijne
Europeesche geloofsbroeders teruggekeerd, en weet hem voor het
Jodendom zijner vaderen niet alleen op nieuw in te nemen, maar
(gelijk sommigen verhalen) hem ook te bewegen, om Koning FRANS
I. van Frankrijk en Keizer KAREL V. persoonlijk aan te sporen tot
het aannemen der Mosaïsche Godsdienst. By FRANS I. afgewezen
met spot, werd MALCHO door den Keizer onmiddelijk in handen
van het gericht gegeven en te Mantua (a° 1536) verbrand.
In den KerkeMjken Staat, bepaaldelijk te Rome, was de verdruk
king ook tegen de Joden uit Spanje en Portugal van geene bedui
ding. De Roomsche Pausen, als reeds vroeger werd opgemerkt,
hadden het over het geheel meer tegen de boeken, dan tegen de
personen der Joden gemunt. De nieuwe Christenen waren op
het gebied der Inquisitie in de hoofdstad der Catholieke wereld vei
liger zeker dan op dat der Spaansche of Portugeesche. SIXTUS V. en
andere Kerkvoogden verleenden den Joden, als zoodanig, (uit welke
beweegredenen dan ook) veeleer bescherming. ALEXANDER VI, by
hunne vroegste overkomst uit Spanje , was hun meer of min behulp
zaam , toen zy door hunne eigene geloofsgenooten juist te Rome
met een soort van naijver werden aangezien en tegengewerkt. Tal
rijker overigens en aanzienlijker in maatschaplijke betrekking zijn
de Spaansehe en Portugeesche Joden geweest te Ancona, Pesaro,
Padua, Livorno, — alwaar een hunner schoonste en rijkste Syna
gogen nog ten huidigen dage bestaat, — Venetië, welks Republiek

1 OROBIO DE CASTRO, t. a. p. bl. 208, en USQUE, t. a. p. -172, maken

beide uitdrukkelijk gewag van een aantal gedwongene bekeeringen, van
nagenoeg denzelfden aart en gevolgen als vroeger die in Spanje en Portugal.
256 SPAAMSCHE EN PORTUGEESCHE

meermalen aan mannen van die natie, als onder anderen in de ze

ventiende eeuw aan Don DANIEL RODRIGUES, gewichtige zendingen
toebetrouwde , en werwaarts in diezelfde eeuw Dr. JUDA LUMBROSO
uit Toscane, alwaar hy Lid van den Raad des Groothertogs was,
de wijk nam, om openbaar en vrij in het Jodendom te leven.

Hetgeen de overkomst der Joden uit het Schiereiland in Italië

byzonderst kenmerkt, is de vestiging en voorspoed hunner Hebreeuw-
sche drukpersen in meer dan ééne stad van dat Gewest. Een aller
belangrijkst gebruik van de in de eerste helft der vijftiende eeuw
ontdekte drukkunst had, in de tweede helft dierzelfde eeuw, reeds
ook in de Synagogen, de overschrijving met de pen wel niet ver
vangen, maar begonnen by- en ter zijde te staan. Ten allen tijde
hebben de Joden in Spanje en Portugal boven allen uitgemunt door
hunne talrijke en overschoone afschriften van het Oude Testament,
en andere manuscripten '. Als nu sints het jaar 1477 de Joden
van Italië te Pesaro, te Bologna, te Soncino, te Napels, Hebreeuw-
sche drukpersen hadden opgericht , zoo volgde Lissabon dat voorbeeld
onmiddelijk. Het eerste Hebreeuwsche boek, immer op Spaansch
grondgebied van de pers gekomen, dagteekende ten jare 1485 van
evengenoemde hoofdstad. Het was R. JACOB BEN ASCHERS Sepher
Orech Chaim (Boek van den weg des Levens) en de ver
klaring van den Lissabonschen Rabbijn MOSES ABEN on AIUB op BED-
RASCHI'S Bechinath Holam 2. Straks verscheen in 1489 een
Hebreeuwseh e Pentateuchus, insgelijks te Lissabon gedrukt. Een
tweede pers van - aanbelang werd in 1494 opgericht te Leiria en
deed eerlang de groote Propheten in de oorspronkelijke taal
van zich uitgaan. Drie jaren later volgde de verbanning, en vernie
tigde voor altijd de Joodsche drukpers in Portugal. Een koninklijk
Besluit verbood niet alleen het gebruik van Hebreeuwsche boeken
in het land , maar voor de drukkers uit de Joden (nieuwe Christenen)
aldaar verbleven, werd eerlang door een nieuw Besluit (a°. 1508)

1 Men zie, onder velen, het belangrijke Hoofdstuk VI. Da Typographia

Sébrdica en Portugal in de meermalen aangehaalde Verhandeling da Lit-
teratura Sagrada dos Judeos Portuguezes van RIBEIRO DOS SANTOS in de
Memorias da Academia de Lisboa , T. II.
2 Bladz. 194, 195 boven.
 DRUKPERSEN 1.1 IÏALIE. 257

het gebruik hunner persen, zelfs voor de uitgave van Grieksche,

Latijnsche of Portugeesche boeken , door de groote privilegiën , aan
al wat niet van Joodsche afkomst was verleend , ten eenenmale on
nut. Het was ten gevolge dan van dit alles dat de Joden uit Portugal
deels aan de reeds bestaande drukpersen in de steden van Italië
versche levendigheid gingen byzetten, deels en voornamelijk geheel
nieuwe oprichtten , waarvan wy de voortplanting tot in Constantinopel
en Thessalonica zagen uitgebreid '.
Van deze onderscheidene inrichtingen is er geene vermaarder ge
worden dan de Spaansche en Portugeesche Joden-drukkery , ie Ferrara
gevestigd , en bestierd door den in Israël uitnemenden Lissabonschen
Geleerde ABRAHAM USQUE, zoon van SALOMON en broeder van SA-
MUEL USQUE, van wier letterkundige werkzaamheid later gewag moet
worden gemaakt. Onder de belangrijkste vruchten, in onderscheidene
talen, van de drukpers der USQUES vordert de Spaansche verta
ling van het Oude Testament, bekend by den naam van Bijbel
van Ferrara, hier boven alles eenige melding. Zy werd bezorgd
door den geleerden Drukker zei ven en door een Spaanschen geloofs
genoot en medearbeider JOM TOB ATHIAS. Van dezen Spaanschen
Bijbel (rechtstreeks en letterlijk vertaald uit het oorspronkelijk , met
zorgvuldige aanwending van oudere Joodsche overzettingen in de
zelfde taal) zijn tweederlei exemplaren getrokken , die verkeerdelijk
door sommigen voor twee verschillende uitgaven zijn aangezien. In
de beide soort van afdrukken is de tekst, op een enkele uitzonde
ring na, volstrekt dezelfde. Alleenlijk verschillen de opschriften der
Hoofdstukken, — de jaartelling, die voor het eene gedeelte de
Joodsche is (14 Adar 5313), voor het andere de Christelijke (10
Maart 1553), — de opdracht, die in de ééne soort van exemplaren
den naam voert van Dona GRACIA NASE (eene aanzienlijke Joodsche
vrouw , schoonmoeder van Don JOSEPH MIQUF.Z) , in de andere dien
van HERCULES DE ESTE , Hertog van Ferrara, — terwijl eindelijk
de namen der uitgevers hier gespeld worden: //DUAR.TE PINKEL,
Portuguez, en JERONIMO DE VARGAS, Espanol," welke daar
heeten //ABRAHAM USQUE Portugnez en JOM TOB ATIAS, hij o de
(zoon van) LEVI ATIAS, Espanol2." Het is openbaar dat het

' Bladz. 253 boven.

1 DUARTE PINHEL is de Portugeesehe , ABRAHAM USQUE de Joodsche
naam van den uitgever; en op gelijke wijze is JERONIMO DE VAROAS de
17
258 UITGEWEKENE SPAANSCH-JOOnSCHE SCHRIJVERS.

ééne soort van exemplaren bestemd is geweest voor Christelijke , het

andere voor Joodsche lezers.

Na hetgeen reeds aangeteekend is van de verspreiding der Joden

uit het Spaansche Schiereiland in Italië en Turkije , zal het niet
bevreemden, dat de meeste Geleerden en Schrijvers uit hun midden,
gedurende geheel den loop der zestiende eeuw, gezocht moeten wor
den in de steden en Synagogen dier beide landen. Tot het bestek eenei1
uitvoerige Geschiedenis der Spaansch- en Portugeesch-Joodsche Let
terkunde zoude behooren eene opgave der levens en schriften van
uitgewekenen als R. DAVID BEN JOSEPH, R. JOSEPH BEN DON DAVID
BEN JOSEPH, R. DAVID, R. GEDALIAH , R. JEHUDAH , mitsgaders HOg
meerdere geleerde leden van het beroemde geslacht der JACHIAS , —
Dr. JACOB MANTINUS (KANTENE) , geachte Overzetter in het Latijn
van onderscheidene schriften van ARISÏOTELES, AVICENNA, AVI.RROÏ.S, —
R. JACOB BERAB en R. JOSEPH BEN EPHRAiM CARO. Alle deze en nog
een aantal andere Geleerden, Schrijvers, en Hoofden van Synagogen
in Israël waren of zelve in reeds volwassenen ouderdom of met hunne
vaders uitgeweken uit Spanje en Portugal in 1492 en 1497. Zy
hebben vervolgens zich nedergezet , gebloeid , hunne schriften bearbeid
en uitgegeven te Imola , te Padua , te Ferrara en elders in Italië ,
te Constantinopel , te Salonichi , vooral te Saphet in het Heilige
Land, alwaar, gelijk te Jerusalem zelve, ten allen tijde eene afzon
derlijke, ook by de Joden byzonder vermaarde Gemeente van Se-
p h ar dim heeft bestaan.
Het heeft onder de Spaansche en Portugeesche zonen Israëls by
dat alles, ook na hunne ballingschap uit het Schiereiland, niet ge
heel aan belijders van het Christendom uit overtuiging , zonder dwang ,
ontbroken. Onder de merkwaardige bekeeringen uit deze afdeeling
van het zwervende Israël noemden wy reeds .D. SAMUEL, een der
zonen van D. ISAAC ABRABANEL in Italië. In datzelfde Gewest schreef
een geleerde Jood uit Portugal, die zich JOHANNES HATOBEL (naar
JOHANNES den Dooper) sedert zijne bekeering genoemd heeft, eene
overzetting der Psalmen onder den titel van: Troost der Chris-

Spaansche, JOM TOB ATIAS de Joodsche naam van zijnen vriend en mede
arbeider. Er zijn dus niet, gelijk men overal vindt ondersteld , vier, maar
slechts twee uitgevers van den Bijbel van Ferrara geweest.
 UITGEWEKENE SP A AN$CH-JOOI)SfillE SCHRIJVERS. 250

tenen en Licht voor het Joodsche volk, mitsgaders eene

catechetische Zamenspreking over het Christelijk Geloof
met aanteekeningen uit de Rabbijnen. Een andere Israëliet , insge
lijks van Spaansche afkomst, maar geboren en tot Rabbijnsch Leeraar
opgeleid te Saphet, was JODAS JONA, die, te Hamburg de Synagoge
bestierd hebbende , later in Polen tot het Christendom overging, en
sedert , na eene opeenvolging van ongemeene lotgevallen , te Rome
onderwijs gaf aan BARTOLOCCI en hem op het eerste denkbeeld zijner
Bibliotheca magna Rabbinica bracht.
Van drie belangrijke uitgewekenen en hunne schriften moeten wy
hier nog ten slotte , eer wy van Italië afscheid nemen , eenig gewag
maken. De eerste is R. JOSEPH BEN JOSUA BEN MEIR , geboren in
het jaar 1496 te Avignon uit Spaansche ouders, die zich na het be
ruchte verbanningsedict in die stad hadden begeven en sedert te Genua
nedergezet. Hij schreef eene Hebreeuwsche wereldkronijk [Emek Abacha]
waarvan het Eerste Deel zeer in het groot gebeurtenissen opteekent
van de schepping tot op het jaar 1520 der Christelijke tijdrekening
(waarin de Schrijver zijnen vader beweende) , het Tweede tot op het
jaar 1553 met meerdere uitvoerigheid de geschiedenis van zijn eigen
leeftijd doorloopt. Hy neemt ook daarin telkens omstandigheden op,
die betrekking hebben tot de lotgevallen van zijneigen volk , geslacht ,
en gezin. De Voorrede ' begint met eene genealogie (naar de wijze
der Joodsche Schrijvers van zijnen leeftijd en landaart) , die ook
nog licht verspreidt over de geschiedenis zijner vaderen : //Dus schrijft
B. JOSEPH , de zoon van JOSUA , de zoon van MEIR , de zoon van
JDDA , de zoon van JOSUA de zoon van JUDA , de ?.oon van DAVID ,
de zoon van MOSES , afkomstig van de Priesters (Cohens) , die geko
men zijn van Avitium2 in het land van Spanje." Naar dat Avitium

' Deze Voorrede , welke in de Amstcrdamsche uitgave van het Hebreeuw

sche werk (by SALOMON PROOPS a° 1733) niet gevondun wordt, is uit de vroe
gere Venetiaansche van a° 1554 weder opgenomen in de ICngelsche overzetting ,
door Dr. c. H. F. BIAKLOBI.OTZKY in het licht gegeven (Londen, 183S).
1 Want dus schijnt het my toe, uit de vergelijking met de kronijk zelve
op het jaar 1431, dat hier gelezen moet worden en niet Goiti [*t2'j>flH
en niet *^*^] , gelijk de geleerde Engelsche Overzetter het Hebreeuw
sche woord geeft en vertaalt, te recht overigens (p. 266 door Avitium
de kleine stad B en a v en te in het koninkrijk Leon verstaande. Men leze
voorts in plaats van Coinca t. a. p. Cuenca, hetgeen de Hebreeuwsche
letters p^'f^p zeer we' toelaten en door den aart der zaak gevorderd
-wordt. : l
17*
260 UITGEWEKENE SPAANSCH-JOODSCHE SCHRIJVERS.
(Benavente) hadden zich, volgens des Schrijvers berichten in de
kronijk zelve, zijne voorouders begeven ten gevolge eener ware ver
volging te Cuenca in Castilië. Men heeft van R. JOSEPH BEN JOSUA ook
nog eene Hebreeuwsche kronijk van de Frankische kruistoch
ten en van de oorlogen die de Christen en ouder elkan
der gevoerd hebben. Beide deze historische werken, niettegen
staande de gewone groote gebreken der Joodsche Historieschrijvers
na JOSEPHUS, zijn evenwel nog in deze dagen hier en daar als
bronnen gebruikt geworden door Geschiedschrijvers van een geheel
anderen stempel '.
Van eenigzins ouderen leeftijd en gelijke Spaansche afkomst is
een andere Joodsche Geschiedschrijver, die in het Hebreeuwsch de
lotgevallen en vervolgingen beschreven heeft van zijne geloofsgenooten
zoo elders als byzonder in de koninkrijken van het Schiereiland.
Het is R. SALOMON BEN VERGA (geboren ten jare 1450 en langen
tijd Geneesheer geweest in Spanje) , wiens Scepter van Ju d a,
zamengesteld voor een gedeelte uit aanteekeningen van een zijner
voorvaderen , en voortgezet door zijnen zoon n. JOSEPH , sedert in
het Latijn en in onderscheidene nieuwere talen is overgezet. Uit
het werk zelve blijkt genoegzaam, dat hy in belangrijke betrekkin
gen door de Joodsche Synagogen tijdens de laatste jaren van het
verblijf in Spanje gebruikt is, en straks in de algemeene uitbanning
gedeeld heeft. Hy schijnt, ofschoon er van zijne verdere lotgevallen
en van de plaats zijns afstervens geene stellige berichten zijn opge-
teekend, zich onder anderen ook in Egypte te hebben opgehouden.
Zijn wel bekend boek werd in het oorspronkelijk het eerst gedrukt
te Venetië.
Doch onder alle geschriften van Joodsch-Spaansche en Portugeesche
uitgewekenen in dat ontzettend tijdvak is er geen misschien verge
lijkbaar in belangrijken, vaak hartroerenden inhoud, met het boek
van SAMUEL usaüE, getiteld: Troost voor Israëls verdruk
kingen. Hy gaf dit eerst uit in het Portugeesch, zijne onmiddelijke
moedertaal 2 , later in het Spaansch , de taal zijner meer verwijderde
voorvaderen; in beide werd het door de Inquisitie weldra op den

1 Men zie de Voorrede der Engelsche overzetting bl. 13.

1 Consolayao as tribulogoens de Israel, uitgegeven het eerst a° 1553 by
zijnen broeder ABRAHAM (,ABEN) USQUE te Ferrara, en opgedragen aan de
reeds genoemde Edelvrouw D on a GBACIA NASSI.
 UITGEWEKENE SPA ANSCH-JOODSCHE SCHRIJVERS. . 261

Index geplaatst. In een Voorwoord , gericht tot de Mannen d e r

Portugeesche ballingschap, geeft hy rekenschap van het
oogmerk , de taal , den vorm , en het onderwerp van zijn werk , be
staande uit drie groote Zamenspraken , waarin achtervolgens de zon
den en rampen der Joden gedurende de tijden van het bestaan des
eersten en tweeden Tempels , straks gedurende de lange ballingschap
sedert Jerusalems jongste verwoesting door de Romeinen, worde.i
nagegaan en bejammerd, maar dan ook weder door de uitnemende
beloften Gods voor Israëls herstel en heerlijkheid afgewisseld en be
sloten. De zamensprekende personen of herders zijn Israël, die
onder den naam van ICABO (JACOB , maar met eene Rabbijnsche speling
op het al te zeer bekende I c a b o d ' van KLIS schoondochter) in
treffende, somtijds echt tragische taal de doorgestane rampen schildert, —
en zijne twee vrienden NUMÉO en /ICARÉO (NAHUM en ZACHARIA) —
namen gevormd uit Hebreeuwsch e woorden, die 1 i oost en gedach
tenis te kennen geven, — wier antwoorden, ontleend uit de ge
schiedenis der oordeelen Gods over Israëls haters en de heerlijke
voorzeggingen der Propheten , zich ten slotte zamentrekken in eene
dichterlijke uitbreiding van den honderd zes en twintigsten Psalm. —
o! Eenmaal zal Israël het gelooven en aanschouwen , dat alle die
beloften Gods voor Sions gevangenen Ja en Amen zijn —
in CHBISTUS JESUS, en dien gekruist!
Van R. SAMUELS broeder, ABRAHAM USQÜE, is, behalve de door
hem bezorgde Bijbeluitgave , ook nog voorhanden een Spaansch Rituaal
voor het Nieuwjaarsfeest en den Grooten Verzoendag. Van nog een
anderen USQUE , wiens voornaam R. SALOMON aan R. ABRAHAMS en
R. SAMUELS vader doet denken ï , bezit men een Spaansche overzetting
van PETRARCA, een Treurspel ESTHER, en een Lofzang op het zes-
daagsche Scheppingswerk.
Onder de Spaansch-Jood sche Schrijvers, die in Italië eene schuil
plaats vonden , verdienen vooral hier nog melding de reeds genoemde
Schrijver der Nomologia (eene geschiedenis en verdediging der
Joodsche Overlevering) , en die der V o o r r echten (ExcelJencias)
van het volk der Hebreeuwen. De eerste, R. IMMANUEL
ABOAB , vergezelde , nog een kind zijnde , zijnen grootvader JSAAC
1 \ Sam. IV: 51.
* JOST, VIII: 210 plaatst RABUI SALOMON USQUES, den overzetter van PE
TRARCA , in het jaar 1567. Hij is meer waarschijnlijk de zoon dan de va
der van een der USQUES van Ferrara geweest.
262 " DE JODEN UIT SPANJE IN FRANKRIJK.

ABOAB by de ballingschap uit Castilië naar Portugal, en week van

daar i onder anderen naar Italië, alwaar hy een tijd lang te Venetië
zijne woonplaats had; hy eindigde zijne dagen in Palestina. De
tweede , D. FERNANDO ' (in het Jodendom ISAAC) CARDOSO , werd ge
boren in de Pörtugeesche provintie van Beira, oefende langen tijd
de Geneeskunst uit te Madrid, alwaar hy onderscheidene werken
uitgaf, en vestigde zich, ter vrije oefening zijner Godsdienst, in de
tweede helft der zeventiende eeuw eerst te Venetië , daarna te Verona.
Zijn broeder ABRAHAM CARDOSO, Joodsch Godgeleerde en Dichter
als hy, koos tot wijkplaats uit het Spaansche vaderland het gebied
van Tripoli, alwaar hy mede de Geneeskunst oefende.

Een geheel ander karakter wederom dan in Italië draagt de

Spaansch- en Portugeesch-Joodsche verhuizing naar Frankrijk. Heeds
zeer spoedig na de verbanning van 1492 en 1497 zijn er uitgewe
kenen geweest aan de andere zijde der Pyreneën. Men leest niet
dat hun het verblijf eenigzins bemoeilijkt is geworden door de Ko
ningen van Frankrijk. Een halve eeuw later , integendeel , verkregen
deze uitgewekenen van Koning HENDRIK II opene Brieven, die hun,
onder den steeds aldaar geblevenen naam van Portugeezen, de
meest wenschelijke vrijheden , rechten en voorrechten verzekerden ,
en op het einde des jaars 1550 door het Parlement geregistreerd
zijn. By herhaling werden deze Brieven door volgende Koningen
bevestigd, en hunne Pörtugeesche onderdanen tegen alle geweld
of moeite, die men hun ook ter zake van de Godsdienst zou willen
aandoen, gewaarborgd2. De herroeping van het Edict van Nantes
door LOUEWIJK XIV scheen een oogenblik ook op de tot daartoe
genotene vrijheid van Godsdienst der Joden nadeelig te zullen te
rugwerken ; doch men vindt niet , dat onder die regering hun
toestand werkelijk veranderd is. Evenmin schijnt eene poging in de
dagen Van LODEWIJK XV tot besnoeijing der vrijheden, en voorrechten
van dit gedeelte der ingezetenen van het koninkrijk tot ernstige
gevolgen geleid te hebben. Door de aanhechting intusschen van den

1 Er bestaat van hem een lofrede op LOPEZ DE VEOA.

' Secueil de Lettres patentes en faveur des Juifs Portugais, Paris 1765-
BEUGNOT, Des Juifs d'Oceident (1824), I. 137—140. II. 79, 80. Lettres
de qnelques Juifs Portugais, I. p. 2.
 DE JODEN 'OP DEE.NSCH GRONDGEBIED. 263

Elzas aan Frankrijk in het laatst der zeventiende eeuw , kende tot
in onzen tijd dit Rijk drie, ja, vier zeer onderscheidene afdeelingen
van Joden op zijn grondgebied: oorspronkelijk Fransche, Duitsche
of Elzasser Joden, Italiaansehe bepaaldelijk te Avignon, Spaansche
en Portugeesche hoofdzakelijk te Bayonne en te Bordeaux gevestigd ,
alwaar onder velen aanzienlijk geweest zijn de geslachten FURTADO ,
DE GRADIS, HENRiauEs DE CASTRO , en RODRiouES. Over het geheel
heeft de Spaansche en Tortugeesche afdeeling in Frankrijk zich meer
door goeden naam ' en vermogen onderscheiden, dan door de veel
heid van geleerde namen en letterkundige werken, die haar, als
wy zagen, ook na de ballingschap uit het Schiereiland, zoo byzon-
der bybleef in Italië en Turkije. Dat het haar evenwel ook op
eerstgemeld grondgebied aan geene wetenschaplijke vorming en ver
diensten ten eenenmale ontbroken heeft, is uit enkele opgaven ons
bereids gebleken. In de achttiende eeuw heeft zy in den Parijschen
Bibliothecaris PEREIRA den man opgeleverd, wien de eer wordt toe
gekend te zijn voorganger geweest van den Abt DE L'EPÉE in het
onderwijs en de vorming van doofstommen.

Aanteekeningen uit den boezem der Portugeesche Synagogen , alleen

in Handschrift voorhanden, berichten, dat ten jare 1622 door Ko
ning CHRISTIAAN den Vierde van Denemarken aan de Leden der
Portugeesche Synagoge, destijds reeds te Amsterdam gevestigd, het
voorstel rechtstreeksch gedaan is, om zich, met genot van vrije
Godsdienst en handel en van belangrijke voorrechten , in zijne Staten
te komen nederzetten 2. En inderdaad zijn reeds vroeg in de eerste
helft der zeventiende eeuw Portugeesch-Joodsche gezinnen en Syna
gogen op Deensch grondgebied, bepaaldelijk in het Holsteinsche ,
aanwezig en voorspoedig geweest. Te Kopenhagen hebben de Joden
in later tijd buiten eenigen twijfel eene Synagoge gehad, maar door
aantal en bekendheid hebben zich vooral zeer vroeg reeds Spaansche

1 BKUGNOT, t. a. p. »üne tradition non suspecte nons apprend a les ré-

vérer et a les montrer comme modèles a leurs coinpatriotes (II. 80)." —
„Leurs descendans ont encore aujourd'hui une grande réputatioi; de [>ro-
bité et ils la transmettent a leurs enfans comme un noble héritage (1. 140)".
1 MS. Memorias do Establecimento e progresso dos Judeos Portuguezes
e EspannoUs en esta famosa Cidade de Amsferdom, a° 5529 (1769) por
DXV1D FRANCO MENDKS.
264 PORTUGEESCHE SYNAGOGE TE HAMBURG.

en Portugeesche uitgewekenen te Gluekstad en Altona, onderscheiden.

Uitgenomen eenige moeilijkheden soms met Overheid of Luthersche
Geestelijkheid, meest ter zake der by de Joden veroorloofde huwe
lijken tusschen zijdmagen in den derden graad , zijn zy in beide
genoemde steden doorgaans in het bezit van veel rust en voorspoed
geweest.

Van de nog talrijker menigte en niet min bloeienden toestand

dierzelfde uitgewekenen in geslachten te Hamburg schijnt een der
voornaamste oorzaken geveest te zijn juist die gunst, hun door de
Koningen van Denemarken verleend. Bekend is in de geschiedenis
van den handel de naijver tusschen de ovengenoemde vrije Rijkstad
en de handelsteden voor Holstein. Inzonderheid van Altona zag de
Hamburgsche regering een van hare bevolking alles behalve wensche-
lijk overwicht in de vestiging en bloei aldaar van vermogende Joden
te gemoet. Niettegenstaande dus de tegenwerking zoo van een gedeelte
der ingezetenen , als van de Geestelijkheid , en niettegenstaande het
verwijt des Keizers, dat eene zelfde stad den Roomschen het verblijf
weigerde en het den Joden vergunde, zag zich de Hamburgsche
Magistraat door de mededinging van Altona en in het 'belang van
haar eigen welvaart zoo goed als genoodzaakt de Portugeesch-Joodsche
uitgewekenen te dulden niet slechts, maar te bevoorrechten. Van daar,
dat Hamburg byna evenzeer als Amsterdam met den bynaam van
klein Jerusalem door de Joden gegroet is. Hunne Synagoge al
daar stond met die der Nederlandsche hoofdstad in naauw verband
van briefwisseling , gemeenschaplijke belangen , en maagschap. Talrijk
zijn uok de Hebreeuwsehe Godgeleerde, Geneeskundige en andere
wetenschaplijke Schrijvers geweest — (wy hebben vroeger reeds ZACU-
TUS en RODRIGO DE CASTRO , mitsgaders diens beide zonen , genoemd) —
te Hamburg gevestigd of geboren in de eerste helft, vooral, der ze
ventiende eeuw. Onder andere Rabbijnen, op welke de Portugeesch-
Hamburgsche Synagoge roem droeg, wordt sok onder de Christenen
met lof en belangstelling genoemd R. DAVID COHEN DE LARA (gestor
ven in die stad a" 1674). Hy was de Schrijver van een Talmudisch
Woordenboek, hetwelk hy evenwel niet heeft mogen voleinden, en
van nog eenige andere ook Spaansche schriften. De Evangelische
Leeraar F.DZARD, die de bekeering van Israël tot hunnen waarach-
tigen Messias in die dagen zeer ter harte nam, had met dezen ge
 JODEN UIT SPANJE IN DE NEDERLANDEN. 265

leerden Israëliet meer dan een gesprek, waarvan hy zich somtijds

eenige vrucht meende te mogen beloven. In welke overtuiging de geleerde
Portugees gestorven mag zijn, is geheel in het onzekere verbleven.
Tot den bloeienden maatschaplijken toestand der Joden uit het
Schiereiland te Hamburg heeft byzonder medegewerkt de eer, die
sommigen uit hunne aanzienlijke geslachten ook aldaar genoten van
als Agenten en Residenten van onderscheidene Mogendheden geves
tigd en werkzaam te zijn. Onder deze Mogendheden vinden wy
niet slechts Koningen van Denemarken (den Joden, gelijk wy
zagen, by uitstek gunstig) maar ook van Portugal, na de troonsbe-
klimming in dat Rijk van het huis van Braganza ten jare 1640.
Koningin CHRISTINA van Zweden (ofschoon in dat Gewest zelve geene
Joodsche Synagogen vermeld worden) had niet slechts tot haren Ge
neesheer een Portugeeschen Israëliet., maar ook tot haren Resident
te Hamburg een aanzienlijk lid dierzelfde Gemeente, D. MANUEL
TEIXEIRA. Aan diens vader, I). DIEGO TEIXEIRA SAMPAYO had Ko
ning FREDKRIK III van Denemarken ten jare 1657 acte verleend
van onderscheidene vrijheden ten behoeve der Joodsch-Portugeesche
natie, later (1670 en 1684) door CHRISTIAAN V bevestigd'. Van
dit geslacht TEIXEIRA bestaan nog op dit oogenblik in Holland uit
onderscheidene takken ongeveer vijftig afstammelingen in de manne
lijke lijn.
In de overige deelen van het Duitsche keizerrijk buiten Hamburg,
en even zoo in Polen en Rusland, mogen enkele personen of ge
slachten uit de Spaansche en Portugeesche ballingschap zich hebben
nedergezet, en daarvan herinneringen behouden hebben, — Syna
gogen of afzonderlijke Gemeenten hebben zy in die landen even min
op Protestantsch als op Roomsch of Grieksch grondgebied immer
uitgemaakt of kunnen vormen.

Het land, voor de Joodsche verstrooielingen uit het Spaansche

Schiereiland by uitnemendheid goed en gastvrij is sints het laatst
der zestiende eeuw het Hervormde en van Spanje vrijgestreden Ne
derland geweest. Wel was het eene opmerkelijke beschikking, waar
door het juist zóó uitkwam , dat kort na de verbanning van Israël
uit Spanje en Portugal de Kerkhervorming in het hart van Europa

1 KOENEN, t. a. p. bl. 430, 431.

266 JODEN UIT SPANJE IN DE ZUIDELIJKE NEDERLANDEN.

doorbrak, — een halve eeuw later die tachtigjarige worsteling voor

Godsdienst en vrijheid zijn aanvang nam , onder welker begunstiging
ook aan het oude volk der uitverkiezing, na zoo veel folteringen en
slingeringen, in het eind eene plaats der verademing en van be
trekkelijke rustneming te beurt viel. Toen zich op het grondgebied
der Nederlanden allereerst Joden of nieuwe Christenen uit het Zuiden
van Europa vertoonden , was er sints lang reeds niets meer te vin
den van die Israëlieten van Duitsche of Fransche afkomst, wier
jammervolle lotgevallen aldaar wy by vroeger gelegenheid beschouwden'.

Van deze geheel versche Israëlitische bevolking uit Spanje en Por

tugal vindt men de eerste sporen in de Zuidelijke (Spaansche,
en Oosterijksche in later tijd genoemde) Nederlanden ten jare
1516. Eenige uitgewekenen vervoegden zich op dat tijdstip tot den
jeugdigen kleinzoon en opvolger van FERDINAND en ISABELLA , KAREL
II (straks als Keizer , KAREL V) , terwijl hy zich nog in Vlaanderen
ophield , en deden hem allerlei aanbiedingen tot verkrijging der
vrijheid van Godsdienst voor hunne natie in de Spaansche konink
rijken. Het voorstel werd afgeslagen 2. Later werd by gestrenge Pla-
caten het verblijf ook in de Nederlanden bepaaldelijk aan de nieuwe
Christenen ontzegd (a°. 1532 en 1549). Wy hebben gezien 'dat
Don JOSEPH MI&UE7- onder de regering van PHILIPS den Tweede
by de Landvoogdes even vergeefsche pogingen aanwendde tot opheffing
dezer verbodswetten. Het lijdt intusschen geen twijfel, dat zoowel
vóór als na de scheiding tusschen de Spaansche en de v r ij e of
Vereenigde Nederlanden Joden zich in eerstgemelde Gewesten
bevonden hebben , op denzelfden voet nagenoeg als in het Schiereiland ,
waar hunne Godsdienst sedert het laatst der voorgegane eeuw niet
meer geduld werd , dat is , met zorgvuldige geheimhouding van deze
hunne Godsdienst onder bescherming hunner Spaansche namen, fa
miliebetrekkingen, of ook openbare bedieningen. Even als aan het
koninklijke hof te Madrid, zoo werd ook aan dat van het Gouver
nement-Generaal der Spaansche Nederlanden te Brussel, menige
afstammeling van Israël gevonden, waarvan later óf de persoon
zelve óf het geslacht de Roomsche Kerk verliet, en het Jodendom

Bladz. 130 boven. 1 Bladz. 227 boven.

Bladz. 253 boven.
 PORTUGEESCHE JODEN IN ÜE VEREEN. NEDERLANDEN. 267

openbaar kwam omhelzen te Amsterdam. Talrijk zijn de zoodanigen

vooral ook te Antwerpen geweest, alwaar de geheime Joden uit het
Schiereiland zelfs hunne rederij kkamers gehad hebben ter beoefening
zoowel van Hebreeuwsche als van Spaansche letteren. Stamvaders,
in datzelfde Antwerpen , van aanzienlijke geslachten in de Portugeesche
Synagogen zoo in de hoofdstad als in de hofstad van Holland, zijn,
onder vele anderen, geweest Don MANUP.L ALVAREZ DE PINTO Y RI-
BEEA, Edelman van het huis des Konings van Spanje en Ridder
van St. Yago (a°. 1640), van wien de hier te lande wel bekende
familie DE PINTO afkomstig is, — Don FRAXCISCO DE SILVA y sous,
sints Markies van Montfoort, die aan het hoofd zijner ruiterbenden
in dienst van Keizer LEOPOLD I veel toebracht tot de nederlaag van
den Franschen Maarschalk DE CRF.QUI in de krijgstochten van 1673 ', —
Don ANTONIO LOPES SUASSO , Agent van den Koning van Spanje , en
door dezen Vorst verlijd met de Baronie van Avernas Ie Gras in
Braband. Het is deze Baron SUASSO die, later in den Haag geves
tigd, aan WILLEM III ten jare 1688 het bekende aanbod deed van
een milioen ten behoeve der Engelsche onderneming, om niet dan
in het geval van een voorspoedige uitkomst terug te geven.

De meeste dier familiën zijn van lieverlede de ten eenenmale vrije

en onbelemmerde oefening hunner Godsdienst in de Protestantsche
Nederlanden gaan zoeken. Doch de kern der Spaansche en Portu
geesche Synagogen aldaar was reeds veel vroeger en van elders in
die Gewesten overgeplant geworden. De vroegste vestiging van Jo
den, uit het Spaansche Schiereiland voortvluchtig, had bepaaldelijk
te Amsterdam plaats uit eene stad, wier naam in de geschiedenis
vooral der Kerkhervorming in Nederland belangrijke herinneringen
opwekt. Het was omstreeks het jaar 1594, dat over Embden een tien
tal Joden uit de Portugeesche geslachten van LOPES HOMEM en PE-
REIRA (gelijk algemeen bericht wordt, na een kort en hachelijk ver
blijf in Engeland) zich te Amsterdam kwam nederzetten , alwaar zy
sedert hun alouden Joodschen stamnaam (ABENDANA) hernamen. Zy
werden verzeld van oenen Hoogduitschen Rabbijn uit evengemelde
Oostfriesche stad, genaamd URI LEVI, door wien , sedert , de besnijde-
nis aan een aantal voortvluchtigen uit het Zuiden verricht werd, en

1 Verg. art. in den Navoncher a° 1857.

268 PORTUGEESCHE JODEN IN DE

aan wiens nageslacht deswege by uitzondering het lidmaatschap en

onderscheidene voorrechten in de Portugeesche Synagoge te Amster
dam zijn toegekend. Alle boeken en gedenkschriften dier Synagogen
komen overeen in het bericht, dat reeds ten jare 1596 de Groote
Verzoendag door een kleine Joodsche Vergadering gevierd is, die
door den Schout gehouden zijnde voor eene zamenkomst van Roomsch-
Catholieken, overvallen en een oogenblik verstoord werd, maar na
ontfangene inlichting aanvankelijk onverhinderd gelaten. Straks werd
ten jare 1598 de eerste werkelijke Synagoge in die hoofdstad opge
richt ' ; tien jaren later vorderde het steeds toegenomen aantal der
leden de oprichting van een tweede, in 1618 van een derde. In
1639 werden deze drie Synagogen met elkander vereenigd tot een
eenige, voortaan onverdeelbare Gemeente, die, by wederom steeds
toegenomen aantal en welvaart harer leden,- ten jare 1675 haar
schoone kerkgebouw inwijdde in het gedeelte der stad«, hetwelk door
de uitgewekenen sedert hunne vroegste aankomst van lieverlede be
zet en aan de oevers van den Amstel steeds verder uitgebouwd ge
worden was. De inwijding der Portugeesche Synagoge (a° 1675) was
voorts eene bevestiging , tevens , niet alleen 'van den band van een
heid tusschen de onderscheidene afdeelingen die vóór het jaar 1639, als
wy zagen, elk afzonderlijk haar bedehuis en kerkbestuur gehad had
den, maar een gedenkteeken ook vooral der wegneming eener veel
dieper gaande oneenigheid, die, gerezen uit het verschil van gevoe
lens omtrent den Pseudo-Messias SABATHAI ZEVI ten jare 1666 , een
oogenblik de Gemeente met eene volslagene scheuring had gedreigd.
Het verdrag van vereeniging tusschen alle de Spaansche en Portu
geesche Joden te Amsterdam werd nu door de Regering der stad,
op den uitgedrukten wensch der Archisynanogen zelve , bekrachtigd
met hare goedkeuring en gezag.
Intusschen hadden zich in dezelfde hoofdstad nu ook Synagogen
van Hoogduitsche en Poolsche Joden gevestigd. Langen tijd. waren
cerstgemelden door de regering bemoeilijkt geworden in het oprich
ten eener erkende Gemeente. Eindelijk was hun in 1636 de gewenschte
vrijheid verleend, die weldra van het aankoopen en inwijden van
een kerkhof (dat te Muiderberg) , maar eerst in 1656 van de toe
stemming tot het oprichten van een openbaar bedehuis gevolgd werd.

1 Een der oprichters was de boven reeds (bl. 251) genoemde Agent Don
SAMUEL PALA.CHE.
 VEREENIGDE NEDEHLA.NDKN.

Sedert heeft dit gedeelte der Joodsche bevolking een aanmerkelijken

aanwas ontfangen. De Joden in Polen en Lithauwen waren in die
dagen door gruwzame mishandelingen der in opstand geraakte deels
Kozakken deels Litthauers gekweld en ten lande als uitgedrongen
geworden. Drie duizend dezer vervolgden kwamen ten evengenoem-
den jare in Texel binnen , en werden eerlang herbergzaam opgeno
men te Amsterdam. Openbare Godsdienstoefening en het stichten van
Synagogen werd hun en hunnen Duitschen broederen van deMagistraat
toegestaan; doch weldra, ten jare 1673, de vereeniging tot eene zelfde
Gemeente met dezen geboden , en het houden van afzonderlijke ver
gaderingen ontzegd.
Zoo was dan nu de Joodsche bevolking in slechts twee, doch deze
twee scherp van elkander onderscheidene , Gemeenten verdeeld : de
Spaansche en Portugeesche , — de Poolsche en Hoogduitsche. Doch
hoe ook in taal, historische herinneringen, voorouderlijke gebruiken,
en wat daar verder aan verbonden was, verschillend, één waren
steeds de beide Gemeenten , gelijk in afkomst uit ABRAHAM en de
verwachting der beloften aan die afkomst geschonken , zoo ook in
de belijdenis van het Rabbinische of Talmudische Jodendom , en voorts
één insgelijks, zoo ten aanzien van de rechten en vrijheden, hun
door de wetten des lands verleend , als in de trouw en gehechtheid ,
aan de Machten en Overheden in alle tijden ook van moeite en ge
vaar, en op meer dan ééne wijze, door beide betoond.
De vrijheden en voorrechten, aan de Joden van beiderlei afkomst
in het tijdvak vóór de omwenteling van het jaar 1795 in Nederland
verzekerd , waren uit het standpunt zoowel dergenen , die ze verleen
den als dergenen aan welke zy verleend waren, belangrijk. De Staat
destijds verleende in den regel geenen toegang tot regeringsampten
en openbare bedieningen dan aan leden van de nationale Hervormde
Kerk. De Joden van hunne zijde, overal als vreemdelingen beschouwd
en, met het oog op Palestina en op de belofte van een aanstaanden
Messias, zich zelve het eerst als zoodanig beschouwende, verlangden
niet anders dan eene zachte herbergzaamheid of niet al te
harde ballingschap '. Zy konden zich alzoo zonder veel moeite
te vrede houden met eene mate van vrijheden en rechten, als die,
naar hedendaagsche begrippen van aller menschen volstrekte gelijk-

1 Woorden van JOSEPH ATHIAS in de opdracht van zijn Hebreeuwsch

Oud Testament aan de Staten-Generaal.
270 POBTUGEESCHE JODEN IN DE

heid, voorzeker alleszins bekrompen mogen heeten. Ruime vrijheid

van geweten , van openbare Godsdienstoefening , van onderhouding
hunner wetten en overleveringen , en , op eenige weinige uitzonde
ringen na, zelfs van hunne gewoonten; — bescherming van hunnen
handel en andere bronnen van bestaan en welvaart; — erkenning
en zelfs handhaving van hun recht om binnen de palen der Syna
gogen de voorvaderlijke Godsdienst te doen eerbiedigen en de tucht
te onderhouden; — ziedaar hetgeen by de Joden van die dagen rij
kelijk opwoog tegen de uitsluiting zelfs van die beroepen , waarvan
anders de waarneming hun geenszins ongeoorloofd of onbehagelijk
konde zijn geweest, als daar zijn het Hoogleeraarschap aan eene
Hoogeschool of de praktijk der advocatie. Beschouwd in Nederland
als eene natie te midden der natiën, met eene zoo veelzins vrije be
weging op een haar eigen grondgebied, kon ook de uitsluiting van
alle gilden (behalve die der Heelmeesters en der Makelaars) de Jo
den niet verhinderen om onder de hunnen in even dezelfde vakken
en neringen, zoo veel zy wilden, werkzaam te zijn. Daartoe behoef
den zy te Amsterdam slechts van eenen ingezetenen-cedel zich te
voorzien'. Alles te zamen genomen, leert de vergelijking der tijden
en der feiten, dat althands de Joden uit het Spaansche Schiereiland
onvergelijkbaar meer gebloeid hebben onder de beperkte vrijheden
die de vroegere Stadhouderlijke Republiek hun verzekerde, dan on
der de algemeene vrijheid die het constitutioneele stelsel van onze
dagen hun schijnt te waarborgen. Doch e!ke tijd heeft, inzonderheid
voor Israël , zijne byzondere bedeeling , en het is voorzeker allerminst
Israël dat als natie eenig belang kan hebben by teruggang, mocht
het zich maar niet bedriegen in den aart des vooruitgangs, met
welken de geest der eeuw het vleit.
Wat betreft het inwendig bestier der Synagogen in Nederland,
groote vrijheid werd daaromtrent gelaten aan de natie zelve op haar
eigen afzonderlijk grondgebied. Aan een soort van Vorstendom
der gevangenschap of Groot-Rabbinaat, gelijk dat in Asië
en later in Spanje en Portugal, soms ook wel in Africa, gezien is,
valt in dit latere tijdvak van der Joden vreemdelingschap , bepaalde
lijk mede in de Nederlanden, niet meer te denken. Wel bestond

1 Men zie de Prijsverhandeling van Mr. H. j. KOENEN , waarin (bl. 233—

257) de vakken waarin de Joden eertijds in Nederland toegelaten of van
uitgesloten werden, en in het geheel hun burgerlijke rechten met uitvoe
righeid opgegeven zijn.
 VEREKMGDE NEDERLANDEN. 271

er een zekere rechtspraak by het collegie van Parnassim of Regen

ten der Synagoge tusschen de leden der Gemeente, by wijze van
vredegerecht , en in zaken het zij van gemeentelijk het zij van on
dergeschikt burgerlijk belang; doch van rechtspraak in het lijfstral-
lijke, gelijk eertijds in het Spaansche Schiereiland, geen spoor meer!
Groote ruimte werd overigens aan de regering der Synagoge gelaten
met betrekking tot tucht en ban. Wy zullen straks in een merkwaar
dig voorbeeld zien, hoe ver zich, althands in de eerste halve eeuw
na der Joden vestiging te Amsterdam , deze vrijheid wel eens heeft
uitgestrekt. De klem van het Synagogaal bestuur was voorts niet
zoozeer by den Opperrabbijn en zijne Byzitters, als wel by het reeds
genoemde lichaam van Oversten der Synagoge. Andere inrichtingen
ten behoeve van weezen, ter uithuwlijking van jonge dochters, en
tot onderscheidene andere weldadige oogmerken , bewogen zich daarby
in den ruimen omvang dierzelfde Amsterdamsche Synagogen vrij on
afhankelijk van elkander '.
Alles , sedert het verblijf der Joden in Nederland (hoe bevoorrecht
en voorspoedig ook anders) , toont zich reeds in de zeventiende eeuw
op een zeer veel mindere schaal dan de herinneringen en gedenk-
teekenen hunner vaderen in Spanje en Portugal. Op het gebied vooral
van Godgeleerdheid, wetenschap, en poëzy is die vermindering zichtbaar.
Wel wordt nog met zorg de Hebreeuwsche taal onderhouden en be
oefend , en de lijn der aloude Meesters ook in deze gewesten der
ballingschap voortgezet ; doch het is sints lang niet meer in de gewijde
taal zelve , gelijk ten tijde der JARCHIS , ABF.N EZRAS , MAIMONIDESSEN ,
dat de uitleggingen en omschrijvingen der Heilige Schriften gegeven
worden. Het Spaansch en Portugeesch zijn thands by uitsluiting de
talen geworden waarin de Joodsche Geleerden hunne werken schrij
ven, of hunne leerredenen uitspreken. Evenwel ontbreekt het nog
in de zeventiende en achttiende eeuw aan geene belangrijke vruchten
van vooral Godgeleerden en wijsgeerigen arbeid by de Sephardim.
Wy moeten hier wederom verwijzen tot de uitvoerige opgaven hunner
Commentariën op de Schrift , overzettingen uit het Hebreeuwsch , wet
tische en Godsdienstig-zedekundige vertoogen , leerredenen , dichtstuk-
ken, gelijk die opgeteekend zijn door Duitsche, Spaansche, Portugeesche,
Italiaansche Schrijvers van Bibliotheken %. Hier mogen alleen

1 KOENEN, t. a. p. bl. -172 en volg.

2 WOLF, BABTOLOCCI, RODRIGUEZ DE CASTRO, RIBEIRO DOS SANTOS,
en anderen.
272 MENASSEH BEN ISRAËL.

eenige weinige namen en snelle levensoverzichten niet ontbreken,

om het karakter zoowel van den leeftijd , als in het geheel van deze
nieuwe afdeeling der Spaansch- en Portugeesch-Joodsehe geschiedenis ,
eenigermate nader te doen kermen.

Onder de Schrijvers en Geleerden , die het Jodendom in Nederland

heeft voortgebracht, is althands van op het gebied der Godgeleerd
heid niet licht iemand meer algemeen bekend geworden dan R. ME
NASSEH BEN ISRAËL. Hy werd geboren te Lissabon in het jaar 1604 ,
maar kwam, nog een kind zijnde, naar Amsterdam over met zijnen
vader JOSEPH BEN ISRAËL, ter naauwernood eene opgekomene vervol
ging in het Portugeesehe vaderland ontkomen. Met een vluggen en
veel omvattenden geest begaafd , maakte hy zich , onder de leiding
van den Opperrabbijn ISAAC UZIËL , al spoedig de gronden der Jood-
sche Theologie eigen, en, benevens de Hebreeuwsche , Castiliaansche
en Portugeesehe moedertalen, de kennis van het Grieksch, Latijn
en Arabisch. Reeds op zijn vijftiende jaar werd hy met genoegen
als Prediker gehoord; op zijn achttiende werd hy tot Opperrabbijn
van eene der drie Amsterdamsche Synagogen verkoren. In die be
trekking bleef hy tot op het tijdstip van zijne reis naar Engeland,
alwaar wy hem straks zullen wedervinden in zijne pogingen om by
den Protector CROMWELL de toelating der Joodsche natie in Groot-
Brittanje te bewerken'. By die gelegenheid werd aan een zijner zo
nen, SAMUEL BEN ISRAËL (soEiRo) te Oxford , de graad van Doctor
in de Wijsbegeerte en in de Medicijnen door de Universiteit van
Oxford verleend. Onverrichter zake , althands voor dat oogenblik , uit
Engeland teruggekeerd in 1658, zette hy zich neder te Middelburg ,
alwaar op de oude Joodsehe begraafplaats buiten de Vlissingsche
poort nog gezien wordt de grafzerk van zijnen evengenoemden zoon ,
wien hy zelf nog een korten tijd overleefde 2. Van zijne talrijke wer
ken , deels in het Latijn , deels in het Spaansch , deels in de beide
talen, een enkele ook wel in het Portugeesch of in het Engelsen
geschreven, noemen wy hier slechts zijn Vertoog over de men-
schelijke zwakheid en 's menschen neiging tot de

1 Verg. KOENEN en MULDER in het Ned. Israël. Jaarboekje voor 1858.

2 MENASSA BEN ISRAËL zelf schijnt te Amsterdam overleden en te Ou-
werkerk begraven te zijn.
 MENASSEH BEN ISRAËL. 273

f, o n d e , (waarin hy de leer van PELAGIUS bestrijdt , doch uit het

standpunt eigenlijk van hetgeen de Christelijke Kerk onder den naam
vau Semipelagianisme heeft veroordeeld ,) — zijn reeds by vroeger
gelegenheid hier genoemde Hope Israëls' , — zijne drie Boeken
over de Opstanding der dooden, — zijn Conciliador, een
werk door eene andere hand dan de zijne later in het Latijn ver
taald, waarin met groote scherpzinnigheid de oplossing van alle
schijnstrijdigheden in de Schriften des Ouden Testaments wordt be
proefd. Hy heeft van wege dit laatste werk ook by streng Gerefor
meerde Geleerden, by wie hy anders om onderscheidene redenen
minder gunst pleegt te vinden , lof geoogst. Behalve deze grootere
werken van schriftverklarenden en leerstelligen aart heeft hy ook
nog vele schriften uitgegeven, tot de Joodsche eerdienst en liturgie
betrekkelijk, of tot de inzettingen der Rabbijnen. Doch vooral heeft
hy dienst gedaan niet slechts aan zijne natie als uitgever van Spaan-
sche overzettingen van den Pentateuchus en de Haphtaroth (afdee-
lingen der Propheten), maar ook aan velen buiten het gebied der
Synagoge door zijne llebreeuwsche drukpers , die meer dan ééne
schoone uitgave van geheel het Oude Testament geleverd heeft. Deze
drukkery , door MENASSEH onder bestier van zijne zonen gesteld ,
heeft na het afsterven der familie plaats gemaakt voor de nog zoo
veel meer vermaarde persen van ATHIAS te Amsterdam 2 , wiens erf
genamen ze in later tijd aan het evenzeer in dat vak bekend gewordene ge
slacht van PROOPS (van de Hoogduitsche Synagoge in diezelfde stad)
hebben overgedaan. Wat MENASSEH BEN ISRAËL verder betreft , hy
mag in meer dan één opzicht een wedergade, in later tijd en op
Nederlandsch grondgebied, genoemd worden van dien Don ISAAC
ABRABANEL, met wiens geslacht hy door zijn huwelijk in naauwe
betrekking stond. Gelijk deze voorvader zijner echtgenoote, was ook
MENASSEH een man meer lofwaardig dan beminnenswaard in het
verkeer, en zoowel in de wijze waarop hy van zich zelven spreekt,
als waarop men aangeteekend vindt dat hy zich wel eens tegen de
regering der Synagoge aanstelde, op bejammerenswaardige wijze

1 Bladz. 26 boven.
1 De sohoone Hebreeuwsche uitgave van het Oude Testament door Jo-
SEPH ATHIAS, werd door de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden
erkend met een gouden gedenkpenning aan een halsketen van hetzelfde me
taal. Zie KOENEN, t. a. p. bh. 326.
18
274 UHIËL DA COSTA.

soms ijdel en hooggevoelend. Daartoe mag onder andere oorzaken

veel toegebracht hebben de onderscheiding, die hem Christengeleer
den van zeer verschillende kleuren bewezen hebben. De Portugeesch-
Roomsche Theoloog en Kanselredenaar Padre VIEIRA wordt gezegd
zich meer dan eens onder zijn gehoor bevonden te hebben. Ook PIERBE
DANIEL HUET , de Bisschop van Avranches , bezocht en raadpleegde
hem. In Holland zelve gaven de Remonstranten of Remonstrantschge-
zinden hem allerlei blijken van belangstelling en hoogachting, als
HUIG DE GROOT, vossius , BARLAEUS. Minder gunstig waren destijds
de Calvinisten jegens de Joodsche natie hier te lande gestemd,
tegen wier toelating zelfs anders eerbiedwaardige Leeraren van die
belijdenis nog meenden te moeten ijveren. Later, toen de roeping
van Israël voor de toekomst volgens de prophecyen, meer belang
stelling in vele harten van Christenen en Godgeleerden, bepaaldelijk
ook hier te lande, heeft begonnen te verwekken, is die ongunstige
stemming merkelijk veranderd , en is op het verblijf van ABRAHAMS
nakroost te midden van een Christenvolk veeleer als op een zegen
ook door de rechtzinnigen prijs gesteld.

Tijd- en stadgenoot van MENASSEH BEN ISRAËL is nog lang ge

weest URIÈL DA COSTA ' , schoon een twintigtal jaren vroeger dan hy
geboren en gestorven. Van dezen treurig merkwaardigen man raag
zoowel het levenslot als het uiteinde wel een toonbeeld genaamd
worden. Geboren te Porto omstreeks het jaar 1590 uit een adelijk
geslacht, werd hy overeenkomstig zijnen stand en geboorte opgevoed
door een vader, die, ofschoon van voorouders afkomstig eertijds
door geweld tot het Roomsche Geloof overgebracht, persoonlijk niet
te min even oprecht het Christendom beleed , als hy in alle andere
opzichten een man was van echt ridderlijke beginselen. Ook de aan
leg des zoons was van nature edelmoedig en koen , en van een ze
ker godsdienstig gevoel, van de vroege jeugd af, niet ontbloot. Na
denken zonder doordenken bracht hem, later, tot twijfelingen
omtrent de Roomsche Godsdienst, die hem eerst tot het Pharisee-

1 GABRIEI. DA COSTA was zijn naam in Portugal; onder den Latijnschen

van A COSTA is hy algemeener bekend gebleven door zijn in die taal ge
steld jongste schrift: Exemplar vitae humanae (Toonbeeld des
m e n s c h e l ij k e u levens).
 URIËL DA COSTA. 275

sche Jodendom der latere Synagoge, straks tot het Sadduceïsmus

eener vroegere deden vervallen. Op zijn vijf en twintigste jaar Ka
nunnik-Schatmeester van een aanzienlijke collegiale Kerk, aarzelde
hy niet die betrekking neder te leggen , rang en eigendommen , va
derstad en vaderland te verlaten, ten einde in Holland eene Gods
dienst vrij te belijden, van welke hy zich toen nog verbeeldde bevrediging
voor zijn ontrust gemoed te zullen vinden. Zijne moeder en aan de
kindschheid ter naauwernood ontwassene broeders volgden hem in
den overgang tot de Synagoge te Amsterdam , alwaar hun geslacht
zich sedert heeft voortgeplant. Maar rust werd door URIËL evenmin
in het Protestantsche Nederland als in het Pauselijke Portugal ge
vonden. Gelijk hy daar te zamen met de Roomsche overlevering
had weggeworpen het Nieuwe Testament , zoo loochende hy hier
ten slotte het Goddelijk gezag des Ouden te zamen met het doodelijk
gehate Rabbinismus.
Zoo ontstond in de pas gevestigde Synagogen te Amsterdam de
hevigste strijd, die misschien immer in de latere eeuwen van Israëls
geschiedenis gestreden is tusschen het kamp der Phariseën en dat der
Sadduceën. Alleenlijk het waren hier geene twee partijen , maar ei
genlijk slechts één man tegenover een geheele Phariseeschgezinde Ge
meente overstaande met den moed van een karakter, dat voor een
goede zaak strijdende groot had kunnen zijn. De strijd bereikte zijn
hoogste hevigheid , toen URIKL geheel zijn stelsel had uit één gezet
in een Portugeesch geschrift, getiteld: Onderzoek der P h ar i -
seesche Overleveringen. Eer dat boek nog in druk was uit
gegeven, en terwijl het nog alleenlijk als handschrift, zoo het schijnt,
onder de leden der Gemeente rondging, vatte Dr. SAMUEL DA SILVA
de pen tegen den Schrijver op en gaf (a° 1623), insgelijks in de
Portugeesche taal, een uitvoerig Vertoog uit over de onsterflijk
heid der ziel'. In de merkwaardige voorrede van dit Vertoog
worden de onderscheidene gevoelens van den afgedwaalde opgegeven.
Zy komen neder op het meest onbewimpelde en onvermengde Sad
duceïsmus , waarby alzoo de Goddelijkheid der Wet van MOSES nog
werd vastgehouden, en alleenlijk het gezag der Overleveringen ge
loochend, maar onder die Overleveringen, naar het aloude gevoelen
der secte, uitdrukkelijk begrepen de opstanding uit de dooden en

1 Tratado da immortalidade da Alma, composto polo Dontor Semuel da

Silva, enz. (Amst. 5383).
18*
 276 URIEL DA COSTA.

een leven na dit leven. Het Geschrift van Dr. DA SILVA, waarin,
gelijk de Voorrede het verklaart, de Schrijver van het Onderzoek
alleenlijk by zijn voornaam , werd aangeduid, //uit eerbied voor
het bloed waaruit hy gesproten was," is niet zonder bondigheid ge
schreven, voor het overige met groote scherpheid tegen den persoon,
doch nog altijd met een uitzicht op zijne wederbrenging. Het tegen
deel gebeurde. Nog datzelfde jaar gaf URIÉL zijn Onderzoek der
Phariseesche Overleveringen, vermeerderd met de weder
legging van DA SILVA'S tegenschrift , in het licht. De Magistraat der
stad Amsterdam nam kennis van de zaak, en begon gerechtelijke
vervolgingen tegen een boek , waarin de onsterflijkheid der ziel recht
streeks ontkend werd. De Exemplaren werden in beslag , de Schrijver
in verzekerde bewaring genomen. Zijne broeders, hoezeer van zijne
gevoelens ver verwijderd en afkeerig ' , verkregen onder borgtocht
üijn ontslag. De zaak werd verder afgemaakt met den Schout tegen
drie honderd gulden boete met verlies van de boeken.
Van toen af begaf zich de ongelukkige Sadduceër nog veel dieper
op zijn rampzaligen dwaalweg , en verloor tevens in den strijd welken
hy voerde, dat kenmerk van openheid, waardoor die tot hiertoe
voor het minst veredeld was geworden. Hy liet nu alle geloof aan
een onmiddelijke Openbaring ten eenenmale los en werd in gevoelen
en praktijk volkomen Dei'st ; doch besloot tevens , na vijftien jaren
lang van allen bestreden , van allen , ook zijne naaste bloedverwanten
en eigene broeders , veroordeeld te zijn geworden , zich voor het uit
wendige met de Synagoge te verzoenen. Die verzoening werd dan
ook, door bemiddeling van een zijner neven, een man van aanzien
en invloed in de Gemeente , te weeg gebracht , vijftien jaren nadat
hy zich het eerst van haar had afgezonderd.
Weldra brak de strijd heviger uit dan immer, om niet meer te
eindigen dan in het schrikbare misdrijf, waarmede deze tragische
geschiedenis zich in den dood des afgedwaalden besloot. Nieuwe
openbaringen van zijne denkwijze over de Wet van MOSES zoowel
als over de inzettingen der Eabbijnen hadden ten gevolge
zeven jaren van een staat van afzondering en gemis van allen om
gang met menschen, in het midden van het volk des lands, waar-

1 Een hunner was JOSEPH DA COSTA, tot wien aan het hoofd zijner
mede-Archisynagogen in 1650 de opdracht gericht is der Spaansche uit
gave van R. MENASSEH'S Hope Israëls.
 SPINOSA. 277

van hv de taal niet verstond , en van zijne stamgenooten , die zon

der eenige uitzondering hem tegen waren. Zoo besloot hy dan ein
delijk ten tweedenmale zich met de Synagoge te verzoenen, onder
wierp zich aan de boetedoening, die zy hem nu met onverbiddelijke
strengheid oplegde, en waartoe in een eerste plaats behoorde de be
kende toebrenging der veertig slagen min een1, van welke
het intusschen opmerkelijk is, dat na dit zeer byzondere geval geen
voorbeeld verder wordt gevonden in de geschiedenis der Synagogen.
Tegen een dergelijken smaad intusschen was de ziel van den bejam-
merenswaarden Sadduceër niet bestand. Weinige dagen na het vol
trekken der vernederende plechtigheid , beroofde hy zich met een
pistoolschot van het leven, na nog eerst met eene in die omstan
digheden onbegrijpelijke helderheid in sierlijk rechtsgeleerd Latijn
zijne lotgevallen beschreven en tegen de handelingen der Synagoge
op het hevigst daarby geprotesteerd te hebben. Deze levensbeschrij
ving ï , waarvan de geloofwaardigheid , ten aanzien der feiten , door
allerlei getuigenissen van buiten af gestaafd wordt, geraakte door
een ligt te verklaren zamenhang van omstandigheden in het bezit
van een zeer aanzienlijk persoon te Amsterdam , die daarvan een af
schrift schpnk aan den Eemonstrantschen Hoogleeraar EPISCOPIUS. Langs
dien weg kwam het in handen van PHILIPPUS VAN LIMBORCH (EPIS-
COPTUS neef en opvolger), die het vervolgens, met byvoeging eener
wederlegging van des ongelukkigen gevoelens, in het licht gaf.

Met UUIËL DA COSTA heeft in een even volgenden leeftijd BARUCH

(BENF.DICTUS) D'ESPINOSA , gewoonlijk SPINOSA 3 genaamd , veel over
eenkomst eensdeels gehad, andersdeels, nog meer onderscheid
in karakter en levensloop. Beide van afkomst en omgeving Israëlieten
uit Spanjes Schiereiland van aanzienlijken stand, — beide het eerst

1 Deze kastijding, gelijk zy van overoude tijden binnen de muren zelve der
Synagoge plach te geschieden , en ook uit de Geschiedenis des Nieuwen Tes-
taments overbekend is (2 Cor. XII : 24. Hand. der Apost. XXVI: 11. Math.
X:17), was in de Joodsche Overleveringswet de naaste straf aan den ei
genlijken ban. Ex c o m mum ca t i on e minor atque honestior, noemt
haar WITSIUS (in mtd Pauli, Sect. I § 20).
1 Het reeds genoemde Exemplar vitae humanae.
1 DE SPINOZA is de Portugeesche vorm van den eigenlijken Spaan-
schen familienaam des Wijsgeers: D'ESPINOSA.
278 SPINOSA.
door hunne eigene Gemeente en stamgenooten met verontwaardiging
teruggestooten en veroordeeld, — beide gelijkelijk vervreemd van
het denkbeeld eener onmiddelijke of persoonlijke openbaring van
God aan menschen! Doch daar de een in de onbestemdheden vau
een bloot natuurlijk Deïsme verdoolde, zoo verschanste daarentegen
de ander zich in de diepten van een kunstmatig Pantheïsme. Terwijl
de een, door de hevigheid van zijn karakter vervoerd, dwaling en
waarheid zonder onderscheid alleenlijk afbreekt, en by dat afbre
ken bezwijkt , zoo bouwt de ander daarentegen met -zeldzame kalmte
van geest en wiskundig overleg een stelsel van Wijsbegeerte en Ze-
dekunde op, dat hem lang overleeft, ja, by de verwarringen en
bewegingen onzer eeuw, als met nieuwe kracht van geestdrift hier
en daar herleeft.
Het is hier de plaats niet om in eene uiteenzetting van SPINOSAAS
stelsel te treden, gelijk hy dat heeft nedergelegd in den door hem
zelven (a° 1670) uitgegeven Tractatus Theologico politicus,
en in zijne nagelatene Schriften, en onder dezen by name in zijne
Zede kunst en in zijne Brieven. Dit slechts zij op het zuiver
historisch gebied , waarbinnen wy ons hier bewegen , van zijn veel
besproken Pantheïsmus opgemerkt, dat het, hoe ver ook afgeweken
van den geopenbaarden God in het Woord des Ouden Testaments,
toch in zijn binnenste wezen zich door het stellige kenmerk van een
Israëlitischen oorsprong onderscheidt. SPINOSA toch was Pantheïst
ongetwijfeld, maar niet in dien groven zin, waarby het zaamgenomen
Alles God is , en aldus eene levenlooze , redelooze godheid in de
plaats treedt van den levenden God der Schepping, der Openbaring,
der Verlossing. Hy was Pantheïst in die fijner, en daardoor zelve
zoo veel gevaarlijker opvatting, welke by uitsluiting aan God een
wezenlijk bestaan , het eeuwige en eenige ZIJN toeschrijft , maar dan
ook al wat zichtbaar of onzichtbaar, lichamelijk of onstoffelijk bestaat,
niet als schepping of wezen buiten God, maar als zelfwijziging
van dat ééne hoogste, dat eenig bestaande Wezen begrijpt. Het
Pantheïsme van SPINOSA is op die wijze niets anders dan de afge-
trokkene, van Geschiedenis en Openbaring ontdane, en daardoor
op wijsgeerig grondgebied verbasterde opvatting van den naam en
het denkbeeld Desgenen , wiens naam is : IK BEN , de JEHOVA van
Israël. Het is op dezen grondslag, dat de Spaansch-Joodsehe Wijs
geer, zijn verstand niet onderwerpende aan de historische waarheid
-in Gods Woord , en als ware het vast besloten om zich geene in
 SPIPIOSA. 279
grijping van God in de wereld door wonderen of eenigerlei onmid-
delijke tusschenkomst te denken, zich een stelsel (een Godsdienst, zoo
men wil, in zeker opzicht) gevormd heeft, van alle stelsels, welke
zich loochenaars der Goddelijke Openbaring bedacht hebben, niet
slechts het consequenste misschien , maar ook het gemoedelijkste.
Want ook met deze zijne zelfgemaakte wijsgeerige Godsdienst hing
ten naauwste zamen dat eener even zeer afgetrokkene , maar schoon-
schijnende zedekunde. Vereenigd kwamen beide neder op deze uit
komst : wGod moet gekend worden. Hem te kennen en belange
loos lief te hebben is het beginsel van alle plicht en de zaligheid
zelve."
Het kan niet ontkend worden, dat SPINOSAAS leven naar dit zijn
stelsel is ingericht geweest, indien niet veel meer dat stelsel zelve
de uitdrukking moet genaamd worden van zijn karakter, dat inder
daad iets even edels heeft gehad in aanleg en richting , als zijn vernuft
veelomvattend was en diepzinnig. De levensloop van den vermaarden
Pantheïst was kort en in uiterlijke lotgevallen , vooral na zijnen
uitgang van de Synagoge, niet rijk, — maar toch ook uit een
menschkundig oogpunt zeer merkwaardig. Geboren te Amsterdam ten
jare 1632, gelijk reeds aangeduid werd, uit edele ouders van de
Portugeesche Synagoge, ontfing hy in zijne jeugd grondig onderwijs
in de Joodsche Godsdienst en Godgeleerdheid. In het Latijn heeft hy
onderwijs genoten van den Geneesheer VAN DEN ENDE, wiens ge
voelens men meent dat op den jeugdigen SPINOSA een beslissenden in
vloed voor geheel zijn verder leven hebben geoefend. Doch het zijn
veel meer de schriften van DESCARTES geweest, die hem als wijsgeer
vormden , en op welker grondslagen hy zijn eigen veel besproken
stelsel opgetrokken heeft. Spoedig reeds na deze kennismaking begon
hy zich aan de zamenkomsten en plechtigheden der Synagoge te
onttrekken, en deswege in onmin met de Rabbijnen te geraken.
Pogingen om hem voor hun geloof te behouden of te herwinnen,
leden schipbreuk. Eerlang werd de oneenigheid openbaar; hy werd
kerkelijk bestraft, zelfs by het uitgaan van eene openbare plaats
aangegrepen en met een onmiddelijken dood bedreigd. Zoo week hy
uit en verliet Amsterdam, alwaar hy niet langer veilig was, voor
het verblijf te Bijnsburg, straks te Voorburg, eindelijk in den Haag.
Naauwlijks intusschen had hy de hoofdstad verlaten , of de Hoofden
der Synagoge spraken den grooten ban over hem uit, tegen welk
vonnis hy eene uitvoerige Verdediging schreef, die evenwel nooit
280 DB. ISAAC OBOBIO DE CASTBO.

in druk gegeven is. Van de Synagoge alzoo geheel gescheiden, deed

hy ook vrijwillig afstand van zijn erfdeel in het ouderlijk vermogen ,
en onderhield zijn uiterst sober en spaarzaam leven door middel
van het slijpen van glazen voor brillen en verrekijkers, het overige
van zijnen tijd aan wetenschappen en wijsbegeerte wijdende. Om dit
zoo veel te vrijer en onaf hanklijker te kunnen, weigerde hy meer
dan eens het Hoogleeraarsampt , hem onder anderen door den Keur
vorst van de Paltz te Heidelberg aangeboden. Zeer afgezonderd le
vende in het geheel , was evenwel zijn omgang en briefwisseling met
Geleerden en vrienden, zoo binnen- als buiten 's lands, uitgebreid.
In den Haag gevestigd, schijnt hy door den .Raadpensionaris DE WITT
(van wien hy een jaargeld van twee honderd gulden trok) tot staat
kundige onderhandelingen gebruikt te zijn , en inzonderheid in het
hachelijke jaar van 1672 zich met eene zending naar Utrecht te
hebben begeven tot den Hertog van Luxemburg. By diezelfde gele
genheid liet de Prins vair Cöndé den vermaarden Wijsgeer een vrij-
geleide aanbieden , ten einde hem te zien en zich met hem te onder
houden. Hy overleed vijf jaren later aan de longtering , en werd met
een aanzienlijk geleide ter aarde besteld. Al wat men, ook sedert,
van zijn dagelijksch leven en omgang met menschen vernam , draagt
datzelfde reeds opgemerkte kenmerk van kalmte, gematigdheid, en
waardigheid van karakter, die hem tot een sieraad der Christelijke
maatschappy gemaakt zouden hebben, — (in SFINOSA lag de aanleg
tot een PASCAL!) — zoo hy dat Christendom, over hetwelk hy zich
anders nooit dan met eerbied uitliet, als Goddelijk historisch feit
buiten het kunstlicht van bloote bespiegeling had durven onderzoeken ,
en op grond juist der hoogste redelijkheid geloovig aannemen. Nu
geldt van hem, helaas! als van zoo vele zijner volgers en geestver
wanten het woord van JESUS: dat God den kinderkens geo
penbaard heeft, wat Hy verborgen heeft voor dewijzen
en verstandigen. Ja, Vader! want alzoo is geweest het
welbehagen voor U, zegt de Heer '.

Een geheel andere richting vertegenwoordigde in de Spaansch-

Portugeesche Synagoge te Amsterdam Dr. ISAAC (vroeger Don BAL-

1 Matth. XI: 25, 26.

 DR. ISAAC OROBIO DE GASTRO. 281

TAZAR) OROBIO DE CASTRO, wiens leeftijd zich eenige jaren later

dan die van SPINOSA uitstrekt in de tweede helft der zeventiende
eeuw. Beide in zijn leven en in zijne schriften vertegenwoordigt
deze Geleerde het latere Jodendom naar Phariseesche inzetting , zoowel
tegenover de ongeloovige wijsbegeerte als tegenover het geloof des
Evangelies van het Nieuwe Verbond. Hy was een zoon van Joodsche ,
onder den naam van nieuwe Christenen te Braganza in Por
tugal verblevene ouders, die zich later vestigden te Malaga in Spanje.
In deze stad omstreeks het jaar 1616 geboren, is hy te Alcala de
Henarez alwaar hy gestudeerd heeft, en later te Sevilla als Hoog-
leeraar in de Geneeskunst en in de Bovennatuurkunde werkzaam
geweest, niet zonder verdenking van tijd tot tijd by 'Ie Inqusitie.
Door de aangifte van een Moorschen slaaf, wegens het onderscheid
van spijzen en andere Joodsche kenteekenen in zijn huis, geraakte
hy werkelijk in het eind in de macht der geduchte Bfichtbank, die
hem evenwel door een driejarige gevangenschap en uitgezochte wreed
heid van pijnigingen tot geen bekentenis brengen kon, en alzoo ge
noodzaakt werd hem blootelijk als van Jodendom verdacht, maar
niet overtuigd, te vonnissen, zoodat hy er met het verlaten van
zijn vaderland afkwam. Men merke by deze gelegenheid op, hoe
naar de denkbeelden van den lateren Jood de getrouwheid aan zijne
Godsdienst en het martelaarschap zelve niet zoo zeer gezocht wordt
in de openbare belijdenis van zijn geloof, als wel in de stand
vastigheid der vasthouding aan de praktijk des Jodendoms, het
zij dan in het openbaar, of in het geheim, met vrijheid om tegen
over den vervolger of verdrukker zich te gedragen naar den nood
van het oogenblik. Treffend en kenmerkend onderscheid tusschen
het geloof der waarheid naar Gods Woord , waarvan onder de bedeeling
zoo des Ouden als des Nieuwen Verbonds belijdenis in leven
en sterven de grondtrek is, en de inzetting der menschen, die
niet anders vordert dan de verrichting van zekere verdienstelijke
daden, en de levendige verkondiging of belijdenis voor bykomstig
houdt ! OROBIO , ten gevolge van dit zijn stelsel van standvastig
ontkennende volharding eindelijk ontslagen, vestigde van toen
af zijn verblijf te Toulouse, alwaar hy tot Hoogleeraar in de
Medicijnen en Baad van Koning LODEWIJK XIV benoemd werd.
Hy verliet, om geheel openbaar en onbelemmerd Jood te kunnen
zijn, ook Frankrijk in het eind, en vestigde zich op zijn veertigste
jaar met een gedeelte van zijne maagschap te Amsterdam, alwaar
282 THOMAS DE PINEDO.

hy de praktijk der Geneeskunde met grooten lof heeft geoefend en

overleden is ten jare 1686. Zijn geslacht heeft zich in evengenoemde
hoofdstad voortgeplant tot op den huidigen dag. Van zijne talrijke
strijdschriften ter verdediging van het Joodsch geloof is algemeen
bekend geworden zijne redewisselingen met PHILIPPUS VAN LIMBORCH ,
door dezen Remonstrantschen Hoogleeraar uitgegeven onder den titel
van: Vriendelijke onderhandeling met een geleerden
Jood over de waarheid vande Christelijke Godsdienst.
Doch nog onderscheidene andere werken van zijne pen zijn onder de
Portugeesche Joden in handschrift bewaard, allen van polemische
richting tegen het Christelijk geloof. Dergelijke alleen met de pen
beschrevene twistschriften vindt men ook dikwerf hier en daar van
de hand van nog andere Portugeesche Geleerden der Amsterdamsche
Synagoge, by name van de Opperrabbijnen MORTEIRA en SAPORTAS.

Niet zoo zeer Israëlitisch Godgeleerde als kenner en bevorderaar

van klassieke Letterkunde en Wetenschap is geweest THOMAS (in het
Jodendom ISAAC) DE PINEDO, die omstreeks denzelfden tijd met
OROBIO de Spaansche Inquisitie was komen ontvluchten in Amster
dam. Geboren uit het geslacht der PINHEIROS te Trancoso in Portu
gal, ontfing hy zijne opvoeding te Madrid, alwaar hy zijne letter
kundige vorming te danken had aan de orde der Jesuiten. Hy was
reeds tot vrij hooge jaren gevorderd, toen hem de verdenkingen der
Inquisitie noodzaakten den zetel zijner studiën en den omgang met
vele geleerde vrienden in Spanjes hoofdstad vaarwel te zeggen, en
zich in Nederland te vestigen, alwaar hy openlijk het Jodendom
beleed. Van OROBCO DE CASTRO verschilde hy vooral ook daarin , dat
hy nimmer in zijne schriften, de Inquisitie overigens niet sparende,
zich eenige tegenspraak van de Christelijke Godsdienst, veroorlooft,
maar in het maatschaplijke de weldaden erkent, die de latere we
reld haar verschuldigd is. Hy voleinde te Amsterdam , en gaf aldaar
(a° 1678) in het licht, zijne uitgave met uitvoerige aanteekeningen ,
van STEPHANUS BYZANTINUS (irsp'i TfoXéwv) en droeg het werk op aan
den Markies DE MONDEJAR (uit het ten allen tijde wetenschap min
nend huis der MENDOZAAS) te Madrid. In eenen brief aan den
Spaansch-Joodschen Dichter DE BARRIOS betreurde eerlang de even
genoemde Spaansche Grande het verlies van zijnen ouden vriend,
vooral daarby betreurende dat hy in de wet van MOSES overleden was.
 JOODSCH-SPAANSCHE DICHTERS IN NEDERLAND. 283

Ook in hunne Nederland sche ballingschap hebben de Joden uit

het Schiereiland op het voorvaderlijke erfgoed der poëzy prijs gesteld.
Doch sedert lang was voor hen de tijd der groote Meesters van He-
breeuwsche dichtkunst voorbygegaan ' , en ook in de beoefening der
Spaansche en Portugeesche hebben zy hier te lande zelden uitgemunt ,
en zich nimmer zeer ver boven eene soort van geleerde of geletterde
liefhebbery in dit vak verheven. Aan letter- en dichtkundige Ge
nootschappen , beide voor het Hebreeuwsch en voor het Spaansch ,
heeft het hun te Amsterdam evenmin als te Antwerpen ontbroken,
en gaarne verleenden hiertoe de aanzienlijksten hunne huizen, als
by name de PINTOS , BELMONTES, CURIËLS, en anderen. Zelfs het ge
bouw der Synagoge , vóór dat de vereeniging van het jaar 1639 plaats
had, werd soms gebruikt tot het opzeggen of uitvoeren van dicht-
stukken, die van verre met de mysteriespelen der middeleeuwen
in de Christelijke kerken eenige overeenkomst hadden. Zoodanig een
dramatisch , althands door onderscheidene sprekende personen uitge
voerd dichtstuk was (a°. 1624) in de Synagoge, Beth Jahacob
genaamd, de Zamenspraak der zeven bergen van den Joodsch-
Portugeeschen Dichter REHUEL JESURUN, in het Portugeesch PAULO
DE PINA. In dit dichtstuk verdedigen elk der zeven bergen : Sinaï ,
Sion , Hor , Nebo , Gerizim , Carmel , Senir (Sirion) , hunne aanspraak
op den voorrang onder de bergen van het Heilige Land, waarover
vervolgens Koning JOSAPHAT de beslissing uitspreekt. Doch dergelijke
spelen , hoezeer in zich zelve niet berispelijk geacht , begreep men
evenwel later aan de plaats der gewone Godsdienstoefening niet te
voegen. Nevens de namen van PEIXOTO, REYNOSO, ANTUNES, BUENO,
uzrÉL , ROSALES , LOBO , vindt men , onder de dichterlijke vernuften
in de Synagoge te Amsterdam ook nog vermeld die van twee aan
zienlijke vrouwen, Dona ISABELLA HÈNRIQUES en Dona ISABELLA
CORRÉA. De laatstgenoemde was tweede echtgenoote van den Luite-
nant-Colonel in Spaansche dienst Don NICOLAS DE OLIVER Y FUL-
LANA (in de Synagoge DANIEL JUDA geheeten), een bekwaam Cos-
mograaph, medearbeider aan den bekenden Atlas van BLAEU hier te
lande. Als Spaansch Dichter uit een geslacht van Joden of nieuwe
Christenen te Montilla heeft zich in de zeventiende eeuw ook
nog onderscheiden de Kapitein Don MIGUEL DE BARRIOS , wiens Coro
il e las M u sa s, geschreven aleer hy te Amsterdam de besnij

1 Bladz. 196 boven.

284 PORTUGEESCHE JODEN IN NEDEPLAND.

denis onderging , niet ontbloot is van dichterlijke verdiensten , al-

thands verre te boven gaat al wat hy later als lid der Synagoge te
Amsterdam (met zijnen naam van DAXIKI. LEVI DE BARRIOS) gedicht
heeft. Deze zijne latere voortbrengsels bestaan voor het meest in
bruilofts- en andere gelegenheidsverzen , wier eenige waarde thands
bestaat in het licht dat zy, nevens zijne vrij verstrooide prosaschriften,
over onderscheidene betrekkingen en lotgevallen van Joodsche en
Spaansche familiën en personen verspreiden.
De achttiende eeuw zag den dichtgeest nagenoeg geheel uitsterven
in de Portugeesche Synagogen van Nederland. In het Hebreeuwsch
alleen werd nog wel van tijd tot tijd iets geleverd, als b. v. ten
jare 1770 eene overzetting van RACINES Athalia, bewerkt door
DAVID FRANCO MENDES, lid der familie van dien naam, evenzeer
van ouds door geleerdheid en kunstzin als door geboorte en rang
onder de Joden uit Portugal aanzienlijk. Tegen dienzelfden tijd waagde
zich een enkele Portugees der Synagoge ook wel eens aan Holland-
sche poëzy , doch zonder daarin iets meer te geven , dan eene flaauwe
navolging der in zich zelve reeds voor het meest zeer flaauw en stijf
gewordene manier, aan dat tijdvak eigen '.

Ook in andere vakken van letteren en wetenschappen komen de

uitgewekene Sephardim in Nederland, op weinige uitzonde
ringen na , in geene vergelijking met hunne voorvaders in het Spaansche
Schiereiland zelve , alv/aar wellicht (gelijk het verschijnsel niet vreemd
is) de afwisseling zelve van voorrechten en verdrukkingen op de
ontwikkeling gunstig gewerkt heeft. In Nederland is de Por
tugeesche Gemeente voornamelijk in bloei en aanzien geweest door
de groote kapitalen en belangrijke betrekkingen voor den handel op
Spanje, Portugal, Italië, de Levant, Brasilië, die zy het Neder-
landsche Gemeenebest hebben aangebracht , — door den ongekreukten
naam van eerlijkheid en gevoelens van eer, waarmede hun dikwerf
vorstelijke rijkdom en voet van leven gepaard ging , — door de diensten ,
welke zy aan het land en aan het huis van Oranje op meer dan
een belangrijk oogenblik hebben aangeboden en bewezen. Geen won
der dan ook , dat het Gemeenebest de belangen van het binnen zijne

1 Men zie de byzonderheden by KOENEN , t- »- P- 176—183. 276—279.

 PORTUGKESr.HK JODEN IN NEDERLAND. 285

grenzen zoo uitnemend welvarende Israël by alle gelegenheden , vooral

ook jegens buitenlandsche Mogendheden, in bescherming nam en
bevorderde.
Evenmin kan het bevreemden, dat het middelpunt en de hoofd
zetel der Portugeesche uitgewekenen in Nederland de groote han-
delstad Amsterdam was. Terwijl de Israëlieten uit Polen en Duitsch-
land zich meer algemeen ook in de overige Nederlandsche provintiën
verspreidden , werden , op enkele uitzonderingen na , geene Synogogen
van Sephardim buiten de provintie Holland gevonden. In die
van Utrecht, waarvan de hoofdstad hun volgens de oude keuren
steeds gesloten bleef , zijn zy talrijk en aanzienlijk geweest te Maars-
sen, een dorp waarvan gezegd wordt dat de Joden het eigendom
hebben willen koopen , om er eene geheel Israëlitische kolonie van
te maken. Ook in de hoofdstad van Zeeland zagen wy hen een tijd
lang gevestigd en in het bezit van eene Synagoge en van een kerk
hof. Aldaar heeft onder anderen gewoond de geleerde R. JACOB JUDA
LEON, wiens afbeelding en verklaring (in het Hebreeuwsch en in
het Spaansch) van den Tempel van SALOMO ook onder de Christe
nen naam heeft gemaakt. Te Nykerk op de Veluwe bestaan tot op
dezen dag eenige weinige overblijfselen van een Italiaansch-Portu-
geesche Synagoge. In Holland is ook te Naarden langen tijd een
aanzienlijke gemeente van Sephardim geweest. Te Rotterdam ins
gelijks, alwaar zich uit Antwerpen onderscheidene Spaansche en Por
tugeesche uitgewekenen hebben nedergezet , onder anderen het geslacht
der DE LA PENKAS in het laatst der zeventiende eeuw, waarvan on
der anderen leden zijn geweest de twee broeders JOSEPH en ALEX-
ANDER , — deze, Consul daar ter stede van zijne Catholieke Ma
jesteit, gene door Koning WILLEM ten jare 1697 verlijd met het
leen van Labrador , Cortereal , en eenige andere Amerikaansche streken
lands, door zijne schepen ontdekt en in naam van den Prins van
Oranje in bezit genomen.
Naast Amsterdam intusschen is de bloei en het aanzien der
Spaansche en Portugeesche Joden nergens in Nederland zoo groot
geweest als in den Haag. Aldaar zijn sommige der schoonste huizen
van de stad door hen gebouwd en nog lang door hunne geslachten
bewoond geworden ' , gelijk dan ook hunne Synagoge in het mid-

1 By name een gedeelte der gebouwen , waar eertijds het Hof van Br e-
 286 PORTUGEESCHE JODEM IN .NEDERLAND.

den van een der prachtigste kwartieren der Residentie gelegen is.
Zy hebben zich aldaar nedergezet en straks een bedehuis opgericht
en een begraafplaats gekocht, in de tweede helft der zeventiende
eeuw. Een der eerste Israëlieten evenwel, aan wien in de hofstad
een brief van burgerschap (a° 1672) is verleend, was van Poolschen
oorsprong. Zijne nakomelingen, POLAK DANIELS, zijn nog heden in
dezelfde stad aanwezig en geacht.
Het aantal intusschen van Portugeesche en Spaansche Israëlieten
bereikte omstreeks dienzelfden tijd en in de eerste twintig jaren
der achttiende eeuw zijn toppunt van luister en bloei, bepaaldelijk
in den Haag en te Amsterdam. Onder de geslachten , het zij door
hunne aloude historische herinneringen , het zij door hun verbazend
vermogen, het zij door hunne staatkundige verdiensten, het zij in
alle die opzichten te zamen aanzienlijk , behoorden , behalve de reeds
in den loop dezer mededeelingen hier en daar herinnerde, ook nog
die van OSORIO, LEVI XIMENES, PEREIRA, SALVADOR, LOPESDELIZ,
MACHADO , CAPADOSE , DE SOUZA , BUENO DE MESQUITA , DE AZEVEDO ,
ABENDANA DE BRIÏO ' , DA VEIGA , NAVARRO , DE ALMANZA 6U vele
anderen.
Inzonderheid verdienen hier nog melding die mannen en familiën ,
welke , by name te Amsterdam , zich , even als hunne voorouders in
Spanje en Portugal, door verdiensten en bekwaamheden op staat
kundig gebied hebben onderscheiden. Even als te Hamburg, zoo
hadden ook te Amsterdam de kroonen van Zweden, van Denemar
ken , van Pruissen en nog andere Duitsche Staten , tot hunne Agen
ten en Residenten aanzienlijke en in zaken van Staat en handel ge
oefende leden der Portugeesche Synagoge. In hoedanigheid van Re
sident van Polen sedert het jaar 1679 in de hoofdstad gevestigd,
was FRANCISCO MOLO door zijne pob'tieke betrekkingen en schrander
heid byzonder bevorderlijk aan het Bondgenootschap tegen LODEWIJK
XIV, en bewees den Staten van Holland zoodanige diensten, dat
zy hem twee jaren lang vrijdom van lasten toestonden , — een voor
recht dat, met zeldzame uitzonderingen, niet anders verleend plach
te worden dan aan diplomaten, gevestigd in den Haag 2. Sir WIILIAM

derode stond. DE RIEMER, Seschrijving van 's QraaienJuige, Hoofdst.

XXV :bl. 742, 743.
1 Zie over ABENDANA het artikel in den Navorscher.
1 KOENEN, t. a. p. blz. 219. WAOENAAR, Vaderl. Historie, XVI: 321,
XVII : 340.
 PORTUGEKSCHE JODEN IN NEDERLAND. 287
TEMPLE betuigde zich over twee dingen, die hy in Holland zag,
verwonderd : dat de Joden , hoe wreed ook vroeger door Spanjaar
den en Portugeezen vervolgd , evenwel nog overal de beide talen als
moedertaal op hunne kinderen overplantten , en dat , omgekeerd , de
Koningen van Spanje en Portugal te Amsterdam Joden aanstelden
tot Gevolmachtigden en Waarnemers hunner zaken. Dus, inzonder
heid, is gedurende anderhalve eeuw (van 1640 tot het omwente
lingsjaar van 1795) het geslacht der NUNES DA COSTA (in de Sy
nagoge CUE.IËL), van vader tot zoon, in het bezit van het Agent
schap geweest van Portugal, met den titel van Edellieden van 's
Konings huis. Insgelijks deed Don MANUEL Baron DE BELMONTE als
Resident van Spanje in de Nederlanden gedurende veertig jaren
(bepaaldelijk van 1673 tot 1704) aan de beide Mogendheden belangrijke
diensten door het bevorderen van de onderlinge goede verstandhou
ding en het helpen beramen van belangrijke ondernemingen tegen
over het heerschzuchtige Frankrijk'. Zijn neef, de Baron DE XIMK-
NES BELMONTE, verving hem in dezelfde betrekking, welke later
met de vestiging der BOURBONS op den Spaanschen troon een einde nam.
De geschiedenis van dienzelfden leeftijd bericht ook , omgekeerd ,
de betrekking van een lid van datzelfde geslacht als Envoyé van
wcge den Prins van Oranje, later Koning van Groot-Brittanje , en
sints als Plenipotentiaris van wege het Gemeenebest der Ver-
eenigde Nederlanden naar de hoven van Spanje (1678 —1702) en Por
tugal (1702—1717). De Heer VAN SCHOONENBERG (BELMONTE, van
een anderen tak dan de evengemelde Resident uit Spanje) heeft
niet minder dan zijn stamverwant zich onderscheiden door zijn on
gemeen doorzicht, wakkerheid en ijver voor de eer en 'de belangen
zoowel zijner meesters als van het huis van Oostenrijk, hetwelk hy
met al den invloed, welken hy in de diplomatie en onder Spanjes
Aanzienlijken bezat, tegen de party der BOURBONS in de groote en
zwaarwichtige vraag der opvolging van Koning KAREL II ondersteunde.
De Oostenrijksche Pretendent, later Keizer KAREL VI van Duitsch-
land, schonk hem tot erkenning hiervan ten j are 1709 den titel van
erfelijk Markies in zijne Nederlandsche Staten 2.

1 Men zie over hem de Resolutiën der Staten-Generaal, en der Staten

van Holland gedurende het gemelde tijdvak; voorts KOENEN, t. a. p. blz.
164, 206, 207. BRANDT, Leven van de Buyter , blz. 1008.
1 KOENEN, t. a. p. blz. 207,208. WAGENAAR, XVI:6'2, 91, 98. XVII:
288 PORTUGEE8CHE JODEN IN i\ KDKH1.A M».
l
Het was, onder de Vorsten van Europa en Prinsen van Oranje, '
voornamelijk WILLEM III , de Stadhouder , Koning van Groot-Brittanje ,
gedurende wiens leeftijd, en door wiens invloed Israëlieten én van
afkomst én van Godsdienst in dergelijke posten van staatkundig J
vertrouwen voorgetrokken , ondersteund en met het dien Vorst eigene
doorzicht van geest gebruikt zijn geworden. Doch niet van dezen
Prins van Oranje alleen is onder de Joden uit Spanje en Portugal
de naam en nagedachtenis hoog vereerd en uitbundig bemind geweest ;
aan het huis van Oranje waren van den beginne hunner vestiging
in deze landen de Joden der beide afdeelingen met voorbeeldige,
schier voorbeeldelooze aanhankelijkheid getrouw. Zoo te Amsterdam
als in den Haag deden de groote familiën der Synagoge in alle
tijden van voor- of tegenspoed met hunne personen en vermogens
van hunne gehechtheid blijken. Van hunne zijde hebben sints den
leeftijd van FREDRIK HENDRIK de Stadhouders uit dat roemrijke
Stamhuis niet opgehouden door allerlei eer en belangstelling zoo in
hunne huisselijke als gemeentelijke betrekkingen de meergemelde ge
slachten te onderscheiden. Tot op en met den doorluchtigen persoon
van Prins WILLEM den Vijfde heeft geen stadhouder van Holland
nagelaten ten minste een enkele maal de Synagoge te Amsterdam
met een plechtig bezoek te vereeren. De Stadhouder FREDRIK HEN
DRIK, ten jare 1642, werd daarby verzeld of gevolgd door zijnen
zoon Prins WILLEM den Tweede, door de Prinses van Engeland,
des Prinsen koninklijke verloofde, en de Koningin van Engeland,
der Prinsesse moeder. Het collegie van Archisynagogen bood den
Stadhouder by die gelegenheid een prachtig zilveren geschenk aan
ter waarde van twee duizend gulden, terwijl de Opperrabbijn ME-
NASSEH BEN ISRAËL de koninklijke bezoekers met een Spaansche re
devoering verwelkomde, die door een sierlijke vergelijking van het
huis van NASSAU met dat der Machabeën merkwaardig is.
De achttiende eeuw was, gelijk voor geheel Europa, alzoo ook
zeer byzonder voor de Sephardim in Nederland een tijd van meer
dan éénerlei verval. De vroegere wakkerheid en werkzaamheid in

18. SCHELTEMA, Staatkundig Nederland, 11:299, 300. Resolutie der State*

van Holland van 1690—1717. Spain nnder Charles the Second or Extracts
from the correspondance of the Jfon. Alexander Stanhope, 1690—1699.
(London 1840) p. 32, 112, 154.
 POttTUGEESClIE JODEN IN .NEDERLAND. 280

zoo vele vakken, door de vaderen behartigd ook buiten den handel,
maakte plaats by de meesten voor de vadzigheid eener weelde, uit
al te groote voorspoed en gemakkelijkheid gesproten ; het dolle Ac-
tiespel naam voor een gedeelte de plaats in van dien handel op Oost ,
Zuid en West, eertijds met zoo veel vrucht voor hen zelve en voor
de landen hunner inwoning gedreven. De zeden verdierven of ver
slapten ; de Godsdienst , voor het uitwendige nog veeltijds streng of
plechtstatig onderhouden, verloor steeds meer en meer van die in
nerlijke gehalte, die de vaderen de Inquisitievuren zoo vaak had
doen trotseeren of rang en vaderland verzaken , om naar hunne over
tuiging (hoe dwalend dan ook) den God Israëls te dienen, en (dit
voorzeker met alle recht naar Oud en Nieuw Testament!) voor
geene beelden te buigen. Ook zelfs de roem op voorouderlijke her
inneringen, onder dat alles, verbasterde tot eene zaak voor het meest
van bloote ijdelheid of coteriegeest , waarby de eigenlijke oorsprong
van hetgeen waarop men roem droeg, vergeten of op den achtergrond
geraakte , by het overwicht meer en meer van geldelijk vermogen
boven alle uitnemendheden van min stott'elijken aart. Van een ande
ren kant wederom oefende de meerdere gemeenschap met Fransche
taal en letterkunde , Fransche wijsbegeerte , Fransche zeden , Fransche
ijdelheid van meer dan éénen aart, een alleszins verderflijken invloed
op die afdeeling der Joden , welke destijds , meer dan hunne broe
deren van Duitsche of Poolsche afkomst in Nederland , aan de ver
leidingen eener bloot wereldsche beschaving ten doel stonden.
Het weinige alzoo, dat door de Sephardim in Nederland in het
laatst der vorige eeuw op letterkundig gebied geleverd werd, was
dan ook nagenoeg geheel in dien Franschen zin en geest, en dien
ten gevolge veelal in de steeds meer en meer heerschappy voerende
Fransche taal.
In deze taal schreef inzonderheid een aanzienlijk lid der Portu-
geesche Gemeente omstreeks het midden en in de tweede helft der '
achttiende eeuw, ISAAC DK PINTO, die in eenige Kritische aan
merkingen op een artikel van VOLTAIRE'S beruchte Dictionnaire
philosophique het volk der Joden verdedigde. In de uitgezochtste
vormen van maatschaplijke beleefdheid geschreven, behandelt deze
Verdediging den onchristelijken Jodenhater met eene overdrevene be
scheidenheid, die de klem zijner redenen eigenlijk grootelijks verzwakt '.

1 Men zie deze Semarqves critiqnes van DE PINTO opgenomen en met

19
290 PORTUGEESCHE JODEN IN OOST EN WEST.

Ook de materialisten hadden in denzelfden Portugeesch-Joodschen

Schrijver een tegenstander, doch die, de onsterflijkheid der
ziel tegen hen verdedigende, zich veel te zeer daarby op een bloot
deïstisch terrein hield. Men heeft van hem ook nog eenige staathuishoud-
kundige schriften , onder andere een Proeve over de Weelde.
Belangrijke diensten, overigens, heeft hy bewezen niet alleen aan
die van de Portugeesche natie, zoo in zijn vaderland als in Frank
rijk , maar ook in moeielijke tijden aan dan Lande by meer dan
ééne gelegenheid. Hy was het , onder anderen , die in het hachelijke
jaar van 1748 tijdens het beleg van Bergen op Zoom, uit eigene
middelen en die zijner geloofsgenooten de uitgeputte schatkist der
wijze tegen lage renten te hulp kwam, dat de Ontfanger-generaal
VAN HOGENDOHP van hem betuigde , dat hy den Staat gered had x .

Diensten van wederom anderen aart bewezen de Joden uit Spanje

en Portugal aan hun Nederlandsche vaderland in de Koloniën , be
paaldelijk de West-Indische. In de Oost-Indische zijn zy nimmer
talrijk geweest , althands in de Nederlandsche bezittingen ! (hun aan
wezen toch als nieuwe Christenen te Goa hebben wy reeds vermeld).
Ten jare 1686 alleenlijk vindt men aangeteekend , dat eenige Por
tugeesche Joden uit Amsterdam hunne Israelitische broeders te Co-
chin bezochten 3 , alwaar sedert de vestiging (a° 1666) van Neder
landers hun toestand merkelijk verbeterd was. Een der vier even-
vermelde reizigers , genaamd MOSES PEREIRA DE PAIVA , gaf van deze
Oost-Indische Israëlieten eenige berichten in het licht ten jare 1687.
In America vernam men van den beginne ongelijkbaar meer van
de Joden uit het Spaansche Schiereiland. Reeds zeer vroeg na de
verbanning van daar zagen wy hen in Brasilië, onder de benaming
van nieuwe Christenen schuilende , en aldaar door de Portugeesche
regering niet byzonder lastig gevallen , ja veeleer by wege van ver
banning daarheen gezonden. Eerlang groeide het getal der Joden in

aanteekeningen aangescherpt door den geestvollen Abt DE GUÉNÉE in zijn

Lettre de quelques Juifs a Mr. UE VOLTAIRE.
1 KOENEN, t. a. p. blz. 212, 213. DE PINTO'S Levensbeschrijving
in de Jaarboeken voor Israëlieten van 1837, blz. 157—196.
1 Bladz. 100 boven.
* Men vergelijke bladz. 99, 100 boven.
 PORTUCEESCHE JODEN IN OOST EiN WEST. 29Ï

dat Gewest door de aankomst van stamgenooten ook uit Frankrijk

merkelijk aan, en zy waren reeds machtiger in deze Portugeesche
kolonie geworden dan de Catholieke regering van het moederland
dulden mocht , toen de verovering van dat schoone Zuid-Americaansche
land door de Nederlandsche wapenen (a° 1641) een geheel nieuwen
toestand ten goede der Israëlitische bevolking te weeg bracht. Van
toen af begaven zich by aanzienlijke menigten de Joden uit Hol
land, onder anderen twee hunner Rabbijnen, ABOAB en DE ABUI-
LATI , naar Brasilië , om er eene Gemeente te helpen uitbreiden , die
door landbouw, nijverheid en een levendigen handel met de Ne
derlandsche geloofsgenooten eene aanmerkelijke hoogte van welvaart
en invloed bereikte. De Nederlandsche regering, en in het byzon-
der de Landvoogd Graaf JOHAN MAURITS VAN NASSAU, bleef niet
in gebreke de diensten der Portugeesche Joden te waardeeren , en
door het verleenen van ruime Godsdienstvrijheid en door eene even
onderscheidende als heuscho behandeling aan te moedigen en te be-
loonen. Van welken aart deze diensten waren blijkt , onder anderen , uiit
een Besluit der Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden van
het jaar 1645, waarby //de personen, goederen, en rechten der Jo
den in Brasilië in byzondere bescherming genomen worden , ter zake
van de getrouwheid en moed, waarmede de Joodsche natie by alle
voorvallende gelegenheden van hunne genegenheid jegens de Ne
derlandsche regering hadden .doen blijken." En inderdaad, men
vindt aangeteekend , hoe zoowel by de verovering als later by de
verdediging van Brasilië tegen de Spaansche en Portugeesche rege
ringen de Joden zich door groote dapperheid onderscheiden hebben.
Een der PINTO'S, onder anderen, sneuvelde op een manlijk gehand
haafde post in een der Forten'. Zeer veel dienst deed ook aldaar
in de moeilijke tijden tusschen 1645 en 1654 de familie der Por
tugeesche COHENS , door het voorzien in de krijgs- en mondbehoef-
ten zoo der Nederlandsche als der Joodsche bevolking 2.
Ten jare 1654 ging het bezit van Brasilië voor Nederland on
herroepelijk te loor, en dien ten gevolge voor de Joden ook het

KOENEN, t. a. p. blz. 281. Men zie verder over de geschiedenis der

Israëlieten onder die verschillende regeringen SOUTHEY'S Bisfory of Srazil,
en vergelijke ook nog VAN KAMPEN, Geschiedenis der Nederlanders buiten
Europa.
' HS. van FRANCO MENDES over het jaar 1G77, en DE BARRIOS.
19*
292 PORTUGBESCH8 JODEN IN OOST EN WEST.

verblijf en de vrije Godsdienstoefening op dit van nu aan wederom

Portugeesch grondgebied. De Stadhouder van Portugals Koning ver
leende evenwel aan de talrijke Joodsche bevolking nog eenigen tijd
tot regeling harer zaken, mitsgaders een zestiental schepen met vrij-
geleide om naar Holland te stevenen.
Een aantal intusschen dezer Brasiliaansche Joden vestigde zich op
een ander punt in het nieuwe werelddeel. Het was DAVID (COHEN)
NASSY, aan wien by acte van 12 September 1659 door de Neder-
landsche West-Indische Compagnie uitgebreide rechten en vrijheden
werden verzekerd, voor hem zelven en zijne medestanders. Hun aan
tal en vermogen werd eerlang vermeerderd door de overkomst van on
derscheidene Portugeesche familiën uit Livorno. De ontwikkeling
dezer volkplanting werd verhinderd door den oorlog eerst met Por
tugal, straks met de Franschen, die ze ten jare 1664 den Hollan
ders en Joden afhandig maakten.
Zoo veel te belangrijker en duurzamer was de vestiging der Por
tugeesche Joden uit onderscheidene oorden straks by name uit Ne
derland, in Suriname. Lord WILLOUGHBY, die in 1662 een Charter
van zijnen Koning (KAREL II) verkregen had om het land te kolo-
niseeren, wist door aanmerkelijke gunsten en voorrechten zoowel de
vestiging als den handel der Joden derwaarts te lokken. Een aantal
nijvere en aanzienlijke Portugeezen , uit Cayenne geweken , begaf
zich naar Suriname, dat drie jaren later reeds een veertig- tot vijf
tigtal suikerplantaadjes langs de rivier bezat by een getal van vier
duizend ingezetenen.
De voorrechten, door de eerste Engelsche bezitters van Suriname
aan de Joden verleend, plaatsten die van de Hebr eeuw sche natie
(gelijk zy in het Generale Privilegie van 1665 door den Gouverneur
en zijnen Rade genoemd wordt) op den voet van volstrekte gelijk
heid met geborene Engelschen, terwijl hun tevens de meest ruime
vrijheid op het punt van Godsdienst, Sabbathen en feestdagen, hu
welijken en testamenten , verzekerd werd l .
Het zijn deze vroegste aan de Joden verzekerde rechten, het zij
door de West-Indische Compagnie op Cayenne , het zij (vooral) door
Lord WILLOUGHBY op Suriname, die hun maatschappelijk en bur-

1 Men zie het stuk zelve in de Essai Sistorique sur la colome de Suri
name (Paramaribo 1788), 2me Partie, p. 123—125. KOENEN, t. a. p. blz.
466—468.
 PORTUGEESCHK JODEN IN OOST RN WEST. 293

gerlijk bestaan en voorspoed in de West-Indische koloniën ook voor

het vervolg bestemd hebben.
Gedurende den oorlog met Engeland van 1665 tot 1667 maakten
zich de Nederlanders van Suriname meester met dat gevolg dat de
kolonie by den vrede van Breda aan de Republiek verbleef, tot groote
smart van WILLOUGHBY, die straks alle Engelsche onderdanen last
gaf het gewest te verlaten. Een aantal Portugeesche huisgezinnen
mede verliet by die gelegenheid Suriname en vestigde met de En-
gelschen eene volkplanting op Jamaica ', alwaar (gelijk ook elders in,
de nieuwe wereld, tot zelfs op het Fransche Martinique) de uitbrei
ding van den suikerbouw inzonderheid veel aan de Joden te dan
ken had.
Doch ook de Nederlandsche regering had in de eigenaars en be
woners der Joodsche Savanna in Suriname even kloeke als getrouwe
onderdanen. Aanmerkelijk waren by name de diensten door on
derscheiden leden der familien PINTO DA FONSECA , ARIAS , NAÜR ,
DE BRITO, D'AVILAR, bewezen, zoowel by de manlijke verdediging
van de kolonie tegen een Fransch eskader ten jare 1689 onder den
vlootvoogd CASSARB , als later in diezelfde en in de volgende eeuw
tegen Indianen en Boschnegers, waarby onder anderen een latere
DAVID NASSY op zijn een en dertigsten krijgstocht in zeventigjarigen
ouderdom ten jare 1743 omkwam. Een ander lid dierzelfde familie ,
SAMUEL NASSY, die zich tijdens den strijd tegen de Fransehen by-
zonder onderscheiden had, schijnt den naijver van den toenmaligen
Gouverneur VAN SCHERPENHUIZEN zoodanig opgewekt te hebben , dat
hy kort daarop de kolonie verliet en zich te Amsterdam nederzette y
alwaar hy te zamen met den Baron DE BELMONTE zoo veel beter in
de gelegenheid was zijn stamgenooten in Suriname tegen de hun
vaak min gunstige Gouverneurs te ondersteunen. Inderdaad heeft
juist die meerdere gelijkstelling en de invloed , dien de Joodsche eige
naren van plantaadjen in de West-Indische koloniën bezaten, van
wederzijde ook eene min gunstige terugwerking gehad. In het nieuwe
werelddeel, en aldaar op Nederlandschen bodem, was botsing tus-
schen den Israëliet en den Christenbelijder uit de volken van al te
naauwe aanraking het gevolg. Deze oneenigheden met de plaatselijke
Regering, waarby overigens de getrouwheid aan het moederland en

1 Zie J. B. BURKE, Esq. Peerage and Saronetage of the Uritisch Empire

for 1853.
294 PORTUCEESCHK JODEN IN ENGELAND.

de gehechtheid aan het huis van Oranje niet in het minst betrok
ken was, zijn later ook van verschillen tusschen de leden der Por-
tugeesche Synagoge op Suriname onderling gevolgd geworden. Met
het een en ander hebben nog andere omstandigheden medegewerkt
om den vroeger zoo gunstigen toestand van Suriname te doen ver-
achteren. De tegenwoordige kwijning der Nederlandsche West-indi-
sche koloniën heeft ook dien van Suriname wel niet verbeterd. In
deze Nederlandsche bezitting, overigens, heeft de Hoogduitsche af-
deeling, die zich eenigen tijd na de Portugeesche aldaar vestigde,
al zeer spoedig, vooral sints het laatst der vorige eeuw, in bescha
ving en aanzien de laatstgemelde ingehaald.
Op Curacao, eene Spaansche volkplanting sints 1527, later na
onderscheidene lotwisselingen aan de Nederlanders verbleven, hebben
zich reeds vroeg ook Joodsche inwoners bevonden. Zy hebben er even
wel eerst in de achttiende eeuw eene Synagoge gebouwd, die straks _
gevolgd werd van eene tweede. Tot oprichting eener Hoogduitsche
is het aantal Joden dier afdeeling nooit talrijk genoeg geweest. De
Portugeesch-Joodsche bevolking, in vroeger tijd ook op Curagao
aanzienlijk in bloei en vermogen, wordt op dit oogenblik gerekend
geen duizendtal zielen meer te bedragen.
Te New-York bestaat nog eene Portugeesche Synagoge, afkomstig
waarschijnlijk reeds van den tijd, toen deze stad Nederlandsch -gron-
gebied was, en sedert ook door de Engelsche regering beschermd.
Ook te Philadelphia en in andere steden der Vereenigde Staten heb
ben enkele Portugeesch-Joodsche Synagogen een afzonderlijk bestaan
behouden tot op dezen dag.

Toen OLIVIER CROMWELL als Protector Engeland bestierde, waren

er zeven halve eeuwen verloopen sedert dat dit Rijk onder EDUARD
I. de Joden ten eeuwigen dage verbande. Thands, daar door zoo
vele Protestantsche en zelfs Catholieke regeringen de Joden uit het'
Spaansche Schiereiland ontfangen en beschermd werden, scheen het
ook voor Groot-Brittanje de tijd te zijn, om van rechtswege het ver
blijf op zijn grondgebied den Joden te vergunnen. CROMWELL, ook
uit het standpunt der Godsdienst met het denkbeeld eerder inge
nomen , had vooral als Staatsman begrepen en ondervinding gehad ,
gelijk na hem Koning WILLEM III, wat nut er met de uitgebreide
betrekkingen der Joden, bepaaldelijk uit Spanje, voor de Staatkunde
 PORTUGRESCHE JODEN IN ENGELAND. 295

te doen was. Het oogenblik scheen dus niet minder goed gekozen
door de Joden dan de persoon, toen (als wy reeds zagen) MENASSEH
BEN ISRAÉL naar Engeland werd gezonden, om toelating en vrije
Godsdienstoefening voor de Israëlitische natie in Engeland, Schot
land en Ierland te vragen. Hy deed dit by twee merkwaardige Adres
sen aan den Lord Protector en hetGemeenebest ', waarin
hy onder anderen zijne verwachting te kennen geeft der zeer op
handen zijnde herstelling van hel Joodsche volk in het land der vaderen.
De Protector beriep eene vergadering van kerkelijken , rechtsgeleerden ,
en kooplieden op Whitehall, om over het voorstel raad te plegen.
Hy zelf verklaarde zich in die zamenkomst openlijk en met groote
warmte voor de toelating, op grond van de beloften der H. Schrift
aangaande de bekeering der Joden en alzoo ter eer en in het belang
der Christelijke Godsdienst en Kerk '. Iemand, die by deze zamen
komst tegenwoordig geweest is , heeft verklaard , dat hy nooit een
mensch zoo welsprekend gehoord had, als den Protector toen hy by
deze gelegenheid de zaak der Joden verdedigde. Evenwel vruchte
loos; de meerderheid, vooral die der kerkelijken en der kooplieden,
verklaarde zich tegen de toelating. Zoo bleef de vraag voor het oogen
blik uitgesteld, en de Joden alleen by wijze van oogluiking of met
bepaald verlof van den Protector in het Gemeenebest als vreemde
lingen, maar geenszins als Engelsche ingezetenen of als Israëlitische
Gemeente, geduld. Alleenlijk schijnt hun een stuk gronds voor een
kerkhof by wege van //huur voor den t ij d van negen hon
derd negen en negentig jaren" reeds destijds toegestaan te
zijn. Een openbare Synagoge te Londen, en mitsdien vrijheid van
verblijf en Godsdienst, werd eerst (opmerkelijk genoeg!) onder de
regering van KAREL den Tweede (a°. 1666) door hen verkregen.
Wellicht werkte hiertoe de byzondere omstandigheid mede, dat de

1 Behalve deze twee Adressen heeft hy ook nog andere geschriften over
het aangelegen onderwerp aan den Protector aangeboden , of in het open
baar uitgegeven. In handschrift bestaat althands van hem nog een Spaansch
adres tot aanbeveling van het volk der Joden aan de Engelsche regering.
Zie verder KOENEN, t. a. p. bh. 439.
1 Dat MENASSEH in CROMWELL ooit den Messias zou hebben vermoed is
een even ongerijmde vertelling, als dat hy aan tafel by den Protector een
groote som namens zijne natie hebbe aangeboden voor de St. Paulus-kerk
en de Bodleyaansche boekerij te Oxford. TOVEY , Anylia Judalca , p. 259 , 260.
296 PORTUGKESCHE JOUEN IN ENGELAND.

onderhandelingen over het huwelijk tusschen dien Vorst en de Prin

ses CATHARINA van Portugal (a°. 1662) door middel van een Por-
tugeeschen Jood met den Generaal MONK zijn gevoerd. Zeker is het ,
dat de Infante in Engeland verzeld werd door twee Portugeesche
broeders, waarvan de een, Dr. ANTONIO MENDES, Hoogleeraar te
Coimbra was geweest, en welke beide in Engeland gekomen de Jood-
sche Godsdienst, die zy oogluikend steeds in Portugal hadden aan
gekleefd, thands in het openbaar beleden en zich tot de Synagoge
voegden. Hunne afstammelingen hebben aldaar den naam van MEN
DES DA COSTA gevoerd '. Sints breidde zich de Synagoge uit door
een aantal aanzienlijke geslachten , die voornamelijk uit Nederland ,
maar ook van elders : uit Frankrijk , uit Italië , en onmiddelijk uit
Spanje en Portugal zelve, zich in Engeland kwamen vestigen. Zy
leefden aldaar, vooral onder de regering en sedert de dagen van
Koning WILLEH, op nagenoeg denzelfden voet als de hun veelzins
verwante geslachten te Amsterdam en in den Haag, ten allen tijde
voorts even als in Holland gereed het hunne by te dragen ten be
hoeve van de Kroon en van den Staat. Hunne voornaamste familiën
in Engeland zijn , onder velen , die van XIMENES CARDOSO , LOPES ,
BERNAL , GOMES SKIIRA , DE CHAVES , FERVANDES NUNES , DE ALM ET DA ,
BRAVO. Het bekende Parlementslid, en Schrijver over Staatshuishoud
kunde, DAVID RICARDO, behoorde door afkomst insgelijks tot de
Portugeesche Synagoge in Engeland, werwaarts zijn vader, jonger
broeder uit een van Spanje oudtijds afkomstig geslacht, zich uit
Nederland had nedergezet.
Onder de Geleerden en Schrijvers, waarvan de Jaarboeken der
Sephardim in Groot-Brittanje melding maken, hebben inzonderheid
naam verworven de reeds vroeger vermelde R. ABENDANA, Overzetter
van HALLEVIS Khusari, en R. DAVID NIETO , geboortig van Vene
tië en sints 1701 Opperrabbijn te Londen, die in het Portugeesch
onderscheidene Godgeleerde werken schreef en in het Italiaansch eene
Pascalogia, waarin hy reden tracht te geven van het verschil
der Paaschtijdberekening tusschen de Roomsche en de Grieksche Ker
ken, en wederom tusschen deze en de Israëlitische Gemeente. Hy
schreef insgelijks een vrij hevig stuk tegen de Portugeesche Inquisitie ,
gelijk die nog onder de regering van Koning JOHAN IV te werk

1 LINDO, Mistory of the Jeict of Spain and Portugal (London 1848),

p. 350,
 POBTUGEESCHE JODEN IN ENGELAND. 297

ging. Vooral moet hier nog gemeld worden R. JACOB (HENRIQUE)

DE CASTKO SARMIENTO, geboren te Braganza in 1691 en sints 1721
te Londen gevestigd , alwaar hy , wegens zijne uitnemende kundig
heden in de Geneeskunde en onderscheidene .natuurwetenschappen ,
lid werd van de Koninklijke Maatschappy te Londen en tot Doctor
bevorderd by de Hoogeschool te Aberdeen. Een belangrijke verschij
ning op het gebied der Portugeesch-Joodsche Letterkunde in En
geland was in het byzonder ook nog een Spaansch berijmde Over
zetting der Psalmen (a° 5480) door DANIEL ISRAËL LOPES LAGUNA,
onder den titel van Getrouwe Le.vensspiegel. Dit werk is
merkwaardig ook eenigzins door de onderscheidene proeven van Spaan-
sche , Latijnsche , en zelfs Engelsche poëzy , waarmede de vrienden
van den Dichter zijne Overzetting begroetten en by de uitgave be
geleidden.
Sedert het jaar 1713 heeft Engeland Spaansch-Joodsche onder
danen gehad ook op oorspronkelijk Spaansch grondgebied. By den
vrede van Utrecht was Gibraltar verbleven aan de Kroon van
Groot-Brittanje , wier wapenen , met die van Nederland vereenigd ,
die vermaarde sterkte in den Successie-oorlog hadden veroverd. De
Koning van Engeland had zich evenwel jegens den Koning van
Spanje verbonden om geene Joden of Mooren in die stad te gedo
gen. Het leed evenwel niet lang of het Engelsche Kabinet verkreeg
van den Spaanschen Monarch de toelating van Moorsche schepen
in deze belangrijke havenplaats, alwaar stilzwijgend ook weldra
Joodsche ingezetenen werden geduld. Zy zijn aldaar tot op onze
dagen verbleven , en telden er nog onlangs een aanzienlijke bevol
king van zestien honderd zielen met vier Synagogen. De betrekkin
gen tusschen deze openbare en vele nog heden ten dage be
dekte Joden in Spanje zijn voor niemand aan weerskanten een
geheim. Onder anderen is de wel bekende gewezen Minister in
laatstgemeld Rijk , MENDIZABAL, de zoon van een Joodschen ingeze
ten van Gibraltar.
Schoon, overigens, in deze tijden de Joden van alle plaatsen in
alle veiligheid Spanje kunnen bezoeken, zoo is hun evenwel nog
door geen uitdrukkelijke Wet de vrijheid van Godsdienst tot op
dit oogenblik verleend geworden. In Portugal daarentegen bezitten
zy sints 1820 eene openbare Synagoge in de hoofdstad '/een

1 Zie UNDO, p. 376—378.

298 TERUGBLIK.

voorbeeld , ook in Brasilië door de keizerlijke Regering gevolgd ,

terwijl in de Americaansche Staten van Spaanschen oorsprong ins
gelijks in onze eeuw Joden ongehinderd worden toegelaten.

Wy hebben, als in een gantsch afzonderlijk tafereel in dit Boek,

de van hunne broederen geheel afgezonderde geschiedenis der S e-
phardim nagegaan. Hetgeen een volgende Afdeeling bestemd is
ons aan te bieden, zal óf uitsluitend tot de overige geslachten des
verstrooiden Israëls of zonder onderscheid tot allen te zamen , als
één geheel, betrekking hebben.
En voorts, alle dingen, ook vooral in deze achttien-honderdjarige
geschiedenis der verstrooijing van Gods oude volk, hebben hunne
eigene beteekenis , hun eigenaartig tegenwicht , hun eigen plaats
en tijd.
Zagen wy in de lotgevallen der overige kinderen JACOBS na den
val van Jerusalem hunne verspreiding in het algemeen onder alle
volken, in die der Sephardim zien wy die verspreiding even
karakteristiek zich betoonen onder alle rangen.
Zagen wy de overige afdeelingen der kinderen Israëls de vergui
zing van hun wettigen Koning en Heiland boeten door eenen staat
van diepe, deerniswekkende versmading, — ook de meer verheven
plaatsing van hunne broederen , de Sephardim , heeft ten allen tijde,
zoo ver en zoo lang die verwerping stand houdt, zijnen eigenaarti-
gen druk en ban. Wel mocht, voorts, voor menig Israëliet in Spanje
de meerdere verlichting, vrijheid, onbekrompenheid , die zijn volk
aldaar gekend heeft, gezegend worden om hem te brengen tot be
lijdenis, met hart en mond en pen, van den eenigen Naam die
behoudt; — daartegenover stond wederom zoo menige, Gods naam
onteerende, belijdenis of afgeperst door antichristelijk geweld of uit
gelokt door louter wereldschen glans. Wy zagen in het Spaansche
Schiereiland Juda ook nog in zijne ballingschap als ware het staf
en zegelring voerend ' , maar ook al te vaak tot een geveinsde hulde
gebracht niet zoozeer aan den levenden God in CHRISTUS, als aan
goden van hout en steen J.

' 1 Mos. XXXVIII: 1 3.

' 5 Mos. XXVIII : 36
 TERUGBLIK. 299

Eindelijk, gelijk op elk gebied in onze tegenwoordige maatschap

pijen de glans van aloude historische herinneringen plaats schijnt te
maken voor geheel nieuwe of meer versche verschijnselen , zoo ging
sints reeds lang de glans der middeleeuwsche Sephardim aan het
tanen , by de opkomst van een tijd van groote ontwikkeling meer
bepaaldelijk by hunne broederen van de andere afdeeling! Wat nood
voor een van beide? Schijnen de herinneringen van het voorleden
meer streelend voor genen, de toestanden van het oogenblik meer
vleiend en beloovend wellicht voor dezen, — de toekomst, naar
de belofte Gods in CHRISTUS JESUS , hunnen Koning, behoort aan
beide, — behoort aan //het volk der twaalf stammen" onver
deeld.
 l
VIERDE BOEK.

Wy keeren, na het overzicht der zich ver uitstrekkende geschie

denis der Sephardim , voor het oogenblik eenige schreden achter
waarts. By het tijdvak der Kerkhervorming van de zestiende eeuw
vatten wy den draad op , die ons door eenigermate eliener paden
leidde in de treurige woestenij van Israëls lotgevallen sedert de
verwerping van zijnen Messias en den val van zijn tempel en stad.
Wat wy ons in dit laatste gedeelte van den ondernomen arbeid
voorstelden te geven, waren de voornaamste lotgevallen, toestanden
of verschijnselen, die, van de Kerkhervorming tot op het omwen
telingstijdperk in het laatst der achttiende eeuw, en wederom van
daar tot op het tegenwoordig oogenblik in de Geschiedenis der we
reld, zich op datzelfde gebied hebben vervangen of voortgezet. Met
eenen blik in de toekomst van Israël, — van dat Israël altijd in
zijne verhouding en betrekking tot de volken, —- besluiten wy dan
dit Boek en ons werk.
Van den beginne der geschiedenis, — van het oogenblik af, om
zoo te zeggen , der wording van het uit ABRAHAM en JACOB gespro
ten volk , had het by alle groote wereldgebeurtenissen zijn byzonder
aandeel, — zijnen invloed, zijne medewerking, — of voor het
minst in tijdelijke betrekking zijn eigennartig belang. In meer dan
één opzicht zijn ook het verstrooide en voortbestaande Israël en de
Hervorming van een gedeelte der Christelijke Kerk, by het schei
den der middeneeuwen, van beteekenenden invloed en werking op
elkander geweest.
De dageraad der hervorming van de zestiende eeuw was, onder
het bestier der Goddelijke Regering over Kerk, wereld, en mensch-
heid, een algemeene verspreiding en verbreiding van licht in aller
lei vakken van kennis en wetenschap , maar zy was dit byzonder
op het gebied van taal en letteren, op dat van die twee talen be
paaldelijk , in welker ééne alle de Schriften des Nieuwen , in wel-
 DE JODEN EIS DE HEBVORMING. 301

ker andere alle de Schriften des Ouden Testaments aan de Gemeen

ten van alle eeuwen zijn overgeleverd. Tot de herleving, tot eene
geheel vernieuwde aanwending van de kennis van het Hebreeuwsch
heeft ongetwijfeld niet weinig bygebracht die studie van de Schrif
ten in de eigen taal van MOSES en de Propheten , welke , sedert
een duizendtal van jaren in de Christelijke kerken schier ten eenen-
male onbekend geworden, alleen nog bewaard was gebleven in de
Scholen en werken der Joden. In de Roomsch-Catholijke wereld
was by uitsluiting het Latijn de heilige taal geworden, de Vulgata
in de plaats getreden van het Hebreeuwsch en Grieksch oorspron
kelijk van Oud en Nieuw Testament. De tijden waren lang voorby,
dat zich nog een HIERONYMUS liet onderwijzen door een Israëliet
om de tale Canaans te verstaan en de Schriften daaruit ten dienste
der heilige kerk over te zetten. Maar thans braken geheel andere
dagen wederom aan. Eene nieuwe kennisneming van het Hebreeuwsch
had reeds in de veertiende eeuw NICOLAAS DE LYEA tot een der
wegbereiders van LUTHER gemaakt. In Spanje, alwaar zelfs gedurende
den nacht der middeneeuwen onderscheidene tot de Kerk van CHRIS
TUS bekeerde Joden het licht van hunne Hebreeuwsche en Rabbijn-
sche geleerdheid hadden laten schijnen, zagen wij PAULUS van
Burgos DE LYRA'S arbeid uitgebreid en verbeterd overbrengen.
In datzelfde land had de vermaarde Cardinaal XIMENES den He-
breeuwschen tekst van zijne (weinige dagen voor LUTHERS optreding
uitgegevene) Polyglotte door drie Geleerden van Israëlitische ge
boorte en vorming doen bezorgen. Weldra stond, door de goede
diensten ook der Joodsche drukpersen, de geheele voorraad van
taal- en uitlegkunde van vroegere en latere Rabbijnen den Godge
leerden van de Christelijke Kerk alom ten dienste, om daaruit al
wat oorbaar was voor het letterlijk verstand der Heilige Schriften
uit te ziften en op te zamelen. Reeds vóór den dag der Hervor-
mingsbazuin uit Wittenberg, was niet alleen van de taal- en uitleg-
kundige schriften der Joodsche Geleerden kennis genomen, maar
ook van hunne Talmudische en Kabbalistische werken. De bekende
Vorst PICO DE MIRANDOLA had in de laatstgemelde zich zoo diep
en met zoodanige ingenomenheid begeven , dat hy ze als eene bron
van allerlei wijsheid vereerde, en er de diepste waarheden van het
Evangelie uit wilde bewijzen. Een dergelijke ingenomenheid met
Hebreeuwsche en Babbijnsche geleerdheid breidde zich by het aan-
en tot na het doorbreken der Hervorming allerwege uit, zoo in
 302 DE JODEN EN DE HERVORMING

Duitschland , als in Italië , alwaar in de eerste helft der zestiende

eeuw vele bekeerde Joden de gemeenzaamheid met de schriften hun
ner voormalige geloofsgenooten , ook door ze te wederleggen , bevorder
den. Tot hetzelfde eeuwvierde, waarin LUTHERS optreden het meest
beslissende oogenblik daarstelt, behoort de strijd, midden in het
Pausdom gevoerd over het al of niet oorbare van het dulden der
voortplanting en verspreiding van Joodsche schriften , bepaaldelijk
van den Talmud, door den druk. De hevige strijd, jaren lang over
deze aangelegenheid gevoerd, werd het eerst door den bekeerden
Jood JOHAN PFEFFERKOUN te Keulen verwekt. De pogingen van
dezen alles behalve onverdienstelijken man om zijne aloude stamge-
nooten tot het Evangelie te brengen , waren in het eerst middelen
geweest van zachtheid, van edelmoedigheid, ja zelfs verdediging
tegen de lasteringen hunner haters. Straks nam zijn ijver een meer
onbezonnen richting aan , en begon hy het lezen van alle Hebreeuw-
sche schriften buiten die des Ouden Testaments te veroord eelen en
tegen te gaan. Hy wilde dien maatregel dan ook door de wereld
lijke Overheid bevorderd hebben. En werkelijk verkreeg hy in zoo
ver van Keizer MAXIMILIAAN zijnen wensch , dat een Edict van den
ijare 1509 vooreerst alle schimpschriften der Joden tegen de Chris
telijke Godsdienst gebood te doen ophalen en ten vure doemen.
Straks (reeds in het volgende jaar) werd de uitroeijing gelast van
alle boeken der Joden, met uitzondering der Heilige Schriften.
Als evenwel de uitvoering van dit bevel nog eerst van een nader
advies van den Keurvorst Aartsbisschop van Mentz afhankelijk was
gemaakt, zoo stelde de Hoogleeraar REUCHLIN (CAPNIO) een uitvoerig be
toog op , waarin hy de schriften der Joden in zeven onderscheidene klas
sen verdeelende, in byzonderheden naging, welke dier klassen al
dan niet schadelijk of onteerend voor de Christelijke Godsdienst
konden geacht worden te zijn. Onder degenen, die hy deels als
onschadelijk, deels als voor de Christelijke Godgeleerdheid stellig
nuttig en van waarde beschouwd, en daarom dan ook gespaard
wilde hebben , noemt hy , nevens alle uitlegkundige schriften der Joden ,
bepaaldelijk ook beide den Talmud en den Zohar. Geweldig werd eer
lang de strijd hierover ontstaan, en van wederzijde met alle ten
dienste staande wapenen doorgezet, tusschen de aanhangers der Do
minicaner Geloofsonderzoekers en de party der meer verlichte Ge
leerden en Godgeleerden in Duitschland en Italië. Onder LEO X,
een vriend veeleer, als bekend is, van wetenschap en letterkunde,
 DE JODEN EN DE HERVORMING. 303

werd een boek van REUCHLIN , dat te dezer zake door de tegen-
party te Keulen ten vure gedoemd was (a°. 1514), van alle ketterij
en dwaling eerlang vrijgesproken door 's Pausen Commissarissen of
daartoe opzettelijk benoemde Rechters. Straks (a°. 1520) werd aan
den geheelen strijd een eind gemaakt (bevorderd waarschijnlijk door
de sedert ontstane bewegingen in de Kerk), toen de vermaarde
Edelman FRANS VON SICKINGEN zich tegen de party der kettermees-
ters ook deze zaak met ridderlijken ijver had aangetrokken.
Zoo had dan de zaak der verdedigers van den Talmud om der
wetenschap wille, en in de Roomsche Kerk zelve, getriumfeerd. In
den boezem der Protestantsche Kerken en Hoogescholen ging , sedert
het doorbreken van het licht der Hervorming, de studie van het
Hebreeuwsch langen tijd als aan de hand der Joodsche Meesters en
hunne schriften. De beide BUXTORFS, vader en zoon, staan aan het
hoofd eener groote schaar van Evangelische en Hervormde Godge
leerden en beoefenaars der Oostersche talen, die hunne kennis van
het oorspronkelijk der Schriften van het Oude Testament niet alleen
uit de boeken der Rabbijnen , maar ook uit het mondeling onder
wijs van Joodsche Taal- en Schriftgeleerden ontfingen. By al de
ontwikkeling en nieuwe richtingen , die aan deze studiën sedert eene
eeuw in de geleerde wereld gegeven zijn, wordt ook nog heden
ten «lage het groote nut erkend, dat daarvoor uit de Rabbijnsche
en Talmudische Schriften niet alleen vroeger getrokken is , maar ook
nog werkelijk te trekken blijft.
Een opmerkelijk gedenkteeken van den invloed dezer kennisma
king met de bron zelve in de oorspronkelijke taal, en alzoo door
tusschenkomst niet langer van het Pausdom en zijne V u l gat a, maar
van de aloude Synagoge , was de weering der dusgezegde Apocryphe
Boeken uit de Verzameling der Heilige Schriften van het oude Tes
tament, als Goddelijk erkend door de by de Hervorming uitgegane
Gemeenten. Het is hier overigens de plaats niet, om na te gaan
hoedanig in zijne verschillende, het zij gunstige het zij ook wel eens
ongunstige, gevolgen de invloed der Rabbijnsche Commentariën op
de Christelijke Uitleggers van onderscheidene kerkgenootschappen en
leeftijden geweest zij. Dat die invloed zich evenwel geenszins zoo
verre uitgestrekt heeft, om de van Rome en de Kerkvaders van ouds
ontfangene spiritualistische verklaring van Israëls Propheten "te
verdrijven, is openbaar uit de geschiedenis van dat gedeelte der
Christelijke Godgeleerdheid. Eerst later zou de dag beginnen aan te
304 DE JOt»EN EN I)Ë HERVORMING.

breken, waarop by de geloovigen uit de volken de erkentenis rijp

moest worden, dat eene uitlegging, die slechts de straffen en oor-
deelen over Israël letterlijk wil verstaan hebben, en al wat zegen
en belofte is op allegorisch-geestelijke wijze by uitsluiting toeëigent
aan de Gemeenten uit de volken, voor het minst door een
zijdigheid zondigt, en in lijnrechte tegenspraak staat met de uitleg-
gingswijze der Oud-Testamentische beloften zoo van den Heer zelven
als van zijne Apostelen en Evangelisten.
Over het geheel dan ook bracht de Kerkhervorming, althands in
hare eerste dagen en ook later, by de overgroote meerderheid harer
Leeraars en medestanders weinig of geene verandering te weeg in
de gezindheid der gemoederen jegens het eenmaal uitverkoren, se
dert om zijne hoofdzonde over de aarde rondzwervend Israël. LUTHER
scheen in den beginne welwillend jegens hen gestemd. Vooral in
een betoog, (tegenover eene ingebrachte beschuldiging op eenen der
Rijksdagen, dat hy over den maagdelijken staat van MARIA niet
zuiver dacht) door hem uitgegeven, //dat JESUS CHTUSTUS een gebo
ren Israëliet is geweest," sprak hy van de Joden op eene wijze,
die geschikt scheen om vooroordeelen tegen hen als zoodanig weg
te nemen, en aan de onvervreemdbare voorrechten hunner afkomst
recht te doen wedervaren. Later sloeg hy een geheel anderen toon
aan, het zij in verontwaardiging tegen sommige Wittenbergsche Ge
leerden, die hy als van Rabbijnschen zuurdeessem doortrokken be
schouwde , het zij tevens ook omdat de gunst of betere ingang voor
het werk der Hervorming, dien hy voor het zuivere Evangelie by
het overblijfsel van Israël verwachtte, niet spoedig volgde. Scherp
was althands zijn Geschrift (a°. 1543) //Over de Joden en hunne
leugenen," en met den toon van dit zijn boekske stemde ook in het
geheel zijn gedrag overeen , waarin de Christen , men moet het zeg
gen, zich verloor in den van ouds tegen Israël vijandigen Duitscher.
Minder hevig, maar toch ook nog zeer ver van liefelijk of inne
mend, was de gezindheid van CALVYN jegens de Joden, met welke
hy overigens te Genève in geene onmiddelijke aanraking kwam. Meer
Romein en wijsgeer dan Oosterling of dichter van natuurlijken aanleg ,
ontbrak het dezen grooten Hervormer inzonderheid aan een blik in
de prophecyen , diep genoeg om er Israëls toekomst uit te kunnen
begrijpen. Noch die toekomst, noch des Heilands afkomst uit dat
in allen opzichte alléén staande volk, werkte krachtig genoeg op
zijnen geest, om hem van hunne langdurige en steeds voortdurende
 DE JODEN EN DE HERVORMING. 305

verharding te vertroosten met de anders zoo duidelijke en 'herhaalde

verklaringen der Schrift aangaande hunne nationale bekeering, we-
deraanneming, en herstel. Te ontkennen valt het ook niet, dat het
door de Hervorming op nieuw op den kandelaar geplaatste licht op
de massa, en zelfs op enkele afzonderlijke personen der Joden niet
veel meer vermocht , dan toen het , voor een gedeelte onder de koorn-
mate des Pausdoms geplaatst, toch nog altijd hier en daar, naar
de verkiezing der genade, ook onder Israël geopende oogen
gevonden had.
Onder de mannen, die de vroegste en edelste getuigen der Kerk
hervorming met ijver en trouw ter zijde stonden, behoort, by wege
van zeldzame uitzondering, ook een Jood uit Ferrara, EMANUEL TRE-
MELLIUS. Uit Italië overgekomen naar Duitschland met PETRUS MAR-
TYR , door wien hy tot de kennis van het Evangelie gebracht was ,
werd hy aldaar een ijverig arbeider in den wijngaard der Hervor
ming; onder anderen door zijne te zamen met FRANCISCUS JUNIUS
ondernomene Latijnsche overzetting van het Oude Testament uit het
oorspronkelijk Hebreeuwsch. JUNIUS zelve, de welbekende moedige
Prediker in de Nederlanden, later Hoogleeraar in de Godgeleerdheid
te Leiden , was een warme vriend van Israël , die ook met liefde
en wijsheid zich heeft verklaard over de vraag, hoe men van de
zijde der Christenen zich jegens dat zonderlinge volk te gedragen
heeft. Zoowel in het geslacht van dien Geleerde als in het daaraan
naauw verwante der VOSSIUSSEN is eene welwillende gezindheid je
gens de Joden en eene hartelijke belangstelling in hunne bekeering
tot den nog steeds door hen miskenden Heiland erfelijk gebleven.
Men heeft onder anderen van den Amsterdamschen Hoogleeraar ISAAC
vossius , die zich sedert in Engeland vestigde , eene treffende Toe
spraak aan de Joden in dien geest. De gezindheid van HUIG
DE GROOT jegens de Joden en zijne (soms eer te ver gedrevene)
achting voor hunne Rabbijnen is reeds by vroeger gelegenheid in
deze bladen gebleken. Door schriften en bemoeijingen ter overtuiging
der Joden en ter bevordering van zuivere en liefderijke begrippen
ten hunnen aanzien hebben zich in Holland , in diezelfde eeuw en
in het begin der volgende, ook onder de Leeraren der Hervormde
Kerk en Hoogescholen zeer byzonder onderscheiden de Predikant
HENDRIK GROENE WEGEN en de Hoogleeraren WITSIUS en HOORNBEEK,
de laatste, schrijver van een uitvoerig werk over de bekeering der
Joden. Omstreeks dienzelfden tijd begon ook in Nederland de ver
20
306 TOESTAND DER JODEN VAN 1517 TOT 1789.

wachting veld te winnen van eene aanstaande nationale bekeering

van Israël, in verband met een werkelijk duizendjarig tijdvak van
heerlijkheid voor de Kerk van CHRISTUS op aarde. Ijverig stond,
onder anderen, de bekende en verdienstelijke praktikale Godgeleerde
WILLEM VAN BRAKEL in zijne Redelijke Godsdienst dit gevoe
len voor. Het won, sedert, meer en meer veld onder velen der
meest rechtzinnige en innige voorgangers en leden der Hervormde
Kerken hier te lande, ofschoon het vroeger by verre de meeste le
den der Dordrechtsche Kerkvergadering eer teruggewezen dan be
gunstigd was geworden, en ook nog heden ten dage de kantteeke-
ningen der Nederduitsche Overzetting , door die Vergadering tot stand
gebracht, van de spiritualistische richting dezer Godgeleerden
allerwege getuigen.
Tot inzichten , schier geheel overeenkomstig met het licht dat over
de prophecyen aangaande Israëls toekomst en de beloofde algemeene
heerschappy van Israëls Koning, JESUS CHRISTUS, sints de laatste
veertig jaren is opgegaan, naderden reeds in het tijdvak, dat met
de helft der zeventiende eeuw een aanvang neemt, onderscheidene
mannen van naam , allermeest in Engeland , maar ook hier en daar
in Duitschland. In Nederland was de by de herroeping van het
edict van Nantes uitgewekene Hoogleeraar JURIEU een der groote
voorstanders van de leer des millenniums, en in den loop van dat
zelfde tijdvak (de tweede helft der zeventiende eeuw) boven allen
de vermaarde JOHAN DE LABADIE, die in zijn Héraut du Roi
Je su s en andere schriften zijne verwachting van een heerlijk ko
ninkrijk van CHRISTUS op aarde vrijmoedig beleed, en deswege niet
minder, dan om zijn strenge boetprediking en afzondering van de
openbare Kerk, zich veler vijandschap en vervolging berokkende.

Zoo heeft de Kerkhervorming dan in de hand van den Heer der

Kerk een nieuw licht over het Oude Testament en over het pro-
phetiseh Woord in het byzonder, wel niet dadelijk ten volle doen
opgaan, maar toch merkbaar voorbereid en van tijd tot tijd steeds
verder en bestemder ontwikkeld. In den toestand der Joden zelve
in de wereld had gelijktijdig eene gedeeltelijke verandering plaats.
Niet dat de haat en het vooroordeel in de Christelijke maatschap
pijen, of liever in het geheel by de volken der wereld, zich nog
oploste in gunstiger gezindheid, of dat er tusschen Joden en Chris
 TOESTAND DER JODEN VA* 1517 TOT 1789. 307

tenen eenige meer wezenlijke toenadering plaats greep; maar met de

meerdere hardheid van het middeleeuwsche tijdvak was allengskens
ook meer en meer de woede der vervolgingen geweken. Althands te
vuur en te zwaard, met uitplundering en uitdrijving, zijn vooral in
Europa de Joden van toen af zeldzamer gekweld. In Spanje en in
zijne koloniën bleef altijd het zwaard van DAMOCLES over het hoofd van
geheime beleiders en afstammelingen des Jodendoms opgehangen ; maar
ook tegen dezen (als wy vroeger zagen) verflaauwde van eeuw tot
eeuw de ijver of althands het vermogen der Inquisitie. In het ove
rige gedeelte van Europa was sedert de groote scheiding , door de
Hervorming te weeg gebracht, de hitte der vervolging gekeerd te
gen den ketter binnen de palen der Christenheid, en daardoor zelve
als afgeleid geworden van den Israëlitischen ongeloovige ; straks nam
over de beschaafde wereld de menschelijke vervolgzucht allengs een
geheel ander karakter aan. Intusschen , zoo voor Israël zich de hevigheid
en onmenschelijkheid der rechtstreeksche vervolging, sedert de op
komst der Hervorming, overal matigde, de ban van algemeene ver
achting , vernedering , uitsluiting van alle openbare zoowel als dage-
lijksche levensbetrekkingen, bleef. De periode, besloten binnen de
twee honderd zeventig jaren sedert het aanbreken van den Hervor-
mings- en dat van den Revolutiedag , brengt in Israëls maatschap-
lijke betrekkingen in zoo ver geene verandering te weeg. pe geschie
denis der Joden in de wereld blijft nog steeds datzelfde eentoonige
karakter van ellende vertoonen, hetwelk sedert eeuwen, met uitzon
dering van slechts enkele landen en tijden, zijne lotgevallen ken
merkte. In het tijdvak , zoo even omschreven , dat wy gaan over
zien , vertoonen zich slechts enkele merkwaardigheden ter opteekening
in dit ons Overzicht geschikt. Op reeds meer dan ééne dier merk
waardigheden werd in de twee voorgaande Boeken door den aart
van hunnen inhoud of naar aanleiding van den zamenhang vooruit-
geloopen. Wy geven hier nog alleenlijk enkele meer byzonder uit
komende byzonderheden uit Israëls ondervindingen in de maatschap-
lijke, uit zijne werkzaamheden binnen de letterkundige of weten-
schaplijke wereld. Een geheel nieuwe horizon vertoont zich dan ver
volgens met den aanvang van het Omwentelingstijdperk (a° 1789), ge
lijk voor de volken der beschaafde en bekende wereld in het geheel,
dus in het byzonder ook voor de verstrooide nakomelingen van oud-
Israël.

20*
308 SABBATHAI ZEVI , DE VALSCHE MESSIAS.

De toestand der Joden in het Oosten, en by name in het Turk-

sche Keizerrijk, naar evenredigheid eerder gunstig, soms zelfs voor
spoedig, is ons vroeger met betrekking inzonderheid tot de derwaarts
gewekene Sephardim gebleken. Wat aldaar onder de verdere Jood -
sche bevolking merkwaardig was gedurende het tijdvak dat wy intra
den , ging voornamelijk uit van dezen , of sloot zich om dit middel
punt aan. Weinig buitengemeens levert , behalve het reeds opgeteekende ,
de Geschiedenis der Joden van het Oosten verder op. Eén man al
leenlijk stond aldaar op in de tweede helft der zeventiende eeuw ,
wiens naam eene jammerlijke vermaardheid behouden heeft door het
zonderlinge verschijnsel, dat zijn leer en aanhang zijne algeheele ont
maskering- en personeelen invloed of achting nog langen tijd heeft
overleefd.
Men heeft in den loop van Israëls negentienhonderdjarige ellenden
het aantal zijner opgeworpene valsche Messiassen op een cijfer van
niet minder dan vier en zestig geschat. Onder die allen is niet ligt
één verachtelijker en verwerpelijker geweest dan SABBATHAI ZEVI
van Smyrna, —- geen te gelijk merkwaardiger door den grooten
indruk, dien hy een geruimen tijd lang gemaakt heeft, — door de
vreemdsoortige gevolgen, die aan zijne zeer kortstondige verschijning
zijn verbonden geweest, — door de geheel ongedachte beschouwin
gen, vooral, omtrent den aart van het Messiasampt , waartoe die
zelfde verschijning onder de Joden en hunne Schriftgeleerden aanlei
ding gegeven heeft.
SABBATHAI ZEVI was de jongste der drie zonen van eenen vogel-
kooper te Smyrna. Hy werd aldaar geboren ten jare 1625. In zijne
kindschheid reeds was hy door ongemeene schranderheid en ijverige
studiën een voorwerp van bewondering in de Synagoge, zoodat hy
voor de kennis van den Talmud reeds op zijn vijftiende jaar geen
verder onderricht behoefde. Op zijn achttiende trad hy reeds als
Leeraar met den eertitel van Chacham (Wijze) op, en gaf hy
voor een talrijke schaar van leerlingen onderwijs in de Kabbalah ,
die studie ten allen tijde, welke in de Joodsche Godgeleerdheid den
overgang maakte tot de speculative Wijsbegeerte, vaak zelfs tot het
Christendom. Met deze werkzaamheden in het openbaar als Godge
leerde , gingen voorts gepaard de strengste lichaamlijke oefeningen ,
naar Joodsche wijze, van vasten en baden. Op zijn twintigste jaar
trad hy in den echt, doch met onthouding van de huwelijksplicht ,
waarvan eene scheiding en straks een tweede huwelijk , op gelijke
 SABBATHAI ZEV1, DE VALSCHE MESSIAS. 309

wijze door hem begrepen , het gevolg was. Meer en meer werd zijn
leven dat eens boetelings ; vasten zesmaal in de week , baden te mid
dernacht in zee, en wat des meer is. Tegen dat alles aan nam hy,
zeicle men, toe in schoonheid en schreef men aan de lucht in zijne
omgeving een welriekende geur toe. Deswege ondervraagd , gaf hy in
vertrouwen te kennen , dat hem eens in den nacht de drie Aarts
vaders gezalfd hadden. Op zijn vierentwintigste jaar (a° 1648) ver
klaarde hy zich het eerst de Messias uit den huize DAVIDS te zijn ,
die Israël van de heerschappy van Christenen en Mohammedanen
weldra bevrijden zou. Ten teeken van deze zijne hooge waardigheid
verstoutte hy zich den naam van JEHOVAH uit te spreken , hetwelk
by de Joden voor heiligschennis geldt , maar waarover hy , door de
Rabbijnen van Smyrna bestraft, ten antwoord gaf, dat die vrijheid
hem als Messias gegeven was. Nu werd hy doodschuldig en vogel
vrij verklaard , en nam de vlucht naar Salonichi. Aldaar met groote
eerbewijzing ontfangen, ging hy voort in het openbaar te leeren en
discipelen te maken. Straks volgde van de zijde der Rabbijnen een
vonnis , dat hem noopte de vlucht te nemen naar Athene , van daar
naar Moréa, straks naar Alexandrië, Caïro, Jerusalem, in welke
laatste stad hy zich, zonder verdere moeilijkheden te ondervinden,
vestigde. Daar plaatste zich aan zijne zijde zekere NATHAN BENJAMIN,
by wien hy te Gaza gastvrijheid genoten had ; deze , zich als Propheet op
werpende , begon in het openbaar het Messiasschap van SABBATHAI te on
dersteunen , en won hem daardoor een steeds grooter aanhang. Diezelfde
NATHAN schreef brieven aan al de Rabbijnen van het Heilige Land , hun
de nadering van het rijk des Messias aankondigende , en de afschaffing
aanbevelende van de beide vastendagen van den zeventienden van Tham-
muz ' en den negenden van Ab , nademaal er nu over de verstoring
van het weldra herstelde Jerusalem geene treurigheid meer zijn mocht.
De Messias was daar, zoo schreef hy, en ging zich eerlang, gelijk
uit de Kabbalah bewezen kon worden te moeten gebeuren, de kroon
des Sultans opzetten. Hy zou, ja, later eenen tijd lang verdwijnen
om, vergezelschapt van MOSES, de tien stammen van achter den
vloed Sabbathion op te zoeken en weder te brengen; maar dan moest
hy op een van den hemel afgekomenen leeuw , wiens tong als een

1 Een vastendag, invallende omstreeks de maand Juny, ter gedachtenis

van onderscheidene onheilen , den Jerusalemschen Tempel vóór de algeheele
verwoesting overkomen.
310 SABBATHAI ZEVI , DE VALSCHE MESSIAS.

slang met zeven koppen zoude zijn, Jerusalem inrijden, na alvorens

met den adem van zijn mond eene menigte vijanden gedood te heb
ben. Hierop zou het nederdalen van een met goud en edelgesteenten
versierd Jerusalem plaats vinden , waarin de Messias zelve zoude
offeren, — dan de opstanding der dooden volgen met nog vele
dingen, die vooreerst nog niet konden worden medegedeeld.
Intusschen bleef SABBATHAI zelve te Jerusalem rustig Kabbalah
onderwijzen, tot dat hy, in het veertiende jaar van zijn verblijf,
op eens verklaarde , dat hy uit Egypte eene hem van den hemel ge
zondene Bruid moest gaan afhalen. Eerlang kwam hy weder, ver
gezeld van de zestienjarige dochter eens Poolschen Rabbijns, doch
die onder Christenen opgevoed was. Ook dit derde huwelijk was
even als het eerste en tweede een bloote vertooning. Kort daarop
(a° 1665) deed hy te Jerusalem eene poging om de Joden rondom
zich te scharen en zijn opgeworpen rijk door eene of andere open
bare handeling in te wijden. Hy koos eerlang de vlucht , als de
Rabbijnen ook hier hem nu des doods hadden schuldig verklaard ,
en eene vergadering te Constantinopel gehouden zich met dit von
nis vereenigd had. Doch beter scheen hem alles te zullen gelukken
te Smyrna, werwaarts hy zich nu na zoo vele jaren terugbegaf, en
alwaar hy met koninklijke eer en aanbidding werd ontfangen, be
geleid van honderden van Joden zoo dikwerf hy op de straat ver
scheen, hetgeen hy deed elken avond tot op middernacht, onder
het luidruchtig gezang van liederen en het opheffen eener vaan.
Opgewonden door de prediking van (den nagemaakten ELIAS en cari-
catuur van JOHANNES den Dooper) BENJAMIN NATHAN, vermenigvul
digde zich nu eerlang het aantal dergenen, die hem van alle kanten
kwamen opzoeken en eere brengen, en zijne openbare toespraken
aan het volk (volgens sommigen in de Spaansche taal gehouden) by-
wonen en toejuichen. In Oostersch-koninklijke pracht van kleeding
en omgeving gaf hy aan de elkander opvolgende talrijke bezoekers
gehoor, terwijl in de bedehuizen zijn naam met dien van den Sul
tan (MOHAMMED IV) in de openbare gebeden voor de Overheid ge
zegend werd. Allerlei vreemde dingen volgden. Het Kabbalistische
Boek Z o h a r was van nu af aan de orde van den dag ; jongelingen
en jonge dochteren begonnen, als in waanzin, onder allerlei vreemde
lichaamswendingen en trekkingen te propheteeren. Intusschen breidde
zich tot ver in het Westen het gerucht en het geloof des gewaan-
den Messias wijd en zijd uit. In Holland kwam het onder die van
 SABBATHAI ZEVI , DE VALSCHE MESSIAS. 311

de Spaansche en Portugeesche Synagogen schier tot eene scheuring ,

en meldt een geschreven kronijk van die dagen , dat hem ook van
daar brieven geschreven werden vol van hooge verwachtingen en
met toekenning van namen , //hoedanig alleen aan het Opperste We
zen toekomen." Opmerkelijk , dat alzoo in geheel die vreemde ge
schiedenis van den opgeworpen Propheet van Smyrna zich, hoe ge-
drochtelijk ook toegepast, wederklanken laten terugvinden, het zij
by wege van opzettelijke nabootsing of van onwillekeurige reminis
centie, van dat Evangelie, hetwelk in JESUS CHRISTUS van Nazareth
de proefhoudende vervulling der aloude prophecyen des God s van
Israël heeft. En dat Israël hier wederom, zonder het te vermoeden,
vervulde voor een deel eene voorzegging van zijn waarachtigen Ver
losser en Koning (Joh. V. 43) : //Ik ben gekomen in den naam Mijns
Vaders, en gy neemt My niet aan: zoo een ander komt in zijn eigen
naam, dien zult gij aannemen."
Intusschen scheen reeds ten j are 1666 de zaak van den opgewor-
pene een geheel anderen keer te nemen: zijne aankomst en uitbun
dig onthaal te Constantinopel had de opmerkzaamheid en den arg
waan van den Divan begonnen op te wekken. De Groot-Visier , daar
toe op zijn voorslag door den Sultan uit Adrianopel gemachtigd,
deed SABBATHAI in verzekerde bewaring stellen ; doch ook aldus
werd hy met geene strengheid maar op den voet van een staatsge
vangene behandeld. Hy verkreeg ook vrijheid om bezoeken te ont-
fangen, en hield voorts niet op, zich deels als een Oostersch Vorst
te gedragen, deels als een streng Talmudist of Kabbalist voordurend
in de Wet te oefenen. Te gelijk verzekerde hy, dat de dag der be
vrijding naby was; hy bestemde daartoe zeer bepaaldelijk den aan
staanden zomer, en verhoogde door die stellige toezegging den moed
zijner aanhangers niet weinig, die de gevangenschap van dezen Mes
sias aan hunne zonden toeschreven, en deswege boete deden: hy
daarentegen bevelende dat overal, ten teeken van het naderende
herstel, alle Vastendagen' in Hoogtijden zouden worden veranderd.
In dezen stand van zaken kwam uit Polen een geleerde Kabbalist
over, R. NEHEMIA geheeten. Eene zamenspreking van drie dagen
bracht dezen weldra tot genoegzame overtuiging van het ijdele der
voorgevens van SABBATHAI. In het openbaar waarschuwde hy van
toen af het volk tegen den gewaanden verlosser. Eerlang wist hy
zich (doch op min prijslijke wijze) ook by den Sultan den toegang
te verschaffen, om hem de gevaren dier geestdrijverij onder zijne
312 SABBATHAI ZEV1 , DE VALSCHE MESSIAS.

Joodsche onderdanen onder het oog te brengen. De Sultan daarop

ontbiedt SABBATHAI naar Adrianopel , werwaart deze zich met een
Jl
groot gevolg zijner aanhangers begeeft; doch eerlang in de tegen
woordigheid van den Vorst gevoerd, wordt hy by de ondervraging
zoodanig in het naauw gebracht, dat hy om zijn leven te redden
verklaarde den Islam te willen omhelzen.
Deze gebeurtenis , die aan de zaak van zijn Messiasschap den dood
steek scheen te moeten aanbrengen, ontnam integendeel noch aan
den geestdrij \rer en bedrieger zijne onbeschaamdheid, noch aan zijne
jammerlijk verblinde aanhangers voor een aanzienlijk gedeelte hunne
ingenomenheid. Hy beweerde nu, dat juist die overgang tot den
Islam een der kenmerken van den te verwachten Messias was. Som
migen zijner volgers en bewonderaars zeiden hem dit na ; anderen ,
op de wijze der Christelijke Doceten en Mohammedanen , beweerden ,
dat hy zelf ten hemel gevaren was, en dat het slechts eene gelijke
nis of schijnbeeld van SABBATHAI was, die van Godsdienst veran
derd was. Byzonder hield de gewaande propheet NATHAN tegenover
de veroordeelingen en tegenwerkingen der Constantinopelsche en an
dere Rabbijnen de zaak staande en gaande van uit Damascus, Aleppo,
en Smyrna. Doch eerlang gingen de oogen der meesten, althands
over dezen medestander van den gewaanden Messias, open; hij ver
loor van lieverlede geheel zijnen aanhang en invloed. SABBATHAI
zelve verstoutte zich nog de Synagogen te bezoeken om er zijne li
turgie in te voeren , wellicht onder het voorgeven by den Muselman ,
dat hy de Joden voor zijne nieuw omhelsde Godsdienst zocht te
winnen. Doch nu deed hem de Visier ten tweedenmale gevangen
zetten, en werd hy eindelijk naar Bosnië gebannen. Hy stierf te
Belgrado (a° 1677) ruim tien jaren na zijnen overgang tot den Is
lam, volgens sommigen zijnen natuurlijken dood, volgens anderen
in het geheim onthoofd.
Dusdanig was het uiteinde van dien Dweeper, den BAR COCHBA
of MOHAMMED, tot zekere hoogte, van zijnen tijd, doch zonder iets
van den moed of het karakter van een van beide. Alleenlijk heb
ben ook zijne stelligste vijanden hem het bezit van zeldzame gaven
niet betwist. Althands van zijn streven en leeren by zijn leven is
(als wy reeds opmerkten) de invloed ook na zijnen dood langdurig
en aanmerkelijk geweest. Zoo al niet zijn eigenlijk Messiasschap —
(waarvan evenwel sommige voorstanders nog lang hebben blijven
beweeren , dat de overgang tot den Islam daarvan een wezenlijk
 TOESTAND IN ITAI.1E. 313

vereischte was geweest), — althands zijne Kabbalistische leeringen

zijn tot op den huldigen dag in onderscheidene vormen voortgeplant
geworden, eerst in de Turksche, Asiatische, Barbarysche, daarna
ook in de Europeesche Synagogen. Onder den naam van S a b b a-
thaïsmus is bekend gebleven eene meer of min geheime, althands
door weinigen recht gekende mystische Godsdienstleer, bewaard on
der eene secte, die sedert door onderscheidene hoofden bestierd en
naar dezen genoemd is. Wy vinden die bepaaldelijk eene volle eeuw
na den dood van SABBATHAI terug in Duitschland , by name in Polen
en in Oostenrijk, onder het bestier van eenen JACOB FRANK, die
het Kabbalistische Jodendom op meer of min gelijksoortige wijze
uit het Christendom heeft gestreefd te verbinden , als sommige aan
hangers van SABBATHAI ZEVI dit op zijn voorbeeld hadden zaamge-
smolten met het Mohammedanisme. Wij komen op JACOB FRANK en
den naar -hem genoemden aanhang der Frankisten nader terug.

Wat op Oostersch en Mohammedaansch gebied de Barbarysche Sta

ten en vooral Turkije voor Israëls verstrooiden waren, dat is gedu
rende datzelfde gedeelte van het ingetreden tijdvak in het Westen
en op Christelijk grondgebied Italië geweest. De derwaarts uitgewe
kene ballingen uit Spanje en Portugal brachten niet slechte, als wy
reeds zagen, maar vonden ook aldaar eene hooge mate van geleerd
heid en maatschappelijke voorrechten in de Synagogen. De versprei
ding en vestiging der Sephardim, de vermenigvuldiging en werk
zaamheid hunner drukpersen , werkte verder niet alleen op dat ge
deelte der Joodsche bevolkingen, maar ook op het oud-Italiaansche
en zelfs op het Duitsch-Italiaansche element dierzelfde bevolkingen
allergunstigst. Geen land en geen tijd schijnt, na den middeleeuw-
schen bloei der Spaansch-Joodsche wetenschap, meer vruchtbaar ge
weest te zijn in uitnemende Joodsche Geleerden en Vernuften. Het
stond een oogenblik geschapen, alsof de eeuw van ABEN EZRA en
MAIMONIDES in Italië ging herleven. Talrijk , hoe het zij , zijn de
namen, die de geschiedenis der Joodsche Letterkunde aldaar ver
sieren gedurende, vooral, de zestiende en zeventiende eeuw. Aan
het hoofd staan R. ELIA LEVITA, bygenaamd Bachur (naar den ti
tel van zijn voornaamsten arbeid over Hebreeuwsche taalkunde) , en
R. ABRAHAM BÉN MEIR DE BALMES, deze te Lecci in het begin der
zestiende, gene te Aisch in de nabijheid van Neurenberg geboren
314 TOESTAND IN ITALIË.

in het laatste gedeelte der vijftiende eeuw. Beide hebben ook onder
hunne Christelijke tijdgenooten aanzien genoten en nut gesticht. DE
BALMES heeft de Geneeskunst geoefend te Padua, en aldaar zoo over
dit zijn vak als over philosophie openbare voorlezingen gehouden,
die niet door zijne geloofsgenooten alleen werden bygewoond. Hy
was als taal- en letterkundige door de Spaansche School gevormd,
en vertaalde ook onderscheidene Arabische werken in het Latijn.
ELIA LEVITA heeft insgelijks te Padua onderwezen ; later door de
rampen des krijgs (a° 1509) van daar verdreven en van zijn vermo
gen beroofd, zette hy zich neder te Rome, alwaar hy de gunst ge
noot van den Cardinaal AEGIDIUS en onder merkelijk verbeterde
omstandigheden arbeidde. Ten jare 1527 deed de inneming en plun
dering van Rome hem in nog treuriger omstandigheden die stad ver
laten, als waarin hy vroeger uit Padua was getrokken, werwaarts
hy nu terugkeerde, doch straks door den vermaarden PAULUS FAGIUS
om in Duitschland te komen werd uitgenoodigd , alwaar hy eene
Hebreeuwsche boekdrukkerij bestierde. Het ongewone klimaat was
hem intusschen op reeds gevorderden ouderdom zoo ongunstig, dat
hy naar Italië terugkeerde en aldaar ten jare 1542 overleed. Zijn
geslacht is te Rome in aanwezen gebleven, alwaar het onder den
naam van TEDESCO, ter herinnering van de Hoogduitsche afkomst,
tot de aanzienlijksten der Synagoge aldaar, nevens de familiën AS-
CARELLI, PESSATA, DE ROSSi, CORCASSA en anderen heeft behoord.
In datzelfde Padua bloeide later nog een ander Rabbijn van Duit-
sche afkomst R. MEIR BEN ISAAC KATZENELLEBOGEN. Hy onderhield
met de Synagogen zoo van het Oosten als van het Westen eene
drukke briefwisseling; zijne Godgeleerd-rechtskundige adviesen waren
tot in Polen van groot gezag. Zijn tijdgenoot (hy stierf in 1565)
was R. OBAD.IA BEN JACOB SEFORNO , die Uitleggingen schreef over
den Pentateuchus , de Psalmen , het boek van JOB , het Hooglied
en den Prediker; en van wien ook een werk over Bovennatuurkunde
bestaat, hetwelk hy, overgezet in het Latijn, even als zijne verkla
ring van den Prediker aan Koning HENDRIK II van Frankrijk op
droeg. Hy is ook met REUCHLIN zeer bevriend geweest.
In de laatste helft der zestiende eeuw onderscheidde zich R. DAVID
BEN ISAAC DE FOM [S (uit een geslacht, dat zijne vestiging te Rorae
tot de eeuw van Jerusalems verwoesting terugbracht) , Arts , en Schrij
ver van onderscheidene taal- en uitlegkundige Schriften. Zijn Woor
denboek droeg hy aan SIXTUS V op, die veel werk van hem
 TOESTAND IN ITALIË. 315

maakte. In datzelfde tijdvak leefde ook nog R. GEDALIA uit het ver
maarde geslacht der Portugeesche JACHIAS, die (a° 1590) in
negentigjarigen" ouderdom stierf, na zijnen roem onder de latere
Israëlitische Geleerden gevestigd te hebben door meer dan twintig
uitgebreide Schriften van exegetischen , theologischen , en wijsgeerigen
inhoud, onder welke de bekende Overleveringsketen, een ge-
denkteeken zoo van de vlijt als van het gebrek der toenmalige stu
die van Geschiedenis by de Joden. Te Ferrara schreef nog een an
der tijdgenoot, R. ABRAHAM FAEISOL uit Avignon , zijne Cosmographie ,
die wegens belangrijke opmerkingen geprezen wordt , — en R. AZARIA
DEI ROSSI (Hebr. ADOMIM) van Mantua , zijn historisch-kritisch werk ,
Meor Enaïm (Licht der oogen) genaamd. —- DAVID ASCOLI schreef
tegen het wederinvoeren van een afzonderlijk teeken aan de kleeding
der Joden door Paus PAULUS IV (a° 1559), eene Apologie der Jo
den in het Latijn, die hy met eenige jaren gevangenisstraf moest
boeten.
Sieraden der Italiaansche Synagogen in de zeventiende eeuw wa
ren R. JEHUDA ARIËL (gewoonlijk LEO DE MODENA) , Hoofd der Sy
nagoge te Venetië en Schrijver van talrijke zoo Italiaansche als He-
breeuwsche letter- en oudheidkundige en Godgeleerde werken , —
JOSEPH CONZIO te Asti, Uitlegger van het Boek ESTHER, ook Dich
ter , — DEBORA ASCARELLI te Rome , Dichteresse in de Italiaansche
moedertaal, — R. SIMON LUZZATO, bekend door zijne belangrijke
berichten over den toestand der Joden in zijnen tijd, en voorvader
van even als hy zelf vermaarde Schrijvers in Israël, — R. MOSES
COHEN PORTO, die zich in hetzelfde vak onderscheiden heeft, —
SALOMON BEN ISAAC van Marino, Schrijver van een geprezen Com-
mentarie over JESAIA, — MOSES BF.N MORDECHAI ZACUTH uit Am
sterdam , te Venetië sedert 1649 gevestigd , en bekend als mystiek
en Cabbalistisch Schrijver en Dichter, — SABBATHAI MAMIA, die
eene Overzetting beproefde van de Metamorphosen van OVIDIUS, —
en een groot aantal anderen. Onder de veelsoortige studiën der Jo
den in Italië heeft ook behoord de toonkunst. Dus vindt men ten jare
1623 melding gemaakt van een Partituur, door R. SALOMO MEHAC-
HACHAMIM uitgegeven te Venetië , op den tekst van eenige Salomo-
nische Psalmen. Tegen het einde der zeventiende eeuw was de luis
ter der Joodsche literatuur reeds merkelijk aan het tanen, doch om
in het vernieuwd leven , als wy later gelegenheid zullen hebben aan te
teekenen , omstreeks het slot der achttiende mede haar deel te hebben.
31G TOESTAIVD I!V ITALIË.

Gedurende het geheele tijdvak , dat wy thands voor oogen hebben ,

was ook de maatschaplijke en staatsburgerlijke toestand der Joden
in Italië, naar gelang van de algemeene richting der eeuw, en met
aanmerkelijk onderscheid naar mate van tijden , plaatsen , en Regen
ten, veel meer gunstig dan drukkend. Van vervolgingen, op eenige
zeer zeldzame uitzonderingen na in den Kerkelijken Staat, geen spoor
meer althands van Regeringswege. In de zee- en handelsteden blij
ven veeleer de vrijheden , voorrechten en rijkdommen (deze laatste
wel niet overal even eervol) ' veel beduidend en meermalen aanzien
lijk. Meermalen vindt men hen in Staatsaangelegenheden en zen
dingen gebruikt, niet slechts door den Senaat van Venetië, maar
ook door de Hertogen van Ferrara en andere Vorsten , waaronder
zelfs Keizer MATTHIAS en anderen. Over geheel Italië waren alzoo
de Synagogen der Joden bloeiend en boven de honderd in getal om
streeks het begin der zeventiende eeuw. Verminderd in luister en
aantal sedert dat tijdstip, rekende men evenwel nog voor honderd
jaren te Rome niet minder dan negen Synagogen, wier Rabbijnen
over geheel Italië hunnen invloed en het gezag hunner beslissingen
uitstrekten. Men schatte de bevolking der Joden destijds in de hoofd
stad van het Pausdom op een cijfer van twaalf of dertien duizend
zielen.
By den toestand der Joden in den Kerkelijken Staat en hunne
verhouding tot de Pausen moet hier nog eenige oogenblikken getoefd
worden. Die verhouding was, ofschoon over het geheel, eerder wel
willend van de zijde der Roomsche Kerkvoogden, toch telkens aan
afwisseling blootgesteld by de onophoudelijke verandering in het per
soneel dier vereenigde gewestelijke en wereldlijke Overheid. Zoo zagen
wy het alreeds in de middeleeuwen 2 ; zoo was het ook in de meer
algemeen verlichte dagen sedert de aanvangen der zestiende eeuw.
PAULUS III 1534—1549) was hun gunstig; afkeerig van vervolging,
zocht hy hen voor de Kerk te winnen door eene bepaalde stichting
ten behoeve van hunne bekeering. PAULUS IV daarentegen (1555—
1559), streng als hy zelfs tegenover eenen PHILIPS II was, behandelde ook
de Joden uiterst hard , hen verbiedende Christenen in hunne dienst te
houden , meer dan ééne Synagoge in elke stad te hebben , en hun de
middeleeuwsche lasten van een byzondere wijk en een byzonder ken-

Bladz. 134 boven. » Bladz. 133—135 boven.

 TOESTAND IN ITALIË. 317

merk aan hunne kleeding opleggende. Prus IV. , zijn onmiddelijke

opvolger, verlichtte die lasten wederom merkelijk, en betoonde Imn
allerlei goedheid. Anders wederom diens opvolger PIUS V, die hen
met harde en verachtende woorden overladende, hen ten jare 1569 uit
alle zijn Staten , met uitzondering alleen van Rome en Ancona, verdreef.
De reden dezer laatste uitzondering lag waarschijnlijk in het groote
nadeel , door de stad Aneona by eene vroegere gelegenheid ondervon
den, toen de Joden, door rechtstreeksche of middelijke verdruk
king daartoe genoopt, den zetel van hun vermogen verplaatst had
den , en , door ijverige medewerking der Rabbijnen in Turkije , den
handel, tot groot nadeel van den Kerkelijken Staat, naar Pesaro een
tijd lang hadden gelokt. GREGORIUS XIII (1572—1585) legde zich
weder meer toe op hunne bekeering, doch met den onverstandigen
dwang , sedert in gewoonterecht overgegaan , eene prediking , opzet
telijk ten hunnen behoeve gehouden , te moeten bijwonen. SIXTUS V
kwam er openlijk voor uit, dat hy hen uit het oogpunt van tijdelijk
en maatschaplijk belang begunstigde, en hun vrije woning, vrijen
handel , en vrije godsdienstoefening , ja , tot op zekere hoogte , ge
lijke rechten met zijne Catholijke onderdanen verleende. CLEMENS
VIII (1592 —1605) beperkte op nieuw hunne vrijheid van woon
plaats tot Rome, Ancona, en Avignon. Onder de latere Pausen
heeft zich de vermaarde tegenstander van LODEWIJK XIV , rNNOCEN-
TIUS XI (1676—-1689) , door menschelijkheid en welwillendheid je
gens de Joden byzonder onderscheiden, by gelegenheid bepaaldelijk
van het bemachtigen van Moréa door de Venetianen, als wanneer
door dezen Kerkvoogd bewerkt werd, dat zoowel de Joodsche als
de Christen gevangenen op vrije voeten werden gesteld. De verplichting
tot het hooren der prediking werd onder dezen Paus eer verzwaard.
De handelingen der latere Roomsche Kerkvoogden jegens de Joden
dragen geen byzonder kenmerk het zij van nieuwe gunsten of van
harde vervolgzucht.
De geschiedenis van het Italiaansche Schiereiland met betrekking
tot .de Joden levert omstreeks het midden der achttiende eeuw eene
merkwaardige, doch onvruchtbaar geblevene beschikking ter hunne
wederaanneming op, in een land, waaruit zy sedert twee eeuwen
verbannen waren , en alwaar hunne nakomelingen , even als in Spanje
en Portugal, zich vooral onder den hoogeren en minderen adel, ten
gevolge van het zij vrijwillige het zij geveinsde omhelzing van het
Christendom, hadden voortgeplant, doch als Joden nergens meer
318 TOESTAND IN FRANKRIJK.

bestonden. Dat land was het koninkrijk van Napels , alwaar de In

quisitie nimmer had kunnen ingevoerd worden. KAKEL III (van den
Spaanschen tak der BOURBONS) vaardigde ten jare 1740 een Edict
uit, waarbij de Joden voor den tijd vooreerst van vijftig jaren de
vrije vestiging te Napels vergund , hun handel zoowel ter zee als te
land begunstigd , en hun een afzonderlijke rechtbank , benevens ge
lijkheid van rechten met alle 's Konings onderdanen verleend werd.
Boeken zouden zy mogen bezitten in elke taal die zy verlangden , —
de Geneeskunde uitoefenen en onderwijzen, —- hunne eigene vleesch-
hallen en begraafplaatsen hebben , — Turksche slaven bezitten , waar
voor, in geval van bekeering tot de Christelijke Godsdienst, hun
vergoeding zou worden gedaan, -— ook Christelijke dienstboden hu
ren, mits mannelijke boven de vijf en twintig, vrouwelijke boven
de vijf en dertig jaren oud, — mitsgaders andere dergelijke het zij
byzondere vergunningen of algemeene rechten , zoo ver zich in die
tijden de verdraagzaamheid jegens Joden in een Catholiek land , door
een uit Spanje afkomstig Stamhuis geregeerd, maar eenigzins uit
strekken kon. De uitvoering leed schipbreuk op den onwil der be
volking, opgezet bovendien door den ten hove zelve zeer gezienen
Jesuït PEPE, doch wiens tegenstand en bedreigingen op den Koning
niets hadden vermocht. Van alle zijden legde men het er nu op toe,
den Joden het verblijf onuitstaanlijk te maken, en er schijnt zelfs
een voornemen tot algemeenen Jodenmoord bestaan te hebben. Het
koninklijk besluit, in zijne eerste gevolgen gestuit, ging te loor en
kwam sedert niet weder ter sprake.

In Frankrijk zagen wy reeds het bestaan, sedert het begin der

zestiende eeuw, van driederlei afdeelingen van Joden, door afkomst
en geschiedenis scherp van elkander onderscheiden : Fransche Joden -
(daaronder begrepen de eenigzins wederom op zich zelf staande of
wel oorspronkelijk Italiaansche van Avignon) , — Joden uit Spanje
en Portugal, — Joden van den Elzas; deze laatsten even als die
van Lotharingen, in aart en historie eigenlijk tot de Duitsche
te rekenen , en eerst later Fransche onderdanen geworden nadat de El
zas ten gevolge van verovering aan LODEWIJK XIV verbleven , en
Lotharingen uit kracht van verdragen en erfenis aan LODEWIJK XV
gekomen was.
De vestiging en maatschaplijke betrekkingen der Spaansche en
 EN IN GROOT-BRITTANJE. 319

Portugeesche uitgewekenen in Frankrijk namen wy reeds in oogen-

schouw , — die van de Joden en hunne nakomelingen uit de Zui
delijke Gewesten , by name uit Provence , kwamen insgelijks hier
reeds vroeger ter spraak '. De geschiedenis het zij van wetenschap
pen en letteren , het zij van handel en beschaving onder de Fran-
sche Israëlieten, was tot op 1789 by uitsluiting die van dit twee
derlei gedeelte. De overige Joodsche bevolking, deels versmolten,
deels op geen veel hooger standpunt dan hunne stamgenooten in
Duitschland geplaatst, en eigenlijk meer oogluikend geduld, dan uit
kracht van wetten en privilegiën in het land gevestigd, leverde wei
nig of geene namen op voor de geschiedenis. Of de vermaarde finan
cier SAMUKL BERNARD, (de ROTHSCHILD van zijne eeuw, maar die
tot de Catholieke Kerk overgegaan , zijn geslacht sedert voortplantte
in vermaagschapping met voorname Fransche huizen) , tot de oud-
Fransche of tot de van elders overgekomene Israëlieten door afkomst
behoord heeft, kunnen wy niet bepalen. Alleenlijk hebben Fransche
Gedenkschriften van dien tijd de groote geldelijke diensten vermeld ,
die hy in de laatste regeringsjaren van LODEWDK XIV zich liet be
wegen aan dien Vorst te bewijzen, toen de rampen van den Suc
cessie-oorlog hem en geheel zijn Rijk tot het uiterste hadden ge
bracht. Men zag den fieren, reeds bejaarden Koning zich om der
millioenen wille vernederen , om in persoon den Joodschen kapita
list het vorstelijk Marly rond te leiden, en hem door allerlei voor
komende vriendelijkheden ten eenenmaal ingenomen hebbende, zich
in zijne uiterste verlegenheid met dezen nieuwen bondgenoot nog
zeer gelukkig achten.
Terwijl intusschen , gedurende den loop dierzelfde eeuw , de Jood
sche bevolking uit alle drie de reeds genoemde elementen , vooral
te Parijs, zich vermenigvuldigde en hare middelen van bestaan en
finantiëel vermogen aanmerkelijk uitbreidde, bleef in den Elzas de
toestand even beklagelijk en , van wcge den schandelijken woeker
van velen, even veracht en verworpen als in de meeste oorden van
Duitschland. Te Straatsburg mochten alleen eenige weinige familiën
wonen , wier leden intusschen als in omgekeerde rede van de alge-
meene verachting harer natie tot op den huidigen dag geëerbiedigd
zijn. In Lotharingen insgelijks stonden over het geheel de Joden in

Bladz. 122 boven

320 TOESTAND IN FRAMCRIJK

kwaden reuk. Hertog LEOPOLD bracht ten jare 1721 de wetgeving

ten hunnen op/.ichte op vasten voet. Daarby werd het verblijf in
het gewest aan honderd tachtig familiën toegestaan met vrijheid van
Godsdienst en handel, maar met strenge beperking binnen de Jo
denwijk. Zware en drukkende opbrengsten waren tevens aan die
vergunning voor deze Duitsch-Fransche Joden verbonden ; — ook
werd, even als elders in Duitschland, de vernederende lij f stol van
de Joden in gelijkstelling met de dieren , gevorderd , tot dat die
het eerst van allen door Koning LODEWLTK XVI ten jare 1784 werd
afgeschaft. In Pruissen geschiedde dit eerst drie jaren later , naar
aanleiding der hervormingen, ondernomen door Koning FREDRIK
WILHELM II. In het overige Duitschland , by name te Frankfort , had
de opheffing eerst na de intrede van het Omwentelingstijdvak plaats.
Opmerkelijk is het, hoe het evengenoemde tijdvak, hetwelk in
de burgerlijke betrekkingen zoo der Protestanten en der Joden , als
in het geheel van alle standen en klassen , in Frankrijk een zoo
beslissenden omkeer te weeg bracht, voorbereid is door mannen die,
zoo zy jegens de Protestanten over het geheel met al hunne vrij-
heidszucht vrij onverschillig en minachtend waren, omtrent de Jo
den vooral ruim zoo kwalijk en hatelijk gezind stonden (schoon uit
vlak tegenovergestelde oorzaken) als hunne middeleeuwsche verdruk
kers of haters van alle tijden om der Godsdienst wille. Terwijl men
van de zijde der Onverdraagzame Christenen van de Joden
een afkeer had om hunne hoedanigheid van vijanden des Evan
gelies, zoo haatte men hen veel meer nog van de zijde der ver
draagzame Onchristenen juist om hunne hoedanigheid van
getuigen van datzelfde Evangelie, — juist omdat van hun vleesch
en been JESUS CHRISTUS en zijne Apostelen geweest waren , — juist
omdat hun bestaan een niet weg te ruimen bewijs en gedenkteeken
opleverde van de historische wezenlijkheid van Oude en Nieuwe
Openbaring. Het is niet wel mogelijk de verachting en den wrevel
voor al wat Israëlitisch is, het zij van Godsdienst of van oorsprong
(het Christendom daaronder begrepen) , verder te drijven dan de
groote kampvechter en afgod der zich noemende godsdienstige ver
draagzaamheid en wijsgeerige menschlievendheid , VOLTAIRE.
Reeds lang intusschen vóór dat uit America en Frankrijk de kreet
van algemeene vrijheid en gelijkheid zich over Europa daverend had
doen vernemen, was men er in Groot-Brittanje van regeringswege
op bedacht geweest, om aan de Joden, behoudens eenige door den
 EN IN GBOOT-BR1TTANJE. 321

aart der Staatsregeling noodzakelijke beperkingen , eene hun tot hier

toe geweigerde naturalisatie te verleenen. Hun getal destijds
in dat Rijk (het is sedert meer dan verdubbeld) werd geschat op
twaalf duizend. Hunne vermogenden en aanzienlijken hadden zoo
met hunne personen als met hunne kapitalen aan de Regering ijver-
vol ten dienst gestaan, en ook nog in het hachelijk jaar 1745 vele
blijken van gehechtheid en trouw aan het regerende Stamhuis ge
geven. In de koloniën waren zy reeds lang op gelijken voet met
eigene Engelsche onderdanen gesteld geworden. Ten jare 1753 werd
dien ten gevolge door den Minister een Wets-ontwerp bij het Parle
ment ingebracht , waarby aan alle Joden , welke zich gedurende drie
jaren in Groot-Brittanje of Ierland met der woon zouden hebben
bevonden , de rechten van Engelsche burgers , met uitzondering al
leen van Patronaat en zitting in een der huizen van het Parlement,
werden toegekend. En werkelijk , niettegenstaande den allerhevigsten
tegenstand zoowel binnen als buiten de beide Huizen , en niettegen
staande by de debatten de schroomelijkste gevolgen voor Engelands
eer , handel en Godsdienst , van eene aanneming der Bill waren voor
speld geworden , — (een der sprekers , onder anderen , had niets
meer of minder daarvan gezegd, dan dat binnen weinige jaren langs
dien weg heel het koninkrijk in de macht van het Jodendom stond
te komen !) — zoo ging de maatregel evenwel door. Doch nu begon
de openbare meening zich eerst recht daartegen te verklaren ; een
der Bisschoppen, die voor de Wet gestemd had, werd beschimpt en
mishandeld, de Regering met verzoekschriften om herroeping van
de Bill bestormd , en op voordracht dan ook eerlang van het minis
terie de wet werkelijk teruggenomen. Het is opmerkelijk , dat de
Joden zelve zich met de verleende burgerrechten weinig ingenomen
toonden. Zy vreesden waarschijnlijk van de gelijkstelling ruim zoo
veel voor de veiligheid der voorvaderlijke Godsdienst, als de Chris
tenen voor die der hunne. Eene omstandigheid, wel geschikt om de
Joden in deze hunne vrees te versterken, was, dat de zoon van een
der voornaamste Israëlieten te Londen , SIMPSON GIDKON , kort na
het doorgaan der naturalisatie tot de Engelsche Kerk overging, en
eene zuster van den Generaal GAGE huwde. ' Hy werd later lid van

1 Dit is onnaauwkeurig. Zie de rectificatie in mijn Een en twintig dagen

te London, de noot over Sir EARDLY CULLING SMITH, en de korte genealogie
van dien Baronet in betrekking tot de ABUDIENTES.
21
322 TOESTAND IN HONGARIJE, BOHÈME,

het Parlement voor het Graafschap Cambridge, straks voor Coven-

try. Over het geheel was men onder de hoogere klassen in Engeland
over het terugnemen der Wet te onvrede.

In het midden en Oosten van Europa werd de eentoonige geschie

denis van Israëls vernederden en veelszins levenloozen toestand door
geheel andere verschijnselen en wederwaardigheden van tijd tot tijd
afgebroken. Onder de Slavoonsche bevolkingen, Hongarije tot aan
de Turksche grenzen daaronder begrepen , bleven zy te meer onont
beerlijk , daar alleen zy met hunne onbegrensde bedrijvigheid in die
gewesten tusschen den krijgshaftigen en vrolijk levenden Adel en de
overige, op den voet van lijfeigenen behandelde, bevolking stonden.
Alle zaken van nijverheid en fabriekswezen , zoowel als van den da-
gelijkschen kleinhandel, komen aldaar nog steeds tot de Joden, en
hebben hunne tusschenkomst en bemoeijing van noode. Voor het
overige, buiten eenige aanraking met de Christenwereld om hen heen
in betrekking tot wetenschap, kunst, of beschaving, bleef hun schoone
aanleg en krachtig geestvermogen binnen den bekrompen kring hun
ner theologische studiën voor het meest besloten, en in zoover als
begraven en werkeloos. Deze dorre en doode toestand sloot intus-
schen nog niet ten eenenmale een overblijfsel van middeleeuwsche
vervolgingen uit; als toen by voorbeeld, ten jare 1541 de schuld
van herhaalde brandstichtingen in Boheme geladen werd op de Jo
den, en zy reeds deswege van Koning FERDINAND bevel ontfangen
hadden het land te ruimen, toen de ware daders gelukkig ontdekt
werden. Straks (a° 1519) volgde een nieuwe beschuldiging en be
dreiging. De gebedenboeken der Joden werden onderzocht , ter zake
eener aanklacht dat daarin onheilen werden afgesmeekt over de Christe
nen. Weinig baatte het , dat ook op dit punt de aangeklaagden moesten
worden vrijgesproken ; toch zoude een besluit van verbanning geno
men en ten uitvoer gebracht zijn, had niet de Israëliet MORDECHAI
X.KMACH van Paus PIUS IV brieven van voorspraak weten te verkrij
gen , die voor het oogenblik op nieuw de uitvoering tegenhielden.
By hunne overige rampen trof hen omstreeks denzelfden tijd een
felle brand in het Jodenkwartier te Praag. In 1574 verloren velen
het leven onder de handen van oproerige volkshoopen in Moravië.
In den loop der zeventiende eeuw stond de betrekking tusschen de
Boheemsche Regering en hare Joodsche onderdanen een tijd lang op
 RUSLAND E!» POLEN. 323

gunstiger voet. Door hunne ijverige en krachtdadige medewerking

met de Keizerlijke troepen in 'het verdedigen van Praag tegen de
Zweden (a° 1648) verwierven zy zich veel lof, onderscheidene voor
rechten , en de vrijheid om met het voeren van twee vaandels (hun
door vroegere Keizers vereerd) aan den optocht by gelegenheid van
het vredefeest (a° 1649) deel te nemen. Daarentegen maakten zich
in Hongarije de Joden wederom meer gehaat door het verdedigen
hunner wijk te Ofen tegen de Keizerlijken ten behoeve der Turken ,
die in het jaar 1685 in het bezit der stad waren.
Het jaar 1744 scheen nu stellig over een aantal van meer dan
tweemaal honderd duizend Joden een rampspoed te zullen brengen ,
als sedert eenige eeuwen hunne verstrooiden niet had getroffen : ver
banning ten eeuwigen dage uit Boheme. De Staten-Generaal der Ver-
eenigde Nederlanden, op de voorspraak der Amsterdamsche Synagoge ,
trokken zich met groote belangstelling de zaak aan by het Oosten-
rijksche hof. Gesteund door de Regering van Groot-Brittanje had de
tusschenkomst van hunnen Gezant , den Heer VAN BURMANIA , het
gelukkig gevolg, dat het verbannings-edict werd ingetrokken. Reeds
waren evenwel eenige duizenden van Joden ten lande uitgeweken.
Op eigenlijk Russisch , dat is Moscovisch , gebied vindt men ook
nog gedurende de zestiende , zeventiende , en achttiende eeuw weinig
of geene Joden. Alleen onder de regering van PETER den Groote
schijnen zy toegelaten; de Czaar zou, verhaalt men, gezegd hebben
dat hy zijne Russen opgewassen achtte ook tegen den slimsten Is
raëliet. Wegens verstandhouding met verbannenen in Siberië werd
hun ten jare 1745 door Keizerin ELISABETH het verblijf wederom
ontzegd. De talrijke Joodsche bevolking van al wat Poolsch grond
gebied onder Russische heerschappij is, werd wel tot op den huidi-
gen dag door die Regering hard gevallen, maar nimmer uitgedreven.
Ook nog een ander , meer zuidelijk gedeelte der wijd uitgestrekte
Russische monarchy onderscheidde zich door eene Joodsche bevol
king van geheel byzonderen aart: die van Ukraine, welke gezegd
wordt zich met ijver op landbouw, beoefening van natuurkunde, en
meer dergelijke werkzaamheid van lichaam en geest van ouds te
hebben toegelegd, en, van wege een eigenaartigen trap van bescha
ving , zelfs tot openbare ampten en bedieningen te zijn toegelaten
geworden. In de Krim werd een betrekkelijke toestand van bloei
en voorspoed in eenige geheel Joodsche dorpen waargenomen.
Nog altijd, intusschen, bleef Polen het klassieke land voor het
21*
324 TOESTAND IN HONGARIJE, BOHÈME, RUSLAND EN POLEN.

eigenaartige van der Joden toestand en karakter in hunne balling

schap en diepste vernedering. Eenparig houden de Joden zelve hunne
Poolsche stamgenooten voor de schrandersten en met de uitnemendste
vermogens bevoorrechten van geheel hun volk. Nergens elders zag
men, voor het overige, by de Joden in zulk eene mate de beslom
mering van het meest bedrijvige leven afgewisseld met een zoo af
getrokken Godsdienstig en wijsgeerig denken, — nergens wellicht
zoo wijd eene scheiding tusschen Godgeleerdheid en Wetenschap met
zoq veel vatbaarheid voor elke wetenschap en kennis gepaard , —
nergens zoo diep eene nationale verlaging door eeuwen van onedele
werkzaamheid en onedele ondergeschiktheid by zoo zeer veel eerbied-
waardigs tevens in huisselijke deugden en zedelijk gedrag, — ner
gens elders zoo veel verachtelijks en zoo veel belangwekkends , zoo
veel kenmerken van vroegeren adel en van diepe ontadeling, tot
zelfs in het voorkomen van gelaat en gestalte, zich openbaren in
dezelfde bevolking, soms in denzelfden individu. Dat eigenaartige
van den Poolsch-Joodschen stam vertoont zich onder anderen ook in
het reeds opgemerkte zonderlinge verschijnsel niet slechts van eene
soort van mystisch-theosophisch bestanddeel in hunne Scholen en
Godgeleerden, maar ook van het bestaan van Karaïten te midden
dier Synagogen, in de studie van den Talmud anders als verzonken.
Geen wonder alzoo, dat grootendeels Polen, vooral sedert het be
gin der zeventiende eeuw, over geheel Duitschland de Synagogen
van Rabbijnen voorzag. Wy zeggen: sedert het begin der zeventiende
eeuw ; want vroeger stond in dit opzicht Boheme boven Polen , dat
zelve van de Joodsche Hoogeschool te Praag zijne aanzienlijkste
Leeraren een tijd lang ontfing. Boheme, in de eerste helft van het
tijdvak dat wy overzien, droeg roem op Geleerden en Schrijvers als
R. DAVID GANZ , die , in navolging van den Spaanschen R. ABRAHAM
SACUTH en van den Spaansch-Italiaanschen R. GEDALIA BEN JACHIA
een Joodsche Kronijk schreef, wel bekend onder den titel van :
Spruite Davids; — voorts R. JEHUDA BEZALEËL, insgelijks van
Praag later naar Polen verhuisd, en schrijver van een werk over
Israëls verlossing en eeuwigheid, tot bemoediging in de
verwachting van den Messias, — R. MOEDECHAI JAPHÉ, en
vele anderen, alle kweekelingen , of discipelen van kweekelingen ,
van R. JACOB FALK, die zich inzonderheid in den loop der zes
tiende eeuw een naam1 maakte, ook door het overnemen van de
manier van redetwisten onder de Christelijke Godgeleerden ge
 VOORTLEVING VAN HET SABBATHAÏSMUS. 325

bruikelijk , en het overbrengen daarvan op Talmudische studie.

Maar geen wonder vooral , na hetgeen hier van eene mystische
richting in de Godgeleerde Scholen der Poolsche Joden werd opge
merkt, dat in later eeuwen juist aldaar het nooit geheel uitgestor
ven Kabbalistisch Sabbathaïsme een geheel nieuwe herleving vond,
mitsgaders het hoofd voor een geheel verschen aanhang in een
schamelen fabrikant , JACOB FU ANK geheeten.

Van SABBATHAI ZEVI tot op den aanhang der Frankisten hebben

Kabbalistische richtingen en secten niet opgehouden deels naast el
kander, deels als uit elkander voortgesproten, te bestaan. Een der
eerste verbreiders der leer van dienzelfden man, dien hy by zijn
leven als valschen Messias had helpen ontdekken, was na diens
dood n. NEHEMIA zelf. ' Hy werd deswege in Polen in den ban
gedaan , maakte later nog vele proselyten in Duitschland , en ein
digde in 1690 zijne dagen te Amsterdam, alwaar hy van
aalmoezen leefde, even gehaat, overigens, by de meesten wegens
zijne gevoelens, als bewonderd wegens zijne verbazende geleerdheid.
Straks nam in de beide even genoemde Gewesten het Sabbatha-
ïstische Kabbalismus eene nieuwe gestalte aan onder twee voorname
sectehoofden , HALACH en HAJUN. Deze twee Babbijnen, waarvan de
eerste een Pool van geboorte , waren de eenig overgeblevene leden
in het Jodendom van eene caravane, uit meer dan dertig familiën
zamengesteld , die zich met gelden, in Boheme, Moravië, Saksen
en Holland opgezameld, eenige jaren geleden in bedevaart naar Je-
rusalem hadden begeven (a°. 1700), met onderhouding van strenge
boetedoening, vasten en onthouding van alle dierlijk voedsel, uitge
nomen alleen op den Sabbath ; voorts de komst van den Messias
verkondigende als op handen. De meesten dier Joodsche pelgrims
kwamen om in allerlei nood en gebrek , of keerden naar Europa
terug, — sommigen zelfs gingen te Jerusalem, op het vroegere voor
beeld van ZABBATHAI ZEVI, tot den Islam, anderen (en daaronder
aanzienlijke Rabbijnen) tot het Christendom over. De twee mannen,
uit het aldus verstrooide en te niet gegane reisgezelschap eenig over
gebleven, gingen voort de leerwijze der secte met grooten ijver te
verbreiden , ongeacht den banvloek , waarmede zy van uit Jerusalem

Bladz. 308 boven.

326 VOORTLEVING VAN HET SABBATHAÏSMUS.

en Constantinopel tot in het hart der Duitsche en Poolsche Synago

gen door de Rabbijnen vervolgd werden. HAJUN in het byzonder
gaf schriften uit , waarin niet enkel mystieke vreemdigheden , maar
ook eene meer of min zuivere Drieéénigheidsleer de vijandschap der
Joodsche Talmudisten op het hevigst gaande maakten. Tegenschrif-
ten, waarin zoo de persoon als de leer van den Kabbalistisehen
Rabbijn geweldig werd aangevallen , werden uit Constantinopel en
Smyrna (byzonder ook te Amsterdam, en aldaar in de Spaansche
taal) verspreid. In Polen maakte desniettemin de secte ongemeene
vorderingen, volgens hare verklaarde vijanden door middel van al
lerlei toegeeflijkheid aan zonde en ontucht, — volgens anderen,
met inachtneming steeds van strenge boete en onthouding. De beide
verschijnselen plegen by dweepende secten van dien aart zamen te
gaan. Ten aanzien van opgewondenheid en bygeloovigheden , aan
die dezer Sabbathaïsten eigen, bestaat geen twijfel.
Tenjare 1722 werd de geheele secte plechtig in den ban gedaan.
HAJUN, als dwaalleeraar en verleider in Asia en Africa evenzeer
als in Europa by de Joden gehaat, liet zich te Weenen aan den
Keizer voorstellen , by wien hy gunst vond om de wijze waarop hy
zich tegen het Jodendom uitliet. Omstreeks denzelfden tijd sloten
zich talrijke Rabbijnen uit Moravië en Boheme der secte aan, onder
anderen zekere LÖBLI, die sedert als een soort van propheet een
groote rol onder hen speelde, nadat HAJUN hem de handen had
opgelegd. Straks (a°. 1725) gingen ook Zendelingen tot uitbreiding
van de secte en hare leer hier en daar uit, inzonderheid zekere
MOSES MEIR, die als zoodanig Manheim en Frankfort bezocht. Men
nam tegen deze werving ernstige maatregelen zoo te Amsterdam als
te Hamburg, in het byzonder ook te Praag. Eenige jaren later (a°.
1730) verhief zich als voorstander van de secte wederom een andere
in Polen gevormde kweekeling , MOSES HAIM LUZZATO , die in jeug
digen leeftijd reeds onderscheidene boeken van mystischen inhoud
had uitgegeven. In vereeniging met den Arts JBKÜTHIF.L te Wilna
verwekte ook deze weldra eene niet geringe Kabbalistische beweging
in de Synagogen. Vreemd was daarbij zijn gedrag, en onbeduidend
het eind zijner korte loopbaan. Nu eens ontkende hy in brieven aan
de Rabbijnen , die hem vermaanden , alle deelneming aan het Sab-
bathaïsmus, dan gaf hy op nieuw schriften en psalmen uit in dien
geest, met onmiskenbaar talent geschreven. Eindelijk schijnt hy zich
geheel onder den over zijne leer uitgesproken ban gebogen te heb
 VOORTLEVING VAN HET SABBATI1AÏ8MUS. 327

ben. Hy woonde eenigen tijd te Amsterdam, met diamantslijpen zijn

brood winnende; van daar ging hy naar Jerusalem, alwaar hy stierf.
Wederom een andere tak van het Sabbatbaïsmus was de secte der
Chasidim (Vroomen), insgelijks mannen, die de Kabbalati ten
grondslag stelden bunner leer en levenswijze, en zich oefenden in
veelvuldig vasten, ontbeering van alle levensgenoegens, onthouding
van alle spijs van dieren afkomstig. Hun opperhoofd , met den se
dert by hen in gebruik verblevenen titel van Tsaddik (R echt-
vaardige) in plaats van Ra b b ij n, was zekere ISRAËL BAAL SCHEM
(d. i. Wonderdoener), die eerst in Polen, later in Podolië leerde.
Zijne gevoelens en handelingen zijn later in een Jóodsch-Duitsch
werk, dat ongemeenen aftrek onder de Joden had (a°. 1814—1818),
uitvoerig uiteengezet. Men hield hem onder zijne aanhangers voor
een plaatsvervanger der Godheid op aarde , aan wiens bevelen zy
als aan die van God zelven gehoorzaamheid schuldig waren. De hoofd
richting van zijne leer was dan ook contemplatie van God en
stipte gehoorzaamheid aan den Tsaddik, en in die beide verSenigd
de volmaakte zielsrust, die vooral ook door geene studie van weten
schappen moest gestoord worden. Na ISRAELS dood (a°. 1760) wer
den zijne drie voornaamste discipelen (eigen kleinkinderen) in drie on
derscheidene afdeelingen tot de opvolging geroepen. Hierdoor hield
de secte steeds meer en meer op een geheel te zijn , maar verbrok
kelde zich tot meerdere Gemeenten. Intusschen waren binnen een
tiental jaren hare leden van een getal van tien duizend tot dat van
veertig duizend geklommen. Van ISRAËL BAAL- SCHEM, den eersten
Tsaddik, wordt in hunne boeken geleerd , dat hy ten hemel ge
varen is, met de Engelen in vertrouwden omgang leeft, door zijne
voorspraak alles by God vermag, en elken Jood met God verzoent,
die slechts zijne kinderen in de leer der Chasidim en de vlijtige
studie van Kabbalah en Talmud opvoedt. Voor het overige bleef de
waardigheid en het aanzien van zijne opvolgers onder de secte on
gemeen ; hy zelf, als wy reeds zeiden , geldt voor een hoogheilig
persoon ; zijne familie deelt in die eer ; elk zijner nabestaanden wordt
voor een aanzienlijke in Israël gehouden. Zijne nagelatene
kleederen, zijn huisraad, zijn graf bovenal, werden geacht tegen
allerlei zonden, het zij als behoed- of als verzoeningsmiddel, te
gelden ; hem te bedienen geeft aanspraak op het leven hier namaals ;
met hem te spreken geldt reeds hier op aarde voor gelukzaligheid.
Het loopt in het oog, dat de bestanddeelen dezer vreemde, maar,
028 VOORTLEVING VAN HET SABBATHAÏSMUS.

als verschijnsel in het Jodendom dezer twee laatste eeuwen, hoogst-

merkwaardige secte zich laten terugvinden niet slechts in de Jood-
sche Kabbalah, maar in het Oostersche Sufismus, grootendeels mede
in het Roomsch-Catholijke Christendom. Zoozeer zelfs neemt deze
afdeeling van het Sabbathaïsmus allerlei verscheidene elementen in
zich op, dat zy evenzeer den Talmud als de Kabbalah huldigde,
die anders op dergelijk gebied elkander eer vijandig tegenoverstaan.
De Chasidim verklaarden zich oorspronklijk Talmudische Joden:
hunne liturgie is die der Sephardim ; terwijl voor het overige hunne
byzondere liederen en psalmen van Kabbalistischen inhoud zijn. Doch
de innerlijke onbestaanbaarheid van het uit zijnen aart by uitslui
ting .Kabbalistisch Sabbathaïsmus met waren eerbied voor den Tal
mud bleek by latere ontwikkeling ook van de secte der Chasidim
duidelijk genoeg, toen (a°. 1775) zekere MESCHULLAM uit haar mid
den een Exemplaar van den Talmud in de Jodenstraat van eene
stad in Podolië openbaar verbrandde. De Talmudische Rabbijnen ,
die de Kabbalah in de bespiegeling hoog roemen, maar zoodra zy
in het leven treedt van harte verafschuwen, hadden dit blijk van
afkeer tegen hun hoogste Wetboek niet noodig, om te gevoelen hoe
zeer de Chasidim hunne leer en gezag in den weg stonden ; 7.y
hadden reeds vroeger (a°. 1750) de secte om hare menigvuldige af
wijkingen en dweeperijen in Polen veroordeeld.

De tegen-Talmudische aart van elke wezenlijk Kabbalistiscihe Gods

dienstrichting kwam algemeen en zonder eenige de minste bewim-
peling te voorschijn , zoodra de optreding van JACOB FRANK een
nieuw leven , straks daarna een stellig Christelijke geloofsbelijdenis
in het Poolsche Sabbathaïsmus gebracht had. JACOB FRANK, van ge
boorte, volgens de meeste berichtschrijvers, een Pool, (volgens an
deren behoorde hy in Wallachye door afkomst te huis) , van beroep
in zijne jeugd brandewijnstoker, stond omstreeks het jaar 1760 het
eerst in Turkije als Kabbalistisch Leeraar op. Als hy op zijn acht
en dertigste jaar deze leer in de Synagogen van Polen met recht-
streeksche aanranding van den Talmud was begonnen te prediken ,
werd daaruit dadelijk eene scheuring geboren, waarmede zich ook
de Christelijke Overheid meende te moeten inlaten. De nieuwe secte,
die den Talmud gantschelijk afgezworen en den Z o h a r daaren
tegen voor den grondslag harer belijdenis verklaard had, vond gunst
 JACIIB FRANK EN DE FR ANKISTEPi. 329

en bescherming by den Bisschop van Camentz , ter zake natuurlijk

van het óverwegende Christelijk element, dat in eenige openbaar
gemaakte geloofsartikelen van FRANK en zijnen aanhang gevonden
werd. Ook maakte hy geene zwarigheid zich te laten doopen, zoo-
dat van toen af de secte meer als een uitwas der Christelijke dan
der Joodsche Godsdienst heeft kunnen beschouwd worden. By de
groote duisterheid, waarin zoowel de eigenlijke gevoelens en bedoe
lingen van FRANK als de richting van zijnen aanhang nog steeds
omhuld blijft, is dit althands zeker, dat de leer der Drieéénheid
als leer ook der Kabbalah , met meer dan één Joodsch-Christelijk
geloofspunt, in hunne geloofsbelijdenis zoo onbewimpeld mogelijk
werd uitgedrukt. De Zohariet (gelijk de secte hare leden noerad e ,
verklaarde te gelooven: dat de Goddelijke geloofsleer uit de Wet
oorspronkelijk , maar door de Overlevering naar behooren uitgelegd
is; — dat er geene Godsdienst kan zijn buiten Godskennis;
elke andere Godsdienst is werkheiligheid ; Godsvrucht en liefde Gods
zijn uitwerksels slechts van diepere kennis; — dat de leer van MOSES
en der Propheten een inwendigen , dieperen zin had , die uitgevorscht
moest worden, en buiten welken het woord slechts een doode letter,
een bron van dwaling en misverstand was; — dat de uitleggingen
des Talmuds van dergelijke gevaarlijke dwalingen vol zijn ; — dat
er volgens de zuiver opgevatte leer van Woord en Overlevering,
een eenig God is , Schepper en Ouderhouder aller dingen , maar die
God geopenbaard in drie Personen ; — dat zich God ook in men-
schelijke gestalte op de aarde van den beginne getoond heeft, maar
straks na de intrede der zonde in de wereld die gestalte afgelegd ,
later wederom tot verzoening van de zonden aangenomen heeft, en
dat Hy eens op nieuw zich in die menschelijke gestalte zal open
baren en het menschdom van zonden verlossen; — dat Jerusalem
nimmermeer zal herbouwd worden , en geen aardsche Messias ver
wacht mag worden.
Door deze uit waarheid en dwaling gemengde belijdenis meer tot
het Christelijk dan tot een Joodsch geloof geacht te behooren , vond
dan alzoo FRANK en aijn aanhang in het eerst by de Roomsche
Geestelijkheid een gunstig onthaal. Later, na den dood van den
Bisschop van Camentz, schijnt door opruijing der Rabbijnen de secte
van huichelarij verdacht te zijn geworden by de Kerk van Rome;
zy werd van toen af , voor een tijd althands , evenzeer daar om
Joodsch-Kabbalistische als by de Joden om Kabbalistisch-Christelijke
330 JACOB FRANK EN DE FRANKISTEN.

leeringen vervolgd. Naar Turkije diensvolgens geweken , vielen zy ,

by gebrek aan bescherming van wege het Opper-rabbinaat te Con-
stantinopel , den Cadi in handen , en werden door het Turksch ge
peupel uitgeplunderd. Een groot gedeelte ging toen bepaald tot het
Catholicismus over, altijd evenwel met behoud in het geheim van
Joodsche inmengselen, die hen meer dan eens verdacht maakten.
JACOB FBANK, die van den beginne zich Christen had beleden, al-
thands daarvoor uitgegeven, ging desniettemin voort zich als secte-
hoofd aan te stellen, beweerende dat hem de Heer en de Propheet
ELIA verschenen waren , om hem te bevelen de Joden te bekeeren.
Mistrouwd door de Geestelijkheid , ofschoon hy zich een gehoorzamen
zoon der Roomsche Kerk verklaarde, om zijn vreemdsoortig drijven,
werd hy een tijd lang te Czentoschow opgesloten , maar door de
Russen, als zy (a° 1774) die Poolsche vesting hadden vermeesterd,
losgelaten. Sints reisde hy Polen, Boheme, Moravië door, met groote
pracht en een talrijk gevolg, onder bescherming van Keizerin MABJA
THERESIA , in wier hoofdstad Weenen hy zich vervolgens eenige ja
ren lang ophield. Van daar begaf hy zich naar Brunn, verzeld van
eene menigte Joodsche mannen en vrouwen, altijd op den voet van
een vorst , in een schitterende uniform gekleed , en rijkelijk vooral
uit Polen met de noodige sommen tot dat alles voorzien. Later te
Weenen niet weder toegelaten, zette hy zich (a° 1788) te Oüenbach
neder, en bewoonde aldaar een paleis, altijd in diezelfde aangeno-
mene hoedanigheid te gelijk van een groot heer en van een Gods
dienstig sectehoofd. By menigten kwamen aldaar Sabbathaïsche Joden
van alle landen hem bezoeken, geschenken brengen, en de gebeden
bywonen , die hy in het openbaar , met groote macht- en prachtver-
tooning en allerlei zonderlinge , voor het meest nog steeds onverklaarde
uiterlijkheden, deed. Drie jaren later overleed hy, en werd met on-
gemeene plechtigheid door eene overgroote menigte , als een algemeen
betreurd weldoener, ten grave begeleid naar de gebruiken der Room
sche Kerk ; op zijn tombe werd een kruis geplant. Een tijd lang
volgde zijne dochter hem op aan het hoofd der secte , die nu even
wel spoedig* versmolt , by het ophouden der vroeger zoo rijke gelde
lijke toelagen. Tien jaren na zijnen dood gaven zijne kinderen en
opvolgers in de Rabbijnsche taal eene Circulaire aan alle de Syna
gogen in Duitschland in het licht, met vele vermaningen aan het
Joodsche volk, door FRANK zelven ten j are 1767 en 1768 geschre
ven, om de Christelijke Godsdienst te omhelzen.
 TOESTAND IX HET DUITSCHE RIJK. 331

Het blijkt genoegzaam uit alle die omstandigheden , dat JACOB

FRANK , het hoofd der Frankisten , (men moge hem overigens voor
dweeper of avonturier houden !) zelf niet anders dan een belijder van
het Christendom heeft willen geacht worden. Met SABBATHAI ZEVI
verwant van geest ten aanzien van het Kabbalistisch element, schijnt
hy er zeker nooit aan gedacht te hebben zich voor Messias uit te geven ;
maar veeleer meende hy, of gaf hy voor, eene roeping te hebben
om alle Godsdienstige belijdenissen tot één te brengen. Ónder zijne
vreemdsoortige gevoelens behoort ook , dat volgens hem de Heer
CHRISTUS zich nog steeds op aarde bevindt, en aldaar eerlang op
nieuw Apostelen zal uitzenden tot uitbreiding van het Evangelie-
Onverklaarbaar blijft intusschen de bedoeling dier vorstelijke omge
ving, waarmede hy zich in de laatste jaren zijns levens omhuld
heeft; misschien is door sommigen te recht vermoed, dat die uit
wendigheden in verband stonden met de vereischten van eene mys
tieke orde, als waarvan de secte, ook nog na zijn overlijden, veel
gehad heeft. Alles, wat van de Frankisten tot op den huidigen dag
overig is gebleven , heeft zich in de Catholieke Kerk van Polen te
ruggetrokken. Zy zijn alzoo Christenen , doch van eene zich altijd
nog afzonderende en door Joodsche eigenaartigheden onderscheidende
soort van richting. Sommigen worden evenwel verdacht van nog in
het geheim het oude Mosaïsmus toegedaan te zijn. Hoe het zij , men
beschuldigt hen nog steeds in Polen , alwaar zy vooral te Warschau
talrijk en vermogend zijn , van een soort van geheimzinnig esprit
de corps, of sectegeest. Men vindt ze verspreid en geacht onder
de aanzienlijkste klassen der maatschappij , vooral ook als Bechtsge-
leerden en Geneeskundigen. Aan den Poolschen opstand in 1830 wor
den zy gezegd een zeer werkzaam deel genomen te hebben ; men heeft
zelfs verhaald , dat het hoofd der Frankisten destijds lid van den Rijks
dag is geweest , en zich sedert als balling in Frankrijk gevestigd heeft.

Ter zelfder tijd, als in het Zuidoostelijke gedeelte van Europa

eene Oostersch-theosophische secte in het aloude Jodendom schud
ding te weeg bracht, bereidde zich eene geheel andere beweging
in hun midden aan de zijde van het Noordwesten in Duitschland.
In Pruissen was MENDELSOHN, de door MAIMONIDES en PLATO ge
vormde Wijsgeer , tijdgenoot van den avontuurlijken Kabbalist JACOB
FRAMK. In het geheel was in dat Duitschland, alwaar op onderschei
332 TOESTAND IN HET DUITSCHE RIJK.

dene punten zich reeds in den loop der achttiende eeuw gantsch
nieuwe toestanden met betrekking tot het verdrukte Israël zouden
ontwikkelen, sedert de Kerkhervorming de staat der Joden zoo niet
nog dieper gezonken dan in Polen , althands zeker nog veel doodscher
en doodiger. Men kan, by slechts eenige belangstelling in de lotge
vallen en ondervindingen van Gods oude volk, de byzonderheden
en klachten niet zonder aandoening lezen, die by een Duitsch-Jood-
schen Historieschrijver van onzen tijd gevonden worden van hetgeen
zijne natie deed en leed, was en niet was, zeer bepaaldelijk tot op
het tijdstip van den Munsterschen vrede, en sedert, schoon met een
geringen schijn als van hoop op maatschappelijk herstel, tot op den
leeftijd van FREDERIK den Groote en JOSEPH II. Het was hier, om
met dien Schrijver te spreken1, ééne lijdende massa. En ware het
nog slechts eene lijdende, om zijne groote overtreding, om zijne
veelsoortige gebreken en ellenden verdrukte en geplaagde natie ge
weest! Doch in de dagen vooral, die tusschen het tijdstip der Kerk
hervorming en dat der aanbreking van de achttiende en negentiende
eeuw liggen, was zy nog veel dieper gezonken, — door langdurige
gewoonte veelzins ongevoelig geworden aan het leed , althands aan
de schande , die zy droeg. Eene natie zonder vaderland , zonder een
heid , zonder kunst of wetenschappen , zonder rechten , zonder kracht ,
zedelijk en lichaamlijk ontzenuwd , was zy zich eindelijk niet eens
meer bewust van hetgeen haar diep verval zelve nog kon getuigen
van vroegere roeping en heerlijkheid , noch van het tragisch-verhevene ,
dat nog altijd in den toestand gelegen was, overal waar voor het
minst nog tranen daarover geschreid werden, als op den bodem
hunner medeballingen in de zuidelijker deelen van Europa of op die
plaats zelve, waar eenmaal de Tempel stond. Hetgeen den Israëliet,
die zijne natie bemint, waarheen ook verstrooid of hoe diep ook
gezonken , het diepst bedroeft , is de geschiedenis van zijn volk te
moeten beschrijven, daar waar het tot geheele ongevoeligheid voor
alles behalve geldbelang en het individueele leven vervallen is, —
ja , waar het by verlies of gemis van alles , dat wy zoo even opnoem
den , zich daar te boven aan den afzichtelijken slaventoestand zoo
zeer gewend had, dat er hunne menigten gevoelloos vrolijk en wal
gelijk kluchtig onder konden zijn ! Ach , eindeloos dieper val nog

I JOST, VIII: 309 en volg.

 TOESTAND IN HET DUITSCHE RIJK. 333

dan van dien SIMSON , die , tot dat hem met het hair van den
Nazireër de leeuwenkracht van den held was teruggekeerd, sich
aanstellen moest en spelen als een dwaas in het midden der Philis-
tijnen , omdat hy afgeweken was van zijnen God voor eenen tijd ! —
Waarlijk , men moet zich verwonderen over de kracht van herstel
baarheid die aan de menschelijke natuur, die in het byzonder aan
het volk der Joden (het volk der wederopstanding, zoo als
iemand ze onlangs noemde) eigen is, wanneer men de diepte van
verval en ellende gadeslaat waaruit, in Duitschland vooral, de Is
raëliet eenigermate weder als m e n se h heeft kunnen te voorschijn
komen.
Wy hebben onder hetgeen de Duitsche Jood, zeer byzonder in het
tijdvak der zestiende en zeventiende eeuw , moest missen , by name
de wetenschap opgeteld. Zelfs zijne eigene Godgeleerdheid is daar
onder begrepen. Moge het hier en daar aan Godgeleerde hoofden,
aan schriften van betreklijke waarde, niet volstrekt en ten eenen-
male ontbroken hebben, de meesten dier Schrijvers evenwel behoor
den door geboorte of oorsprong in elk geval meer tot het Jodendom
der Slavoonsche landen, Boheme, Hongarije, Polen, dan tot dat
van Duitschland zelve. Slechts uiterst weinige geheel Duitsche schrij
vers van eenigen naam levert de by uitstek zwakke literatuur der
Joden in die dagen op, als wellicht (a° 1550) NAPHTALI ALTSCHÜLLER,
die een Joodsch-Buitsche Commentarie schreef op geheel de Schrift, —
NATHAN SPIRA (gest. 1577), schrijver van eenige mystieke boeken , —
JACOB BEN ISAAC, vervaardiger (a° 1625) van een onder de Joden
zeer verspreide Vrouwenbijbel, — NAPHTALI HERZ, die eene Inlei
ding schreef op de studie der Kabbalah.
Aangaande den maatschaplijken toestand der Joden met betrekking
zoo in het algemeen tot de Keizerlijke als tot de afzonderlijke Rijks-
Vorstendommen en Steden, in onderscheidene dezer gewesten wer
den geene Joden toegelaten, althands niet op blij venden voet, met
eenige vrijheden of privilegiën, of met het recht om er Synagogen
te hebben. Dus weigerde hun (a" 1544) FREDRIK de Tweede, dus
OTTO HENDRIK, Graven van de Paltz, het verblijf, dat even weinig
in Pruissen oudtijds of in Wurtemberg hun was toegestaan. In on
derscheidene steden van Saksen was hun (naar een bekende spreek
wijze der oude Bomeinen) het water ontzegd. In Brunswijk wis
selden zich in diezelfde tijden toelating en afwijzing meermalen af.
33d TOESTAND IN DE RIJKSSTEDEN.

In de vrije Rijkssteden , te Frankfort , te Worms , was de toestand

indien gestadiger, toch alles behalve veel gunstiger. Men zoude zich
grootelijks bedriegen, indien men hetgeen wy vroeger van der Jo
den verblijf in Hamburg opteekenden ', als een voorbeeld beschouwde
van hetgeen elders hun lot was in de vrije handel- en Rijkssteden
in Duitschland gedurende het tijdvak van het jaar der Kerkhervor
ming tot dat van 1789. Die betere staat toch te Hamburg is niet
aangevangen dan met de overkomst en vestiging der Sephardim in
het begin der zeventiende eeuw ; en het voorrecht der Joden , tot
Duitschland zelve door afkomst behoorende , was in die stad alleenlijk
daarvan een gevolg en (niet eens altijd even overvloedige) vrucht.
Juister denkbeeld van den afkeer , waarmede in die vrije en gemeene-
bestelijke steden van Duitschland de Joden niet dan ter naauwer-
nood en om louter stoffelijk belang geduld werden, geeft ons de
Duitsche spreuk der middeleeuwen, die ook na dat tijdvak nog al
tijd wel toepasselijk is gemaakt: //Gelukkig is de stad waarin geen
ABRAHAM (d. i. geen Jood), geen NIMROD (d. i. geen dwingeland),
en geen NAAMAN (d. i. geen melaatsche) gevonden wordt2." Tot een
voorbeeld Van de wijze, waarop Joden in die steden bestonden, en
waarop zy geacht en behandeld werden zoo van Geleerden en God
geleerden , als van de meer ruwe of onwetende menigte , mag Frank
fort aan de Mein strekken, en het merkwaardige boek over Jood-
sche merkwaardigheden van den Leeraar en Rector SCHUDT
in die stad uitgegeven ten jare 1714. Men weet naauwlijks, dit boek
lezende, waar zich meer over te verwonderen; zal het zijn over den
staat van diepe gezonkenheid der ongelukkige natie, onder welke
voorspoed of tijdelijke welvaart niet dan by uitzondering vernomen
wordt, terwijl ook by het bestaan van eenige weinige uitzonderingen ,
het zij individueel, het zij geslachtsgewijze , het geheele volk een
voorwerp is van aller verdiende en onverdiende vijandschap, verach
ting en spot? of nog ruim zoo zeer over de begrippen en gevoelens
van Christenen, zelfs van Christen Voorgangers, die, met de Pro-
pheten Israëls , met het Evangeb'e van JESUS CHTIISTUS , en den Brief
van PAULUS aan de Romeinen in handen, alle meewarigheid met dat

1 Bladz. 123 boven.

- * Felix est civitas, in qua non est Abraham, Nimrod et
Naaman.
 TOESTAND IN DE RIJKSSTEDEN. 335

diep geslagen volk , alle hoop op zijn herstel schenen uitgeschud te

hebben , op de wijze van KDOM wreeden spot en smaad toevoegende
aan hunne ellende , ja zelfs zich niet ontziende wie nog eenige verwach
ting in de toekomst voor Israël als natie koesterde te verdenken van
Judaïseerende dwaling, en alzoo in het vooroordeel tegen Israël als
ware het mede in te sluiten ? En toch is dat boek van Rector SCHUDT
merkwaardig, waar het byzonderheden leert kennen van der Joden
maatschaplijk zijn en leven, bepaaldelijk ook te Frankfort, die men
elders niet zoo ligt by elkander vindt.
In naauw verband met den algemeenen afkeer der bevolking van
Frankfort tegen de Joden stond ook de openbare Stadsverordening
betrekkelijk dit gedeelte harer bewoners. Eenige weinige proeven
mogen volstaan. Op den Zondag en alle Christelijke feestdagen was
het hun verboden hunne straat uit te komen, waarvan de poort dan
ook gesloten werd gehouden ; vreemde Israëlieten , hun verder dan
in den derden graad van maagschap verwant, mochten zy niet her
bergen ; Christelijke dienstboden of voedsters mochten niet by hen
inkomen; by gelegenheid van stedelijke feestelijkheden, als by het
verblijf van vreemde Vorsten, mochten zy niet als toeschouwers in
de stad rondwandelen ; de openbare wandelplaatsen mochten zy bui
tendien niet bezoeken ; op de markt mochten zy geene eetwaren aan
roeren, zonder ze te koopen, en veel dergelijke wetten van uitslui
ting en versmading meer.
Zie daar tot op de uiteinden der achttiende eeuw iets van den
trap van menschelijke achting en maatschaplijken welstand van die
Frankfortsche Jodenstraat, waaruit in een volgende dat vermogende
bankiershuis is te voorschijn gekomen, hetwelk alleen door het ver
mogen van &ijn goud, zijn zilver, en zijn papier Vorsten en volken
in zijne afhanklijkheid houden , en over oorlog en vrede in Europa
beschikken zou!
Ellendig intusschen als de zoo even geschetste toestand der Joden
te Frankfort in de meeste opzichten was, zoo werd die evenwel nog
boven vele andere oorden in het Rijk ter woning begeerlijk door
hen geacht, deels om de hun overigens van de Regering verzekerde
bescherming en gematigde vrijheid van geldhandel, deels om het
aanzien der Rabbijnen van de Synagoge aldaar over geheel Duitsch-
land. Het ontbrak middlerwijl niet ten eenenmale aan pogingen om
Frankfort geheel van hare Jodenbevolking te ontledigen. De jaren
althands van 1613 tot 1615 zagen tooneelen in die Rijksstad zich
336 TOESTAND IN DE RIJKSSTEDEN.
opvolgen, die aan de dagen der middeleeuwsche Flagellanten herin
neren en ze misschien volkomen in het leven herroepen hadden , zoo
het de Regering der Stad niet eindelijk gelukt was de oproerige te
genpartij der Joodsche bevolking te fnuiken. Een opzet by het ge.
meen bestaande en door enkele burgers aangemoedigd, om de Jo-
denstraat te plunderen , brak , voor een oogenblik verhinderd , later ,
ten gevolge eener verwikkeling met andere twisten tusschen de Over
heid en eenige handwerkslieden, in een hevig oproer uit, waarby
de Joden de lijdende partij waren. Het volk viel in hunne wijk en
begon te plunderen; zy stelden zich te weer, zoodat ter wederzijde
gewonden en dooden vielen. Ten slotte moesten de Joden voor de
overmacht der oproermakers , tegen welke ook de gewapende macht
van wege de Magistraat vruchteloos optrok, het onderspit delven.
Men sloot een verdrag, uit krachte waarvan de Joden ten eeuwigen
dage uit Frankfort geweerd werden, alleenlijk onder beding van vrij-
geleide om zonder last te lijden te land en te water zich te kunnen
verwijderen. Werkelijk verliet dan ook diensvolgens een aantal van
schier veertien honderd Joodsche ingezetenen de stad; een gedeelte
bleef hier en daar schuilen by de beter gezinde burgers ; doch de
Jodenstraat werd gesloten, en ook alzoo de stad niet dan met moeite
in rust gehouden.
Eerlang evenwel werd de Magistraat in haar gezag, de Joden in
hun recht hersteld (a° 1616). De zaak werd voor het Keizerlijk Ge
richt gebracht; de belhamels van het oproer streng gestraft; de voor
naamste raddraaijer, zekere FETTMILCH, onthoofd en gevierendeeld,
twee anderen insgelijks ter dood gebracht , negen ondergeschikte mede
plichtigen ten aanschouwen der Joden gegeesseld ; deze laatsten plech
tig onder geleide van ruiterij en voetvolk met vliegende vaandels in
hun kwartier te Frankfort weder ingeleid, onder bescherming van
het Keizerlijke wapen voor de poort der Jodenstraat. Ook werd er
een verdrag tot schadevergoeding aan de Joden tot stand gebracht,
en de Stadskeur ten hunnen behoeve veranderd met van wederzijde
wenschelijke verbeteringen. Het nemen van rente (altijd de verbor
gene of rechtstreeksche oorzaak van den volkshaat) werd daarby op
een matigen voet geordend.
Voor dat intusschen deze uitkomst (waarvan de Joden in een
soort van gedicht, naar de gelijkenis van het Boek van ESTHER., de
gedachtenis bewaard hebben) te Frankfort gevolgd was , had het voor
beeld aldaar gegeven navolging gevonden te Worms. Ten jare 1614
 TOESTAND IN DE RIJKSSTEDEN. 337

werd door eenen Rechtsgeleerde, Dr. CHEMNITZ, in vereeniging met

eenige stadsburgers, een plan ontworpen van aanklacht der Joden
by het Kamergericht te Spiers, waarvan men hoopte dat hunne uit
zetting het gevolg zoude zijn. Als dit ontwerp mislukt was, en al
leenlijk een bevel aan de Joden tot betere regeling der renteneming
had uitgewerkt, nam men de toevlucht tot een volksbeweging, waar
tegen, even als te Frankfort, de Magistraat niet by machte was ge
noegzame hulp te verleenen. De Joden werden alzoo door het gepeu
pel verdreven, de Jodenstad werd binnengestormd, de Synagoge (aan
welke eene oudheid van zeven honderd zeven en zestig jaren wordt
toegeschreven) vernield, de begraafplaatsen omgewroet. De stad zag
zich genoodzaakt den bystand van den Keurvorst van de Paltz in
te roepen. Dien ten gevolge herstelden troepen uit Heidelberg de
orde; de geheele zaak werd rechterlijk onderzocht, Dr. CHEMNITZ
in boete geslagen , van zijn ampt ontzet en ter stad uitgebannen , en
de Joden namen onder bedekking van Keizerlijke troepen, in het
begin des jaars 1616, op nieuw bezit van hunne rampzalige wijk,
waarin zy sedert niet gestoord zijn.
Te Frankfort stonden in het laatst dierzelfde eeuw de Joden nog
een ramp door van anderen aart, en waarby met meerder lof zoo
van de burgerij als van hen zelve wordt gewag gemaakt. Een ge
weldige brand, ontstaan het eerst in de woning van een hunner ge
leerdste Rabbijnen, R. NAPHTALI COHEN, nam in de Jodenstraat, be
gunstigd door de slechte voorzorgen by dergelijke gelegenheden ge
woonlijk , weldra de overhand. De geheele wijk werd een prooi der
vlammen. Zelfs hunne vijanden roemen zeer de gelatenheid in deze
ramp door de Joden betoond. Ook handelde men van de zijde der
Christenen menschelijk met de lijders; de burgers namen de van
dak en nooddruft ontbloote gezinnen in hunne huizen op, niet zon
der deswege eerst de Geestelijkheid te hebben geraadpleegd, die hare
goedkeuring voor dit byzonder geval verleende. Toch maakt Rector
SCHUDT in zijne Merkwaardigheden deze daad van menschlie-
vendheid tot een verwijt aan zijne Frankforters, en ontziet zich niet
de gehate Joden op het bitterst wederom by die gelegenheid te kren
ken. Intusschen ging, te midden dier oogenbliklijke welwillendheid,
toch hier en daar eene stem in de stad op , dat wanneer nog eens
zulk een onheil de stad wedervoer, men alle Joden behoorde dood
te slaan. Een bevelschrift van Keizer JOSEPH I aan de Magistraat der
sta;l maakte zoowel aan dergelijke dreigingen als aan mishandelingen
22
338 JODEN IN OOSTENRIJK.

een eind. Eerlang werd de Jodenstraat geheel herbouwd ; hun getal

bedroeg destijds tusschen de twaalf en dertien duizend zielen.

De twee voorname Staten in Duitschland , waarin den Joden reeds

in den loop der achttiende feeuw eene merkwaardige ontwikkeling,
schoon van verschillende aart en richting , te beurt viel , was het
Catholiek-Roomsche Oostenrijk en het Protestantsche Pruissen. Die
ontwikkeling intusschen, waarvan de geschiedenis tot op dit oogen-
blik doorgaat, ging tevens van vele ongunstige omstandigheden ge
paard ; zij was voorafgegaan geworden door tijden van krenking en
verdrukking, niet ongelijk aan die welke wy ten aanzien der Rijks
steden aanteekenden. Vooral was dit het geval in Oostenrijk.
Het Huis van Oostenrijk stond op meer dan één gebied en in
meer dan ééne betrekking in aanraking met de Joodsche bevolkin
gen. In het laatst der achttiende eeuw rekent men het getal van
Joden op ongeveer twee honderd vijftig duizend, die den Keizer
onderworpen waren in zijne onderscheidene erflanden , Italiaansche ,
Slavoonsche, Duitsche. Als Keizer eigenlijk van Duitschland waren
sedert lang zijne rechten op geheel de Joodsche bevolking des Rijks
genoegzaam in. vergetelheid geraakt , of op de Souvereinen der af
zonderlijke Staten met der, daad overgegaan. In Italië was ook het
Duitsche gebied den Joden gunstig ; men vindt hen aldaar door de
Keizers meermalen in onderscheidene belangrijke betrekkingen ge
bruikt , en in den adel verheven. In Boheme en Hongarije zagen wy
reeds van der Joden toestand en lotgevallen. In Oostenrijk zelve was
tot op de Regering van MARIA THERESTA en van JOSEPH den Tweede
het verblijf vooral te Weenen hun eerst alleszins onveilig, later on
zeker. De wetten, die in dezen Staat de toelating en behandeling
der Joden van Regeringswege regelden, waren hier, als elders, uit
de middeleeuwen afkomstig. Van dat Oostenrijk als Hertogdom be
stond (a° 1267) waren de Joden als des Souvereins kamerknechten
beschouwd. Eene Kerkvergadering , ten jare 1167 te Weenen gehou
den , legde hun de gewone lasten en verboden op , ook in het Her
togdom, evenwel niet altijd met gelijke strengheid in acht genomen.
Merkwaardig was inzonderheid de (ook elders niet onbekende) eeds
bepaling voor de Joden ; zy moesten dien afleggen staande op een
zwijnenhuid, terwijl het formulier (alsof het den meineed wilde uit
lokken!) een uitdrukkelijke erkenning inhield, dat de vloek om den
dood van JESUS op hen en hunne kinderen rustte.
 JODEN IN OOSTENRIJK. 339

Sipts wisselden meerdere gunst en ongunst der Joden by de Her

togelijke regering elkander nog al af. Van wege het volk waren zy
ten jare 1420 en 1464 te Weenen en elders in Oostenrijk met moord
en plundering deels gekweld , deels bedreigd geworden. MAXIMILIAAN I
had hen vervolgd in Oostenrijk , maar in Moravië geduld. FERDI-
NAND I (1558 —1564) liet hen toe in zijne Oostenrijksche hoofdstad
te wonen en den hun aldaar steeds eigen gebleven handel in juwee-
len en paarlen te drijven; later dreef hy hen weder uit. MAXIMILI
AAN II (1564—1576) en FERDINAND II en III (1619—1657) ver
leenden hun op nieuw vrijheden. Zy bezaten te Weenen ook reeds
vroeg eene Synagoge. Doch aldaar vooral bleef de stemming des volks
hun allerongunstigst. Die stemming werd nog verergerd ten jare 1641
en 1646 door het valsche gerucht, dat de Joden de Zweden be
gunstigden en hun tot verspieders dienden. Zy werden (a° 1649) te
gen dreigingen en mishandelingen deswege gewaarborgd door een
Keizerlijke wacht. In 1668 beschuldigde men hen den Brand in de
Burcht te hebben te weeg gebracht; Joden en burgers werden hierop
handgemeen , en van wederzijde vielen dooden en gekwetsten by die
gelegenheid. Te vergeefs riepen de verdrukten de voorspraak der
Keizerin te hulp; het prachtig geschenk te dezer zake aangeboden
werd afgewezen. Eerlang (a° 1669) verscheen een Keizerlijk bevel,
dat de Joden zoowel Weenen als geheel het Hertogdom deed rui
men ; hunne Synagogen werden veranderd in kerken. Alleen ten be
hoeve van den Hof-Agent WOLF SCHLF.SINGT.R was eene uitzonde
ring gemaakt. Door tusschenkomst van dezen werden weldra ook
weder andere Joden toegelaten. In 1677 hadden SAMUEL OPPENHEI-
MEH en SAMSON WERTHEIMER insgelijks als Hof-Agenten hun ver
blijf te Weenen; in 1697 was het aantal Joden wederom aanzienlijk
genoeg om eene Gemeente te kunnen heeten. Onder afwisselingen
van verdrijving en terugroeping , vervolging en wederbegunstiging van
de Joodsche bevolking, had intusschen de familie OPPENHEIMER zoo
danig eenen invloed ten hove verkregen , dat zy de verspreiding wist
te beletten (a° 1707) van Professor EISENMENGERS Ontdekt Joden
dom, een welbekend werk , van welks vinnigheid tegen deze natie
men zich in de gevolgen vernieuwde verdrukkingen in Duitschland
voorstelde. Op Keizerlijk bevel werden alle voorhanden zijnde Exem
plaren verbeurd verklaard. De Schrijver vermocht slechts een tweetal
daaruit te behouden, met welke hy zich naar Berlijn begaf; aldaar
was hy, ingevolge een gunstig advies van JABLONSKY, met de uit
340 JODEN IN OOSTENRIJK.

gave gelukkiger, voor welke hy niet alleen de Koninklijke vergun

ning, maar ook ondersteuning voor de kosten van den druk ver
kreeg. Het werk is sedert in de geleerde wereld zeer verspreid en
ter bezwaring der Joden veel gebruikt geworden. Vervolgingen van
regeringswege heeft het evenwel niet ten gevolge gehad. In Pruissen
vooral begonnen de Vorsten reeds destijds zich meer te bezmnen
over de zware plichten en belangen van den Staat ten aanzien van
het onuitroeibare volk.
Wy keeren tot hunne lotgevallen in Oostenrijk terug. Aldaar was
reeds onder MARIA THERESIA de toestand merkelijk verbeterd. (In
Boheme zagen wy reeds tijdens diezelfde regering de Joden met eene
algeheele uitdrijving bedreigd, doch die door tusschenkomst van En
geland en Nederland, en de ontdekking van der JoJen onschuld
aari een hun ten laste gelegd verraad , herroepen werd.) Reeds in
die dagen stonden de familiën ARNSTEIN , ESKELES , LEIDENDORFER ,
SCHLESINGER, siNZHEiMER , HONIG voN HÖNIGSBERG , waarvan som
migen geadeld zijn, hoog in aanzien aan het Weener hof. De be
scherming der vorsten bevorderde grootelijks het aanleggen van fa
brieken en manufacturen onder de Joden, en in het geheel werd
hun toestand, uitgenomen nog altijd velerlei uitsluiting en eenige
harde , doch voor een deel noodzakelijke verordeningen , meer en
meer gunstig. Doch eene geheel nieuwe richting ontfing de wetgeving
met betrekking tot 's Keizers Joodsche onderdanen door het vermaarde
Tolerantie-Edict van JOSEPH II (a° 1782), dat sedert in geschiedenis
en poëzij door onderscheidene Joodsche pennen geroemd is. By dat
Edict werd allereerst het vroeger geldende Reglement opgeheven; —
den Joden vergund in alle steden des Rijks te wonen (op het
platte land niet dan by wege van uitzondering) ; — zy worden on
derscheiden als ingezetenen en vreemdelingen (den vreemden
Joden was ook vroeger reeds, zeer ten genoegen en ter ontlasting in
vele opzichten van de in het land gevestigden, de toegang moeilijk
gemaakt en met lasten bezwaard) ; — voor de verleende vrijheden
moesten zy aanzienlijke sommen opbrengen , maar die vrijheden wa
ren dan ook , naar gelang van tijden en omstandigheden , belangrijk :
geen uiterlijke kenteekenen meer aan de kleeding; geene uitsluiting
meer van openbare feestelijkheden of wandelplaatsen ; geen beperking
binnen een afzonderlijke wijk ; krijgsdienst en het beroep van Ad-
vokaat zoowel als Geneesheer voor hen .toeganklijk ; ook het recht
om den degen te dragen en adelijke titels te voeren verkrijgbaar, —
 JODEN IN PRUISSEN. 341

zonder dat zy evenwel grondbezitters mogen zijn ; alle handwerken

vrij , maar zonder toelating in de gilden ; tegen proselytismus van
de zijde der Roomsche Kerk verzekering voor hunne kinderen be
neden de veertien jaren; — daarentegen van hunne zijde verplichting
om vaste familienamen te voeren , zich van de Hoogduitsche en niet
van de zoogenaamde Joodsche taal te bedienen , en gebruik te
maken van de openbare inrichtingen voor onderwijs, het zij Joodsche
of Christelijke. Dit Edict, door de Joden in Duitschland met groote
toejuiching beantwoord, maakt een keerpunt uit in de geschiedenis
der Europeesche wetgevingen ten hunnen aanzien.

In Pruissen , alwaar gedurende diezelfde laatste helft der achttiende

eeuw de aanvangen gezien werden van eene aanmerkelijke verande
ring in het lot en vernieuwing in den toestand der Joden , was de
voornaamste aanleiding tot hunne vestiging en uitbreiding het onge
luk geweest, dat hen ten jare 1670 uit Wesnen verdreef. Reeds
eenigen tijd vroeger waren Joden op nieuw in de Staten van clen
Brandenburgschen Keurvorst toegelaten geworden. Het was die door
zijne Christelijke Godsvrucht en vorstelijke deugden wel vermaarde
FREDRIK WILHELM, bygenaamd de Groole Keurvorst (1640—
1688), onder wiens regering, menschelijk en welwillend voor aller
lei verdrukten, ook de Joden in Pruissen eene toevlucht en veilig
heid vonden. Hy zelf had zich ook uitnemend wél bevonden by de
diensten zijner twee Hofjoden , HEIMANN GUMPERTZ en SALOMO ELIAS ,
die met onvermoeiden ijver en ongekreukte trouw voor zijne krijgs-
behoeften zorg droegen. Als dan nu de vervolgde Joden in Oostenrijk
zich tot den Brandenburgschen Resident NEUMANN te Weenen ge
wend hadden met het verzoek om in de Keurvorstelijke Staten .toe
gelaten te worden , was onverwijld het antwoord van den edelen Vorst ,
dat hy gaarne een veertig- of vijftigtal welhebbende familiën van een
goed getuigenis zoude toelaten, die dan ook werkelijk deels te Berlijn
en te Potsdam, deels in andere steden van het Vorstendom zich
vestigden. Uit deze kern ontwikkelde zich de geheele Gemeente , gelijk
die nog ten huldigen dage in Pruissen bestaat. De klachten, die
tegen de dulding en bescherming der Joden door velen werden uit
gebracht, weerde de Keurvorst standvastig af met verwijzing op het
stellige voordeel, dat het 4and van het verblijf dezer zijner Joodsche
onderdanen trok. Ten jare 1696 was hun getal reeds zoo aanzienlijk ,
342 JODEN IN PRUISSEN.

dat pr. BECKMAN te Frankfort aan den Oder verlof vroeg tot het
drukken van den geheelen Talmud in het vooruitzicht op een vol
doend vertier. Een bepaald Reglement voor de Joden over het ge-
heele Keurvorstendom werd tot stand gebracht in het laatste jaar
der zeventiende eeuw ; aan laster en bedreigingen van allerlei aart
ontbrak het daarby niet tegen vergunningen , die , als wy straks zien
zullen , met eene volstrekte uitsluiting van schier alle openbare en
maatschaplijke betrekkingen altijd gepaard bleven gaan. Ter zelfder
tijd werd aan de Hofjuweliers JOST LIEBMANN en DAVID RIESS de
vrijheid verleend tot het houden van Synagogen in hunne huizen ;
later volgde die van een openbaar bedehuis, met streng en herhaald
toezicht intusschen, dat in de liturgie geene hatelijk'heden werden
uitgesproken tegen het Christendom of zijne belijders. Koning FRE-
DRIK de Eerste verordende (a° 1712) onder bepaling van zware
straffen, dat geene zwervende Joden in het land werden toegelaten,
eene bepaling, die geacht werd niet alleen in het belang der Chris
telijke bevolking gemaakt te zijn , maar ook in dat der gezetene Jo
den zelve, die van deze soort van zwervers in Duitschland onge-
meene last hadden , waarvan zy evenwel nimmer geheel hebben kunnen
bevrijd worden. Onder zijne regering werd de Synagoge te Berlijn,
eene der schoonste in Duitschland , niettegenstaande veler tegenkan
ting, onder koninklijke bescherming voltooid. Even gunstig was den
Joden de regering van FREDRIK WILHELM I (1717 — 1740), FREDRIK
des Grooten onmiddelijken voorganger en vader. Althands hy was
hun , by de overigens hem eigene willekeurige regeringswijze , geen
verdrukker; ook stonden by hem ettelijke Joden in hooge gunst, en
werden met byzondere voorrechten van eer onderscheiden. Daaren
tegen zijn door denzelfden Vorst ook eenige zeer lastige verordenin
gen den Joden opgelegd geworden, als onder anderen de verplich
ting om als de Koning wilde zwijnen op de jacht schoot of ving ,
die voor eene bepaalde som van hem te koopen. In voldoening aan
dit bevel moesten zy soms een vrij groot getal van dit hun verboden
dierenvleesch koopen; zy betaalden dan het geld, en schonken het
voedsel aan dé gasthuizen. Een meer of min soortgelijke last drukte
op de Joden reeds van vroeger tijd: by het uithuwelijken zijner
kinderen , bij het koopen van een huis , en dergelijke gelegenheden
van voorspoed of vreugde meer , was de Israëliet gehouden voor drie
honderd daalders aan porselein uit de koninklijke fabriek te koopen. Zy
werden later (door Koning FREDRIK WILHELM III 1787) by name
 JOUEN IN PRUISSEN. 343

van laatstgemelden last bevrijd tegen betaling, in eens, van eene som
van vier duizend daalders.
FREDRIK de Groote wordt algemeen gezegd den Joden niet gunstig
te zijn geweest. En het ware dan ook wel wonder geweest, zoo de
vriend van VOLTAIRE , de ongeloovige Koning-wijsgeer , het volk des
Ouden Verbonds in zijn veelbeteekenend voortbestaan en jammervolle
ballingschap persoonlijke toegenegenheid betoond had. Van iets der
gelijks dan 'ook geel't de geschiedenis zijner regering geenerlei blijk.
Hy heeft evenwel als Regent zich hun toestand even krachtig als
aandachtig aangetrokken. Ofschoon zijne verordeningen ten aanzien
van vrijgevigheid omtrent de Joden in Pruissen niet te vergelijken
zijn met die van keizer JOSEPH II voor zijne Staten , — ofschoon
ook inzonderheid de gevolgen dier wetgeving zich over het geheel
niet zeer gelukkig hebben betoond , — zoo wordt dit laatste althands
nog heden ten dage, zelfs door een Joodsehen Geschiedschrijver ',
aan geen persoonlijken onwil des Konings jegens de diep gedrukte
natie, maar aan het ongeluk van den toestand, gelijk hij dien vond,
en de historische betrekkingen , die niet op eens te veranderen wa
ren, toegeschreven. Men verhaalt zelfs (zoo ver zal ook FRIDRIK de
Groote van opzettelijke hatelijkheid in deze zaak verwijderd zijn ge
weest) , dat hy zelve wel eens de opmerking heeft gemaakt , hoe het
den Regeringen, deor wie de Joden waren hard gevallen, in de
gevolgen zelden goed bekwam. Dat hij MOSES MENDELSSÜHNS verdiensten
niet op prijs gesteld, althands nimmer hem daarvan eenig blijk ge
geven heeft, is misschien ruim zoo zeer aan de onverschilligheid van
den Fransch denkenden en schrijvenden Vorst voor de Duitsche taal
en letterkunde in het geheel, als bepaaldelijk aan eenig zoo groot
vooroordeel tegen zijne Joodsche onderdanen te wijten. Enkele Joden
waren integendeel ook by hem even als by zijnen vader zeer gezien
en met onderscheiding behandeld. Ook schijnt hy met zijn Generaal
Privilegium van het jaar 1750, dat de oude Wetgeving omtrent
de Joden in zijne Staten deels afschafte, deels vernieuwde, deels (en
voor het meest) in zijne grondbeginselen bevestigde, vooral ten oog
merk gehad te hebben, om by het zoo veel mogelijk beperken van
hun aantal, hun toestand, zoo voor hen zelve als met betrekking
tot het Rijk, te verbeteren. Van daar dan de groote strengheid,
waarmede tegen het inkomen van vreemde Israëlieten van regerings-

JOST, IX. 35, 36.

34 t JOUEN IN PRUISSEN.

wege gewaakt werd, — de voorzorgen op allerlei wijze genomen

en versterkt, dat toch zoo veel mogelijk vermogende Joden in het
land bleven, en al wat van geen geldelijke middelen kon doen blij
ken, geweerd of verwijderd werd. De Joodsche bevolking, tot dat
einde, bleef en werd strenger dan immer verdeeld in er f lij k- of
alleen persoonlijk, d. i. voor eigen levensduur, toegelatenen. Tot
de Joden , die slechts persoonlijk geduld werden , behoorde alles
wat niet bepaald koopman was of in onmiddelijke betrekking tot het
bestaan en de behoefte der Synagoge stond; by wege van erfenis
ging het reeht van inwoning oorspronkelijk slechts op een der kin
deren (later, sedert 1740, volgens een met zeventig duizend daalders
betaald privilegie, des verkiezende op nog een tweede) over, mits
altijd een vermogen van niet minder dan duizend daalders bewijzende.
Op het aangaan vooral van huwelijken was de wetgeving uiterst moeilijk.
Joodsche dienstboden, onder anderen, mochten geheel niet huwen,
of zy moesten het land verlaten. Voorts mochten te Berlijn niet meer
dan veertig woonhuizen, in het overige gedeelte des Rijks naar even
redigheid slechts een zeer beperkt getal, en dat nog by byzondere
toelating, aan Joden in eigendom toebehooren. Van grondbezit waren
zy ten eenenmale uitgesloten. Voor het overige, — by opbrengsten
onder allerlei benaming en naar allerlei aanleiding op een getal van
ongeveer zestien honderd Joodsche familiën (a° 1786) drukkende, —
was de werkkring bepaald by handel in geld en goederen of, met
daartoe gevorderde toestemming des Konings, alleenlijk nog tot het
fabriekwezen uitgebreid ; — in alles , daarby , achteruitzetting met
betrekking tot de overige inwoners des lands , en geldelijke verant
woordelijkheid van geheel de Gemeente voor overtredingen harer by
zondere leden '. De verordeningen in Silesië waren, met enkele
1 Het is opmerkelijk, dat tot kort vóór onze tijden de Joden in Duitsch-
land slechts in ééne kunst tot bewonderens toe hebben uitgemunt, name
lijk in de graveerkunsf op steen; een vak, waarin tot op dit oogenblik
overal groote vaardigheid en bekwaamheid by hen wordt waargenomen.
Doch vooral dan wordt de instandhouding van dit vak by Israëls nakome
lingen merkwaardig, wanneer men het in verband brengt met de eerste
oirkonden van hun volksbestaan, als waarin ihet snijden op steen by
een zoo byzondere gelegenheid en onder zoo gewichtige omstandigheden
door mannen uit hun midden beoefend is (2 Mos. XXXIX : 6a). Over het
geheel laat zich (onder de vele overblijfselen van eenzelvigheid en gelijke
nis tusschen het volk der ballingen en hunne Bijbelsche vaderen) eene
treffende overeenkomst waarnemen tusscheu de vakken van kunst of we
 MOSES MK.MIKI.SSOH> KN ZIJNE T UIlC K.VOOTKN. 345

wijzigingen , gelijksoortig. Veel goeds trachtte aldaar voor de Joodsche

ingezetenen en toegelatenen FREDRIK des Grooten reeds genoemde
Opvolger te bewerken door een nieuwe wet (a° 1790). Maar ook die
Wet droeg nog de kenmerken én van den diep vervallen staat van
de beperkende, uitsluitende, en drukkende middelen, die men in
het belang ook van hen zelve meende noodig te hebben. Later wer
den de vorderingen der 'Silesische Israëlieten zeer geroemd.
De indruk des geheels van der Joden toestand in de Pruissische
Staten , zoo als die nog was in de tweede helft der vorige eeuw ,
is alles te zamen genomen een zeer treurige. De ellende en verlaging
van de groote menigte komt nog des te meer uit by de welvaart,
rijkdom, of zelfs maatschaplij ken glans, die het deel was van eenige
weinige personen of familiën. En toch! het was, gelijk de reeds ge
noemde Historieschrijver van zijn volk doet opmerken , aan het aan
zien en de voorrechten dier zeer weinigen, dat de latere verbeterde
toestand , met betrekking tot maatschaplijke en verstandelijke bescha
ving, door de Joden dank geweten wordt.

Met betrekking vooral tot geestbeschaving en letterkundige ont

wikkeling is de opkomst van MOSES MENDF.LSSOHN voor de Joden in
Duitschland een in allerlei zoowel gunstige als bedenkelijke gevolgen
vruchtbaar overgangspunt geweest, /ijne vrienden en bewonderaars
hebben ter zijner eere het bekende Joodsche woord, tot lof van MOSES
MAIMONIDES het eerst gezegd, verder toegepast: //Van MOSES tot op
MOSES is er geen als MOSES geweest." En inderdaad (wy hebben het
vroeger reeds doen opmerken) , met den vermaarden Joodschen Leeraar
en Hervormer uit Cordua, heeft de Berlijnsch-Joodsche Schrijver en
Wijsgeer niet weinige trekken van gelijkenis in aanleg van geest
zoowel als in begrippen omtrent Godsdienstige en Israëlitische aan
gelegenheden getoond. Van hem en zijne tijdgenooten, kweekelingen ,
volgers en navolgers, dagteekent voorzeker de geheel nieuwe betee-

tenschap, waarin zy ook nog in deze hunne latere dagen hebben uitge
munt, en de eigenaartigheden hunner aloude nationaliteit. Dus b. v. heb
ben zy ten allen tijde en tot op dezen dag wel vele dichters, zangers,
toonkunstenaars voortgebracht, maar naar evenredigheid weinig schilders;
en van een Israëlitischen beeldhouwer van eenigen naam herinneren wy
ons geen voorbeeld. De reden vau dit laatste verschijnsel ligt by naden
ken niet ver.
346 MOSES MENDBLSSOHN EN

kenis der Joden in meer dan één opzicht voor Duitschland. By zijne
loopbaan mogen wy wel eenige oogenblikken langer hier stilstaan.
Te Dessau in Anhalt werd MENDELSSOHN ten jare 1729 uit weinig
bemiddelde ouders geboren. Zijn vader was Hebreeuwsch Calligraaph ,
of overschrijver van den Bijbel en andere Hebreeuwsche perkamenten
ten dienste der Synagoge en hare leden. De zoon gaf by een uiterst
zwak en zelfs gebrekkig lichaamsgestel reeds vroeg de blijken van
een schranderen en vorschenden geest. Zonder onderwijs oefende hy
zich reeds als kind in de Hebreeuwsche taalkunde , stijl en poëzy ;
later, omstreeks zijn dertiende jaar, had hy R. DAVID FRaNKEL tot
onderwijzer in den Talmud. Doch zijn lievelingsstudie was destijds
reeds de grondige kennisneming der werken van MAIMONIDES, in
het byzonder van zijn Moreh Nebochim. Naauwlijks veertien
jaren oud moest hy de studie onderschikken aan eene kostwinning,
om welke te vinden hy zich naar Berlijn verplaatste. Aldaar won
hy een schamel stukske brood roet ai'schrijven en het nazien van
drukproeven, voor het overige den tijd vlijtig uitkoopende om de
oude talen te leeren, en zich met letterkunde en wijsbegeerte ge
meenzaam te maken. Veel dienst deed hem destijds de in Polen
wegens zijne gevoelens door de Synagoge heftig vervolgde Geleerde
R. ISRAËL, en de Geneesheer, tevens Hebreeuwsch Schrijver , A&KON
EMMERICH. Straks werd hy huisonderwijzer by een aanzienlijk ge
loofsgenoot, die, van den beginne met de beminlijkheid van zijn
karakter en zijne buitengewone bekwaamheden ingenomen, hem ook
later (a° 1753) het geheele bestier zijner handelszaken toebetrouwde.
In dien tusschentijd had hy, gemeenschaplijk met eenen vriend,
TOBIAS BOCK geheeten, eenige Vertoogen over Natuurkunde in het
Hebreeuwsch uitgegeven ten behoeve der in den Talmud studeerende
jeugd. Hiermede gaf hy den Rabbijnen aanstoot, van welker verdere
vervolging hy alleenlijk bewaard werd door den strikt Rabbijnschen
Godsdienstigen wandel, aan welken hy , ongelukkig genoeg, steeds
begrepen heeft zich te moeten houden, onafhanklijk van zijne steeds
meer en meer van die leer verschillende overtuigingen. Eerlang kwam
hy met LESSING, NICOLAÏ, en andere Geleerden in eene aanraking
en gemeenzaamheid, waarvan onder anderen zijnen Brieven en
Gesprekken de vrucht waren. Door zijne Duitschen Phaedo
(over de onsterflijkheid der ziel), en meerdere geschriften
over Bovennatuurkunde , werd hy nu ruim zoo zeer door de Chris
tenen als door zijne eigene stamgenooten in hoedanigheid van stylist
 ZIJNE TI.IDGE1XOOTEN. 347

en wijsgeer hoog gewaardeerd, maar ook om meer dan ééne voor-

treflijke hoedanigheid geëerbiedigd. Warme Christenen, als by name
LAVATER, gingen reeds zoo ver van in den talentvollen Israëliet,
op grond van eenige uitdrukkingen die een invloed van het Chris
tendom op zijn gemoed schenen aan te duiden , in hunne liefdevolle
hoop een belijder van JKSUS CHRISTUS , althands van verre , te begroeten-
In een zeer beleefd en bescheiden antwoord aan den vromen Zurich-
schen Leeraar benam hy hem op treurig beslissende wijze dat vermoeden.
Intusschen ging hy voort, niet slechts als Duitsch Letterkundige,
maar ook zeer bepaald als Israëlitisch Geleerde en (uiterst gematigd
en voorzichtig) Hervormer te arbeiden. Ten jare 1778 schreef hy een
door den Koning begeerd Bericht omtrent eenige hoofdonderwerpen,
als erfrecht, uitersten wil en anderen naar Joodsch-burgerlijke wet
geving. Kort daarop verscheen zijne Hoogduitsche overzetting der
Boeken van MOSES , met eene verklaring over de e e r s t e Hoofdstukken
van hem zelven, over de la t er e, van twee geleerde geloofsgenooten.
Een dezer was de Dichter HARTWIG WESSELY, op wien wy eerlang
terugkomen. De Voorrede, waarin hy met de hem eigene fijnheid
van geest de strengste belijdenis van het Jodendom der Synagoge
eerbiedigt , zonder het standpunt van den Wijsgeer en man van smaak
te laten varen , won hem de toejuiching zelfs van sommige strenge
Rabbijnen, onder anderen R. SAUL van Frankfort, en het werk vond
weldra zijnen weg in de voornaamste Gemeenten en Scholen van
üuitschland. De kennis van het Hoogduitsch onder de Joodsche jeugd
werd daardoor niet weinig bevorderd. MENDKLSSOHN , op deze aan
moediging, gaf daarop met nog voorspoediger gevolg eene keurige
Overzetting der Psalmen en van SALOMO'S Hoogelied in het licht.
Hierin vooral heeft de Berlijnsche Wijsgeer der achttiende eeuw
met zijnen voorganger en geliefkoosd voorbeeld MAIMONIDES groote
gelijkenis gehad, dat beiden onder den uiterlijken vorm van het
Rabbinisme een geheel andere richting van de Joodsche Godsdienst
bedoelden , eene hervorming , eene ontwikkeling , by welke beide ge
lijkelijk voorbyzagen , hoe de volmaking van het wezenlijke Jodendom
in het waarachtige Christendom gegeven is. Aan MENDELSSOHN gaf
het bekende geschrift van den Pruissischen Staatsdienaar DOHM over
de burgerlijke verbetering der Joden aanleiding om voor
zijne meening, schoon altijd onder een zekeren nevel van onbestemd
heid, eenigzins nader uit te komen. De Staatsdienaar was uitgegaan
van het denkbeeld, dat de gewenschte verbetering het gevolg alleen
348 MOSES MENDELSSOHN EN

zou kunnen zijn van burgerlijke vrijheid en gelijkstelling in den Staat,

verbetering van onderwijs en opvoeding, vrijen toegang tot oefening
van elke kunst en wetenschap, ja zelfs tot sommige Staatsampten ,
behoudens voor het overige het recht der Synagoge om binnen hare
muren zich tegen afwijkende leden te handhaven en die voor eenigen
tijd of voor altoos uit haar midden te verwijderen. Het was juist
op dit der Synagoge toegekend recht, dat MENDELSSOHN vuur vatte.
Hy wilde evenmin door eenig Kerkgenootschap als door den Staat
de vrijheid van denken en leeren beperkt zien. In de Voorrede eener
Hoogduitsche Overzetting van MEXASSEH BEN ISRAF.L'S Hope Israëls
sprak' hy met zoo vele woorden zijne overtuiging uit: dat elk Ge
nootschap het recht had van uitsluiting zijner leden ; alleenlijk kon
aan geen Godsdienstig Genootschap, het zij dan Kerk of Synagoge,
dit recht worden toegekend, aangezien ook de ware Godsdienst zelve
geen gezag oefent over meeningen en denkbeelden, maar, louter
hart en geest zijnde, alleen die macht begeert, welke door over
tuiging gelukkig maakt. Vervolgens zich tot zijne Israëlitische broe
deren keerende, vermaant hy hen aan de volken onder welke zy
leven een voorbeeld te nemen van liefde, geenszins van haat en
onverdraagzaamheid , en alzoo elkander onderling te verdragen , el
kander onderling lief te hebben , om ook zelve bemind en verdragen
te kunnen worden.
Over twee dingen mag men zich in de geschiedenis van dezen merk-
waardigen en toch zonderlingen kamp verwonderen , dat de schrandere
Wijsgeer zich of anderen den krachtigen invloed, dien voor het minst
de buitenzijde des Christendoms of zelfs de Christenheid op deze zijne
meeningen gehad heeft, heeft kunnen ontveinzen, en hy zich met
zulke begrippen over het wezen der Godsdienst in oprechtheid een
rechtzinnig Rabbijnschen Israëliet heeft kunnen achten ! Maar ook
dit is bevreemdend , dat de Rabbijnen izelve zich zoo geheel buiten
dezen strijd gehouden hebben , en zonder tegenspraak kunnen laten
eene zoo veel beteekenende verklaring tegen elke oefening van orde
en tucht in de Gemeente.
Wat het laatstgemelde zonderlinge verschijnsel betreft, het kan zich
oplossen in een zeker gevoel van machteloosheid van de zijde der
Synagoge om zich op het terrein eener wijsgeerig-staatkundige vraag
aan openbare tweespalt met een harer meest invloedrijke leden te
wagen. En veiliger mag zy het geacht hebben zich te vergenoegen
met de uitwendige gehoorzaamheid, door MENDELSSOHN aan hare
 ZIJNE TIJDGENOOTEN. 349
/
uiterlijke verordeningen ten allen tijde bewezen. Spoedig evenwel
ond-ervond zy de ware gevolgen van MENDELSSOHNS schriften en invloed
by een aanmerkelijk gedeelte der Joden in Duitschland, in de kenbaar
verminderde achting voor Talmudische studiën en scholen.
Wat MENDELSSOHN zelven betreft, de tegenstrijdigheid tusschen
zijne houding als Rabbijnsch Israëliet en de beginselen in even ver
melde Voorrede aangegeven , liep even zeer by de Christenen in het
oog, als zy later ook door Joodsche levensbeschrijvers van den merk-
waardigen man is opgemerkt'. In eenen Brief aan MENDELSSOHN
werd dan ook zijne aanhimklijkheid aan den Rabbijnschen scheids
muur tusschen Jodendom en Christendom als niet wel bestaanbaar
beschouwd met zijne geuite (eigenlijk van het Christendom ontleende)
denkbeelden over het wezen der Godsdienst. Tegen dezen aanval
richtte hy nu (a° 1783) zijn Jerusalem, eene Verhandeling over
de mach t in zaken van Godsdienst en h et Jodendom, met
onmiskenbaar talent geschreven, doch waarin de hoofddenkbeel-
den eigenlijk nog veel sterker de onbestaanbaarheid van zijne
theorie met zijne praktijk , ja van die theorie met zich zelve deden
uitkomen. Het wezen der Godsdienst (dit staat ook hier by hem op
den voorgrond) kan niet bestaan in zekere handelingen, maar
in de gezindheid des harten; en deze valt niet onder het be
reik van eenige Synagogale of Kerkelijke tucht ! Doch volgens hem
was immers de Wet van MOSES (te gelijk Kerk- en Staatswet) eene\
wet niet van geloof, maar van geboden en verboden handelingen ! Hoe
kon hy alzoo aan de Synagoge het recht van uitsluiting dergenen ,
die zich naar hare wet niet wilden voegen, ontzeggen, terwijl hy
zelve intusschen door leer en voorbeeld de gehoudenheid van den
geboren Israëliet aan de wet beweerde? Immers (gelijk door den
meergemelden Historieschrijver 2 te recht wordt aangemerkt) die zucht
was, volgens MKNDELSSOHNS beginselen, juist daar op hare plaats,
waar het geen inwendige geloofspunten, maar uiterlijke handelingen
gold. Diezelfde Schrijver wil dan ook in deze niet weg te redeneeren
inconsequentie alleenlijk gelet hebben op des Joodschen Wijs-
geers hoofdbedoeling, welke geweest zal zijn door eigen voorbeeld
te bewijzen, dat de meest ruime vrijheid van denken kon gepaard
gaan met de strengste uiterlijke onderwerping aan de Wet, de na-

1 JOST , IX S. 76—79.
• JOST, t. a. p. S. 76.
850 MOSES MENDELSSOHN EN

vorscbing van welker zin en geest hy verder aan ieders byzonder

onderzoek wilde overgelaten hebben. Doch ook aldus bespeurt men
duidelijk genoeg, dat er in MENDELSSOHMS gemoed eene aantrekking
tot het Christelijke beginsel werd gevoeld , waartegen hy wellicht
juist in die naauwgezette gehoorzaamheid aan de Rabbijnsche voor
schriften zich een soort van harnas trachtte te smeden , terwijl dat
Christelijke beginsel, dat zoo kenlijk op zijne beschouwingen gewerkt
heeft, daarom niet dieper doordrong tot zijne ziel, omdat hy het
zag buiten zijn noodzakelijk verband, buiten zijne volstrekte éénheid
met den Persoon van JESUS CHRISTUS.
Hoe dit zij , zonder het te bedoelen of te vermoeden , heeft MEN-
DELSSOHN , even als zes eeuwen vroeger MAIMONIDES ' , onder zijne
stamgenooten behoeften opgewekt, die niet dan door het Evangelie
des Zoons van God konden vervuld worden, en die dit dan ook,
door de ontferming van den God ABRAHAMS , by velen in Duitsch-
land na den leeftijd van MF.NDELSSOHN geworden zijn. Het is opmerke
lijk, dat onder die belijders yan JESUS den CHRISTUS uit het midden
Israëls in Duitschland, zich onderscheiden heeft een eigen kleinzoon
van den belangwekkenden man, de onlangs overledene meester in
de poëzy der muzijk, MENDELSSOHN BARTHOLDT, die niet slechts
zijne kunst aan de voorstelling der heiligste onderwerpen uit de
Openbaring van Oud en Nieuw Testament had gewijd, maar ook,
gelijk verzekerd wordt, de kracht van het geloof des Evangelies,
hetwelk hy openbaar beleed, op zijn hart evenzeer als op zijn genie
heeft ondervonden.
MOSES MENDELSSOHN overleed (te midden van eenen met JACOBI
over zijn boezemvriend LESSING in betrekking tot het Spinosisme ge-
voerden pennestrijd) in het begin des jaars 1786, by zijne natie
en in Duitschland algemeen geacht, maar in het byzonder door de
vrijzinnige richting onder de Joden hoog vereerd als de man , met
en door wien zich voor hun maatschaplijk , Godsdienstig en letter
kundig bestaan een geheel nieuw tijdvak geopend heeft.
Hy was intusschen niet de eenige man van geleerdheid , en talent
waarop de Duitsche Israëlieten zich tijdens dit gedeelte der achttiende
eeuw beroemen , en wiens invloed op een later geslacht vooral aan
merkelijk is geweest. Onder MENDELSSOHNS belangrijke tijd- en stam
genooten hebben onder anderen , maar in eene zeer voorname plaats ,

1 Bladz. 178 boven.

 ZIJNE TIJDGENOOTEN. 351

behoord . zijne boezemvrienden HARTWIG WESSELY, ISA AC EUCHEL, en

DAVID FRIEDLANDKR.
HARTWIG WESSELY was afkomstig van eenen R. JOSEPH die, ten
jare 1648 een door de Kosakken te Bar in Podoliën aangericht bloedbad
ontkomen , zich te Amsterdam vestigde , en aldaar in byzondere aan
raking met de Synagoge der Portugeezen schijnt gekomen te zijn.
Uit een zijner zonen , MOSES geheeten , die zich te Wesel nederzette
(van waar de familienaam afkomstig is) en later te Glükstadt een
geweerfabriek stichtte , werd de om vernuft en geleerdheid wel bekende
HARTWIG geboren. Vroegtijdig geoefend in de kennis van onderscheidene
nieuwere talen , muntte hy vooral uit in het gebruik der voorvader
lijke Hebreeuwsche. Veel had hy voor de verbreiding en uitbreiding
dier studie over sints zijne vroegste jeugd. Te Amsterdam op een
handelskantoor geplaatst, kocht hy zorgvuldig den tijd uit tot het
verzamelen zijner Spreuken der Va d eren en zijnen , sedert overal
in Duitschland , Polen , en Italië onder de Joden verspreiden en zeer
gewaardeerden arbeid over de Hebreeuwse h e Synonymen. De
kosten der eerste uitgave had hy uit eigen bekrompene middelen gedekt.
Te Hamburg insgelijks, alwaar hy (a° 1770) huwde, arbeidde hy
by dag voor zijn levensonderhoud, by nacht aan zijn geliefkoosde
studie. Te Berlijn sedert 1775 gevestigd, schreef hy aldaar zijne
Hebreeuwsche overzetting der Wijsheid van Salomo, geraakte
in zijne handelszaken aan lager wal en daardoor een tijd lang tot
volslagene armoede , waaruit hy door middel zijner letterkundige
werkzaamheid en de getrouwe hulp van vrienden toch weder gered
werd. Met MENDELSSOHN, wiens medearbeider wy hem reeds zagen,
was hy innig bevriend, en had hy ook de strenge waarneming der
Joodsche inzettingen gemeen , voor het overige (geheel anders dan
de evengenoemde Wijsgeer) tot dweepens toe met de Rabbijnsche
Overlevering ingenomen , en in het geheel een in Joodschen zin van
gantscher harte vroom man. Zijne goede verstandhouding met de
Rabbijnen werd evenwel een tijd lang gestoord toen hy zich (a° 1782) ,
naar aanleiding van Keizer JOSEPHS Tolerantie-Edict, opgewekt ge
voelde in het openbaar een Brief aan de Synagoge te Triest te rich
ten , waarby hy op de noodzakelijke verbetering van het lager on
derwijs aandrong, en daarby de studie van den Talmud voor een
rijper leeftijd wilde bewaard hebben. Doch nadat de Rabbijnen in
Polen hem deswege hevig hadden aangevallen en verketterd, werd
hy door die van Triest , Venetië , Ferrara , Beggio eerlang in zijne
352 MOSES MENDELSKOHIV EN

eer hersteld , en zijne geuite gevoelens voor bevorderlijk aan het

welzijn der Synagoge verklaard. Van toen af stelliger dan immer
verbond hy zijn streng Joodschen wandel met de ijverigste pogingen
ter verlichting en terechtwijzing zijns volks. Doch vooral onderscheidde
hy zich nu meer dan ooit als Hebreeuwsch Dichter, zoo door zijne
lierzangen, zijn lijkdicht op Prins LEOPOLD van Brunswijk-Wolfen-
buttel, zijn lofdicht op Keizer JOSEPH, als in het byzonder door zijn
heroïsch dichtstuk : Mos es, waarvan by zijn leven slechts de vier
eerste stukken het licht hebben gezien. Hy overleed te Hamburg ten
jare 1808 in het tachtigste zijns levens. Door hem was de grond gelegd
tot een versche Hebreeuwsche literatuur , gelijk door MENDELSSOHN
tot eene Duitsche, onder de Joden van hunne eeuw en landaart.
ISAAC EUCHEL (geb. 1756) met de Oostersche letterkunde even als
HARTWIG verre boven MENDELSSOHN vertrouwd, ondernam het eerst
eene Hoogduitse he Overzetting der Joodsche liturgiën , die hem slechts
matig gelukte, maar evenwel door het gegeven voorbeeld alleen reeds
groot nut deed. Later vertaalde en verklaarde hy ten dienste der»
Joden SALOMO'S Spreuken. Hy schreef ook eene levensbeschrijving
van MENDELSSOHN in het Hebreeuwsch. Ook deze geestrijke en be
gaafde Schrijver, by al zijne gehechtheid aan de studie, is in den
handel gebleven tot aan zijnen dood , voorgevallen in het vierde jaar
der tegenwoordige eeuw.
DAVID FRIEDLANDER was de derde van MENDELSSOHNS vrienden,
die zich onder zijne Duitsche tijd- en geloofsgenooten door onver
moeide werkzaamheid en nuttige schriften een naam heeft gemaakt.
Hy werd ten jare 1750 te Koningsberg geboren. Gevestigd sints het
jaar 1780 te Berlijn, alwaar hy eene dochter huwde uit het aan
zienlijk Joodsche geslacht van ITZIG, kwam hy in aanraking met de
merkwaardigste mannen en vrouwen van dien leeftijd onder Christe
nen zoowel als onder de Joden, doch hield 'niet op zich by uitsluiting
toe te leggen, om dezen met alle hem ten dienste staande midde
len op te leiden : door het overbrengen van klassieke Hoogduitsche
voortbrengsels in het Hebreeuwsch, en, omgekeerd, van gedeelten
des Ouden Testaments in de Hoogduitsche moedertaal, — door eene
overzetting der Joodsche gebeden , van beter gehalte dan de reeds
gemelde van EUCHEL, — door het stichten van armenscholen, welke
in later tijd nog belangrijke vruchten hebben nagelaten. Onder de
vruchten van zijn altijd werkzaam, soms evenwel ook door zijne eigene
geloofsgenooten en geestverwanten voorbarig geacht streven naar eene
 ZIJNE fIJDGENOOTEN.

wezenlijke en diepgaande Hervorming van het Jodendom zijns tijds,

behoorde ook (a° 1790) zij n Brief van eenige Joodsche huis
vaders, aan Proost TELLER gericht , die eenige beantwoordingen
meest in neologischen zin van de zijde der Christenen uitlokte. Hy
zelf intusschen was alles behalve een neologisch Israëliet op het stuk
van Godsdienst. Schoon tegen vele vooroordeelen en misbruiken on
der de zijnen met werkzamen ijver te veld getrokken, .was hy van
overtuiging en wandel Talmudisch Jood, die, by al zijne afkeuring
van Rabbijnsche verkeerdheid of blindheid, een diepen eerbied voor
de Overlevering der Synagoge zoowel als voor de Wet zelve van
MOSES voedde. Niemand meer dan hy, alzoo, heeft reeds de by
zijnen leeftijd zich openbarende terugwerking betreurd, die de af
werping van het jok der Rabbijnen maar al te vaak vervangen
deed door een geest van lichtzinnigheid en wereldsgezindheid , aan
leiding gevende hier tot volstrekte ongodsdienstigheid , daar tot
een bloot uitwendigen overgang tot de Christelijke Kerk om des we
reldlij ken voordeels wille '. FRIEDLANDER intusschen hield tot in
zijnen hoogen ouderdom niet op (zijn leeftijd reikte nog eenige jaren
verder dan het eerste vierdedeel onzer negentiende eeuw) de zaak
zijns volks in onderscheidene betrekkingen, waarin hy geplaatst of
waartoe hy geroepen werd, te ondersteunen en te dienen.
Nog andere tijdgenooten van MENDELSSOHN onder de Joden van
Duitschland vorderen hier ook eene korte vermelding. Onder dezen
behoorden de uitgevers van een Hebreeuwsch Tijdschrift (a° 1783),
waarvan nog twee geleerde bloedverwanten van DAVID FRIEDLANDER
(SAMUEL en Dr. MICHAEL) medearbeiders geweest zijn, — JOÉLLÖWE,
later Hoogleeraar by de Joodsche Wilhelmschool te Breslau , — ISAAC
SATNOW , JEHUDA LOB BEN SEFF , geprezen om hunne Hebreeuwsche
taalkennis en arbeid in dat vak , — Dr. MARCUS HERZ , beroemd
als Arts en Natuurkundige, en reeds in zijne jeugd (a° 1771) door
eene Verhandeling over speculative Wijsbegeerte als discipel van KANT
onderscheiden, — Dr. BLOCH, Natuurkenner en Schrijver van
een geacht werk over de visschen; zijn kabinet van natuurlijke his
torie is later naar het Museum te Berlijn overgebracht; — SALOMON
MAIMON, als denker en wijsgeer in zijnen tijd (den leeftijd, insgelijks ,
van KANT) by velen uitnemend geacht , — LAZARUS BEN DAVIU , insge
lijks wijsgeer , maar vooral in de Wis- en Natuurkunde sterk ; voorts

1 JOST, t.- a. p. IX, 90. verg. met 109—111.

23
354 CHRISTENEN UIT DE JODEN

een stellige tegenstander van het Rabbinismus, en met persoonlijke

medewerking voorstander van een verbeterd Joodsch volksonderwijs.
Vele andere namen konden hier nog bygevoegd worden ; de zeer
verkorte opgave heeft hier alleen ten doel den gang van den leeftijd ,
waartoe zy behooren, eenigzins te kenmerken.

Bekeeringen uit de Synagogen tot het Christendom hebben in het tijd

vak tusschen de Kerkhervorming en den aanvang der Omwentelingseeuw
hier en daar niet ontbroken , schoon op verre na het zij in aantal , het zij
in belangrijkheid niet te vergelijken met hetgeen de geschiedenis
der Sephardim in de middeleeuwen te dien aanzien opleverde. Ook
na het tijdstip van der Joden verbanning uit het Spaansche Schier
eiland werden eenige opmerkelijke voorbeelden reeds opgenoemd van
Israëlieten het zij tot de Kerk van Rome, het zij tot de Gemeenten
der Hervorming overgegaan. Ten aanzien van de Spaansche en Por-
tugeesche Israëlieten is het opmerkelijk, dat gelijk in het Zuidelijke
moederland eene menigte aanhangers van het aloude Jodendom onder
de uitwendige belijders van het Catholicismus schuilden, alzoo ook
omgekeerd meermalen leden van Joodsche familiën in Nederland in
het geheim de Roomsche Kerk zijn toegedaan geweest, en zich te
dier zake het zij naar Spanje terug, het zij naar het naburig België
begeven hebben. In Italië maakten onder de Catholijke Geleerden
in den loop der zestiende eeuw eenen naam PAULO RICCI, vroeger
Rabbijn en Arts, HIEBONYMUS van Bologna, en AQUILINO. Tot de
Evangelische of Hervormde Kerken is de overgang uit het Jodendom
altijd meer talrijk geweest in Duitschland, schoon ook in Holland
niet zonder meer dan één belangrijk voorbeeld in den loop der ze
ventiende en vooral der achttiende eeuw. Twee Israëlieten, AaRON
MARGALITA en JOSEPH JACOB , uit het Jodendom overgegaan (a° 1707
en 1708), berokkenden hunne vroegere geloofsgenooten eenige moeite
door het waarschuwen der Christelijke Regeringen (schoon zonder
veel gevolg) tegen plaatsen in de schriften en liturgiën der Joden ,
die door sommigen voor rechtstreeks lasterlijk gehouden werden. In
die tijden , even als in de middeleeuwen , stond over het geheel de
Israëliet tot de Kerk overgegaan meer vijandig tegenover zijne vroe
gere geloofsgenooten, dan in den geest van PAULUS (Rom. XI. 1)
gezind. Onder de bekeeringen tot het Evangelie, die zich uit de
vruchten van een verblijdende zijde hebben getoond , behoorde (a°
 OP HET JAAR 1 78 J. 355

1559) die van den Keizerlijken Hofgeneesheer PAULUS WËRDNERUS,

wiens openbare verdediging van het Christendom onderscheidene Joden
overtuigd moet hebben. Ongeveer honderd jaar later werd te Kleef
in de Hervormde Kerk gedoopt een Rabbijn, met name WEILE ', wiens
overgang en openbare erkentenis van de Goddelijke waarheid des
Christendoms vooral niet minder belangrijk geacht zijn. Naauwlijks
drie en twintig jaren oud gaf hy , kort na zijnen doop , een Latijnsch
verdedigingsschrift in het licht (a° 1671), waarby de eer van den
Messias onzen Heer Jesus Christus by name tegen R. LIP-
MANS beruchte Nizzachon werd gehandhaafd. Later Leeraar by de
Gemeente van Spijk naby Gorcum gaf hy eene Nederduitsche leerrede
uit, by gelegenheid dat hy (a° 1686) een Portugeeschen Israëliet
van aanzienlijke afkomst , AÜRON RODRIGUES FARO , gedoopt had.
Uit dezelfde afdeeling der Joodsche Synagoge in Nederland werden
eenigen tijd later tot het Evangelie toegebracht twee broeders DA
FONSECA , die insgelijks in het openbaar by geschrifte rekenschap
gaven van hun geloof. Ten allen tijde werd het woord vervuld van
den Apostel (Rom. XI. 5) : //Alzoo is er dan ook in dezen tegen-
woordigen tijd een overblijfsel geworden na de verkiezing der genade."
Het tijdvak, waarvan het vluchtig overzicht thands moet volgen,
heeft daarvan, schier buiten eenige vergelijking, overvloediger voor
beelden verstrekt.

Gelijk voor al de volken van Europa, zoo was ook zeer byzonder
voor de Joden van dat werelddeel het jaar 1789 de aanvang van
een geheel nieuw tijdvak; een tijdvak van ontwikkeling volgens de
eene partij, van omverwerping en omkeering volgens de andere,
maar zeer zeker uit het standpunt van den Christen , van merkwaar
dige teekenen en bewegingen , waarin de hand van God en de na
dering der van Hem voorzegde dagen onmiskenbaar is. In het zes
tigjarige tijdvak , dat zich hier voor onze oogen aanbiedt , ondergaat
de maatschaplijke betrekking der Synagoge naar buiten , maar ook
vooral haar inwendig bestaan eene verandering (hoedanig ook het
beginsel daarvan, aan de zijde des menschen beschouwd, moge te
achten zijn) , beteekenisvol en wezenlijk , gelijk sedert de eerste jaren
hunner algemeene verstrooijing na Jerusalems ondergang nog nimmer
werd gezien. Een groot gedeelte van Israëls verstrooilingen begeert,

Zie over FRIEDRICH RAGSTATT DE WEILE Soyle in voce WEILE.

23*
356 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

met verzaking der aloude eigene nationaliteit , met behoud alleenlijk

(voor zoo ver zy zelve dit mogelijk achten) van de voorvaderlijke
Godsdienst, onder de volken der Christenheid als burgers mede er
kend te worden, en een wezenlijk vaderland buiten Palestina te be
zitten. De geest des tijds werkt (onder de regering van Hem , die beide
het kwaad en goed tot Zijne einden dienstbaar maakt) deze beweging by
een gedeelte der Israëlitische bevolkingen in overeenstemming met de
nieuwe denkbeelden over den oorsprong van maatschappij en staten,
de rechten van menschen en burgers , de verhouding tusschen Overheid
en onderdaan , waarover de kamp , voorbereid in de achttiende , in
deze onze negentiende eeuw zich meer en meer naar alle zijden ont
wikkelt. Twee groote Europeesche lande,n ondervinden , vooral op
het oogenblik waarin wy leven, de werking dier begrippen, de uit
werksels van dien kamp op karakteristiek verschillende wijze. Van
uit Frankrijk gaat in praktische toepassing, door geweld van binnen
en naar buiten, de heerschappij der nieuwe denkbeelden krachtig
en met gevolgenrijke consequentie voort. In Duitschland vindt het
zelfde beginsel wederklank, maar ook wederstand; eene ontzaehlijke
worsteling bereidde zich voor en brak reeds grootendeels uit naar
alle zijden tusschen de rechten en resultaten van eeuwen, en de
vordering van eene eenige, — de onze. Ook met betrekking tot
den maatschaplijken toestand der Joden begint met het jaar 1789
de groote worsteling tusschen Geschiedenis en Omwenteling , tusschen
de oude herkomst en de nieuwe verlichting. Het was in Frankrijk
dat voor het eerst ten gevolge der groote omkeering in 1789 aan
de Joden volkomene gelijkstelling van rechten (de rechten , gelijk zy
destijds genoemd werden, van den mensch en van den burger) met
al de overige ingezetenen des Rijks verleend werd. Twee jaren te
voren had de Academie te Metz eene prijsvraag uitgeschreven over
de beste middelen om de Joodsche natie nuttiger en gelukkiger te
maken: een der daarop ingekomene antwoorden was van den be
kenden Abt GRÉGOIRE; een tweede, van een Poolschen Israëliet van
ongemeene begaafdheden , genaamd SALKIND HORWITZ, opvolger van
PEREIRA in de betrekking by de Koninklijke Bibliotheek te Parijs'.
De beide antwoorden, met nog een derde van THIERRY , waren de
eer der bekrooning waardig geacht. Maar nu bracht de tusscheningeko-
mene Fransche Omwenteling de groote vraag omtrent de plaats der

Bladz. 262 boven.

 VAN 1789 TOT 1848. 357

Joden in het maatschaplijk stelsel onmiddelijk in het leven. De Jo

den van Luneville en Sarguemines waren niet in gebreke gebleven
zich tot de Nationale Vergadering te wenden om in het bezit ge
steld te worden der hun door de beginselen der nieuwe orde van
zaken gewaarborgde rechten. De Portugeesche Joden van Bordeaux,
die aan de nieuwe beweging reeds met de daad een werkzaam deel
genomen hadden in die stad, zoo door vrijwillige patriotische krijgs
dienst als in stadsburgerlijke betrekking, vervoegden zich door tus-
schenkomst van GRÉGOIRE by de Nationale Vergadering, om de wettelijke
toepassing van het nieuwe vrijheids- en gelijkheidsbeginsel op al hunne
geloofsgenooten ook in de Rhijnkwartieren. De Joden van Lotharingen,
met dringende klachten over veeljarige mishandeling, vroegen ins
gelijks' om het ongehinderd bezit hunner burgerrechten, behoudens
evenwel de bestaande Synagogale inrichting en eene zekere mate van
wetgevend gezag by voortduring in de Synagoge , tot weering van on-
godsdienstigheid. Die van Parijs verlangden de opheffing van alle Syna-
gogaal rechtsgebied. Ten jare 1791 volgde de volledige gelijkverkla-
ring van alle Joden , zoo dergenen , die reeds vóór 1789 genaturaliseerd
waren , als van allen zonder onderscheid , die tegen het genot der
rechten van Fransch burger alle de daaraan verbondene plichten op
zich namen.
De regering van NAPOLEON bevestigde het werk der Omwenteling
ook met betrekking tot de Joden , waarvan het nieuwerwetschgezinde
deel in Frankrijk zich aan den Keizer alleszins verplicht en verbonden
heeft geacht. Alleenlijk tegen de Joodsche bevolking in de Duitsch-Fran-
sche Rhijnprovinciën, die wegens den aldaar heerschenden woekerhan
del voor een groot gedeelte in zeer kwaden reuk stond, werd een
streng en vernederend Keizerlijk Decreet (a° 1808) uitgevaardigd, waar-
by onder anderen van elken Jood, die eene schuld wilde invorderen ,
geëischt werd een attest van zedelijkheid , af te geven door de plaatse
lijke Overheid, en inhoudende eene verklaring dat hy noch woeker
noch eenige andere onwettige nering dreef. De Keizerlijke Regering
besefte zelve de hardheid van dezen maatregel (door welken overigens
zy zich vleide voor altoos den bodem aan den woekerhandel te zullen
inslaan) zoo zeer, dat zy de werking van het Decreet voorloopig by
een tiental jaren bepaalde. De Wet intussehen werd in Frankrijk
zelve, onmiddelijk na het herstel der BOURBONS, buiten werking
gesteld j -in de aan Duitschland teruggekomene Rhijnprovinciën bleef
zy geldend , tot op den oorspronklijk gestelden termijn (17 Maart 1817) ,
358 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

en op dat tijdstip zelve slechts gedeeltelijk , te weten in Rhijn-Hes-

sen, afgeschaft; in Rhijn-Beieren en Rhijn-Pruissen werd zy daar
entegen verlengd en met groote strengheid gehandhaafd.
NAPOLEON intusschen willende, als wy zagen, onder anderen ten
aanzien der Joden het werk der Omwenteling van 1789 bevestigen ,
had reeds eenigen tijd vroeger (ten jare 1806) te Parijs eene groote
Vergadering (Sanhedrin of Synedrium) van Israëlieten , door
geleerdheid of maatschaplijken stand en aanzien onderscheiden, te
zamen geroepen. Het oogmerk dier byeenroeping was de vaststelling
van eenige beginselen in den boezem zelve van het Jodendom , om
ten grondslag te strekken zoo voor eene nieuwe innerlijke organisa
tie der Synagogen , als ter bevordering en regeling van der Israë
lieten nieuw verkregene of erkende maatschaplijke rechten in de
onderscheidene landen onder den scepter des Keizers en van zijne
naaste bloedverwanten en bondgenooten geplaatst. Op den 26sten Julij
van het evengenoemd jaar (het was , oorspronklijk ten gevolge eener
vergissing, op een Sabbathdag) opende het Fransche Synedrium zijne
zittingen, tot zijnen Voorzitter verkiezende een aanzienlijken Portu
gees uit Bordeaux, ABRAHAM FURTADO. Onder de overige honderd
en tien leden van deze merkwaardige Vergadering vindt men een
aantal namen, die ook sedert, in een volgend geslacht en onder
geheel andere omstandigheden, eene Europeesche bekendheid verkre
gen hebben : RODRIOUES , AVIGDOR , CERF BEER , COLOGNA , CRÉMIEUX ,
ANSCHEL , GOUDCHAUX , en anderen. De Vergadering alzoo op 's Kei
zers gezag zich gezet hebbende, verschenen eerlang in hare zitting
de drie Keizerlijke Commissarissen MOLÉ, PORTALIS, en PASQUIER
met een twaalftal vragen , waarvan de stellige en gemotiveerde be
antwoording thands de eerste en voornaamste taak van het Syne
drium was. Ueze vragen golden voornamelijk de wet der Joden om
trent het huwelijk en de veelwijverij , — omtrent hunne betrekking
tot de landen, waarvan zy ingezetenen waren, bepaaldelijk tot het
Fransche volk, — omtrent het al of niet geoorloofde van geldinte
rest zoo tusschen Israëlieten onderling als tusschen den Israëliet en
den vreemdeling. Na rijpe overweging Verd van wege de Vergade
ring ten antwoord gegeven, dat de Israëliet (deze naam werd door
de Vergadering gebezigd , en is sedert algemeen verkieslijk geacht
boven dien van Jood , welke vroeger doorgaans tot aanduiding der
natie gebruikt werd) , schoon volgens MOSES vrijheid hebbende meer
dan eene vrouw gelijktijdig in huwelijk te hebben , van deze vrij
 VAN 1789 TOT 1848. 359

heid in het Westen geen gebruik behoorde of vermocht te maken,

ja dat deze bepaling om slechts ééner vrouwe man te zijn, ten jare
1030 op eene Vergadering, door R. GKRSON te Worms voorgezeten,
reeds kracht van wet voor alle Israëlieten verkregen had, —- dat
geene andere echtscheiding door de Joden erkend werd, dan die
door de bestaande burgerlijke inzetting gewettigd en rechterlijk uit
gesproken was , — dat de Israëliet niet slechts de Franschen , maar
alle menschen als broeders beschouwt, geen onderscheid maakt tus-
schen de handelwijze met Jood of Onjood, en van dezen verschilt
niet door de nationale afzondering, maar alleen door Godsdienstige
overtuiging, — dat, ten aanzien bepaaldelijk van Frankrijk, de Is
raëliet aldaar uit de verdrukking tot maatschaplijke gelijkstelling
opgeheven, dat land meer dan immer als zijn Vaderland be
schouwde , en daarvan ook op het oorlogsveld bewijzen gegeven had , —
dat de Kabbijnen sedert de Omwenteling geenerlei burgerlijk rechts
gebied in Frankrijk of Italië toekwam, — dat de Wet alle bovenmatige
rente ook ten aanzien van den vreemdeling verbdod , — dat het gebod
om aan de Israëlitische broeders zonder rente te leenen eene wet
was der liefdadigheid, die aan de billijkheid en noodzakelijkheid
van eene wettige rente in den handel niets te kort deed, — dat de
Talmud het beginsel van liefdadigheid in het leenen zonder rente ,
ook aan den niet-Jood, erkende en aanmoedigde, — dat diensvol
gens de Israëlitische Godsdienst zonder eenig onderscheid van per
soon den woeker voor schandelijk en ongeoorloofd hield, de matige
renteneming in den handel, insgelijks zonder onderscheid van Gods
dienst of persoon, geoorloofd, het leenen zonder rente uit liefde
evenzeer jegens allen prijslijk.
De Keizerlijke Regering verklaarde zich met deze beantwoording
harer vragen alleszins voldaan. De geest, waarin zy had plaats gehad,
ligt voor oogen: by loflijke handhaving grootendeels van het echt
Mosaïsch en aannemelijke uitlegging van het Talmudisch beginsel ten
aanzien van de voorgestelde onderwerpen , was het kenlijk dat de
beslissing van het Parijscho Sanhedrin de Israëlitische nationaliteit en
mitsdien de nationale Messiaansche verwachting stilzwijgend prijs gaf,
althands aan de nieuwe burgerlijke en staatsburgerlijke rechten ten
eenenmale ondergeschikt hield. Het is op deze geheel nieuwe grond
beginselen, dat de verhouding der Joden in Frankrijk tot de overige
ingezetenen van dat land sedert gevestigd is gebleven. Een tweede
Synedrium werd intussehen van 's Keizers wege zamengeroepen in het
360 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

volgende jaar (1807), dat vooral ook door buitenlandsche Joden,

onder anderen mede uit Holland, zoude worden bijgewoond, en dat
de grondbeginselen in het vorige jaar vastgesteld op de meest plech
tige wijze voor den Israëliet in het geheel geldend zoude verklaren ,
terwijl het door gepaste maatregelen de organisatie der Synagogen
in het Rijk zelve moest bewerkstelligen. Dit groote Sanhedrin
vergaderde dan ook werkelijk in dat jaar onder voorzitting van R.
SEGRE van Vercelli. Buiten Frankrijk evenwel vonden de grondbe
ginselen door het Sanhedrin beleden voor alsnog weinig weerklank,
maar veeleer by velen , vooral in Duitschland en Nederland , afkeuring
en tegenspraak. Doch de wet der gelijkheid ten behoeve der Joden ,
en zelfs eene uitgebreide verwezenlijking daarvan is sedert in Frankrijk ,
ook na het herstel der BOURBONS en onder alle sedert opgevolgde
Regeringen , in stand gebleven. De Joden der zich noemende v r ij-
zinnige richting in Godsdienst- en Staatsbegrippen hadden eer
lang stof van roem in de gevolgen der nieuwe inzettingen voor hunne
stam- of geloofsgenooten. Volgens eene statistieke opgave van het
Opperconsistorie te Parijs werden, reeds twee jaren na de vergade
ring van het Sanhedrin, op eene Israëlitische bevolking van tachtig
duizend zielen over geheel het Rijk een aantal van twaalf honderd
twee en dertig grondeigenaars, (waaronder niet begrepen zijn de
eigenaars van huizen in de steden) l twee duizend drie honderd zestig
handwerkslieden, twee honderd vijftig fabrikanten, zeven honderd
zeven en negentig militairen geteld, — onder laatstgenoemde Offi
cieren van allen rang, terwijl zelfs onder NAPOLEONS beroemde Maar
schalken Joden , althands van afkomst , door sommigen worden ge
noemd. Ten jaïe 1830 legde de Minister van Eeredienst MERILHOU
dit getuigenis af van eene destijds veertigjarige ondervinding der
volkomene gelijkstelling van het lang verdrukte volk : //het had in
openbare amptsbetrekkingen , onder de Fransche krijgsvaan, in we
tenschap en kunst, en in het vak van nijverheid, gedurende het
vierde eener eeuw de lasteringen zijner onderdrukkers op de edelste
wijze gelogenstraft." Deze uitkomst, verblijdend voor de eer der vaak
zoo wreed miskende natie , heeft evenwel voor wie haar uit het Chris-
telijk-Joodschgezind oogpunt beschouwt hare zware schaduwzijde. Zeker
valt het niet te ontkennen, dat de bevrijding ot gelijkstelling der
Joden in Frankrijk op den meest ruimen en wezenlijksten voet heeft
plaats gehad en stand gehouden; maar voorbygezien mag het daarby
ook niet worden, dat niet alleen de Joodsche nationaliteit schier
 VA* 1789 TOT 1848. 361

ten eenenmale , maar ook de met die nationaliteit van ouds z00 naauw
verbondene Joodsche Godsdienst voor een aanmerkelijk gedeelte in
de begrippen en bewegingen der eeuw in datzelfde land tevens te
loor ging. Gelijk ongodsdienstigheid over het geheel een kenmerk is van
het hoog verlichte Frankrijk dezer laatste tijden, zoo is ook de
Fransche Israëliet vooral daarom een zoo goed FYanschman gewor
den , omdat nergens misschien meer dan in dat land voorouderlijke
Godsdienstigheid en herinneringen in de Synagoge op den achtergrond
zijn geraakt. Toch ontbreekt het ook in Frankrijk tot op dit oogen-
blik niet aan vragen en proeven , om tot eene hervorming of verbe
tering van eeredienst te geraken , en is ook aldaar de strijd nog
niet voleindigd omtrent het wenschelijke der liturgie in het Hebreeuwsch
of in de landstaal. In Frankrijk voorts even als in Duitschland hebben
ook dezulken zich onder de verlichte Joden vertoond ' , die eene
nieuwe wereldgodsdienst uit het Mosaïsme in de plaats van het Chris
tendom nieenen in het aanzijn te kunnen roepen. Van bekeeringen
tot het Christendom wordt althands in het openbaar weinig verno
men. De Roomsché Kerk heeft onder de Fransche Joden steeds hare
meer of min bekende proselyten ; tot de Protestantsche Kerken wordt
de overgang niet merkelijk waargenomen.
De omwenteling, met de wapenen uit Frankrijk overgebracht in
het Nederlandsche Gemeenebest (a°. 1795), heeft ook aldaar eene
sedert meer en meer gevestigde volle gelijkstelling in burgerlijke
rechten voor de talrijke Israëlitische bevolking ten gevolge gehad.
Die gelijkstelling intusschen werd aanvanklijk in Nederland op eene
geheel andere wijze door de Joden zelve beoordeeld en ontfangen,
als in het naburige Frankrijk geschied was. De groote meerderheid
der Israëlitische Synagogen in de/,e Gewesten was tegen de begrip
pen der Omwenteling gestemd. In Frankrijk zagen wy Portugeesche
Joden van het Zuiden zich aan de spits plaatsen dergenen , die de
nieuwe instellingen ook op de Israëlitische ingezetenen des lands
wilden toegepast hebben ; in Holland wildon , op zeer enkele uitzon
deringen na, de Spaansche en Portugeesche Jo;len (monarchaal en
aristocratisch gezind en aan het huis van ORANJE met geestdrift ver
knocht van ouds) van geene gelijkstelling hooren, die even min met
hunne staatkundige als met hunne Godsdienstige overtuigingen strookte.

1 Men denke aan den reeds aangehaalden Schrijver der Histoire de la

Dominixtion Bomaine en Judée, den geleerden Parijzenaar J. SALVADOR.
362 TOESTASbEN EN BEWEGINGEN

Maar ook de Joden der Hoogduitsche en Poolsche Synagogen in

Holland waren voor verre het grootste gedeelte even zeer afkeerig
van de aanneming eener Neder] andsche nationaliteit in plaats van
de voorvaderlijk-Israëlitische. Slechts eenige weinige mannen uit de
beide afdeelingen, in wie men by hunne aankleving der eeuwbe
grippen geene talenten en geestkracht mag miskennen, hadden zich
tot een soort van staatkundigen klub onder den naam van F e l i x
Libertate vereenigd ter bevordering van de nieuwe begrippen en
van de rechten daaruit voortvloeiende voor hunne geloofsgenooten. Dit
verschil van staatkundige richting gaf tot eene scheuring der Syna
goge zelve aanleiding ; de nieuwerwetschgezinden vergaderden ook tot
het houden van hunne Godsdienst afzonderlijk, en stichtten eene
Synagoge, Ad». t h Jeschurun genoemd, die zich eerst onder de
regering van WILLEM I. met de Nederlandsche Israëlitische hereenigde.
Intusschen is men het ook onder de mannen der Bataafsche Re
publiek over de gelijkstelling der Joden by de nieuwe orde van zaken
gantsch niet eens geweest. Onder de voorstanders der Omwenteling-
van 1789 in Frankrijk en va» 1795 in Nederland bevonden zich
hier te lande velen, die de Christelijke Godsdienst toch steeds voor
den grondslag van den Staat hielden, en althands op het punt der
opneming van de Joden op gelijken voet met de Christenen in den
Staat gemoedelijk bezwaar vonden. Dus by name was de Hoogleeraar
VAN HAMELSVELD een ijverig Patriot, maar ook Hervormd Christen
van overtuiging , en voorts niet alleen vriend van Israël om des Evan
gelies wille , maar zeer bepaaldelijk zijne verwachting belijdende hun
ner aanstaande nationale bekeering en herstel in der Vaderen
land. Aldus gezind, meende hy in de Nationale Vergadering (a° 1796)
tegen de verleening van het stemrecht aan de Israëlieten , door hem
als vreemdelingen beschouwd, te moeten spreken en stemmen. Het
tegenovergesteld gevoelen , verdedigd onder anderen door den Burger ,
later Raadpensionaris RUTGER JAN SCHIMMELPENNINCK , behield de
overhand. Men zag eerlang dan ook (a° 1798) enkele Israëlieten leden
zoo van de stedelijke Regering en van de Rechtbank te Amsterdam ,
als van de Nationale Vergadering in den Haag. Van lieverlede ver
zoende zich later de Nederlandsche Israëliet , reeds onder de regering
van Koning LODEWIJK NAPOLEON en sedert onder die van het Huis
van ORANJE , met zijne nieuwe staatsburgerlijke rechten. Toch was in
Holland de betrekking uiterst zwak tot het Parijsche Sanhedrin , wer-
waart de Portugeesche Synagoge in het geheel geene afgevaardigden
 VAU 1789 TOT 1848. 363

zond. Vertegenwoordigers der Hollandsche Israëlieten zijn aldaar al

leenlijk geweest drie geleerde Leden van Adath Jeschurun,
Mr. CAREL ASSER , Rechtsgeleerde van naam en aanzien ook nog onder
het herstelde Stamhuis van ORANJE, — de Geneesheer DE LEMON,
die later, ten jare 1813, wegens eene vermeende zamenzweering tegen
de Fransche regering op het kasteel van Ham een tijd lang Staats
gevangen geweest is, — en een uitnemende Poolsche Wiskunstenaar
te Amsterdam gevestigd, LITTWAK.
By den terugkeer van het Huis van ORANJE in Nederland, en de
onderscheidene Constitutiën sedert 1813 tot op 1848, is het begin
sel omtrent de volstrekte gelijkheid voor de Wet van al de ingeze
tenen des Rijks en alzoo dan ook het aan de belijders der Mosaïsche
Godsdienst eenmaal toegekende recht ongeschonden bewaard geble
ven. Dien ten gevolge werd ook hier te lande hier en daar, en tot
op dit oogenblik , door Israëlieten plaats genomen in openbare lands-
posten , stedelijke regeringen , rechterlijke lichamen , laatstelijk ook
in de Nationale Vertegenwoordiging. En , terwijl van den eenen kant
de voorbeeldelooze bloei en heerlijkheid der Joden uit Spanje en
Portugal in Nederland nagenoeg verdwenen is, zoo heeft ontegen
zeglijk van den anderen kant de nieuwe rechtstoestand der Israëlie
ten eene versnelde ontwikkeling te weeg gebracht, wel op verre na
nog niet te vergelijken met die der Israëlieten in Duitschland en
Frankrijk in de laatste vijf en twintig jaren , maar waarvan evenwel
de werkelijkheid zich openbaart in meer dan eenen zoo buiten als
binnen 's lands met lof bekenden naam, voornamelijk uit de afdee-
ling der Nederlandse h e (vroeger Hoogduitsche) Israëlieten.
Deze afdeeling leverde , onder anderen , reeds kort na de omwente
ling van 1795, een man op, die zich door geniale voortbrengselen
op het gebied der Rechtswetenschap een gevestigden naam heeft ge
maakt, den Schrijver der Institutions Judiciaires des prin-
cipaux pais de l'Europe, Mr. JONAS DANIEL MËYER (gest 1828).
In het vak der Geneeskunst droeg diezelfde afdeeling gelijktijdig roem
op Dr. HEILBRON, Schrijver van onderscheidene bekroonde Verhan
delingen, en op Dr. DAVIDS, bekend door zijne ijverige werkzaam
heden tot bevordering der koepokinenting.
In België insgelijks heeft de wettelijke gelijkstelling aller Gods
diensten, met inbegrip van de Israëlitische, sedert de invoering
van het beginsel uit Frankrijk , ook na de scheiding (sints 1830
en 1839) van het Koninkrijk der Nederlanden, uit den aart zij
364 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

ner grondwettige instellingen tot op dezen dag stand gehouden.

Hoe veelbeteekenend intusschen in de geschiedenis én van het
hedendaagsche Europa én van het aloude Israël deze nieuwe maat-
schaplyke toestand ook zij , zoo ligt het evenwel in den aart dier
geschiedenis zelve, dat grondwettige of in het geheel wettelijke in
stellingen de vroegere verhouding tusschen de Joodsche en Christe
lijke bevolkingen wel wijzigen , maar geenszins in den grond kunnen
opheffen. De wezenlijke klove ligt dieper dan het bereik eener men-
schèlijke wet; zy heeft haren binnensten grond in het aloude, van
wederzijde toch nog niet ten eenenmale onverschillig geworden ver
schil van Godsdienst; zy heeft dien in het onderscheid van ras en
volksstam, een onderscheid, dat in deze dagen van algemeene ge
lijkstelling en omverwerping in Europa , misschien sterker dan immer
te midden der overal ontstane beroeringen voor den dag treedt. Daarom
dan ook , hoedanig de verwachting der zich noemende Eeuwverlich
ting op dat punt moge zijn, stelt zich de Christen uit kracht van
Gods Woord het wegvallen van den m i d delmuur der afschei
ding niet voor door de wegneming van het nationaal onderscheid
tusschen Israël en de Volken , maar door beider volkomene veree-
niging in het geloof en onder de heerschappij van den CHRISTUS.
De menschelijke Wet, de Omwentelingswet der Eeuw kan, ja, ge
lijkstellingen gebieden en oppervlakkig te weeg brengen; niet overal
wijken historische overleveringen zoo spoedig voor de nieuwe inzet
ting als dit ten aanzien vooral der Joden in Frankrijk of onder
Frankrijks onmiddelijken invloed gezien werd. In Duitschland — (het
onderscheid kwam voort uit het groote verschil zoo tusschen de ka
rakters der beide natiën als tusschen de nog veel verder uiteenloo-
pende oude wetten en staatsvormen der beide groote afdeelingen van
het aloude Europeesche lichaam) — in Duitschland heeft de volle gelijk
stelling der Joden , gelijk de Revolutie die in Frankrijk als op eens had
daargesteld, een meer dan dertigjarigen kamp te strijden gehad , aleer
zy, en dat nog wel door een buitengewonen schok waarop misschien
weder eene tegenovergestelde terugwerking te wachten is, ten jare
1848 over het geheele Rijk tot stand kwam. De onderscheidene on
derhandelingen, wisselingen van wetgeving, wederzijdsche strijdvoe-
ring in de acht en dertig Staten van den Duitschen Bond gedurende
geheel het tijdvak van Duitschlands bevrijding in 1813— 1815 tot
op het zoo even herinnerd oogenblik na te gaan, zou het onderwerp
yan een geheel afzonderlijken historischen arbeid kunnen zijn, niet
 VAN 1780 TOT 1848. 365
van een bloot overzicht in groote en ruwe omtrekken als wy hier
ondernamen. Wy moeten hier evenwel den loop der zaak en den
aart der wisselingen en moeilijkheden , waarin zy verwikkeld is ge
weest , kortelijk aanwijzen.
Reeds vóór het tijdvak dat met het jaar 1789 aanvangt zagen wy
in de twee voornaamste Staten van het oude Duitschland pogingen
in het werk gesteld en wetten verordend tot verbetering van den
toestand en regeling van de rechten der Joden. _Wat Keizer JOSEPH
de Tweede in Oostenrijk te dezer zake ondernam , werd met nog
veel vruchtbaarder gevolgen in Pruissen voorbereid door Koning FRE-
DHIK WILHELM den Tweede ten jare 1787. l>e Fransche omwente
ling , de invloed der Fransche Keizerlijke Regering op een groot
gedeelte van Duitschland , was in Westfalen , was in de Staten van
den toenmaligen Vorst-Primaat met zijne hoofdstad Frankfort aan de
Mein, was ook elders, maar onder anderen zeer bepaaldelijk in
Pruissen , bevorderlijk aan de gelijkstelling der Joden. De regering
van Koning FREDBIK WILHELM III, onder bepaalde voorwaarden
en met toezegging van latere voorzieningen ter volledige toepassing
van het beginsel, verleende den Joden den titel en het recht van
Pruissische Staatsburgers by Edict van 11 Maart 1812.
Wanneer in der Joden geschiedenis van deze laatste halve eeuw
gesproken wordt van burgerlijke of staatsburgerlijke rech
ten, zoo moet men de verleening dier rechten vooral in Duitsch
land streng onderscheiden van hetgeen men aldaar bepaaldelijk ver
staat door emancipatie, dat is, volle en volledige gelijkstelling
met de overige onderdanen eens Bijks of ingezetenen eens lands.
Eigenlijk is volledige gelijkstelling niet alleen ten aanzien der Joden ,
maar ook ten aanzien der Christen-ingezetenen onderling een hersen
schim, die alleen het omwentelingsbeginsel in de theorie aanneemt
en in de praktijk zoekt te verwezenlijken. Zoo lang de verschillende
standen en aan die standen verbondene rechten en voorrechten in de
maatschappij , gelijk die by name in Europa historisch gevormd is ,
bestaan zullen , is volledige gelijkheid aller ingezetenen zonder onder
scheid iets ondenkbaars. Maar ook in dien minder strengen zin,
waarin gelijkstelling van den Israëliet met de overige ingezetenen
eens lands te kennen geeft, dat de belijdenis der Israëlitische Gods
dienst geene uitsluiting meer medebrengt van wat beroep , bediening ,
stand of loopbaan het ook zijn moge, zal de toepassing in de prak
tijk, ook by de stelligste wetsbepaling daaromtrent, altijd wel weinig
 366 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

beantwoorden aan de verwachting van de theorie in het afgetrokkene.

In de zoo by uitnemendheid historisch gevormde betrekkingen der
Staten en standen in Duitschland moest natuurlijk , ook waar het
beginsel nog zoo ruimschoots erkend werd , de toepassing noodwen
dig oneindige moeilijkheden opleveren, en was, tot op het jaar 1848
althands, de verleening van gelijke burgerlijke rechten aan de Joden
altijd beperkt door een zoo groote menigte van uitzonderingen en
provisioneele bepalingen, dat de uitsluiting wel hier en daar in vele
en belangrijke opzichten gewijzigd of verminderd, maar op verre na
niet uit de Staatswet was weggenomen. Daar van daan dat dan ook ,
naar mate het radicale omwentelingsbeginsel in Europa en wederom
by name in Duitschland veld won , de nieuwerwetschgezinde Israëliet
ook niets minder begeerde dan eene onbeperkte en algeheele gelijk
stelling , en deze is het die hij , vooral in de laatste twintig jaren ,
onder de leus van emancipatie verlangt. Om tot deze emanci
patie te geraken — (gelijk zy werkelijk met de jongste omkeeringen
in Duitschland verkregen schijnt, indien een nieuwe reactie ook nu
niet wederom de algeheele uitvoering verhinderen gaat) — om tot
deze volledige vrij- en gelijkstelling te geraken, heeft het nieuwe
Jodendom, men mag wel zeggen, een meer dan dertigjarigen kamp
gestreden. Van het jaar 1813 tot dat van 1830 en van daar we
derom tot het oogenblik waarin wy thans leven (wy hebben hier
altijd Duitschland vooral, schoon niet geheel uitsluitend, voor den
geest), heeft de strekking naar (meer en min) volledige maatschap-
lijke gelijkstelling der Joden nagenoeg gelijken gang gehouden met
den afwisselenden voor- en tegenspoed der dusgenaamde vrijzinnige
beginselen in het algemeen. Twee tijdperken zijn in den beiderlei
strijd aanwijsbaar : een tijdperk van terugwerking tegen de ten onder
gebrachte omwenteling en Napoleontische overmacht ; dit tijdperk ,
beginnende met den Europeeschen bevrijdings-oorlog van 1812 tot
1815 bereikt zijn hoogsten top in 1820 en zijn keerpunt in 1830; —
met de Fransche J ulij -omwenteling in laatstgenoemd jaar staat reeds in
vergevorderde rijpwording daar een nieuw tijdperk van bewegingen, ont
wikkelingen , voorbereidingen in den omwentelingsgeest , en van dit tijd
perk ondervindt geheel Europa de vruchten in 1848. Dit laatste jaartal is
dat der (door Eijksdagen althands en nieuwe Grondwetten in Duitschland
uitgeroepene) volledige gelijkstelling van alle Godsdiensten , en van de
onbeperkte emancipatie dan ook alzoo der Joden. Wy werpen op
het beiderlei aldus afgeperkte tijdperk hier nog een vluclxtigen blik.
 VAN 1789 TOT 1848. 367
Het van de Napoleontische heerschappij bevrijde Duitschland, voor
zoo ver het als één lichaam beschouwd kan worden, nam in het be
ginsel, zeer bepaaldelijk ten aanzien van de wetgeving omtrent de
Joden , den staat van zaken en de resultaten aan , gelijk die bestonden ,
gelijk die in den loop van de veertig laatste jaren zich gevormd hadden.
Het zestiende artikel der Bondsacte van 8 Junij 1815 droeg aan de
Duitsche Bondsvergadering de verplichting op, de maatregelen te be
ramen door welke de maatschaplijke verbetering der belijders van de
Joodsche Godsdienst in Duitschland bevorderd , en het genot aller
burgerlijke rechten tegen de vervulling aller burgerlijke plichten hun
verleend en verzekerd konde worden.
Doch in de strekking, by de Bondsacte alzoo als wenschelijk er
kend, de noodige maatregelen van nu aan voort- en door te zetten,
dit ondervond weldra van allerlei zijden vertraging en tegenstand.
Het kan voorzeker niemand bevreemden , die slechts eenigermate de
zwarigheden overweegt , aan dit werk in een tijdvak , zoo geheel onder
scheiden van dat der Revolutie waaronder het aangevangen was , nood
wendig verbonden. Wy zeiden het reeds, tegen het volk der Joden
bestond by de Duitsche bevolkingen niet slechts Godsdiensthaat , maar
het vooroordeel en de afkeer als tusschen twee van ouds in vijand
schap tegen elkander opgevoede stammen. De nieuwe rechten aan de
Joden vergund hadden die gevoelens, by de intrede van een tijd van
algemeene terugwerking, des te heviger hier en daar doen ontwaken.
De Israëliet , niettegenstaande de oudheid van zijnen stam en van
zijne geschiedenis, stond daar nu in het midden der Duitsche maat
schappij als een ingedrongen nieuweling, en bleef, wellicht gelijke
lijk door wederzijdsche schuld, ten doel aan dubbele bespotting over
hetgeen in hem voor belachelijke aanmatiging gehouden werd , of daar
mede maar al te dikwerf gepaard ging voor het minst. . Die vooroor-
deelen te boven te komen scheen eene nieuwe en langdurige bewer
king van het gemoed en van den aanleg der beide partijen te vor
deren. Niet geringer waren de zwarigheden om het nieuwe beginsel,
met wat noodzakelijke beperking dan ook voor het oogenblik , in dat
by uitstek historisch gevormde en van ouds als verbrokkelde Duitsch
land by de acht en dertig, in betrekking ook vooral tot de Joden
zeer verschillend gezinde , Staten van den Bond te doen wortelen. Van
daar dan ook het groote verschil eerlang tusschen den rechtstoestand
en in het geheel de maatschaplijke ontwikkeling der Israëlieten b. v.
in het Badensche en Hessisehe, of in Hanover, alwaar zy van ouds
.'368 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

(volgens de uitdrukking van een Historieschrijver) eerder onder het

beheer der politie dan der regering schenen te staan. Voeg by
dat alles de afwisselingen van stelsel soms in denzelfden byzonderen
Duitschen Staat omtrent de Joodsche vraag naar gelang der byzon-
dere gevoelens het zij van den persoon des Vorsten of van zijne Mi
nisters ; en het wordt van alle zijden begrijpelijk , hoe het beginsel
van gelijkstelling der Joden, dat in Frankrijk en onder den invloed
der Fransche omwenteling zich zoo gemakkelijk in de wetgeving ves
tigde , in Duitschland eerst na verloop eener halve eeuw , en ook toen
niet dan ten gevolge eener uit Frankrijk bespoedigde crisis, tot
eene volledige emancipatie geworden is.
Niet van de Regeringen intusschen is het eerst of het meest de
terugwerking tegen den rechtstoestand der Joden , zoo als het tijdvak
der Omwenteling dien gemaakt had , begonnen of uitgegaan. Het waren
veeleer de bevolkingen van schier alle standen , die den Israëliet i n
hun midden, zoo al niet geheel op nieuw uit hun midden, wilden
hebben teruggedrongen. Op de eerste poging door de steden Frank
fort, Lubek, Bremen , tot bekrimping en terugneming der jongst ver-
kregene rechten harer Israëlitische ingezetenen werd (a° 1814., 1815)
by Rescripten van het Congres aan de Regeringen dier vrije Steden
ernstig aanbevolen de bestaande rechten van alle klassen harer in
woners te handhaven. In gelijken zin schreven op dat punt de beide
hooge Staatsdienaars Prins VON MT.TTERNICH van Oostenrijk en Vorst
VON HARDENBERÖ van Pruissen. Aan eerstgemelden dezer Staatslieden
moge men te recht of te onrecht een stelsel van onvoorwaardelijken
stilstand later hebben toegeschreven, — teruggang met betrekking
tot den toestand der Joden heeft hy althands blijkbaar genoeg niet
gewild, en (het mag dan gedeeltelijk geweest zijn uit hoofde der
bekende goede harmonij van den machtigen Oostenrijkschen Staats
man met den veelvermogenden Joodschen Bankier !) vijandschap aan
den Israëliet als zoodanig heeft hy zeker nimmer betoond. Trouwens
is én elders én by name ook in üuitschland de vijandschap tegen
het Joodsche volk doorgaans grooter geweest naar mate men in de
maatschaplijke standen afdaalt. De Regeringen zijn wellicht in het
tijdvak van 1815 tot 1848 in sommige opzichten traag en zelfs on
billijk geweest met betrekking tot de rechten of vorderingen der Joden;
toch hebben aan de bemoeijingen en verordeningen dier Regeringen
(aan die van Pruissen b. v. inzonderheid) de Joodsche Gemeenten
in Duitschland veel van hare latere wetenschaplijke ontwikkeling te
 VAN 1789 TOT 1840. 369
danken , in het byzonder de Leeraren , van welke in den loop van
het tijdvak , waarvan hier sprake is, strenge studiën op Hoogescholen
en Seminariën , naar de gelijkenis der Evangelische Leeraars , begon
nen gevorderd te worden, en onder welke dien ten gevolge een aan
tal Synagoge-Leeraars , ook buiten hunne Joodsche Theologie , den
Doctorstitel met eere tot op dezen dag voeren.
Het was dus veel meer uit den boezem des volks, uit de pen van geleer
de of geletterde schrijvers, dat de eerste aanvallen in dat reeds te
kennen gegeven tijdvak van terugwerking tegen de Joden vernomen
werden. De wrevel, de jaloerschheid , de verachting om hetgeen zy
deels gebleven , deels voor het eerst geworden waren , deels gevreesd
werden eerlang nog te zullen worden , gaf zich lucht in allerlei be
schimping en beschuldiging. Men bezigde bovenal het wapen der
bespotting , waartoe dit volk , in zijne nieuwe stelling nog vaak linksch
of verlegen , door hunne aan het gros der Duitsche natie soms vreemde
manieren, hun eigenaartig uitwendig verkeer, hunnen trots of klein
geestigheid, hunne maar al te vaak nog ergerlijker gebreken (uit
zoo langdurig een maatschaplijken .ban wel te verklaren) van hunne
zijde aanleiding genoeg scheen te geven. Door de gevoeligheid zelve
die zy voor deze smadingen toonde , wekten zy soms of den haat of
de lachlust nog te meerder op, als toen b. v. (a° 1815) de by velen
hoog gewaardeerde Bankier en Knantieraad ISRAËL JACOBSON (die
vroeger in Westphalen onder Koning HIERONYMUS NAPOLEON met
grooten lof en voorspoed aan de beschaving zijner geloofsgenooten
gearbeid had), sedert te Berlijn gevestigd, de opvoering van een
tooneelstuk , waarin de Joden op allerlei wijzen smadelijk ten toon
gesteld werden, door de Regering wist te doen verbieden.
. Maar ook met de wapenen van ernstig staatkundig overleg werd
omstreeks dienzelfden tijd reeds de gelijkstelling der Joden door de
drukpers bestreden met het erkende oogmerk om de uitvoering van
artikel 16 der Bondsacte te belemmeren. De Hoogleeraar FRIEDRICH
RÜHS kwam in een wetenschaplijk geschrift met het gevoelen onbe
wimpeld voor den dag, dat de toelating der Joden tot de Duitsche
burgerrechten , uit hoofde van hunne hoedanigheid als natie , uit
hoofde van natuurlijke en ingewortelde gebreken in hun karakter
en aanleg, uit hoofde van de eigenaartigheid zelve van hunne Gods
dienst , niet raadzaam was , en hun alzoo de rechten alleen van
vreemdelingen in den Staat konden worden toegekend. Veel verder
dan RÜHS ging zijn Recensent in de Heidelberger Jaarboeken , FBIES ,
24
 370 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

die de ongeschiktheid en verwerpelijkheid der Joden reeds van ABRA

HAM hunnen Stamvader afleidde, en in het beginsel niets minder
dan een volstrekte uitroeijing van het Jodendom wilde , wel met
sparing der individus, maar voorts geheel in den geest der mid-
deleeuwsche bepalingen, door welker wederinvoering alleen men,
volgens hem, kon verhoeden dat niet, eer veertig jaren verstreken
zouden zijn, alle Christenen onder de overmacht der Joden stonden.
In gelijken geest, alleenlijk met nog heviger en bitterer persoonlijke
krenking , schreef straks in een naamloos uitgegeven vlugschrift zekere
FRIEDRICH uit Frankfort. Onderscheidene stemmen lieten zich daar
tegen hooren , zoo van de zijde der Joden zelve , uit welker midden
met waardigheid optraden ZIMMERN van Heidelberg en HESZ van
Frankfort , als van de zijde der Christenen , onder welke zich destijds
" JOHAN LUDWIG EWALD van Karlsruhe en AUGUST KRÜMER van Re
gensburg onderscheidden. Het wordt door den Joodschen Historie
schrijver zelven , dien wy hier meermalen ter getuigenis riepen , erkend ,
dat aan deze hatelijke aanvallen weinig of geene Geestelijken (als
wy b. v. van eenen Rector SCHUDT vroeger zagen) deel namen. In
tegendeel namen het dezen, zoo uit den boezem der Roomsche Kerk
als uit dien der Hervorming, meer dan eens voor het mishandelde
Israël op. Alleenlijk toonden ook in de geschiedenis dezer maatschaplijke
en staatkundige strijdvraag de neologische Godgeleerden zich even
vijandig aan het nieuwe als aan het oude (Oud-Testamentische) Israël.
By name schaarde zich onder de bitterste tegenstanders der burger
lijke gelijkstelling van de Joden uit Duitschland de door de on
gerijmdheden van zijn (thands reeds lang verouderd) Godgeleerd
rationalismus welbekende Hoogleeraar PAULUS van Heidelberg. In
'een vlugschrift ten jare 1817 uitgegeven verklaarde hy zich, bepaal
delijk op grond van het onduldbare van der Joden bestaan als één
geheel, voor hunne stellige uitsluiting van alle burgerlijke rechten,
die hy alleenlijk by wege van uitzondering aan enkele Joodsche in
boorlingen op geleverd bewijs van hunne persoonlijke vatbaarheid of
waardigheid wilde geschonken zien. Als hy veertien jaren later op
nieuw in dezelfde strijdvraag, zoo als zy zich destijds verder ont
wikkeld had , als kampvechter tegen de Joodsche natie was opgetreden
(a° 1831), werd hy door duchtiger tegenstanders uit het midden
zelve der Israëlieten van Duitschland beantwoord , door Dr. M. CREI-
SENACH, vooral ook door Dr. RIESSER, die, na gedurende vele jaren
voor de emancipatie zijner geloofsgenooten geijverd te hebben , in het
 VAN 1789 TOT 1848. 371
jaar 1848 medelid van den onlangs te niet geganen Duitsehen Rijksdag
te Frankfort is geweest.
Het was in den loop van het tijdvak van terugwerking (1815 —
1825), waarover thands nog onze beschouwing gaat, met die den
Joden ongunstige of hatelijke terugwerking by geene door de pers
verspreide gedachten gebleven. Werkelijk ging schier overal in de
Duitsche Staten de gelijkstelling der Joden meer terug dan voor
waarts ; de uitsluiting van regeringsbetrekkingen , van alle hoogere
rangen dan. die van Onderofficier in het leger, van eene menigte
openbare betrekkingen , als van hooger onderwijs en dergelijke meer ,
werd meer en meer in die jaren bevestigd. Hier en daar ging
men nog veel verder. Te Lubek, alwaar reeds in 1815 de toeleg
bestaan had om (gelijk in de middeleeuwsche tijden) volstrekt geene
Joden op het grondgebied der Stad te dulden, en de Regering des
tijds niet of noode op de boven reeds vermelde aanschrijvingen van
wege de Vorsten VON METTERNICH en VON HARDENBERQ had acht
gegeven, werd in 1819 het plan met de daad, voor zoo veel althands
de Stad zelve betreft, verwezenlijkt. Elders wederom schenen de
middeleeuwsche balddadigheden van het gemeen, onder den ouden
moordkreet: Hep! Hep!1 te gaan herleven, en zag men op nieuw
op meer dan ééne plaats plunderingen van Joodsche huizen en be
zittingen, onder anderen te Hamburg ten jare 1819. Een dergelijk
tooneel herhaalde zich in diezelfde stad ten jare 1835.
En ondertusschen was het jaar 1830 aangebroken, dat vóór zijnen
afloop nieuwe omwentelingsbewegingen uit Frankrijk ook elders in
Europa, en bepaaldelijk in Duitschland, deels te weeg bracht, deels
voorbereidde ! Na verloop van eenige jaren was de vroegere strekking
naar Duitschlands éénheid onder eene Keizerlijke regering met nieuwe , .
in den zin der Fransche omwenteling vrijzinnige , instellingen we
derom opgewakkerd. Te gelijker tijd was ook onder de Joden der
vrijheidzoekende richting een tweede, een derde geslacht opgestaan
sedert de eerste opneming der nieuwe denkbeelden in het praktische
Staatswezen. Ook by de Israëlitische liberalen was sedert 1815 veel
ontwikkeld en geheel anders geworden. Het waren thands de men-
schen niet meer van de eerste jaren der negentiende eeuw , zelf met

1 Een kreet, waarvan de beteekenis of oorsprong verschillend wordt op

gegeven, Sommigen verklaren ze uit de voorletters der drie woorden Hie-
rosolyma Est Perdita.
24*
372 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

hunne pas verkregene rechten min of meer verlegen , en door voor-

oordeelen by eigen stamgenooten zoowel als by de Christenen groo-
telijks belemmerd in het doen gelden van groote eischen en ver
wachtingen op staatsburgerlijk terrein, Thands met het jonge Duitschland
in een gelijksoortig stelsel vereenigd , ja weldra met dat jonge
Duitschland in politiek en maatschaplijk streven gantsch vereenzel
vigd, deed het nieuwe Jodendom zijne vordering van volle en on
voorwaardelijke gelijkstelling niet anders gelden dan als «en nood
zakelijk deel of gevolg dier algeheele omkeering der bestaande orde
van zaken, waarvan de vrucht zoude zijn de Duitsche éénheid op
den grondslag van het vrijheidsbeginsel der Omwenteling. Thands werd
,van de zijde der Joodsche Emancipatievrienden beweerd , dat , indien
alle vroegere pogingen om eene voldoende voorwaardelijke ge
lijkstelling der Joden in de afzonderlijke Duitsche Staten te weeg
te brengen tot , hiertoe hadden schipbreuk geleden, die mislukking
juist aan het onvolmaakte en gebrekkige van het denkbeeld zelve te
wijten was. Dan eerst kon het Jodendom voor Duitschland , dan eerst
Duitschland én voor zijne Joodsche én voor zijne Christelijke bewo
ners worden , wat het zijn moet , wanneer zonder eenige dier vroegere
beperkingen, van wat aart ook, vrijheid en gelijkheid aan allen
verzekerd werd!
Zie daar den gang, dien de groote strijdvraag omtrent de Wet
geving ten aanzien der Joden sedert het aangeduide oogenblik nam
onder hare steeds levendiger gewordene behandeling zoo door de
drukpers in het openbaar, als in de kabinetten der Vorsten en in
de onderscheidene Staatsvergaderingen op het grondgebied van den
Duitschen Bond. In deze, als in alle de vragen en aangelegenheden
van algemeen maatschaplijk belang, lieten de meeningen zich in drie
hoofdpartijen verdeelen : de behoudende partij , of die het bestaande
wil alleen omdat en zoo als het bestaat, of die ook wel verbe
tering en ontwikkeling wil , doch zonder schok , schudding of ver
andering van toestanden, en alzoo alleenlijk als van zelve; — de
historische school , die , Geschiedenis en gevestigd Recht ten grondslag
nemende, voortgang, wasdom, opneming van de behoeften des tijd s
in de maatschappij verlangt, doch in den weg van ontwikkeling uit
degelijke, uit tegen-revolutionnaire , uit Christelijke beginselen; — de
partij der Omwenteling eindelijk , die zich aan geen historie of recht
van herkomst , maar ook evenmin aan de stem der Goddelijke Open
baring, in toepassing althands op maatschaplijke instellingen, sto-
 VAN 1789 TOT 1848. 373

rend, de maatschappij en alzoo ook het Jodendom hervormen wil,

zij het ook des noods door algeheele omkeering, ja vernietiging van
het bestaande.
Eene dergelijke vernietiging , in toepassing bepaaldelijk op het Jo
dendom , wilde in het byzonder de beruchtste voortzetter der begrippen
van DAVID FRIEDRICH STRAUSS. Wat BRUNO BAUER (a°. 1842) ver
klaarde te willen, was, met dien oud-heidenschen haat tegen Israël
van ongeloovigen als VOLTAIRE en FRIES, van neologen als PAULUS
van Heidelberg, niet de emancipatie, maar de algeheele oplossing
en verdwijning der Joden in een nieuw-Christelijke, dat is panthe
ïstische menschheid. Tegen zijne, algemeen genoeg voor even onuit
voerbaar als ongoddelijk en onhistorisch te boek staande bespiegelingen
traden vooral ook onderscheidene Israëlitische kampvechters op , deels
om hunne geloofsgenooten te verdedigen tegen de diepe minachting,
waarmede deze vijand evenzeer van het Christendom als van het
Jodendom hen behandelde, deels om zijne misbegrippen en waan-
zinnigheden op het gebied van recht, geschiedenis, en maatschaplijke
toestanden ten toon te stellen. Toch ontbrak het , tegenover Israëlieten
van onderscheidene richtingen als Dr. PHILIPSON, HIRSCH, HOLD-
HEIM, FREUND, SALOMON , die in zeer onderscheiden toon tegen BAUER
het woord opnamen, ook niet aan Joden, die in 7.ijn pantheïstisch
radicalisme hem volgden, of reeds te voren met hem medegevoeld
hadden , — Joden , die het Jodendom hunner vaderen en het voor
oordeel der maatschappij sints lang moede , voor de opheffing van
dien vernederenden druk gaarne overhadden de herinneringen niet
alleen van hunne eeuwenoude nationaliteit, maar ook de laatste over
blijfselen van Godsdienstige begrippen , met die nationaliteit zoo naauw
verbonden. Uit een dergelijk beginsel, zoo het schijnt, had zelfs de
vermaarde (a° 1832 overleden) LUDWIG BORNE het Jodendom, —
waarin hy geboren was en waarvoor hy tegen de afzichtelijke ver
volgingen des jaars 1819 met even veel kracht als geest was opge
treden, — voor eenen doop verlaten, waarmede geene belijdenis des
Christendoms , maar als het ware de afzweering van alle onderscheid
van Godsdienst tusschen Duitschlands zonen bedoeld was. Omstreeks
dienzelfden tijd leefde en bloeide ook nog een der begaafdste vrouwen
van Duitschland, de beroemde Vrouwe RACHEL (echtgenoote van den
Vrijheer) VON VARNHAGEN, die, onder den druk harer natie bij alle
natiën, en onder den invloed der Goethische en Pantheïstische we
reld, waarin ook zy zich bewoog, eens verklaarde: dat zy zich aan
874 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

het lot van Jodin te zijn geboren op geen andere wijze onderwierp
dan waarop men berust in eene krankheid of waarop men zich troost
van een ramp.
Van de dus gezegde historische school, waarvan ook door
de Joodsche voorstanders der emancipatie de degelijkheid onbewim
peld erkend wordt, ' bestreed vooral het Christelijke gedeelte de
gelijkstelling, omdat het zich bezwaard gevoelde, eensdeels, de
van God gewilde voortduring der afzonderlijke nationaliteit van Israël
te verstoren, anderdeels, in een Christelijken Staat, datis,eenen
zoodanigen waarin de Regering als Regering het Christendom en
zijne waarheid als grondslag van den Staat belijdt, eenig deel te
geven aan belijders van eene andere Godsdienst in het uitoefenen
van Wetgeving, Eechtsmacht of opperhoofdigheid over Christenen.
In den geest dezer laatstgemelde richting verklaarde zich, onder
anderen , dan ook de Koning van Pruissen , toen hy , na den merk-
waardigen Landdag van 1847 (waarin ook de vraag over de eman
cipatie der Joden uitvoerig besproken , maar ten slotte afgestemd was) ,
zijns wet van den 238ten Julij van datzelfde jaar deed uitgaan. By
deze wet worden opnieuw (even als voor het eerst ten jare 1812)
aan de Joodsche onderdanen over geheel de uitgestrektheid des Rijks
gelijke rechten en verplichtingen toegekend met de Christenen , edoch
altijd met zeer belangrijke uitzonderingen, en wel uitdrukkelijk op
grond van het onbestaanbare eener volstrekte en onbeperkte gelijk
stelling met het wezen van een Christelijken Staat.
De gebeurtenissen die eerlang volgden zijn nog in aller geheugenis
-versch. De schok, door Frankrijk ondervonden en medegedeeld op
den 24Bten Februarij 1848 , bracht ook in Duitschland de lang ge
broeide plannen , bespiegelingen , en overleggingen tot hare uitbersting.
Het is bekend, hoe de volledige gelijkstelling der Joden te gelijk
met, of liever als een noodwendig bestanddeel van het omwente
lingsbeginsel in zijne volle daarstelling , voor het oogenblik althands,
in het zwaar geschokte en half ontbonden Duitschland triumfeerde.
Schier even bekend is het groote deel dat de Joden van allerlei liberale
richtingen aan de jongste veranderingen zoo in Boheme en Hongarije
als in Duitschland gehad hebben. Een aantal der hevigste dagbladen
in revolutionnairen of radicalen zin zijn zoo in Oostenrijk als in
Pruissen van eene Joodsche redactie afkomstig. Zoowel op den Duitschen

1 JOST, Neuere Gesc/iicfite der Israëliten, 1ste Abth. S. 44.

 VAN 1789 TOT 1848. 375

(thands te niet geganen) Rijksdag te Frankfort als op den Pruissi-

schen te Berlijn hebben onderscheidene Israëlieten , en daaronder
van de meest beslist-radicale richting, plaats genomen en gesproken.
Onder de afgevaardigden te Frankfort hebben behalve Dr. RIESSER,
waarvan wy reeds melding maakten , ook nog zitting gehad Israëlieten
als Dr. VEIÏ, HARTMANN, COHEN, KURANDA (uit Praag), en anderen.
Een der heftigste leden van de linkerzijde der na de gebeurtenissen
van 1848 zamengestelde Pruissische Vertegenwoordiging, JACOBI, is
een Israëliet. Dr. JELLINCK insgelijks, die met Dr. BECHER op den
gieten November te Weenen werd doodgeschoten, was een zoon van
dat onder allerlei bedeelingen zich zelve altoos nog zoo diep mis
kennende volk.
Het is evenwel geenszins enkel in de rangen van radicale of
liberale Dagblad- en Vlugschriftschrijvers, dat zich de krachther-
leving der lang verdrukte Joden in het Duitschland van onzen tijd
openbaart. Het mag niet miskend worden, dat onder Israëlitische
belijders van allerlei staatkundige gevoelens en richtingen zich gedu
rende de dertigjarige worsteling , die wy schetsten , merkwaardige
talenten en krachten op allerlei terrein der Europeesche beschaving
in groeten getale hebben ontwikkeld. Het is niet meer in het vak
van finantiëele bekwaamheden en vermogens, dat wy in dezen jong-
sten leeftijd der Europeesche geschiedenis de merkwaardigheden van
Israëls overblijfsel uitsluitend te zoeken hebben. Israëlieten hebben
zich zelfs in vakken, hun sedert vele eeuwen in schier alle landen
althands der Christenheid vreemd , grootelijks onderscheiden. Ook tot
het voeren der wapenen heeft de Israëliet zoo in Polen als in Duitsch
land en elders, even gelijk ons dit reeds ten aanzien van Frankrijk
sedert de nieuwe orde van zaken (a°. 1789) gebleken is, de hem
langen tijd ontzegde bevoegdheid bewezen , en hier en daar den roem
zijner afkomst uit van ouds krijgshaftige vaderen gehandhaafd. In
Polen had zich reeds in het laatst der achttiende eeuw onder de
banier van KOSCIUZKO een geheel Joodsch vrijcorps gevormd , welks
aanvoerder BEREK, na onderscheidene eereteekenen in den onafhank-
lijkheidskrijg verworven te hebben , in dienzelfden kamp het leven
liet. In den Duitschen bevrijdingsoorlog van 1812 tot 1815 telde
men, onder anderen, alleen in Oostenrijksche dienst zeventien dui
zend Israëlieten. Vijf en dertig Israëlitische Officieren stierven den
heldendood te Waterloo ; en vele waren by deze gelegenheid ook de
diensten van Geneesheeren en Heelmeesters van diezelfde natie. Onder
376 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

de grieven der Duitsche Israëlieten tegen het stelsel van terugwer

king, dat later door onderscheidene Regeringen ten hunnen opzichte
gevolgd werd, behoorde straks ook bepaaldelijk de klacht het zij over
algeheele ontheffing van militaire dienstplichtigheid , het zij over eene
nieuwe beperking van den Israëlitischen soldaat tot geen hooger rang
dan die van Onderofficier. Doch groot bleef en werd intusschen meer
en meer de wetenschaplijke vorming en ontwikkeling van Israëlitische.
mannen in Duitschland. In het vak van Geneeskunst , Wis- en Sterre-
kunde evenaarden en, naar den aart der vorderingen van de weten
schap, overtroffen zy zelfs de groote voorbeelden hunner natie in het
middeleeuwsche Spanje en Portugal. Leeraren en Hoogleeraren van
Israëlitische afkomst, geboorte, of nog werkelijke belijdenis, munten
uit, sedert het dertigjarige tijdvak dat wy ,schetsten , in allerlei vak
ken. De Joodsche Godgeleerdheid zelve nam , ingevolge de verplich
ting tot geregelde Academische opleiding voor de Rabbijnen in onder
scheidene Duitsche Staten, een meer stellig wetenschaplijk karakter
op nieuw aan. Niet alleen Hebreeuwsche, maar ook Arabische taal
en letterkunde wordt door Israëlieten in Duitschland met geluk en
roem beoefend. Dichters staan op in aantal, die de nieuwere He
breeuwsche poëzy op het voetspoor der HARTWIGS met rijke bydragen
vermeerderen en versieren. Doch ook in de taal van GOETHE en
SCHILLER en in het spoor hunner uitnemendste volgers in dicht en
ondicht levert Israël tot op dit oogenblik meer dan ééne uitnemend
heid op. In de kunst van HAYDN en MOZART, van BEETHOVEN en
w KBER , bekleeden zy den hoogsten rang ; het ontbreekt hun in het
even geschetste tijdvak zelfs hier en daar ook niet aan schilders van
naam. In één woord , het Israël der verstrooijing stelt sedert ongeveer
twee geslaheten een in Duitschland vooral geheel nieuw wereldver
schijnsel daar.
Wat denkt, wat gevoelt by deze geheel nieuwe bedeeling in de
geschiedenis van Israël , de Christen , die vasthoudt aan het Evan
gelie der genade en aan het geloof der beloftenissen zoowel als der
strafgerichten Gods over het aloude uit ABRAHAM gesproten volk ?
Zekerlijk kan hy by den aart der ontwikkeling , die onder het Joodsche
volk heeft plaats gehad , zich niet onthouden van een gemengd ge
voel van weemoed en van belangstelling in eene vordering , die , naar
mate van het beginsel waaraan zy dienstbaar wordt gemaakt, een
voor de toekomst zoo onheilspellend of zoo bemoedigend teeken op
levert. Zoo gaarne hy in Israël gadeslaat al wat herleving belooft ,
 VAN 1789 TOT 1848. 377

al -vrat ontheffing van het eeuwenlange verval aanduidt, zoo zeer be

droeft hy zich, wanneer hy de gaven en krachten dier herleving ziet
aangewend tot afbreking van Godsdienst en van maatschaplijke orde,
tot aanranding en ondermijning beide van het Jodendom en van het
Christendom, tot de dienst (in één woord) van Ongeloof en Revolutie.
Toch blijft hy by deze eerste zeer treurige resultaten niet staan ; hy
ziet den tijd' te gemoet , waarop die gaven en krachten tot de dienst
en opbouwing van datzelfde geloof zullen worden werkzaam gemaakt ,
den Joden vroeger een ergernis, in onze dagen nog veel meer een
dwaasheid, en toch ook in onze dagen meer dan immer aan zoo
velen uit hun midden reeds geworden eene kracht van God tot
zaligheid. En van dien kant verheugt zich dan wederom veelmeer
het Christenhart over hetgeen hem in die voorloopige bewegingen van
voortgang en ontwikkeling als die roering der beenderen is
by den Propheet, welke de algeheele nationale herstelling van Israël
voorafgaan moet (Ezech. XXXVII : 7).
Uit datzelfde standpunt dan ook beschouwt de Christen de merk
waardige beweging onzes tijds, die ook in het Jodendom al meer
en meer de aloude vaetigheden losmaakt. Meer dan eens werd het
hier reeds opgemerkt, hoe niet alleen de Israëlitische nationaliteit,
maar ook de voorvaderlijke Godsdienst in dezelfde evenredigheid
verkwijnt en vervalt, waarin én de wezenlijke én de schijnbare ver
lichting der Joden over de wereld , in het beschaafde Europa bovenal ,
toeneemt. De Phariseesche Godsdienstleer is voorzeker nog niet ten
eenenmale by de Joden ten onder gegaan, — de voorvaderlijke in
zettingen vinden ook nog wel niet slechts by de menigte in de Sy
nagoge, maar ook by sommige wetenschaplijk gevormde Babbijnen
in het hedeudaagsche Duitschland , hare aanhangers en handhavers , —
de echt Israëlitische verwachting van een persoonlijken Messias wordt
door velen nog vastgehouden in den boezem van het Jodendom ; —
toch is het feit ontegenzeglijk , dat de Talmud dagelijks meer en meer
van zijn gezag verliest , en een voorwerp van oudheid- , taal- en
rechtskundig onderzoek geworden is veel meer, dan het gebleven is
een wetboek van Goddelijk gezag voor Israëls verstrooiden. Te gelijk
wordt de strekking om in de aloude eeredienst al het karakteristiek
Hebreeuwsche te doen plaats maken voor vormen en gebruiken meer
in den geest der Christenen, of liever der Christenvolken, onder
welke zy verspreid zijn , steeds algemeener. Dus werd te Weenen
voor het eerst (a° 1814) in de Synagoge eene Leerrede gehouden in
378 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

de landtaal; sedert traden aldaar en elders meerdere Duitsche kan

selredenaars op. Ook te Berlijn werd door toedoen van den reeds
genoemden Bankier JACOBSON de grond gelegd tot eene (wat althands
den vorm betreft) geheel nieuwerwetsche Godsdienstoefening. Het
voorbeeld werd weldra gevolgd te Hamburg, alwaar de nieuwe Tem-
peldienst met orgelmuzijk , door Dr. KLEY en Dr. SALOMON als predikers
bestierd, wederom verder van de aloude gewoonte afweek. Doch het
bleef en kon ook wel niet blijven by wijzigingen en veranderingen
in den vorm der kerkdienst. Ook in het wezenlijke der Joodsche
Godsdienst bracht de geest des tijds steeds dieper gaande omkeeringen
te weeg, die reeds voorlang ook by ijverige voorstanders van voor
uitgang en verlichting onder het Joodsche volk gevreesd waren ge
worden, als leidende op den duur tot vervanging van alle stellig
geopenbaarde Godsdienst door een bloot natuurlijk Deïsmus. En wer
kelijk hield dan ook de Neologie in het Jodendom gelijken tred met
die der Godsdienst en Godgeleerdheid in het Christendom. Wegrede-
neering van al wat nationaal, wat bovennatuurlijk, wat buiten het bereik
der menschelijke rede ligt, was weldra even zeer in de Synagoge
als in de Kerk aan de orde van den dag. In Beieren meende zelfs
de Staat zich tegen den voortgang eener verderflijke Neologie
onder de Rabbijnen te moeten verzetten door eene Verordening (a°
1838 en 1839) inhoudende, dat by de aanstelling van Joodsche
Godsdienstleeraars alleen dezulken zouden mogen in aanmerking ko
men, die de echt-Mosaïsche inzetting, en geene nieuwerwetsche leer
waren toegedaan. Eindelijk van stap tot stap in den geest der heer-
schende Neologie voortsnellende , werd ten slotte , in het denkbeeld
der leiders, door hervorming niets anders dan afzweering van
het aloude Mosaïsmus bedoeld. Openbaar genoeg werd die bedoeling,
schoon onder betuiging dat men geenszins de omverhaling maar alleen
de verbetering van het gebouw begeerde, door Dr. GOLDSCHMIDT te
Frankfort uit naam van Vrienden der Joodsche hervorming
uitgesproken in eene Circulaire, waarby als grondslag werd aange
nomen deze aan den kreet der Joden op den dag van JESUS krui
siging herinnerende verklaring: //een Messias die de Israëlieten naar
Palestina zal terugvoeren wordt door ons noch verwacht, noch ge-
wenscht! wy kennen geen vaderland, dan slechts datgeen waartoe
wy door geboorte of burgerlijke instelling behooren!" Later werd op
eene vergadering van soortgelijke hervormers de verwachting van een
Messias alleenlijk behouden als die der_ verwezenlijking van een al
 VAN 1789 TOT 1848. 379
gemeen menschelijk denkbeeld, niet van een voor Israël belangrijken
of begeerlijken Persoon. Nog later werd tot voorbereiding eener in-
eensmelting van Jodendom en Christendom het vieren voortaan van
den Zondag in plaats van den Sabbath voorgesteld. Van daar tot op
het gebied van openbaar Pantheïsmus is slechts een stap , of liever
het is Pantheïsmus, wat door dergelijke hervormers bedoeld wordt,
b. v. die welke zich by monde van den Israëliet RUDOLF BENFEY in
deze laatste tijden aansloten aan de beruchte Protestantsche Licht-
vrienden, welke dan ook van hunne zijde, by monde van den
Predikant WISLICENUS, zelfs van de verplichting om den doop te on
dergaan den Jood ontsloegen, die in hunne gemeenschap opgenomen
worden wil. Maar terwijl aldus van de eene zijde het aloude zoowel
Mosaïsche als Talmudische Jodendom in een theoretisch-wij sgeerig
en maatschaplijk-praktisch Pantheïsmus schijnt onder te gaan , gebruikt
die God , welke ten allen tijde uit het kwade der menschen het goede ,
dat alleen van Hem en door Hem is, bewerkt, diezelfde in onze
eeuw vermenigvuldigde aanrakingen tusschen Joden en Christenen,
om velen uit Zijn oude volk toe te brengen tot de kennis en belijdenis
van het Evangelie, en alzoo de eerstelingen hier en daar in te za
melen van den grooten oogst, waarvan de rijpwording nadert onder
de veelsoortige teekenen van den tijd. Talrijker dan ooit of ergens
was dan ook in deze laatste jaren in Duitschland de overgang van
Israëlieten tot de Christelijke Protestantsche Kerken. J;erwijl onder
die menigte, waarvan de doop uit zeer onderscheidene beginselen is
voortgekomen, een merkwaardig en hartverblijdend aantal zich door
de oprechtheid hunner belijdenis kenmerkt, en de van God ontfan-
gene gaven het zij aan de prediking van het Evangelie van verre
en van naby, het zij aan de beoefening van Christelijk geloovige
Wetenschap op onderscheidene hoogere en lagere leerstoelen en betrek
kingen heeft gewijd. Men schat het getal van gedoopte Israëlieten
in Duitschland in den loop dezer laatste achttien of twintig jaren
op vijf duizend, waaronder onderscheidene Leeraren en Zendelingen,
Terwijl alle deze bewegingen met betrekking tot Israël plaats had
den in Duitschland , stond de zaak van der Joden opneming en ge
lijkstelling in den Staat ook van Groot-Brittanje niet stil. In dat land
volbrengt de geest des tijds meer langzaam , maar niet minder merk
baar en stellig, zijn werk. De liberale denkbeelden en instellingen
(daargelaten den goeden of kwaden zin, waarvoor het woord vatbaar
is) hebben in deze laatste tijden in Engeland evenzeer als op het
380 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

Vasteland hunne veroveringen gemaakt, wel niet door plotselinge

omkeeringen , maar in den op hetzelfde einddoel uitkomenden weg
van legale middelen , die van boven naar beneden af werken , en
toch ook meermalen van beneden af, door den drang der publieke
meening, voor de Regering des lands en de beide Huizen van het
Parlement onvermijdbaar worden gemaakt. Wat de groote vraag om
trent de burgerlijke rechten der Joden in Engeland betreft , zoowel
het mindere aantal als de mindere (althands wetenschaplijke) invloed
der Joden in vergelijking met Duitschland, heeft (onder meerdere
oorzaken) aan de vraag omtrent de volkomene gelijkstelling van be
lijders der Israëlitische Godsdienst een meer of min onderscheiden
karakter aldaar gegeven. Toch is men met de beslissing der groote
vraag tot aan de uiterste grenzen der aloude herkomsten gekomen,
en binnen kort schijnt de laatste lijn overschreden te zullen worden.
De Joden , bereids in het bezit van het stemrecht en zelfs van de
stadsmagistratuur (men heeft in onze dagen reeds Israëlitische Al-
der m en van Londen gezien, en van 1855 —56 een Joodschen Lord-
mayor DAVID SALOMONS) , zijn door den Christelijken eed , dien elk
lid van het Parlement vóór zijne toelating moet afleggen, tot op dit
oogenblik nog van de zitting in een der beide Huizen uitgesloten ;
maar reeds heeft de verkiezing van den Baron LIONEL VON ROTH-
SCHILD aanleiding gegeven, tot eene wet , door de Begering voorge
steld tot verandering van het aloude eedsformulier. ' Die wet, aan
genomen by het Lagerhuis, maar door de meerderheid van het
Hoogerhuis onlangs verworpen , zal intusschen vroeg of laat , in over
eenstemming met de openbare meening, gelijk die zich by de jongste
herkiezing van den Tsraëlitisehen Baron heeft geopenbaard, aan
het Parlement wel op nieuw worden aangeboden, en ten slotte
doorgaan. Voorzeker! ook hier kan de Christen, zoowel uit hoofde
van gehechtheid aan den Christelijken grondslag van den Staat als
juist uit hoofde van den prijs dien hij stelt op Israëls nationaliteit,
niet anders dan tegen eene rechtsverleening gestemd zijn en stem
men, waarby naar eene strenge gevolgtrekking de Staat zijn Chris
telijk karakter insgelijks prijs geeft. Toch ( wanneer eenmaal de zaak

1 Men zie, als een teeken des tijds, de beschrijving van het huwelijks
feest, gevierd op Gaimersbury Park naby Londen (4 Maart 1857.) 't Hu
welijk werd gevierd in de tegenwoordigheid van de hoogste Engelsche
aristokratie. Zie Ittustr. Times in Maart.
 VAN 1789 TOT 1848. 381
geschied is , mogen wy er met een zeker gevoel van vreugde in hope ,
een teeken der tijden in zien, en worden wy gewaar hoe, in de
ontrolling van het groote Godsplan, die verwijdering tusschen Kerk
en Staat, welke het tegenwoordig oogenblik zich alom ziet vestigen
of meer en meer voorbereiden, tot dat ontzarhlijk ontbindingsproces
behoort , waarop een geheel nieuwe staat van zaken en bedeeling van
Gods Koninkrijk weldra moet volgen. En zoo wordt ons eene in
zich zelve onchristelijke emancipatie der Joden , in verband des geheels
dezer tijden, een teeken dat de oude dingen voorbygaan, dat
er nieuwe op handen zijn, schoon in geheel anderen zin dan waarin
de geest der eeuw zich in zijnen zelfroem verblijdt. Overigens gaat
ook in Engeland de toeneming van het Godsdienstontbindend libe
ralisme, by name ook onder de Joden, ter e en er zijde, ge
paard ter a n d e r e met een merkwaardig toenemen zoo der prediking
als der omhelzing van het Evangelie by het zaad van ABRAHAM. In
Groot-Brittanje zijn gedoopte en bekeerde Israëlieten , even als in
Duitschland, talrijk, en onder dezen menige arbeider in het Evan
gelie zoo te huis als in buitenlandsche Zendingen. De eerste Pro-
testantsche Bisschop van Jerusalem , ALEXANDER , in deze laatste
jaren door zamenwerking der Souvereinen van Engeland en van Pruis-
sen aangesteld , was een Israëliet , Duitscher van geboorte , die langen
tijd aan een der Britsche Hoogescholen werkzaam is geweest.
Wy liepen de landen door, die van ouds en tot op den leeftijd,
tot welken wy behooren , de meest belangrijke voor de geschiedenis
van het verstrooide Israël waren. Werpen wy nu nog een blik op
de overige het zij Protestantsche , het zij Roomsch-Catholijke , het zij
Grieksche, het zij Mohammedaansche Staten in Europa, vooral in Asië,
zoo vinden wy in den toestand der Joden aldaar, by een veel
min snelle en zichtbare beweging, toch ook altijd zeer merkwaardige
verschijnselen en veranderingen in den loop dezer laatste tijden te
weeg gebracht. In Zweden en Noorwegen zouden werkelijk die ver
anderingen niet minder merkwaardig dan in Duitschland , Frankrijk ,
of Engeland te noemen zijn , indien een aantal Joden in de beide
onder OSCARS scepter vereenigde.Koninkrijken niet nog steeds zoo by uit
stek beperkt gebleven was. Men telt er slechts acht honderd vijftig
Joden op eene algemeene bevolking van vier millioen. Doch ten be
hoeve van deze weinige Israëlieten sprak men toch ten jare 1848 te
Stockholm van een koninklijk Wetsontwerp van emancipatie. Eenigen
tijd vroeger reeds had een bekende Noorweegsche Volksdichter, TVER
382 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

GELAND , zich gedurende heel zijn openbaar leven beijverd , om de

wetsbepaling te doen afschaften, volgens welke geen Jood, zonder
eene byzondere vergunning des Konings , in het land zich mag vestigen.
De Joodsche Gemeente in Zwedens hoofdstad heeft hare erkentlijkheid
voor dezen welwillenden ijver uitgedrukt in de oprichting van een
gedenkteeken ter eere des Dichters, gegoten in de ijzergieterij van
een Israëliet, en naar het model vervaardigd van een insgelijks
Israëlitischen kunstenaar. In Denemarken, alwaar reeds sedert het
jaar 1738 de Joden zoo Duitsche als Portugeesche eene aanzienlijke
uitbreiding van voorrechten bekomen hadden, heeft inzonderheid het
Koninklijk Edict van 29 Mei 1814 veel toegebracht zoo tot verbe
tering van hunnen burgerlijken toestand als tot die hunner inwendige
Synagogale inrichtingen, dit laatste intusschen vooral in den geest
der nieuwerwetsche Duitsch-Joodsche Hervorming. In geen der beide
genoemde Scandinavische Rijken is tot op dezen dag de volledige
gelijkstelling ingevoerd.
Ook in de Catholijke landen , buiten het grondgebied van Frankrij k
en Duitschland, hebben deze jongste tijden veel merkwaardigs op
geleverd in de verhouding der Joden tot de Regering , de Wetgeving ,
en de bevolkingen. Reeds vóór 1848 was Paus PIUS IX voorgegaan
in het vestigen van vrijzinnige instellingen voor den Kerkelijken Staat ,
ook ten behoeve der Joodsche bewoners. De plechtige opening van
het Ghetto der Joden te Rome op den avond van 17 April 1847
was eene openbare verkondiging van het beginsel, dat voortaan alle
afscheiding tusschen de Jodenwijk en de stad Rome had opgehou
den. Reeds onder de heerschappij der eerste Fransche Omwenteling
en van het daaraan opgevolgde Keizerrijk had eene opening van het
Ghetto werkelijk plaats gehad. Doch na het herstel der vroegere
orde van zaken in de jaren 1814 en 1815 was ook de toestand der
Joden ten eenenmale terug gezet op nieuw. Als van ouds moesten
wederom jaarlijksch vier van hunne Oudsten den Paus plechtstatig
en ootmoedig in het openbaar om de voortdurende toelating hunner natie
in de hoofdstad der Catholijke wereld bidden. PIUS IX, die aan
dezen staat van zaken een eind maakte , werd gezegd de verdraag
zaamheid nog verder te hebben uitgestrekt, en by het herstellen
der oude ridderorde van Deugd en verdiensten van PIUS IV
de ster in plaats van het kruis tot teeken gekozen te hebben,
om des noods Israëlieten of zelfs Ismaëlieten daarmede te kunnen
begiftigen! Ook Koning KABEL ALBEBT heeft ten jare 1848 uit zijn
 VAN 1789 TOT 1848. 383
hoofdkwartier te Voghera aan zijne Israëlitische onderdanen alle bur
gerlijke rechten toegestaan. De Hertog van Modena stond in zijne
Staten de eerste uitgave toe van een Joodseh-Kerkelijk maandblad.
De tegenwoordige betrekking der Joden tot de Regeringen van
Spanje en Portugal werd reeds vroeger hier met een woord vermeld ' .
Opmerkelijk is het hoe in Spanje , alwaar de wet nog niet uitdruklijk
het verblijf aan de in 1492 verbannene natie toestaat, aan een Duitsch-
Joodschen bankier het Grootkruis van Isabella la Católica ge
geven werd , en in Portugal een Engelsche Baronet , insgelijks Duitsche
Jood van Godsdienst en afkomst , een adelijk goed met den daaraan
verbonden titel bezit.
In de Slavoonsche Staten en Gewesten, zoowel waar de Catholijke
Godsdienst, als waar de Grieksche Kerk (te weten in Rusland), de
heerschende is, is de verhouding der Joden niet aan alle plaats
noch ten allen tijde dezelfde. In de verschillende Poolsche Gemeen
ten blijft de Joodsche bevolking, gelijk reeds vroeger werd opge
merkt, door meer dan ééne eigenaartigheid zoo van ellende als van
uitnemendheid van hare stam- en geloofsgenooten overal elders in
de wereld merkbaar onderscheiden. De Joden , voorts , in die Ge
westen , zijn niet slechts ten aanzien van de voorouderlijke Godsdienst ,
maar ook in staatkundige richting (dit laatste zeker vooral om re
denen van stoffelijk belang) over het geheel eerder van de behoudende
partij , ofschoon het sedert de dagen van KOSCIUZKO aan geene vurige
verdedigers der Poolsche onafhanklijkheid onder diezelfde Israëlieten
ontbroken heeft. Voor het overige zijn zy in al wat Polen heet of
van oorsprong Poolsche grond is, by uitstek talrijk. In Krakau rekent
men op de elf inwoners eenen Israëliet. Rusland telt , voornamelijk
van wege de bevolking zijner Poolsche Provinciën, een aantal van
niet minder dan elf honderd twintig duizend Joden op zijne drie
en zestig millioen inwoners , eene evenredigheid nagenoeg gelijk staande
met die in Nederland. De behandeling der Joden vooral in evenge
noemd onmetelijk Rijk verschilt naar gelang van tijden en plaatse-
lijkheden aanmerkelijk. Zy is in de Poolsche provinciën uit den aart
der zaak minder drukkend dan in de oud-Moscovische deelen. Over
het geheel schijnt het stelsel van den tegenwoordigen Czaar eene
vreemde, maar toch wel verklaarbare gelijksoortigheid te hebben én

1 Bladz. 297 en 298 boven.

384 TOESTANDEN EN bKWEGINGEN

met die uiterst radicale richting in Duitschland , die het Jodendom

in de nationaliteit der volken waaronder zy wonen niet wil opne
men maar oplossen, én met het middeleenwsche beginsel, dat
l
by name in Spanje door de Koningen FERDTNAND en ISABELLA gevolgd
werd. Men weet in allen gevalle de strekking der Russische Rege-
ring om al hare onderdanen te vereenigen niet alleen onder de we
reldlijke alleenheersehing , maar ook onder de kerkelijke opperhoof-
digheid van den Czaar. De maatregelen intusschen en zeer strenge
verordeningen omtrent de Joden in het Rijk in dien geest genomen,
worden gezegd in deze laatste jaren merkelijk verzacht te zijn ge
worden, bepaaldelijk ook na de .reis door den Engelschen Israëliet,
Sir MOSËS MONTEFIORE, (a° 1846) naar Rusland ondernomen om
den Czaar tot gunstiger gezindheid jegens zijne Israëlitische onder
danen te bewegen. Hoe het zij , de dwangmiddelen in het van be
lijdenis Grieksche Rusland hebben , volgens merkwaardige berichten
omtrent de innerlijkste geheimen van dat Rijk, tot soortgelijke uit
komsten geleid in deze laatste halve eeuw, als eertijds de vervolgin
gen en gedwongene bekeeringen in het Boomsche Spanje. Men ver
haalt, dat het aantal en de invloed van geheime Joden in Rusland,
alwaar men boven de acht duizend gedoopten van die natie in de
laatste jaren telde , niet minder beduidend is , dan zy van ouds geweest
is in het Spaansche Schiereiland, en dat, te beginnen van de hoogste
en te eindigen met de mindere standen der bevolking, ja van den
geringen opkooper in Polen tot op den Generaalsstand te Petersburg
zich een schakel van Israëlieten van afkomst uitstrekt, door wier
handen de hoogste zoowel binnenlandsche belangen als buitenland-
sche betrekkingen bestierd worden. De welbekende Russische Finan-
tie-Minister Graaf CANCRIN, onder anderen, wordt gezegd, althands
van geboorte , een Israëliet uit Livonië te zijn geweest.
De Slavoonsche bevolkingen voor het overige zijn over het geheel
tegen de Joden om meer dan ééne rede vijandig gestemd. Naar mate
men afdaalt in de standen der maatschappij is bepaaldelijk in Polen,
maar ook in Boheme , het vooroordeel te -heviger. In de jongste bewe
gingen van het jaar 1848 , waaraan in laatstgenoemd Gewest ook
onderscheidene Joden van den nieuwen stempel een krachtdadig deel
hebben genomen , heeft evenwel juist van de zijde der opstandelingen
een gedeelte der Joodsche bevolking vele hatelijkheden en mishan
delingen te lijden gehad. Opmerkelijk staat tegen dezen onwil der
Slavoonsche rassen , waaruit voor een gedeelte ook de Hongaarsche
 VAN 1789 TOT 1848. 385
natie is zamengesteld , de welgezindheid der edele Magyaarsche stamme
jegens de- Joden en hunne maatschaplijke emancipatie over. Hongarije
in het geheel was van ouds een voor Israëls verstrooiden by zonder
merkwaardig land. Hunne oudheid aldaar klimt op tot in de elfde
eeuw ; hun te zamen genomen aantal in de Synagogen te Pesth ,
Presburg , Grosswardein , Arad , . en elders , wordt berekend op on
geveer twee honderd zeventig duizend zielen. In de ellenden en
verdrukkingen hunner Duitsche en Slavische geloofsgenooten rijkelijk
hun deel hebbende , vonden de Joden in Hongarije veelal mensch-
lievende bescherming by de (Magyaarsche , Magnaten, als b. v. de
Graven PALFY , BATHJANY, ERDÖNY , NADASDY , TELEKY. Op de adressen
en voorstellen betreffende den toestand der Hongaarsche Joden, op
de Rijksdagen van 1839 en 1840 ter tafel gebracht, heeft over het
geheel de Magnatentafel met meerdere of mindere (soms zelfs in het
geheel ge e n e) beperking ten gunste der Joden en hunne maatschap-
Ujke emancipatie gestemd.
Op Mohammed aansch-Europeesch, Asiatisch en Afrikaansch grond
gebied heeft de verhouding van Regeringen en bevolkingen nagenoeg
gelijken tred gehouden in deze laatste jaren met den invloed dien
de Christelijke wereld en de gang der menschelijke beschaving ook
op deze Gewesten geoefend heeft. Toch blijft de afkeer van het gros
der Mohammedaansche bevolkingen tegen Jood en Christen, immers
vooral tegen genen, nagenoeg dezelfde als van ouds. Van wege de
Regeringen , zoo van den Turkschen Sultan als van den Egyptischen
Onderkoning, is de gezindheid jegens de Joden steeds gunstiger ge
worden. Een oogenblik slechts, in het jaar 1840, scheen eene ge
rechtelijke vervolging wegens eene sedert eeuwen ongehoorde beschuldi
ging in het Oosten het sein te gaan worden eener algemeene Joden
vervolging overal , waar nog slechts eenige mogelijkheid bestond van
weerklank op een afschuwelijke aantijging. Het was die uit de mid
deleeuwen , vooral in Europa , welbekende laster , dat de Joden gaarne
hun Paaschfeest vierden met menschenbloed , — dat zy kinderen , —
ook wel eens, schoon zeldzamer, volwassenen, — daartoe schaakten
en slachtten. Een diergelijke beschuldiging maakte op ovengenoemd
tijdstip de belangstelling der geheele beschaafde wereld gaande uit
het destijds onder het onmiddelijk gebied van MEHEMED ALI geplaatste
Syrië. De zaak was deze. Zekere kloosterling, genaamd Pater THO
MAS, die te Damascus sedert dertig jaren de geneeskunst oefende,
was op eens verdwenen. Straks begon men die verdwijning aan een
25
386 TOESTANDEN EN BEWEGINGEN

gewelddadigen aanslag op het leven van den Geestelijke toe te schrij

ven. De Fransche Consul , Graaf DE MENTON , meer bepaaldelijk met de
aangelegenheden der Christen-ingezetenen belast, stelde een onder
zoek in het werk, dat tot geene uitkomsten leidde. Daar wordt op
eens het bericht verspreid, dat de vermiste kloosterling het laatst
gezien was in het Jodenkwartier. Men meent hierdoor op het spoor
gekomen te zijn. Een Joodsche baardscheerder wordt gevangen , strenge-
lijk ondervraagd, gepijnigd, gemarteld. Eindelijk ontperst men hem
eene bekentenis , dat een aantal zijner geloofsgenooten hem , doch
vruchteloos, tot het vermoorden van Pater THOMAS hadden willen
omkoopen! Door deze van alle gronden ontbloote, door alle byom-
standigheden ongerijmd geblekene aangave meent men nu zich ge
noegzaam gerechtigd , om de door hem genoemde Israëlieten , meest
leden van de Spaansche Synagoge, en mannen zoowel persoonlijk
als om hunne familiën (onder anderen die der algemeen geachte
Consuls van verschillende Europeesche Mogendheden, PEIXOTO) met
eer bekend, te doen vatten en aan de gruwzaamste pijnigingen
te onderwerpen. Aan de gevolgen overleden eerlang de oudsten van
jaren en zwaksten van lichaam, anderen legden de afgedwongene,
in den mond gelegde bekentenis af, anderen omhelsden in vertwij
feling den Islam, anderen bleven standvastig in de ontkenning. Het
volk intusschen begon de Synagagen omver te halen en met de rech
terlijke amptenaren te wedijveren in het kwellen der ongelukkige
Joden. De aanklachts- en vervolgingswoede sloeg eerlang ook naar
elders over, naar Rhodus by name; zelfs in eenige gedeelten van
Polen bespeurde men eenige soortgelijke bewegingen. Van alle kan
ten ging uit de Synagogen een kreet op van protest tegen de even
zinnelooze als hatelijke aantijging van menschenoffer en bloedstorting
van menschen in de Joodsche Godsdienstgebruiken of geheimenissen.
Ook de Europeesche Mogendheden trokken zich de zaak aan met
ernst, Frankrijk uitgenomen, waarvan de Regering liever verkoos
de onverantwoordelijke handelwijze van haren Consul te dekken.
De Engelsche Regering daarentegen onderscheidde zich door haren
ijver om een zuiver onderzoek der zaak ten gunste der, ook door
haar wel buiten eenigen twijfel onschuldig gehoudene, Israëlieten te
bevorderen en te bespoedigen. Algemeen en onverdeeld was by al
lerlei Godsdienstige en staatkundige richtingen in Groot-Brittanje de
belangstelling en medewerking, toen op den 15de" Junij in de nieuwe
Synagoge te Londen eene vergadering van Britsche Israëlieten te
 VAN 1789 TOT 1840. - 387
zamen was gekomen , tot het nemen van afdoende maatregelen ten
behoeve der snood miskende en verdrukte geloofsgenooten. Nog merk
waardiger is de byzonderheid , dat zich evenzeer de Keizer van Rusland
als de President en Regering der Vereenigde Staten met Engeland
eenstemmig verklaarden in den wensch, dat aan dergelijke misbrui
ken en afschuwelijk heden eens voor allen en voor goed een einde
mocht worden gemaakt. Doch de Israëlitische vergadering te Londen
had eerlang de meest werkdadige uitkomsten. Verzeld van zijne ge
malin en van onderscheidene, vooral Israëlitische, Geleerden van
naam begaf zich Sir MOSES MONTEFIORE in persoon naar de deelen
van Syrië. Zijne reis over Frankrijk genomen hebbende, voegde zich
aldaar als afgevaardigde der Joden van dat Rijk de welbekende Ad
vocaat ADOLPHE CRÉMIEUX by het gezelschap. Altijd ondersteund in
het groote oogmerk der zending door de Engelsche Staatslieden en
Consuls , verkreeg eerlang Sir MOSES te Alexandrië een gehoor , hetwelk
door de onwelwillendheid van den Franschen Consul voor CRKMIEUX
eerst later kon verkregen worden. Eerlang slaagde het Gezantschap naar
wensch. Ondersteund by MEHEMED ALI door de Vertegenwoordigers
van al de Mogendheden , uitgenomen altijd alleen van Frankrijk , werd
door hen een Ferman van den grijzen Pacha verkregen , die de vrijlating
der nog in leven gebleven negen Israëlitische gevangenen te Damascus
beval. Als CRÉMIEUX in dat Staatsstuk het woord begenadiging
ontdekt had , ijlde hy op nieuw naar den Vorst en verkreeg eerlang
de doorstrijking van dat woord, hetwelk de zaak in haar beginsel
onafgedaan zou hebben gelaten. De uit den kerker ontslagene Joden
werden eerlang (6 September 1840) met groote plechtigheid door som
mige Mohammedanen zelve naar de Synagoge begeleid , alwaar zy den
Allerhoogste hunne dankgebeden wilden offeren voor dat zy in den
schoot hunner familiën wederkeerden. CRÉMIEUX en MONTEFIORE (man
nen , voor het overige , van zeer onderscheidene richting , d e z e streng-
Talmudisch Israëliet, gene op het stuk van Godsdienst zoowel als
van Staatkunde gantsch vrijzinnig,) keerden eerlang een iegelijk
naar zijn eigen vaderland terug. Vóór zijn vertrek evenwel deed
CRÉMIEUX nog eerst eene poging by den grijzen Vorst van Egypte
om de afschaffing van alle pijnigingen by het ondervragen van be
schuldigden te verkrijgen. Hy legde ook nog den grond tot een ver
beterd onderwijs der jeugd en tot eene betere krankverzorging by
zijne Israëlitische stamgenooten te Caïro en te Alexandrië. MONTEFIOBE
nam de terugreis over Constantinopel , alwaar hy van Sultan ABDUL
26*
388 TOESTANDEN VAN 1789 TOT 1848.

MESCHID een Ferman verwierf (gedagteekend van den 12den van Ra-
mazan 1256, d. i. 6 Nov. 1840) tot bevestiging der rechtvaardiging
van de Joden te Damascus , en tot verdere verzekering hunner vei
ligheid overal elders op Ottomansch gebied, bepaaldelijk te Rhodus.
Over Rome en Parijs naar Engeland terugkeerende , werd MONTEFIORE
by de doorreize in laatstgemelde hoofdstad aan Koning LODEWIJK FILIPS
voorgesteld, straks in het Britsche vaderland door Christenen en
Joden van allen rang met allerlei eerbewijzingen verwelkomd. De
lasterlijke aantijging van Paaschviering met Christenbloed door Isra
ëlieten werd vervolgens tot in hare laatste schuilhoeken door Schrij
vers van de beide Godsdiensten ontleed , ontzenuwd , en aan de ver
diende verachting prijs gegeven. Eene soortgelijke beschuldiging tegen
de Joden op het eiland Marmara verwekte evenwel later nog (a°
1843) tooneelen van hatelijkheid, mishandeling, en vervolging van
de zijde der opgewondene Grieken, aan welke wederom door tus-
schenkomst van den Engelschen Gezant te Constantinopel by- eene
rechterlijke vrijspraak in het begin des volgenden jaars een einde
werd gemaakt.
En binnen datzelfde Turksche grondgebied bevindt zich de bodem ,
naar welken sedert deze laatste vijftig jaren met eene belangstelling ,
zoo - niet levendiger , zeker verlichter en gegronder dan immer , de
harten van velen uit Europa en America getrokken werden ! Het is
Palestina, het land aan Israëls vaderen tot in late nageslachten be
loofd ; het is de stad des grooten Konings , in nog steeds voortdurende
weduwschap. Gelijk voor het volk, dat aldaar zijn ware vaderland
heeft , alzoo ook voor die stad en voor dat land gaan , te midden
der wondere verschijnselen en wisselingen in de staatkundige wereld
onzer eeuw , van tijd tot tijd en tot op het oogenblik , dat wy be
leven, treffende en sedert vele eeuwen niet gehoorde geruchten uit:
de mogelijkheid van eene teruggave van Palestina, by wege van
koop , van diplomatische onderhandelingen , van oplossing voor groote
Europeesche vragen, aan de zeven millioen nakomelingen van ABRAHAM,
over de oppervlakte der aarde verspreid ' , — de mogelijkheid van
1 Van deze zeven (volgens andere, min waarschijnlijke berekeningen
slechts vijf tot zes) millioenen Israëlieten zal iets meer dan een derde in
Europa gevonden worden; van de Joodsche bevolking in Rusland werd het
cijfer hier reeds genoemd (blz. 383 boven) , hetwelk evenwel door anderen
veel hooger gesteld wordt, en waaronder niet begrepen schijnt die van
Polen, geschat op vijf maal honderd duizend. £n de Oostenrijksche Staten
 ISRAËLS TOEKOMST. 389

eenen herbouw des Tempels , als in de dagen van cmus , den Koning
van Persië, — de mogelijkheid der wederoprichting van een Israë-
litischen Staat.

Vluchtig en voorbygaand als dergelijke stemmen op zich zelf ge

nomen mogen zijn , het zou de eerste maal niet zijn , dat zy gehoord
werden op oogenblikken der wereldgeschiedenis, eerlang van beslis
sende gebeurtenissen en hoog merkwaardige prophecyvervulling ge
volgd. En //wy hebben het prophetische woord, dat zeer vast staat,"
en waarin het antwoord beschreven, herhaaldelijk beschreven is, op
de vraag: welke nog eenmaal het lot en de toekomst van Israëls
door zoo vele eeuwen heen bewaarde verstrooilingen zal wezen. Zal
Israël van eeuw tot eeuw in meer of min gewijzigden toestand, doch
zonder eind van dagen , deze zijne gantsch eenige en smertvolle plaats
en betrekking onder de natiën behouden? of zal het uit kracht der
beschaving of overbeschaving , der ontwikkelingen, der omwentelin
gen , van een klein maar aanzienlijk gedeelte der menschheid , eindelijk
over geheel de oppervlakte der aarde zijne aloude nationaliteit ver
liezen, en in de onderscheidene bevolkingen van alle vijf de deelen
der. aarde versmelten en ondergaan? Het waarschijnlijke of onwaar
schijnlijke van deze vooruitzichten zoude een voorwerp van redeneerend
onderzoek kunnen zijn , indien voor Jood en Christen , zoo velen al-
thands aan een prophetisch Woord vanden God die niet liegen
kan geloof hechten , de vraag niet met de meeste klaarheid en vas
tigheid beslist stond, en in deze onze dagen meer dan immer in
vroegere jaren of eeuwen uit dat onfeilbare Godswoord beantwoord
geworden ware.
Het werd ook hier ter plaatse meer dan eens herinnerd: Israël
onder alle volkeren is dat eenige, hetwelk niet slechts zijn voor

rekent men zeven maal honderd duizend Israëlieten, in Pruissen twee

maal honderd duizend , in Frankrijk vier en tachtig duizend , in Engeland
dertien duizend, in Nederland twee en vijftig duizend, waarvan alleen in
Amsterdam dertig duizend. In het Turksche Rijk schat men het getal Is
raëlitische inwoners op acht maal honderd duizend, in Arabië op twee
maal honderd duizend, in Africa op zes maal honderd duizend, in Noord-
Amerika op vijftig duizend, in Persië, Indië en China op zes maal honderd
dui/.end. De tien stammen, volgens het meest algerneene gevoelen, zijn
hieronder niet begrepen.
390 ISRAÊLS TOEKOMST.

leden en zijn tegenwoordig, maar ook zijn zeer zekere en

duidelijk omschrevene toekomst heeft. Die toekomst is van alle
reeds vervulde en nog onvervulde prophecyen des Ouden en des
Nieuwen Testaments, het slot, de oplossing, de kroon. Eenstemmig
zijn van den beginne MOSES en alle de Propheten tot op MALÉACHI
in het verkondigen van groote jammeren , ontzachelijke oordeelen ,
langdurige verstrooijing over Israël om zijne vele zonden , om ééne
groote overtreding en Godsverwerping by name ! — eenparig eindi
gen zy allen in verkondingen en schilderingen van bekeering tot den
Heer hunnen God , nationaal herstel onder den scepter van den Messias
hunnen Koning, zegen en heerlijkheid in het midden en ten goede
van alle de volken over geheel eene vernieuwde en met de kennis
des Gods en Heilands van Israël overdekte aarde.
Israëls bekeering tot den God hunner vaderen, tot den eenmaal
door hun verworpen Messias! — Dezelfde MOSES die met zoo ont
zettende kleuren hunne algemeene 'verstrooijing en voorbeeldelooze
eeuwenlange ellende schilderde, verkondigt, in onverbreekbaar ver
band met het aanstaande oordeel, ook de aan het eind wederom hun
weggelegde ontferming en eere. Nadat hy over het wederspannige
Israël van vele eeuwen en geslachten al den vloek en al den toorn
als uitgegoten heeft in de prophecyen van Deuteronomium (XXVIII ,
XXIX) , waarvan wy de ontzachelijke vervulling in de geschiedenis
der verstrooijing nagingen ' , zoo laat hy onmiddelijk en als in éenen
adem deze belofte van volledige en volheerlijke nationale herstelling vol
gen (XXX) : //Voorts zal het geschieden , wanneer alle deze dingen over
u zullen gekomen zijn , de zegen en de vloek , die ik u voorgesteld
heb , zoo zult gy 't weder tot uw herte nemen onder alle volken , daar
heen u de Heer uw God gedreven heeft. En gy zult u bekeeren tot den
Heer uwen God , en Zijne stemme gehoorzaam zijn naar alles dat ik u
heden gebiede: gy en uwe kinderen met uw gantsche hart en met
uwe gantsche ziel. En de Heer uw God zal uwe gevangenis wenden , en
zich uwer ontfermen ; en Hy zal u weder vergaderen uit alle de
volken , daar heen de Heer uw God u verstrooid had. Al waren uwe
verdrevenen aan het einde des hemels; van daar zal u de Heer uw
God vergaderen , en van daar zal Hy u nemen. En de Heer uw God
zal u brengen in het land , dat uwe vaderen erflijk bezeten hebben ,
en gy zult dat erflijk bezitten , en Hy zal u wel doen , en zal u

1 Bladz. 117 en 118 boven.

 1SRAËLS TOEKOMST. 391

vermenigvuldigen boven uwe vaderen. En de Heer uw God zal uw

harte besnijden en het hart uws zaads, om den Heer uwen God
lief te hebben met uw gantsche hart en met uwe gantsche ziel, op
dat gy leeft." En met MOSES stemmen ook hier alle de Propheten
te zamen. In onmiddelijk verband met de ontzachelijke oordeelen,
die over het volk zijn uitgesproken, en waarvan eene geschiedenis
van meer dan achttien honderd jaren de onmiskenbare vervulling
vertoont, eindigen alle de Godspraken des Ouden Testaments in
beloften en beschrijvingen van gelukzaligheid voor geheel de wereld ,
die dan zijn zal , — wederaanneming en wederoprichting vart gantsch
Israël tot meer dan vroegere grootheid en heerlijkheid. //De kinde
ren Israëls zullen vele dagen eenzaam nederzitten zonder Koning,
en zonder vorst , en zonder offer , en zonder beeld , en zonder Ephod
of Teraphim ; daarna zullen zich de kinderen Israëls bekeeren en
zoeken den Heer hunnen God en DAVID hunnen Koning , en zy zullen
vreezende komen tot den Heer en tot Zijne goedheid in het laatste
der dagen '." — //Over het huis DAVIDS (zegt de Heer) en over de
inwoners van Jerusalem zal ik uitstorten den Geest der genade en
der gebeden , en zy zullen op My zien , dien zy doorstoken hebben." —
//Te dien dage zal er voor het huis DAVIDS en voor de ingezetenen
van Jerusalem een bron geopend zijn tegen de zonde en tegen de
onreinheid V Ten dage, wanneer onder de regering van //Hem,
die voortgekomen is uit den afgehouwenen tronk van Isaï, de wolf
met het lam verkeeren zal, de luipaard by het boksken zal neder-
liggen, de aarde vol zal zijn van de kennis des Heeren, gelijk de
wateren de zee bedekken , — te dien dage zal het ook geschied zijn ,
dat de Heer een banier zal oprichten onder de Heidenen en verga
deren Israëls verdrevenen, en verzamelen de verstrooiden van Juda
uit. de vier hoeken der aarde , en dat er een gebaande heirweg zal
zijn voor het overschot Zijns volks, dat overbleef uit Assur, gelijk
er voor Israël was ten dage toen het uit Egypte toog." Te dien
dage zal Israël zeggen: //Ik zal u loven, o Heer! want Gy zijt toor
nig op my geweest, maar uw toorn is afgekeerd en Gy troost mij 3." Alle
de twaalf stammen zullen deelen in die heerlijkheid , want //alzoo
zegt de Heere Heere: Zie, ik zal het hout JOSEPHS, dat in EPHRA-

1 Hos. III: 4, 5.
1 Zach. XII. XIII : 1. Openb. 1 : 7.
• Jes. XI, XII.
392 IS1IAKLS TOEKOMST.

IMS hand geweest is, en der stammen Israëls zijne medgezellen ne

men , en ik Kal dezelve met hen voegen tot het hout van Juda , en
zal ze maken tot een eenig hout , en zy zullen één worden in mijne
hand ; — en ik zal de kinderen Israëls halen uit het midden der
Heidenen daar heen zy getogen zijn , en zal ze vergaderen van rond
om en brengen ze in hun land. En ik zal ze maken tot een eenig
volk in den lande , op de bergen Israëls , en zy zullen alle te zamen
een eenigen Koning tot Koning hebben, en zy zullen niet meer tot
twee volken zijn , noch voortaan in twee koninkrijken verdeeld zijn.
En mijn knecht DAVID zal Koning over hen zijn , en zy zullen alle
te zamen éénen Herder hebben, en zy zullen in mijne rechten wan
delen, en mijne inzettingen bewaren en doen. En zy zullen wonen
in het land , dat ik mijnen knecht JACOB gegeven heb , daarin zullen
zy wonen , zy en hunne kinderen en hunne kindskinderen tot , in
eeuwigheid, en mijn knecht DAVID zal hunlieder Vorst zijn tot in
eeuwigheid. En ik zal een verbond des vredes met hen maken , het
zal een eeuwig verbond met hen zijn ; en ik zal ze inzetten en zal
ze vermenigvuldigen, en ik zal mijn heiligdom in het midden van
hen zetten tot in eeuwigheid. En mijn Tabernakel zal by hen zijn
en ik zal hun tot een God zijn, en zy zullen My tot een volk zijn.
En de Heidenen zullen weten dat Ik de Heer ben , die Israël hei
lige, als mijn heiligdom in het midden van hen zal zijn tot in eeuwig
heid'." Schitterend zal alzoo vervuld worden het woord van wederom
een anderen Propheet : //Hy zal zich onzer wederom ontfermen , onze
schulden zal Hy uitdelgen, en alle onze zonden zult Gy werpen in
de diepten der zee. Gy zult JACOB de trouw bevestigen, aan ABRA
HAM de weldadigheid, die Gy onze vaderen van de oude dagen af
gezworen hebt V Ziedaar uit den overvloedigen rijkdom der aloude
prophecyen aangaande Israëls nog onvervulde toekomst eenige enkele
hoofdplaatsen ter aanstipping van een thema, dat geheel de p r o-
phetische Schrift van het begin tot het einde doorloopt. Wie
zal zeggen, dat deze dingen reeds vervuld zijn, wel niet in den
letterlijken zin aan Israëls wezenlijke afstammelingen, maar op (dus-
genaamd) geestelijke wijze aan de Christelijke Kerk, voor zoo ver
die in de plaats van het aloude Israël zoude getreden zijn , onder
de bedeeling van het Nieuwe Testament? Als of niet de Heer zelve

1 Ezech. XXXVII : -19—28.

1 Micha VII: 19, 20.
 ISRAËLS TOEKOMST. 393

de toepassing van alle deze beloften op Israël als volk , op ABRA

HAMS nakomelingen naar den vleesche, gehandhaafd had tot op den
dag, waarop Hy opgenomen werd van uit het midden zijner Apos
telen! Op hunne vraag of de tijd gekomen was om aan Israël (het
destijds nog als volk bestaande, in zijne eigene landpalen wonende
Israël!) het (Messiaansche) Koninkrijk op te richten (Hand. d. Apost.
1:6), antwoordt Hy met geenerlei ontkenning, maar door het
uitstel zelve dat Hy te kennen geeft, bevestigend. //Het komt
u niet toe te weten' d e tijden en de gelegenheden, die de
Vader in zijne eigene macht gesteld heeft" (vs. 7). Beeds
had Hij aan de Twaalve de zitting toegezegd op twaalf troonen om ,
op den grooten dag der wederherstelling , de twaaf stammen Israëls
te richten (Matth. XIX : 28) ! Wie zal scheiden wat God vereenigd
heeft? een zelfde prophetisch woord omvat overal in de Schrift des
Ouden Testaments de eeuwenlange jammeren van het verstrooide Is
raël, en hunne glorierijke te zamen brenging en nationale weder
herstelling. Wie geeft ons het recht om, by de zoo kenbare vervul
ling der prophecyen van oordeel en ellende over het wezenlijke Israël ,
tot hetwelk zich overal het woord des Heeren richt van den beginne
af tot het einde, op eens, zoodra de vloek verkeert in zegen, de
vernedering in heerlijkheid, de ban in ontferming, van uitleggings-
wijze te veranderen en de laatste dingen toe te passen op die
Christenkerk uit de volken , waarvan immers de eerste dingen
met geene mogelijkheid gezegd kunnen zijn?
En dit alles wordt nog veel meer openbaar, wanneer wy die na
tionale bekeering en wederherstelling eens koninkrijks aan Israël,
door alle de Propheten herhaald en wedergalmd , in verband zien
met de belofte aangaande dien grooten Koning zelf, dien Messias,
eeuwen lang, zoo vóór als na zijne verschijning in het vleesch, het
voorwerp der verwachting van al wie in Israël aan de Goddelijkheid
der beloften in het woord der Oud-Testamentische prophecyën ge
loofd heeft. Een Koning, in heerlijkheid en macht regerende over
het huis van JACOB tot in eeuwigheid; zie hier de belofte die eeuw
aan eeuw, Propheet aan Propheet, onophoudelijk overlevert! zie hier
de verwachting van Israël, daarin evenwel door Israël miskend en
verbeurd , dat het voorbyzag het l ij den, dat de heerlijkheid
moest voorafgaan en te weeg brengen. Die Koning is gekomen, Hy
heeft door l ij d e n de verlossing verworven ! is nu daarom de heer
lijkheid minder stellig beloofd, minder zeker aanstaande? Voor het
394 ISRAËLS TOEKOMST.

geloof in een gekruisten Koning is de verwachting van een Koning

in majesteit en heerlijkheid wettig en van God gewild. JESUS is die
Koning , niet geestelijk slechts over harten en gevoelens , niet in den
hemel alleen en over Zijne onzichtbare Kerk, maar ook eenmaal
over deze aarde , over een eigen volk en land in eene eerste plaats ,
over alle volken en landen van zee tot zee en van de rivieren tot
aan de einden der aarde , dien ten gevolge. Het Koninkrijk , dat de
Engel GABRIËL aan MARIA voor den Zoon des Allerhoogsten , die in
zijne menschelijke natuur uit haar zou geboren worden, verkondigde
(Luc. I: 32, 33), is geen ander dan dat, hetwelk de Propheet
JESAIA voorzegde aan het geslacht van DAVID en aan het huis van
JACOB (Jes. IX: 4, 5). Het is dat Koninkrijk, door Psalmisten en
Propheten van ouds bezongen , door alle de geloovigen van den
ouden dag te gemoet gezien , door de geheele inrichting van oud-
Israël onder de Tempelbedeeling afgeschaduwd en vóórgebeeld, —
een Koninkrijk UIT den hemel maar OP de aarde , zoo zichtbaar en
tastbaar, zoo wezenlijk en werkelijk als die vier wereldmonarchyen ,
door DANIEL in de nachtgezichten aanschouwd , aan welke de Isra
ëlitische wereldmonarchy van JESUS CHRISTUS, geboren en gekruisigd
als Koning der Joden , een einde maken komt. Het Nieuwe Testa
ment, dat van de beloften des Ouden geen ontbinding maar vervul
ling brengt, heeft buiten eenigen twijfel de natuur van dat laatste
uit den hemel te gemoet geziene Koninkrijk niet veranderd. Het is
en blijft het Koninkrijk van onzen vader DAVID (Mare. XI : 10) !
Op dat Koninkrijk ziende, riep de Apostel der Heidenen aan zij
nen TIMOTHEUS nog in zijn laatsten Brief en in zijne laatste ure toe:
//Houd in gedachtenis dat JESUS CHRISTUS uit de dooden is opge
staan, welke is uit den zade DAVIDS naar mijn Evangelie!" (2 Tim.
II: 8). Als JOHANNES dien Koning als het Lam dat geslacht
i s in den hem geopenden hemel aanschouwt , zoo verkondigt hy Hem
als den Leeuw uit den stam van Juda, die overwonnen
heeft (Openb. V : 5) ; JESUS zelve aan het slot van datzelfde Boek
der ontzegelde prophecy noemt zich den Wortelen h etgeslachte
Davids, de blinkende Morgenster (XXII : 16).
Daar is dan alzoo voor Israël eene toekomst, voor het volk der
eeuwenlange versmaadheid en verdrukking een op handen zijnde
heerlijkheid, — wederbrenging tot den God der vaderen, onderwer
ping in dankbare aanbidding aan den Messias, Zone DAVIDS, Zone
Gpds. Die toekomst, die heerlijkheid intusschen, wederom niet bui-
 ISRAËLS TOEKOMST. 395

ten het naauwst verband met het leven en het heil der volken!
De Messiasregering zal niet zijn eene uitsluiting der volken , eene
-wraakneming over de Heidenen , gelijk het vleeschelijke Israël bui
ten het bloed des kruises zich dien langen tijd voorstelde ; even min
als het eene regering zijn zal over een bloot zinnebeeldig Israël met
uitsluiting of met verslinding van het ware kreost van ABRAHAM,
ISAAC, en JACOB. De middelmuur der afscheiding zal dan in volle
dige waarheid weggenomen zijn. Daar zal zijn een gemeenschaplijke
triomf van Israël met de volken over alle Godvergetene , Antichris-
tische Heidenen! maar de Koning van Israël zal ook de Koning
der volken zijn (Openb. XV : 3) ; één volk zal het wezen in het
midden van vele volken , onder éénen Herder , éénen Koning , één
God. De wederaanneming van Israël zal voor de volken een
leven zijn uit de dooden (Rom. XI: 15)! En alzoo zal de
HEER tot Koning zijn over de gantsche aarde. Te dien
dage zal de Heere één zijn en zijn naam één (Zach. XIV : 9).
 \\UIIH.

De Schrijver van dit Overzicht meent zich reeds in de Voorrede

voor dezen zijnen thands ten eind gebrachten arbeid gewaarborgd te
hebben tegen elke verwachting als of hetgeen hy heeft willen leveren
een eigenlijke Geschiedenis der Joden of zelfs een Kort be
grip daarvan zoude moeten zijn. Niemand meer dan hy zelve ziet met
verlangen uit naar eene nog aanstaande Algemeene Geschiede-
n i s van het verstrooide Israël , pragmatisch , bearbeid uit de bronnen ,
alle de deelen en elementen van het Joodsche volksbestaan met
naauwlettende zorg omvattend. Tot een dergelijk gebouw, waartoe
in de laatste dertig jaren , vooral in Duitschland , door Israëlitische
Geleerden machtige bouwstoffen vergaderd en aanvanklijk geordend
werden , verbeeldt hy zich zelfs niet eene b y d r a g e van eenige by-
zondere nieuwheid voor de Wetenschap geleverd te hebben. Zijn oog
merk was ook by dezen arbeid een geheel ander. In deze zijne
Joodsche historiebeschouwing wilde hy dan eens de groote trekken
doen uitkomen , dan eens wederom tot in enkele biographische ,
letter- of karakterkundige byzonderheden aanschouwlijk maken, hoe
danig een met geen andere tot op dezen dag vergelijkbare natie het
volk der Joden bestemd werd te zijn; — hy wilde dat volk voor
oogen stellen in zijne veelsoortige betrekkingen met alle de oude en
nieuwe volken der wereld zoo onder het Heidendom als onder de
Christenheid, met die allen altijd onvermengd, met die allen tevens
in eene onophoudelijke aanraking en oefening van wederzijdschen
invloed ten nutte, ten nadeele, ten kwade, ten goede; — hy wilde
langs den weg dezer beschouwingen , die over eene lange reeks van
eeuwen gaan , als van zelve tot de gevolgtrekking opleiden , die uit
dit voorbeeldelooze , buiten den sleutel van Gods geopenbaard Woord
gantsch onverklaarbare, verschijnsel voortvloeien voor de waarheid
der Goddelijke Openbaring van Oud en Nieuw Verbond, voor de
toekomst van Israël en van geheel deze aarde. Eene uitvoerige, en
 NAREDE. 397

aan den eisch der Wetenschap voldoening brengende Geschiedenis ,

als ook wy door de innigste belangstelling zouden wenschen te kun
nen uitlokken , zal , hoe vele nieuwe byzonderheden zy nog zal mogen
aan het licht brengen , hoe vele reeds bekende nader toetsen , ont
wikkelen of doorgronden, toch ten slotte nooit anders kunnen dan
bevestigen hetgeen als de karakteristieke slotsom van de vier-
duizendjarige Geschiedenis, die wy in ons Overzicht doorliepen, hier
werd aangegeven.
Ik laat dan nu voorts de beslissing over, in hoe ver aan het
aangekondigd oogmerk in de bewerking der opgeteekende byzonder
heden mag voldaan zijn geworden. Gaarne wil ik my evenwel nog
als by voorraad verantwoorden op twee bezwaren , waarvan ik de
mogelijkheid, de waarschijnlijkheid zelfs, by sommigen te gemoet
zie : het gebrek aan strenge chronologische rangschikking in de mel
ding altijd van feiten en byzonderheden , en de onevenredigheid tus-
schen de uitgebreidheid der vier onderscheidene afdeelingen mijner
apolegetisch-historische Proeve.
Wat het eerste betreft , de chronologische orde , hier nergens ,
zoo ik meen , zonder noodzaak of natuurlijke aanleiding verwaarloosd ,
zoude toch ook in een opzetlijk geschiedkundig verhaal moeten ach
terstaan by een meer innerlijk verband van zaken en toestanden,
waarvan vele soms met meer vrucht en indruk by deze of gene ge
legenheid buiten den tijdrekenkundigen loop, dan op hunne eigene
plaats in de opvolging der gebeurtenissen, vermeld worden. Indien
dan zelfs in een eigenlijke Geschiedenis niet altijd de juiste ,
maar dorre, orde der jaartallen kan of mag in acht genomen wor
den, hoe veel te minder in een Overzicht, als het hier aangebodene,
waarvan het hoofddoel is niet zoo zeer de opvolging als den aart
en gelijksoortigheid van toestanden en omstandigheden te doen uit
komen.
Tot een tweede, meer gegronde aanmerking kan schijnen aan
leiding te geven de uitgebreidheid van ons Derde Boek in verhouding
vooral tot het Tweede, en veel meer nog (als wy zien zullen) tot
het Vierde. Die naar evenredigheid zoo veel meerdere uitgebreidheid ,
verleend aan de Geschiedenis der Joden van het Spaansche Schier
eiland, behoeft hare verontschuldiging niet eens in eene by den
Schrijver van dit Overzicht ook nog anders misschien wel verschoon-
bare voorliefde. Zy ligt zoo zeer in den rijkdom zelven , dien de
lotgevallen en werkzaamheden van deze afdeeling der Israëlitische
 398 NAREDE.

verstrooijing allerwege aanbiedt, dat zich dezelfde onevenredigheid

in iedere andere Geschiedenis van Israël, op wat meer of minder
uitgebreide schaal ook ondernomen, ten allen tijde wel even sterk
zou moeten doen opmerken. De literatuur vooral der Joden van Spanje
en Portugal vorderde hier noodwendig eenige meer aanmerkelijke
ruimte van vermelding en beschrijving, tot kenmerking van byzon-
dere tijden en plaatsen by het overzicht der Geschiedenis hunner
verstrooijing in het geheel. Het belangrijke dier letterkunde in haren
diepen en opmerkelijken zamenhang met eene reeks van minstens
acht vroegere eeuwen in de Geschiedenis der Joden in het Oosten
is dezer dagen met een geheel verschen rijkdom van nasporingen
begonnen toegelicht te worden door Dr. JULIUS FÜRST, in zijne Kul-
tur- und Literaturgeschichte der Juden in Asië, waar
van het Eerste deel onlangs te Leipzig verschenen is.
Een dergelijke rijkdom, intusschen, van merkwaardige zaken en
personen — (ook op dit punt wil ik my hier nog gaarne by voorraad
verantwoorden) — had even zeer het Vierde als het Derde Boek
van dit Overzicht in omvang grootelijks kunnen doen uitdijen. Het
tijdvak, namelijk, van de dertig laatste jaren in Duitschland is zoo
zeer boven alle evenredigheid met vroegere tijden voor de Geschie
denis der Joden belangrijk geworden, dat Dr. JOST met dat tijdvak
alleen de drie belangrijke deelen zijner Neuere Geschichte der
Israëliten (1846, 1847) vervuld heeft, in één daarvan uitslui
tend de Kulturgeschichte zijner geloofsgenooten (van 1815 tot
1845) behandelende. Daar evenwel een groot aantal der mannen,
die in deze dertigjarige Geschiedenis op den voorgrond staan , nog
levende tijdgenooten zijn, zoo hebben wy begrepen ons ten aanzien
van dat jongste tijdvak, hoe belangrijk ook anders, niet te moeten
begeven op het terrein van levens- of karakterbeschrijvingen, en in
het geheel ulzoo van de mannen, sedert het begin dezer eeuw op
getreden, niet anders gewag te moeten maken dan waar de juiste
vermelding der gebeurtenissen ook de vermelding hunner namen,
betrekkingen, daden of werken noodzakelijk maakte. Van hetgeen
door de Joden in het vak van letteren, wetenschappen, en kunsten
gedaan is, hebben wy diensvolgens slechts met eenige algemeene
trekken bericht gegeven ; ja, om aan het beginsel getrouw te blijven ons
zelfs eenigzins geweld moeten aandoen , ten einde niet by name gewag
te maken van mannen , Israëlieten van Godsdienst of van afkomst , als
daar zijn: op het gebied der toonkunst MEYERBEER, — op dat der
 \AIIKDR. 399

schilderkunst LIPMANN van Berlijn , — op dat der Hebreeuwsche

tiL&\- en letterkunde de evengenoemde Dr. JULIUS Fiinsï (Schrijver,
onder vele andere belangrijke werken, van eene schoone en rijke
Hebreeuwsche Concordantie) , — op dat der Arabische Letter- en
Geschiedkunde , Dr. GUSTAV WEIL , — op dat der nieuwere Letter
kunde D'ISRAÏ.LI in Engeland, — HEINRICH HEINE, de roem, maar
meer nog te gelijk de schandvlek der nieuwere Duitsche poëzy, —-
op dat van bekeering tot het Evangelie, eindelijk, de Engelsehe
Zendeling en Reiziger JOSEPH WOLF, de Hoogleeraar NEANDER voor
de Kerkelijke Geschiedenis en Christelijke Wijsbegeerte, de Hoog
leeraar STAHL voor Christelij k-historisch Staatsrecht, en zoo vele
anderen meer.
Wellicht, zoo de belangstelling in het bereids geleverde, mitsga
ders verlenging van dagen en gunstige tijdsgelegenheid daartoe mochten
aanleiding geven, wordt in een later Vervolg op dezen onzen, voor
het tegenwoordige geslotenen, arbeid nog wel het een en ander uit
de Joodsche merkwaardigheden van onzen tijd, by wege het zij van
bouwstof, het zij van aanvulling, verbetering, of ontwikkeling door
ons aangeboden. Wy meenen naar het aangegeven bestek ons van
de ondernomene taak te hebben gekweten. Moge zy met den zegen
van God nog iets kunnen uitwerken tot opwekking van liefde en
belangstelling voor Zijn oude volk , opening der oogen van Israëlie
ten , verheerlijking alzoo van onzen Heer en Heiland , hunnen Koning
en eenig wezenlijke, hoezeer ook nog miskende Hoop i Zoo zij het.
BIJDRAGEN.

/
26
 DE JODEN VAN SIMM K EN PORTUGAL.

Het Spaansche Schiereiland door de Pyreneën van het overige

Vasteland afgezonderd , schijnt door zijne ligging niet veel min tot
Afrika dan tot Europa te behooren, maar door de afkomst zijner
bevolkingen ten meeste tot Azië. Ook de taal draagt hier van ouds
dat karakter van Oostersche , deels grootschheid , deels gezwollenheid ,
hetwelk de verzen kleurt zoo van LUCANUS en SENECA, als van LOPE
DE VESA en ERCILLA, en dat ook nog in onzen leeftijd doorstraalt in
zoo menig woord uit den kampstrijd met NAPOLEON , of de nog voort
durende worsteling tusschen Carlisten en Christinos. Oostersch is in
haren oorsprong de kern van Spanjes en Portugals bewoners; en
ook de latere bestanddeelen , daarin van tijd tot tijd opgenomen ,
waren overwegend Oostersch. Phenicische volkplantingen waren vooral
langs de kusten van het Schiereiland talrijk , lang vóór de heerschappij
aldaar der Carthagers, en de daarop gevolgde Romeinsche. Wel
brachten de Gothen en andere over de l'yreneën gedrongen volken
hun Noordsch element mede in die gewesten over. Zij waren (het
blijkt reeds genoegzaam uit den titel hunner Vorsten in Spanje : ko
ningen niet van Spanje, maar der Gothen, waarvan de beruchte RODRIGO
de laatste was,) zij waren er eer gelegerd dan gevestigd. Een nieuwe
toevoer daarentegen van het Oostersche bestanddeel stroomde het
Schiereiland in, door den inval der Saracenen (in het begin der
achtste eeuw), wier zegevierende wapenen eerst in het Zuiden van
Frankrijk door KAREL MARTEL werden gestuit. Doch behalve die Oud-
Hesperische, Phenicische, Arabische inwoners, heeft ook nog een
ander uit het Oosten voortvluchtig volk een hoogst beduidend deel,
en eenen nog beduidender invloed, onder de bevolking dier landen
gehad. Van onheugelijke dagen hebben ook Israëlitische geslachten
26*
 404 DE JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL.

zich by menigte aldaar uitgebreid, en tot de overige stammen in

eene verhouding en betrekking gestaan, waarvan het overige Europa
geen wedergade kent. Uit eene zoo zonderlinge mengeling van volken
en geslachten bestaat die natie, wier hoogste adel zelve deze en nog
vele andere onderscheidene bestanddeelen als het ware vertegenwoor
digt! Onder de koninklijke regering der Huizen van Castillië en
Arragon, van Oostenrijk en Bourbon, telde het lichaam der Spaan-
sche Grandes in zijn midden de afkomst van Gothen en Franken,
van Joden en Saracenen, van Ieren, Italianen, en zelfs Indianen.
Aldaar ontmoetten elkander de afstammelingen van COLUMBDS en
MONTËZUMA, de o'ooNNELS uit Ierland en de SPINOLAAS uit Genua;
de Hertogen van ALVA rekenden hunne afkomst van de oude Moorsche
Koningen van Toledo, en de Graven van PUNOËNROSTRO zijn in de
manlijke lijn afkomstig van de Joodsche DAVILAAS.
De aankomst van Israëlieten , of eigenlijk van Joden (zonen van
Juda) , in het Spaansche Schiereiland dagteekent van overouden tijd. De
Legende der Spaansch-Roomsche Kerk wil, dat een der H. JACOBUSSEN
(ST.-YAGO) in Spanje het Evangelie verkondigd zal hebben, en dat
op die verkondiging, niet zonder teekenen en wonderen, talrijke af
stammelingen van sedert meer dan vijf honderd jaren aldaar geves
tigde Joden zich zullen bekeerd, en de kern der Christelijke Kerk
van Spanje uitgemaakt hebben. De overlevering der Joden meldt,
dat, na de inneming van Jerusalem, de aanzienlijkste geslachten,
voornamelijk uit het Huis van DAVID afkomstig , op Phenicische
schepen , door NEBUCADNEZAR naar Spanje zullen zijn overgevoerd. De
historieschrijver MARINA , ' daar hy gewag maakt van den tocht in
dat Schiereiland, door JOSEPHUS en anderen -aan den Eabylonischen
koning toegeschreven , voegt er by , dat sommigen de stichting van
onderscheidene steden, als Toledo, Escalonia, Maqueda, en anderen,
van Joden afkomstig stellen, die den Vorst op dien tocht zouden
gevolgd zijn ; van welke byzonderheid de Hebreeuwsche of Palestynsche
oorsprong der namen ten bewijs zoude strekken. Hoe dit zij , de eerste
vestiging der Joden in Spanje heeft ongetwijfeld lang vóór de ver
woesting van Jerusalem door TITUS, plaats gehad; dat zy aldaar
steden gesticht en die met namen , uit hun eigenlijk Vaderland af
komstig, zullen benoemd hebben , heeft meer dan ééne waarschijnlijkheid
voor zich, in welker ontwikkeling wy hier niet kunnen treden. Dat

De Rebus Hispaniae. Lib. I. Cap. 17.

 DE JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL. 405

de Apostel PAULUS op zijne voorgenomene reize naar Spanje (Rom.

XV vs. 24 en 28) ongetwijfeld Joodsche Synagogen ook aldaar zoude
gevonden hebben , mag men veilig onderstellen.
Doch het is hier ter plaatse niet zdb zeer de oudheid der Joden
in Spanje , als hunne (zekerlijk met die oudheid in naauw verband
staande) byzondere betrekking in en tot dat land, waarop wy door
de mededeeling eeniger byzonderheden opmerkzaam wenschten te ma
ken. Die betrekking is van tweederlei aart. De Joden van het Schier
eiland waren tot, en zelfs na hunne uitdrijving in 1492, beduidend,
niet slechts als het Volk van ballingen, aan de Godsdienst en
verwachting der Vaderen , zoo als zy die begrepen , steeds nati
onaal gehecht; maar ook voor een groot gedeelte, als bekeerlingen
tot dat Catholijke Christendom, welks aanneming, hetzij dan in
waarheid , of alleen naar den uiterlijken schijn , hen in naauwe aan
raking bracht met de beduidendste standen, en in het midden der
gewichtigste Staats- en Volksaangelegenheden over geheel de uitge
strektheid des lands.
Als natie dan allereerst, als door de voorvaderlijke Godsdienst
scherp afgezonderde natie, zijn de lotgevallen der Joden in Spanje,
van de vroegste tijden aan, hoogst merkwaardig. In geen land zeker
hebben zy op onderscheidene tijden harder behandelingen ondergaan,
van geen land ten laatste eene zoo stiefmoederlijke uitwerping. Doch
ook die mishandelingen zelve strekken tot getuigenis van den veel-
soortigen bloei en invloed, waardoor zy juist gevaarlijk geacht wer
den voor de Catholijke Kerk en de Christenbevolking dier landen, _
ruim zoo gevaarlijk als die Mahomedanen , met wier heerschappij en
lot in de Spaansche koningrijken , het hunne vaak zoo naauw ver
bonden was. Lang evenwel, als wy reeds opmerkten, vóór den inval
der Saracenen, zien wy de Joden in Spanje, beurtelings vervolgd
en uitgedreven, als b. v. onder Koning EGICA (in het laatst der ze
ventiende eeuw) , beurtelings weder herroepen en in hunne veelvul
dige voorrechten hersteld , als onder EGICAAS opvolger , VITIZA. Vooral
verdient het hier onze opmerking, dat die meerdere bloei en uiter
lijke heerlijkheid, waarop de Joden van het Spaansche Schiereiland
zich beroemen, geenszins alleen bestond in de rijkdommen , waarmede
de ROTHSCHILDS van die eeuwen den Vorsten aldaar meer dan eens
dienst bewezen, maar ook grootelijks in hunne beoefening van we
tenschappen, en daaraan verbondene beschaving en nuttigheid; ein
delijk ook vooral in die soort van onafhankelijkheid , welke , te midden
406 DE JODEN VAN SPANJE Ë!N PORTUGAL.

ook van dreigingen of verdrukkingen, door hen genoten werden,

tot op het oogenblik hunner algemeene verbanning op het laatst der
Vijftiende eeuw. Wy vinden vóór dat zoo hachelijk en voor Spanje
zelve treurig beslissend oogenblik, de Joden eeuwen achteréén in
het openbaar bezit van bloeiende Scholen en Synagogen , van uitgestrekte
voorrechten, van meer dan één, ook wetenschappelijk beroep. Te
Toledo , onder vele anderen , hadden zy eene schoone Synagoge , die
naderhand eene Catholijke kerk is geworden, toegewijd aan Nuestra
Senora del Transito. Een Hebreeuwsch opschrift, nog heden in die
kerk leesbaar, wijt de stichting dezer Synagoge aan de bescherming
van Koning PEDRO (den Wreede), ten wiens behoeve (a° 1370) de
stad Burgos met ongemeene trouw verdedigd werd tegen zijnen op-
gestanen broeder , HENDRIK VAN TRANSTAMARE , die evenwel , eindelijk
op den troon van Leon en Castilië bevestigd, den Joden, juist uit
aanmerking der aan zijnen voorganger bewezene verkleefdheid , eer
volle voorwaarden verleende.
Wat de Scholen der Spaansche Joden betreft, deze waren kweek-
plaatsen van meer dan ééne belangrijke wetenschap , behalve de na
tionale Godgeleerdheid, taal- en uitlegkunde, van welker beoefening,
zoo wel als van geheel de Joodsche beschaving het middelpunt zich
eeuwen achteréén aan de oevers van den Ebro, den Taag, en den
Guadalquivir bevond. De geleerdheid namelijk der zoogenaamde Geo-
nim uit Persië en Babylonië, die haren hoofdzetel in het midden der
tiende eeuw onzer jaartelling te Pumbeditha had, werd omstreeks
dien tijd overgebracht naar Spanje , alwaar eene nieuwe school van
elkander opgevolgde Schriftgeleerden onder den naam van R a b a n i m
beroemd werd. De Scholen dezer Rabanim werden eerst te Cordua,
en derhalve op Saraceensch grondgebied , gevestigd , en verbreidden
zich van daar over byna het gantsche Schiereiland. Van uit den
boezem dezer Rabbijnsche Academiën, en in het geheel van uit het
midden der in Spanje gevestigde Joden, ontwikkelden zich van toen
af meer en meer eene menigte beoefenaars van allerlei letterkundige ,
zoo wel als wijsgeerige kennis. Bekend zijn de namen van ABEN ESRA ,
MAIMONIDES , ABRABANEL „ ook buiten den kring der Joodsche God
geleerdheid, waarin zy meesters waren. ABEN ESRA, te Toledo ge
boren ten jare 1119 , is niet minder beroemd als Hebreeuwsch Dichter '
1 Onder anderen door zijne Hymme: Het lied der ziele, waaraan de
Rabbijnsche leer ten grond ligt, dat de ziel van elk mensch , gedurende
zijnen slaap, voor God bekentenis doet van zijne dagelijksche zonden, welke
 DE JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL. 407

dan als Talmudist; insgelijks als Wijsgeer, Stel- en Sterrekundige ,

zij het dan ook naar de wijze dier tijden niet zonder Astrologische
inmengselen. Hy bracht het grootst gedeelte van zijn zeventigjarig
buitengewoon werkzaam leven daarenboven ten meeste door in reizen.
Zijn land- en geloofsgenoot BENJAMIN VAN TUDELA (van de 12dc eeuw)
is in dit laatste opzicht meer algemeen bekend uit zijne in onder
scheidene talen overgebrachte Wereldreis. MOSES MAIMONIDES , ABEN
ESEAAS tijdgenoot en boezemvriend, van Cordua geboortig, muntte
niet minder dan hy én als Schriftgeleerde, én als Wiskunstenaar
uit, en oefende de praktijk dtr Geneeskunde voor het meest in Egypte
uit. Beide behooren onder de uitnemendheden , maar geenszins onder
de zeldzaamheden , die de geschiedenis van de Joden in hun Spaan-
sche vaderland oplevert. Don JOSEF RODRIGUES DE CASÏRO heeft in
zijne Bibliotheca Espanola ' het geheele Eerste Deel gewijd aan de
opgave der levens en schriften van Joodsch-Spaansche Auteuren , die
gebloeid hebben sedert de negende eeuw. Deze hebben hunne taal met
. menig belangrijk gedenkstuk versierd , en met een schat van woorden
verrijkt, door hunne, het zij oorspronkelijke, het zij uit het Grieksch
en Arabisch overgezette Schriften van wijsgeerigen en in het geheel
wetenschappelijken inhoud. Doch ook onder de vroegste beoefenaars
van Spaansche taal en poëzij , onder de bekende Trovadores van dat
land , vindt men onderscheidene Joodsche en Rabbynsche namen.
De voorname Verzamelaar , en zelf beoefenaar van deze soort van
poëzy (of Gaya Sciencia) was , in de vijftiende eeuw , een tot het
Christendom bekeerde Jood , JUAN ALFONSO DE BAKNA , geheimschrij-
ver van Koning JOHAN II van Arragon 2. Aan het hof van Koning
ALFONSUS den Tiende (bygenaamd de Wijze) van Castilië, zijn, in de
dertiende eeuw , Rabbi ISAC ABEN SID van Toledo , en andere Joodsche
Sterrekundigen , in eere geweest, die, nevens meerdere Geleerden,
den Vorst behulpzaam waren in het zamenstellen zijner Astronomische
tafelen (tabvlae Alphonsinae) , welke oorspronkelijk in het Hebreeuwsch
geschreven, daarna door eenen Rabbi MOSES in het Latijn zijn overgezet3.

bekentenis hem dan in den grooten Oordeelsdag zal worden voorgehouden.

1 Madrid, a" 1781. Men vergelijke ook WOLFF, Sitliotheca Rabinica , DE
ROSSI, en anderen.
* Men zie het aangehaalde werk van j. R. DE CASTRO , T. I, f. 265. Es-
critores Espanoles del Siglo XV de la Iglesia.
1 LÖWISOHN, VorlesungenüberdieneuereGeschichtederJuden.S.99— 102.
(Wien, 1820.) en vele anderen.
408 T>E JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL.

Doch waren de Joden in meer dan ééne betrekking, gedurende

de middeneeuwen, in Spanje nuttig en gezien, zy werden dat te
meer, zoo dikwerf zy, met verzaking van den voorvaderlijken afkeer ,
het Christendom omhelsden. Groote voorrechten waren van ouds den-
zulken toegezegd. Nog tijdens de regering der Gothische Vorsten (a°
693) werd aan de Joden, die het Christendom oprechtelijk omhels
den, het recht van adel en vrijheid van alle belasting verzekerd '.
Catholijk geworden , waren zy dan ook niet alleen volkomen gena
turaliseerd, maar kwamen in de aanzienlijkste betrekkingen , en werden
vermaagschapt aan al de geslachten des lands , van den middenstand
af tot de hoogste rangen. Geen aanzienlijke familie bestaat er in die
landen, die niet, hetzij door de vrouwen, hetzij door manlijke af
stamming, onder Joodsche bekeerlingen zijne voorouders heeft. Geen
land was er ook, dat van ouds meer Israëlieten by gantsche huis
gezinnen , ja , by geheele Synagogen (als b. v. op de prediking van
VINCENT FERRER in Arragon in de Vijftiende eeuw) tot de Christelijke
kerk zag overgaan, dan Spanje. Van hoedanige natuur en waarde
deze overgangen voor het grootste gedeelte zullen geweest zijn, laat
zich uit den aart der zaak en uit meer dan één rampzalig ge
volg, gemakkelijk afleiden. Doch men zoude zich ten hoogste bedrie
gen, met hier zonder onderscheid alles op rekening van wereldsche
inzichten, op bloote uiterlijkheid te stellen. Reeds van vroegen tijd
aan ontmoeten wy in de Geschiedenis doorluchtige voorbeelden van
oprechtheid en ijver in de bekeering van sommige dezer Spaansche
Israëlieten. Onder dezen zij het hier genoeg aan eenige weinigen
van meer byzondere beroemdheid te gedenken, zoodanigen, b. v. als
(in de zeventiende eeuw) JULIANUS , Aartsbisschop van Toledo 2 ; R.
MOSES, die in reeds gevorderden ouderdom tot eene levende over
tuiging van de waarheid der Christelijke Godsdienst gebracht werd ,
en te Huesca , zijne Vaderstad (a° 1106) door den Koning van Arragon
ten doop gehouden , de namen van PEDRO ALFONSO ontfing , onder
welke hy sedert zijne groote geleerdheid en kennis van talen aan
het overtuigen van Joden en Mahomedanen met mond en pen niet

1 MARIANA, Lib. VI. c. 18.

1 MARIANA Lib. VI. Cap. 18: Erat Julianus eruditionis lande ed aetate
celebris, ut ejns Kbri testanlur. Fuit ex Judaeorum sanguine prognatus ,
l'.iii/i'iiii tertü discipulus , Qnirici Toletani fraesulis snccessor , ingenio facili ,
copioso , suavi : probitatis opinione singulari, -•
 UK JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL. 409

ophield ten koste te leggen '. Doch vooral wordt in de Spaansche

jaarboeken de ijver van Doctor GERONIMO DE SANTA FE (in het be
gin der Vijftiende eeuw) breedvoerig vermeldt.
Deze Geleerde en Geneesheer, in het Jodendom langen tijd als
Rabbi JOSUA van Lorea (in Murcia) vermaard, bracht na zijne be
keering tot het Christengeloof ontzachlijk veel toe tot de overtuiging van
eene menigte zijner stam- en landgenooten ; niet slechts door zijne
twee uitvoerige schriften Contra Judaeos 2 , maar ook door die twee
meermalen in. Spanje beschrevene zamensprekingen 3 , die tusschen
hem en eenige voorname Joden gehouden zijn te Tortosa, in de te
genwoordigheid van Paus BENEDICTUS XIII (PF.DRO DE LUNA), a°
1613 en 1614, en waarvan het gevolg geweest zal zijn de overgang
tot de Catholijke kerk van meer dan drie duizend zielen uit de Sy
nagogen van Saragossa , Calatayud , Lerida , Daroca , enz. Omstreeks
denzelfden tijd , alleenlijk iets vroeger , viel ook een andere hoogst
merkwaardige bekeering voor onder de Joden in Spanje; het is die
van SALOMO HALEVI, geboren te Burgos in 1350, een man door
afkomst en geleerdheid hooggeacht onder zijn volk. Déze beleed op
zijn acht-en-dertigste jaar met zijne drie volwassene zonen, moeder,
en broeders het geloot' in Christus, en ontfing by zijnen doop den
naam van PAULUS DE SANTA MARIA. Weduwnaar zijnde, liet hy
zich als Priester ordenen , en werd later Bisschop van Carthagena ,
vervolgens van Burgos , waarby hy later nog de waardigheid ontfing
van Rijkskanselier , onder Koning JOHAN II van Castilië. Spoedig
legde ook hy zich toe op de verkondiging der Christelijke Waarheid
onder de Joden ; van zijne werkzaamheid in dit opzicht getuigt ,
onder anderen, zijn Onderzoek der SchriJten * tot overtuiging der
Joden , hetwelk hy op zijn een-en-tachtigste jaar ten einde bracht. Hy

1 DE CASTRO, SM. Esp- T- L P- '19- MARIANA, Lib. X. Cap. 7.

2 Uitgegeven in de Sibliotheca Patrum. Paris. 1575 et 1589, en in de
Sibliotheca Magna veterum Patrum et antiquorum Scriptorum, Colon. Agripp.
a" 1618.
1 Uitvoerig, onder anderen, by ZURITA, Anales de Aragon^ Lib. XII.
c. 45, en zelfs bij Joodsche Schrijvers, als SALOMON BEN VIRGA, in zijne
Historia Judaïca, in het latijn uitgegeven door GENTI, Amst. 1651. Men
zie verder DE CASTRO, T. I. p. 203 en volg.
* Scrutinium Scriptwaren per Bever. D. D. PAULUM DE SANTA MARIA,
quondam Episcopum Surgensem, atqve Regni, Archicancellarium , voor het
eerst gedrukt te Burgos, Ao. 1591,
410 DE JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL.

schreef ook Bijvoegsels op de Postillen van NICOLAAS DB LYRA. Van

zijne zonen werd de oudste D. ALONSO, Bisschop van Burgos na
zijns vaders dood (a° 1435); de tweede D. GONZALO woonde als Bis
schop van Siguenza het Concilie van Constans by; de jongste D.
ALVAR plantte onder den Spaanschen adel zijn geslacht voort. Alle
drie onderscheidden zich , even als hun vader , door deugden , wijs
heid en geleerde Werken '.
Wy kunnen hier natuurlijk in geene uitvoerige byzonderheden
treden ; doch uit het weinige dat wy vermeld hebben , is misschien
licht genoeg te ontleenen , om de zoo eigenaartige en by de meesten
vreemdklinkende betrekkingen der Joden in het middeleeuwsche zoo
wel als latere Spanje eenigzins te leeren verstaan. Bezitters in die
landen van groote rijkdommen , en van een veelsoortigen invloed door
alle standen van deszelfs ingezetenen heen , zelve te zamen met de
van hun afkomstige bekeerlingen, een zoo groot en beduidend. ge
deelte der bevolking uitmakende, is het niet te bevreemden, dat hun
bestaan, vooral in verband met dat der Mooren, door de Catholijke
geestelijkheid niet zonder ongerustheid, door velen met jaloersche
of wantrouwende oogen werd aangezien. De vermaarde Rabbijn , Don
ISAAC ABRABANEL, zelf een der ballingen van 1492, verklaart, dat
het zijn volk in die dagen niet moeilijk zoude geweest zijn, zich
gewapend er hand tegen hunne uitwerping te verzetten, en zelfs van
hunne overtalrijke middelen , verwantschappen , en invloeden gebruik te
maken, om eene algeheele vermeestering van het land te beproeven ; doch
dat zy daarvan afzagen , als die geen vaderland met eigene heerschappij
mochten bezatten buiten het beloofde land hunner vaderen. Is dit
waarlijk het geval geweest, dan is de verbanning der Joden niet
blootelijk aan ijver voor de Roomsche Godsdienst, maar ook aan
eene, hoe ellendig ook anders, wel begrijpelijke rede van staat toe
te schrijven , althans kan het niemand verwonderen , dat FERDINAND
en ISABELLA noch door gevoelens van menschlijkheid, noch door de
schitterendste aanbiedingen der Joden , zich van den ontworpenen maat
regel lieten afbrengen , als de Dominicaner TORQUEMADA aan de konink
lijke Veroveraars van Grenada, (de laatste heerschappij der Onge-
loovigen in Spanje,) een kruisbeeld voorhield, en afvroeg, of zy,
even als JUDAS, den gekruisten Heiland voor geld wilden overleve-

MARIANA, Lib. XIX. Cap. 8.

 DE JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL. '411

ren aan de Joden? Zoo werd dan nu de algemeene verbanning on

herroepelijk besloten, en de Inquisitie met een nieuwen gruwel van
strengheid gewapend, niet evenwel zonder langdurigen , soms zelfs
bloedigen tegenstand, by name in Arragon, alwaar verre de meeste
afstammelingen van Joden gezeten waren en ampten bekleedden. Doch
het kwaad dat men meende te weeren , werd nu juist meer dan ooit
een bedekte maar ongeneeslijke kanker. Onder al de uitwendigheden
eener Catholijke belijdenis, bleef het Jodendom in het geheim de
Godsdienst van ontelbare huisgezinnen ; die dan van de vaderlijke
inzettingen zoo veel waarnamen, als hun in dezen toestand mogelijk
Was, elkander herkenden aan zekere teekenen, bepaaldelijk aan de
onthouding van zwijnenvleesch , en hunnen grooten Verzoendag en
andere hoogtijden , zoo veel doenlijk , in holen en spelonken hielden.
Overtalrijk waren nog lang in Spanje de geslachten , die niet slechts
Joden van afkomst, maar ook nog werkelijk van Godsdienst, onder
hunne leilen telden. Zelfs onder Geestelijken, Bisschoppen, ja, In-
quisiteuren vond men , volgens het getuigenis van Dr. OROBIO DE
CASTRO ' , meermalen zoodanige bedekte Joden , die hy te recht des
wege niet slechts aan snoode veinzerij , maar ook aan Tjeeldendienst
schuldigj spreekt. Gelijke uitwerkselen hadden de maatregelen in Por
tugal tegen de Joden en hunne afstammelingen (Christads novos) ,
in navolging van het naburig Spanje, doch eenigzins later en anders
genomen. Ook aldaar werd de geheele bevolking door alle standen
heen zoo zeer van geheime Joden doortrokken , dat nog in de laatste
helft der afgeloopene eeuw, de Engelsche Gezant LORD GALLOWAY
de Portugeezen schertsende plach te verdeelen in dezulken , die (vol
gens een oud volksvooroordeel) Koning SEBASTIAAN, of den Messias
verwachtende waren. — Opmerkelijk is het voorts, dat onder de
slachtoffers dier autos-da-fê van Sevilla en Valladolid, waarmede
onder KAREL V en PHILIPS II de beginselen der Hervorming in Spanje
gesmoord werden, zich velen bevonden, wien te gelijk hunne Joocl-
sche afkomst, en hunne Luthersche gevoelens tot misdaad gerekend
waren.

1 Een geleerd Geneesheer in de 17de eeuw, vroeger Hoogleeraar te Sa-

lamanca, die het Jodendom, om welks verdenking hy langen tijd in de
kerkers der Inquisitie gezucht had, eindelijk te Amsterdam openbaar onder
zijne overige geloofs- en stamgenooten beleed. Hy is bekend door LIM-
BORCHS Amica Collatio met hem over de waarheid dei Christelijke Godsdienst
412 DE JODEN VAN SPANJE EN PORTUGAL.

Wat de uitgedrevenen betreft, ten getale van achtmaal honderd

duizend moesten, de Joden ten jare 1492 dit hun overoud verblijf,
alwaar sedert meer dan vijftien eeuwen de beenderen hunner voor
geslachten lagen , onder de ontzettendste kwellingen voor altoos vaarwel
zeggen. Te .recht merkte in onze dagen een Duitsch Geschiedschrij
ver zijner Spaansche geloofsgenooten op, //dat onder de tallooze ver
banningen die over Israëls hoofd gegaan zijn , zedert dat zijne kroon
//gevallen is, geene andere zoo ontzettend en noodlottig was als
//deze ;" en voorts dat //gelijk na den val van Jerusalem , de stammen
//van JESCHURUN met hunne ellende in alle oorden der wereld ver-
//spreid, nog onder de verscheidenaartigste volkeren, hun nationaai
//geloof, zeden, en karakteristieke zelfstandigheid behielden; alzoo
//ook het uit Spanje voortvluchtige Israël tot in zijne verste nakome-
//lingen , verspreid in de handelssteden van Europa , aan de kusten
//van Afrika , in het verre Azië , en in het uitgestrekte Amerika ,
//nog altijd het kenmerk van dezen hunnen byzonderen oorsprong
//in het midden hunner broederen bewaard hebben , in het eigenaartige
//van de zeden , van het ritueel , en van de taal , uit hun zuidelijk
//voormalig vaderland aan alle plaatsen door hen medegevoerd '."

De verdere lotgevallen der Joden uit Spanje, als vooral de op

neming voor eenen tijd in Portugal; de vestiging in het, juist na
dien bepaalden tijd , allengs voor hun ontsloten Nederland ; hun bloei
in deze zoo veelszins bevoorrechte gewesten ; hunne wederaanneming
van daar in Engeland, tijdens het Protectoraat van CROMWELL, en
vele andere tot dat alles behoorende byzonderheden , kunnen wy bin
nen dit kort bestek zelfs niet aanroeren. Wellicht komen wy op dit
onderwerp nog wel eens terug. Thands zij het genoeg, daarop de
aandacht te hebben gevestigd.

1 LÖWISOHN, Vorlesungen über die neuere Geschlchte der Juden.

DG JODEN UIT SPANJE M PORTUGAL IN NEDERLAND

De geschiedenis van Israël staat, ook na deszelfs algeheele ver-

strooijing over de aarde, in een allernaauwst verband met de waar
heid des Christendoms , en met de belangen der Christenheid. Waren
van Israël de vaderen, de verbonden, de beloften, ja, de Christus
zelf, voor zoo veel 7iet vleesch aangaat ' ; ook in den treurigen tus-
schenstand van hunne verwerping voor eenen tijd, tot op de beloofde
wederaanneming , strekken zy der wereld tot een ontzaehlijk toon
beeld van Gods Waarheid, Zijne strengheid en gerechtigheid, Zijne
ontfermingen en onveranderlijke trouw 2. Onder alle volken verspreid ,
en van die allen steeds op het kenmerkendst onderscheiden ; zonder
vaderland 'of zichtbaar middelpunt van nationaliteit, en toch eene
natie, dragende de door hen zelven miskende getuigenissen over de
wereld rond , blijven zy , uit kracht eener goddelijke belofte , bewaard
voor een glorierijk tijdstip van bekeering en onderwerping aan Hem ,
die eenmaal openlijk regeren zal als de over Zion gezalfde Koning
in eeuwigheid. Achttien eeuwen zullen zich weldra vervuld hebben,
sedert de verwoesting van de Stad en het Heiligdom, om de
verwerping van hunnen God en Koning; en toen reeds waren
de geslachten voor Israël en Juda, ten gevolge van vroegere gelijk
soortige zonden en oordeelen, onder vele natiën verstrooid. Uitge
wekenen en ballingen uit Palestina treft men hen reeds vroegtijdig
in de geschiedenis van de vier werelddeelen aan; steeds, gelijk met
het gantsche menschdom in ADAM, alzoo in het byzonder met el
kander door de afstamming uit ABRAHAM, ISAAC »n JACOB, ééne
familie uitmakende , en nog daarenboven vereenigd door ééne zelfde

1 Rom IX. vs. 5. * Rom XI. vs. 22—27.

414 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

nationale verwachting voor de toekomst, hoe onvolkomen dan ook

gekoesterd. Hunne lotgevallen , gedurende die lange en veruitgestrekte
ballingschap, zijn merkwaardig en ontzettend, en over het geheel
door de volkeren, waaronder zy plaats hadden, al te weinig bekend.
Vreeselijke vervolgingen en mishandelingen, maar ook treffende on
dervindingen van herbergzaamheid en toegenegenheid waren , schoon
niet overal op dezelfde wijze en om dezelfde redenen , hun deel ,
by afwisseling onder Christenen , Mahomedanen en Heidenen. Dus
worden de prophecyen over Israëls zonden bewaarheid, maar tevens
een zweem vertoond van betere tijden, tijden van wederherstelling
en verhooging, waarvan de vervulling niet ver meer schijnt. Want
gedurende de tegenwoordige bedeeling van kastijding over Zijn oude
volk , had God toch nimmer een welbehagen in Edoms blinden haat ' ,
zelfs niet in den roem der in hunne plaats op hunnen olijfboom in-
geënte takken 2. Nog zijn er zegeningen uitgesproken over Israëls
liefhebbers, om der uitverkiezing wille, al zijn zy ook vyanden om
des Evangeliums wille 3. De Kerk van JESUS CHRISTUS heeft van
ouds op de verwachting hunner bekeering en behoudenis prijs gesteld ;
en zelfs in de duistere middeneeuwen, midden onder den woedend-
sten haat der gedoopte natiën, ontbrak het niet aan eerbiedwaardige
stemmen, die de prophecyen aangaande Israëls bestemming in bet
laatste der eeuwen, deden gelden %. De Hervorming, schoon minder
dadelijk en onmiddelijk dan men gewoonlijk meent , bracht evenwel
ook het hare toe, om Israël in de oogen der Christenvolken meer
dere genade te doen vinden, en hun lot hier en daar te verzachten.
In het Hervormde Nederland bovenal, werd de verwachting voor Israël
weldra met de liefelijke hun aldaar verleende herbergzaamheid in
verband gebracht s. Eene nog algemeener en dieper gaande belang
stelling in de toekomst en hope Israëls , behoort in onze dagen alom ,

1 Obadja vs. 10 en volg. 2 Rom XI vs. 17—21.

1 Rom. XI vs. 28.
* Men denke aan BERNARDUS in de twaalfde eeuw, van wiens gevoelen
over de Joden vroeger in de/e Stemmen (Dl. IV, bl. 211) eene proeve werd
gegeven.
' »0ns gebed is dagelijks voor Israëls zaligheid (zoo spraken de Profes
soren der Theologische Faculteit te Leyden in zeker Adres, aan de Heeren
Staten van Holland a" 1711) ; »maar het is ook onze ernstige wensch en bede,
»dat Uwe Gr. Mog. gunstig gelieven te volharden in hunne bescherming en
»toegenegene weldadigheid omtrent dat volk, of zulks ook, benevens de woning
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 4l5

en vooral in Engeland , tot de teekenen van een herlevend Christelijk

geloof, en van de nadering dier tijden, waarvan het teder worden
van den vijgeboom ten zinnebeeld gesteld is '. Het is intusschen by
de beschouwing der geschiedenis van het verstrooide Israël niet alleen
op het onderscheid der tijden, maar ook op dat der plaatsen en der om
standigheden , dat gelet dient te worden. In de Europeesche Geschie
denis der Joden zijn, deels gelijktijdig, deels achtervolgens, boven
al Polen , het Spaansche Schiereiland , en Nederland belangrijk en
gewichtig. In zeer onderscheidene betrekkingen evenwel. In Polen
behielden zy , by talrijke vermenigvuldiging , het meest hunne scherp
afgezonderde nationaliteit. In Spanje en Portugal ondervonden zy,
gedurende vele eeuwen , by meerdere vermenging met .de overige
stammen dier landen, eene gestadige afwisseling van vervolging en
bloei , verhooging en vernedering. In Nederland , by minder opzien
barende lotgevallen , genoten zy , gedurende twee honderd jaren ,
als vreemdelingen , ja , maar grootelijks bevoorrechte vreemdelingen ,
beide voorspoed en eere.
Wy zeggen : gedurende twee eeuwen , omdat door de Omwenteling
van het jaar 1795, die de burgerlijke gelijkstelling der Joden met
de overige ingezetenen van de Vereenigde Nederlanden te weeg bracht,
het tijdvak hunner vreemdelingschap hier te lande, voor zoo ver de
menschelijke inzetting betreft, een einde nam; terwijl wy den aan
vang eener Geschiedenis der Joden in Nederland eerst van den
afloop der zestiende Eeuw rekenen. De melding van Joden vóór dien
tijd is , althans ten aanzien van de provincie van Holland , ten uiter
ste schaarsch , en alleen voldoende , om te vermoeden , dat eenige ,
ofschoon weinige leden van die natie zich mede zeer lang vóór de zes
tiende eeuw in een gedeelte van onze en andere Nederlandsche Gewesten
zullen opgehouden hebben , en niet geheel onbekend zijn geweest ï. Het
geen in die vroegere tijden in Braband, in het Sticht, in Gelder
land, van Joden aldaar, of wonende of handel drijvende gevonden
wordt, onderscheidt zich door niets byzonders van den toestand en
de lotgevallen der Joden in de overige gedeelten van het Duitsche
»in een van de grove afgoderij , bygeloovigheid en geestelijke dwingelandij
»des Pausdoms gezuiverd land . een middel in des Heeren hand mocht zijn
»tot hunne gewenschte bekeering."
1 Matth. XXIV vs. 32.
* Het zijn de woorden van VAN WIJN , in zijn .Iets nopens de vroegere
Geschiedenis der Joden hier te lande; nHuiszittend leven", Dl. I. bl. 79—115.
416 DE JODEN UIT Sl'A.VIK EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

Rijk. Zoo lezen wy b. v. dat ten jare 1444 de stad Utrecht ten
eeuwigen dage de Joden verbood binnen hare muren, of zelfs bin
nen hare vrijheid te wonen of wezen '. Ook lezen wy meermalen
in den loop der zestiende eeuw van Joden , die uit Duitschland
herwaarts overkwamen, en misschien zelfs hier en daar zich met
der woon vestigden, schoon hun het verblijf in Holland, by Pla-
caat van 14 Augustus 1532 en 17 July 1549, door het Hof
ontzegd was 2. By menigten hebben de Joden uit Duitschland zich
hier eerst begonnen neder te zetten , kort na de vestiging der Por-
tugeesche; en die ten jare 1654 uit Polen herwaarts kwamen , hebben
zich met hunne Hoogduitsche broeders tot ééne gemeente vereenigd3.
Wy dan, als gezegd is, rekenen de eigenlijke en eigenaartige
geschiedenis der Joden in ons Vaderland, van hunne overkomst
uit Spanje en Portugal, omstreeks het slot van de zestiende eeuw.
Deze overkomst maakt in de geschiedenis, zoo van het verstrooide
Israël , als van het Hervormde Nederland eerst eene wezenlijke époque.
//Hoe meer men (zegt hiervan een hedendaagsch Geschiedschijver der
Joden) * , //den vroegeren toestand der Israëlieten in het overige Europa
//zich voor oogen brengt, des te lofwaardiger toont zich het gedrag
//van de Nederlandsche Republiek jegens Israël. Niet slechts toch wees
//men hun in Holland gezonde en zelfs schoone kwartieren der stad
//ter bewoning toe, maar men liet hen ook aldaar onverhinderd en
//onbenijd de vruchten hunner werkzaamheid op allerlei wijze genieten.
//Prachtig verheft zich te Amsterdam de citadelsgewijze gebouwde
//Synagoge der Portugeesche Joden, in welke onderscheidene Geleerden
//met Byschriften hunne belangstelling toonden. — Zoo wel de Joodsche
//Godsdienstoefening , als - hunne Godsdienstige en wetenschappelijke
//boeken van alle soort bleven aldaar van alle vervolging vrij. Geen
//wonder dus , dat al het schoone en nuttige , hetwelk de Hebreeuwsche
//letterkunde , sedert de eerste dagen der zeventiende eeuw tot op den
//leeftijd van MENDELSOHN opleverde, zich van uit Holland onder
//Israël verspreidde."

1 Van daar, dat nog tot op het jaar 1795, geen Jood rechtens binnen
Utrecht vernachten mocht. Te Maarsen evenwel waren de Joden in de ze
ventiende en achttiende eeuwen talrijk , en in het bezit eener bloeiende Sy
nagoge. Men zie VAN WIJN, t. a. p., bl. 109. HAMELSVELD, Qnschiedenü
der Joden, bl. 323. 3 HAMELSVELD, bl. 324.
• WAGENAAR, Seschrijving van Amst., (Dl. II). in folio bl. 219 en 220.
* LÖWISOHN , Vorlesungen über die neuere Q-eschlchte der Juden , S. '"-
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 417

De Joodsche natie (gelijk wy haar steeds naar de voorvaderlijke

wijze, en naar den eisch beide des Ouden en des Nieuwen Testa-
ments zoo gaarne noemen ,) hier te lande , bleef tot op den huidigen
dag onderscheiden in twee afdeelingen, by onze tegenwoordige Re
gering erkend onder den naam van Nederlandsche en Nederlandsche-
Portugeesche Israëlieten. Wy zullen ons voor het oogenblik alleen
met de byzonderheden , aan de laatstgemelde dezer afdeelingen eigen,
bezig houden, in verband met, en ten vervolge van een vroeger
in dit Tijdschrift ' geplaatst Opstel over de Joden van het Spaansche
Schiereiland. Doch eer wy hiertoe overgaan , zal het niet onnut zijn , nog
iets in het algemeen te doen opmerken aangaande het onderscheid,
dat tusschen deze beide afdeelingen bestaat. Dit onderscheid is, en
was vooral in vroeger tijd, algemeen genoeg in Holland bekend. Het
bestond evenwel geenszins in eenig verschil ten aanzien van eerdienst
of geloofsbelijdenis. Beide de Joodsche Gemeenten in ons Vaderland
waren aan de voorvaderlijke Godsdienst, en wel aan de door den
Apostel als zoodanig erkende bescheidenste secte , dat is, die der
Pharizeën2, gelijkelijk gehecht. Gelijkelijk ook beschouwden zy zich,
op grond eener zelfde verwachting, als vreemdelingen overal buiten
het land door hunne Vaderen bezeten, en hun weder toegezegd by
de komst van Koning Messias in zijne heerlijkheid. Ook is er geen
wezenlijk verschil ten aanzien hunner Godsdienstige plechtigheden ,
zoo in de Synagogen, als aan de huizen. Hunne wijze van MOSES
en de Propheten te lezen, uitgenomen het verschil der uitspraak van
het Hebreeuwsch , is dezelfde ; en insgelijks grootendeels hunne liturgie ,
zoo voor de dagen der week, als voor de Sabbath-, feest- en vas
tendagen. Evenmin geldt het onderscheid de afstamming uit ABRAHAM
en JACOB , die van wederzijde als de gemeenschappelijke erkend blijft.
Maar het is de groote verscheidenheid van lotgevallen, het verschil
van betrekking en vermaagschapping onder de Christennatiën , en in
zoo verre een verschil van geslachtrekening ; in één woord, het ver
schil in beider geschiedenis sedert onheugelijke dagen , waarop het
meergemelde als karakteristiek erkende onderscheid berust. De Joden
uit Spanje en Portugal werden door die van Duitschland en Polen
hier te lande gereedelijk als hunne meerderen erkend, ten aanzien
van maatschappelijken rang en tijdelijke voorrechten; en de klove,
1 Opstellen van godgeleerden en geschiedkundigen inhoud.
1 Hand. der Apost. XXVI vs. 6.
87
418 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

die de wederzijdsche geslachten gescheiden houdt, is zoo groot, dat

nog heden ten dage, niettegenstaande de algemeene verslapping van
voorouderlijke begrippen in alles, een huwelijk tusschen leden van
de twee onderscheidene benamingen tot de zeldzaamheden behoort.
Daarentegen verweten die van Duitschland en Polen aan hunne
Spaansche en Portugeesche broederen de vermenging van hun Israë
litisch bloed met dat der volkeren , zoo Christenen als Mohamedaan-
sche ; vooral ook den veelvuldigen overgang van velen hunner tot
het Catholijk geloof, en in het byzonder het buigen hunner knieën
in die gewesten, het zij dan door dwang of gewillig, voor gesnedene
beelden. Evenwel hebben zy, gelijk de Joden van nagenoeg geheel
de wereld, hunne Theologie zelve aan hunne broederen van het
Schiereiland te danken. De opstellers der Joodsche liturgie , de uit
leggers zoo wel der Heilige Schrift als van de Mischna en Gemara ,
de beste overschrijvers der Gewijde Boeken , waren Spaansche en
Portugeesche Israëlieten van ouds. Wy zagen reeds dat de Scholen
der Rabbijnen uit Babylonië en Perzië naar Spanje werden overge
bracht, en aldaar voortgeplant. De Babylonische School nu was van
ouds de moeder der latere Joodsche Godgeleerdheid: het is bekend,
dat de Babylonische Talmud , den zoogenaamden Jerusalemschen verre
in achting te boven gaat, en by uitstek, zelfs by uitsluiting, dien
naam van Talmud ' draagt. Over het geheel misschien laat zich het
Babylonische of liever het eigenaartige van Juda vóór de wederkee-
ring uit de Babylonische gevangenschap, duidelijk wedervinden in
de Joden van Spanje en Portugal ï ; de Duitsche en Poolsche her
inneren veel meer aan de natie, zoo als wy die beschreven vinden
in de Boeken des Nieuwen Testaments. Het Oostersche element ,
aan beide de afdeelingen gemeen, komt in de eerstgemelde meer met
1 De Talmud bestaat uit de Mischna , dat is , de mondelinge Wet , als
text, en de Ctemara, of uitvoerige uitlegging van dien text, door de Rab
bijnen. /
* OROBIO , in I.IMBORCHS Onderhandeling met dien geleerden Jood, op
grond van de nog in zijnen tijd door Joden in het Spaansche Schiereiland
bewezene hulde aan de Roomsch Catholijke beelden , ontkende dat Israël
na de Babylonische gevangenschap zich aan de overtreding van het tweede
gebod niet meer zoude hebben schuldig gemaakt, (men gevoelt , wat hy door
die ontkenning trachtte te bewijzen!): doch alles wordt klaar door de een
voudige onderscheiding, die onze opmerking aan de hand geeft, tusschen
de geblevenen te Babel en van daar verder verspreiden , en de wedergekeerden
naar Jerusalein tot den wederopbouw des tempels na de zeventig jaren.
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 419

het Zuidelijke vermengd of vereenigd uit. Wat natuurlijke vermogens

aangaat, de toenemende weelde en meer wereldsche levenswijze by
de Portugeeschen , vooral in den loop der vorige eeuw, hebben mis
schien ook het hare toegebracht om dezen by hunne Duitsche broe
deren in vlugheid over het geheel te doen achterstaan. Doch wy keeren
terug tot de geschiedenis der Spaansche en Portugeesche Israëlieten
in Nederland. Van deze toch namen wy hoofdzakelijk vóór, hier te
spreken; die der Poolsche en Duitsche hier te lande is deels daar
onder begrepen, deels behoort zy tot de geschiedenis der Joden in
Duitschland en in Polen , als een tak van dezelve. Wellicht komen
wy nog wel nader op laatstgemelden , mitsgaders op die van Italië ,
by een afzonderlijk artikel terug.
Onder den naam van Portugeesche Joden, Portugeezen of Portu
geesche natie (want onder deze verschillende benamingen worden zy
in openbare stukken en andere schriften hier te lande aangeduid ,)
begrijpt men al die geslachten , zonder onderscheid , welke niet alleen
uit Portugal , maar ook uit Spanje hunne afkomst rekenen. Van Por
tugal bepaaldelijk dragen zy den naam, en gebruiken zy nog steeds
in de huishoudelijke zaken hunner Gemeente de taal , omdat de meeste
uitgewekenen uit Spanje (immers degenen die zich hier het vroegst
vestigden) niet onmiddelijk van laatstgemeld land, maar na een by-
kans honderdjarig verblijf in Portugal, zich naar herwaart begaven.
Castilië, Andaluzië, geheel het Zuiden van Spanje, zijn anders de
eigenlijke bakermat der Joden van het Schiereiland, en zy waren
ook in Portugal van ouds uit die naburige gewesten afkomstig. Van
dien kant beschouwd moesten de Portugeesche Joden veeleer onder
de algemeene benaming van Spaansche begrepen worden. Evenwel
gaat een Duitsche historieschrijver van onzen leeftijd ' te ver, wan
neer hy het aantal der Joden in Portugal vóór hunne overkomst
derwaarts in 1492 , onbeduidend noemt. Integendeel is ook in dat
land de melding van Joden, van overoude tijden aan, veelvuldig 2,
en hunne inwoning belangrijk. Chronijken en Staatsstukken maken in

1 J. M. JOST, Geschichte der Israëlieten seit der Zeit der Maccalaer bis
auf unsre Tage (Berlin -1827.) Vller Theil. S. 89, 90.
2 De Roomseheleger.de, van welke wy vroeger melding maakten, plaatst
de Joden van de dagen der eerste tempelverwoesting reeds in Braga in
Portugal. Doch dit moge de Portugeesche lezing der Legende zijn! Men
zie Padre VIEYRA, Historia do Futuro, pag. 180 en 481.
420 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTITGAI, IN NEDERLAND.

zonderheid van hen gewag in de dagen der Koningen D. ALFONSO II ,

D. SANCHO II , u. DINIZ (in de dertiende eeuw) ; D. PEDRO I , en JOHAN I
(in de veertiende); D. ALFONSO V, en D. JOHAN II, mitsgaders D.
MANUËL (in de vijftiende) ; by allen welke de Joden meer dan eens
in hooge gunst stonden. Zelfs maken de Joodsche jaarboeken in de
twaalfde eeuw van eenen D. SALOMO BEN JECHAIA melding , die onder
Portugals eerste Koningen een leger zal hebben aangevoerd , en niet
min door zijne wijsheid als door zijne krijgskunde beroemd geweest
is '. Doch anderen ï spreken de echtheid van deze laatste byzon-
derheid tegen. Zeker gaat het intusschen, dat de bloei der Joden
ook in Portugal , alwaar zy zich reeds zeer vroeg , doch waarschijnlijk
steeds uit Spanje, hebben nedergezet en vermenigvuldigd, ten allen
tijde aanmerkelijk was. Van hunne verdiensten ook aldaar, ten aan
zien van wetenschap en beschaving , werd in eenige Verhandelingen ,
geplaatst in de Werken der Koninklijke Academie te Lissabon , uit
voerig verslag gegeven (a° 1792), en onder anderen van hen gezegd:
dat aan de Joden grootendeels te danken is de vestiging der studiën
in Portugal, niet slechts ten aanzien van de spraakkunst en geheel
de Letterkunde tler gewijde taal, maar ook van Wijsbegeerte, Genees- en
Kruidkunde, Astronomie, Cosmographie enz. 3. De Rabbijnsche Aca
demie der Joden te Lissabon bekleedde dan ook reeds vroeg een
aanzienlijken rang onder de menigte der Joodsche inrichtingen, van
de groote moederschool te Cordua afkomstig. Merkelijken aanwas
ontfing zy telkens door de overkomst van vele vluchtelingen, die
door gedeeltelijke vervolgingen reeds vóór de beslissende uitdrijving
in 1492, zich genoodzaakt zagen Castilië en Arragon van tijd tot
tijd te verlaten. Gedurende het korte tijdvak (1492—1497) tusschen
die laatste gebeurtenis , en het geweld aan hen door Koning MANUËL
gepleegd , was zy geheel alleen het middelpunt der Spaansch-Joodsche
geleerdheid en beschaving.
Ontzachlijk was de aanwas in het geheel , welken de Joodsche in
Portugal gezetene natie ontfing door de algemeene verdrijving hunner
stamgenooten uit de koninkrijken van FERDINAND en ISABELLA. Van

1 HAMELSVELD, bl. 234, 235. 2 JOST, t. a. p.

* Memorias de Literatwa Portaffneza , publicadas pela Academia Eeal
das Scienclas de Lisboa, en aldaar voornamelijk die van ANTONIO RIRKIRO
DOS SANTOS, sobre a Uteratwra, sagrada dos Jndeos Portuguezes , detde
o» primeiros tempos da Hfonarquia (T. II en III).
 1)E JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 421

de duizenden en tienduizenden, die daardoor naar andere gewesten

gedreven werden , vonden wederom de aanzienlijksten en meest ge
goeden eene schuilplaats in Portugal, alwaar Koning JOHAN II, in
het eerst , hen tegen betaling van een zwaar hoofdgeld , doch voor
het overige op vrij dragelijke voorwaarden, toeliet. Van uit Castilië,
Estramadura , Leon, verhuisden zy alzoo by menigten naar de Por-
tugeesche grenssteden, Braganza, Miranda, Elvas en anderen. Te
Porto werd aan dertig familiën van uitgewekenen uit Castilië, een
ruim verblijf aangewezen , de geheele straat San-Miguel , alwaar (zegt
ABOAB in zijne (Nomologia ik zelve nog in myne kindschheid de Syna
goge zag, die zy aldaar bezaten '.
In deze herbergzaamheid, voor een zeer korten tijd aan de voort-
vluchtigen door Koning JOHAN II verleend , deelde intusschen niet
een der vermaardste ballingen uit Castilië, de geleerde Rabbijn Don
ISAAC ABRABANEL. Deze toch , geboren te Lissabon (a° 1437) uit
eenen in Sevilië eertijds gevestigden stam , welke zich by uitnemendheid
uit het geslacht van D.WID afkomstig rekende , had langen tijd zeer
in gunst gestaan bij Koning ALFONSUS V, die zich van zijne groote
bekwaamheden, beide in Staats- en krijgszaken gaarne bediende 2.
Doch by ALFONSUS zoon en opvolger , den meergemelden Koning
JOHAN II , verdacht geworden van deelneming aan de zamenzwering
van den Hertog van Braganza, zag hy zich genoodzaakt om zijns
levens wille, Portugal in aller ijl te verlaten (a° 1482). Hy werd
daarop in Castilië niet slechts van de Joden en hunne geleerden
met opene armen ontfangen , maar ook aan het Hof van FERDINAND
en ISABELLA wederom in Staatszaken gebruikt, terwijl hy met eenen
anderen Hebreër, Don ABRAHAM SENIOR, de koninklijke geldmidde
len bestierde. Doch ook hy moest in de verdrukking deelen, die de
Joden, tien jaren na zijne overkomst in Spanje, aldaar trof.
Naar Portugal de wijk niet kunnende nemen om de straks gemelde

1 Deze (IMANUEL) ABOAB was een kleinzoon van den laatste der zooge
naamde Geonim, of Hoofden der Spaansche Rabbijnen. Rabbi IZAAC ABOAB ,
die zelve een der verdrevenen uit Castilië washaan welke met zijn huis
gezin het verblijf te Porto vergund werd.
1 Men zie van hem WOLFF, Sibliotheca Sabbinica, DE ROSSI, Dizzio-
nario Storico degli Scrittorie ISbrei; BAYLK, Dictiannaire Critique et His-
toriqne ; voorts Memorias de Lileratura Portugueza , T. 11. en anderen,
allen in voce.
422 DE JODEN UIT SPAN.IE E.V PORTUGAL IN NEDERLAND.

oorzaak , begaf hy zich nu naar een ander oord , alwaar velen der
gebannene Joden destijds een schuilplaats hadden gevonden , en hunne
natie insgelijks sedert eeuwen bekend en geduld werd : het koninkrijk
namelijk van Napels, alwaar hy zich wederom ten hove wist aange
naam te maken, en de Koningen FERDINAND I en ALFONSUS II,
diens zoon, gediend heeft tot op de inneming van de hoofdstad door
Koning KAREL VIII van Frankrijk. Ook in dezen rampspoed deelde
ABRABANEL, volgde ALFONSUS naar Sicilië, begaf zich van daar, na
den dood van dezen Vorst, naar Corsica, en eindigde zijn een-en-
zeventig jarig leven te Venetië (a° 1508). Hy werd, met vele eer-
bewijzingen, onder de zijnen begraven te Padua. Zijne talrijke God
geleerde schriften, door de Joden hoog geroemd, en ook door Chris
ten uitleggers, veelal met lof van geleerdheid en scherpzinnig
heid gebruikt, zijn voor het meest de vrucht van die tusschen-
tijden van ampteloosheid , die hem, of ballingschap, of de ongenade
der Vorsten telkens op nieuw te weeg brachten '. Zijn zeer eer
zuchtig gemoed deed hem anders even zoo prijs stellen op we
reldlijke bemoeienissen en bedieningen , als zijn diep ingekankerde
vijandschap tegen het Christendom zich gaarne lucht gaf in zijne

1 Het ware te wenschen, dat daarby altoos de onderscheiding ware in

acht genomen, welke zoo juist gemaakt wordt door CONSTANTIN I.'EMPE-
REUR : Ex Abrabanele plura quam ex omnibus Bebraeorum doctoribus addisci
possvnt, quippe, si quid in sacris Ktteris obscurius sit, feliciter (nisi cum
contra veritatem Christianam cum suis obnititur) enarrante. Si a natura
ewn expendas, (zegt Don NICOLA.S ANTONIO in de Voorrede van zijne Si-
bliotheca nneva Espanola van hem) ingeniosissimus : si a studiis, doctissimus ;
si ab indwtria, totus labor. Zeer talrijk zijn zijne schriften, bestaande in
Commentariën (alle in het Hebreeuwsch) op de Vijf Boeken van MOSES,
de eerste Propheten, dat is, de verdere historische boeken, behalve RUTH,
tot en met de Boeken der Koningen; de laatste Propheten. dat is, JESAIA,
JEREMIA, EZECHIËL, en de twaalf kleine Propheten; en op DANIËI, , waarin
vooral de Joden zich beroemen dat ABRABANEL de bewijsgronden der Chris
tenen voldoende oplost: voorts in -Verhandelingen over de geloofsarti
kelen der Joodsche Godsdienst (Rosch JSmuna) ; over de onvervulde profe-
cyen van Israëls herstel en heerlijkheid (Maschmiah JeschudK) ; over het
Paaschoffer (Zebach PesacK) en vele anderen. Een Chronijk , waarin hij al
de verdrukkingen en ellenden van Gods volk van de oudste tijden aan,
te boek had gesteld, is verloren geraakt. Al deze Schriften werden voor
het eerst in onderscheidene steden van Italië in de zestiende eeuw uitge
geven, sommige in Hebreeuwsche, de meeste in Rabbijnsche karakters.
 •

DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 423

werkzaamheden als Joodsch Godgeleerde en Rabbijn. Men mag hem

daarom zekerlijk eerder onder de schitterendste vernuften , dan wel
onder de eerbiedwaardigste karakters tellen, die de geschiedenis van
Israëls verstrooijing oplevert. Ook zijne zonen deelden in zijne tegen
spoeden en omzwervingen; maar ook in zijnen roem. De oudste,
Don JEHUDA (algemeen bekend onder den naam van LEO HEBRCEUS)
is de schrijver (in het Italiaansch) van een sedert in onderscheidene
talen overgezet wijsgeerig Vertoog over de Liefde. Een ander, Don
SAMUEL, wordt gezegd tot het Christendom te zijn overgegaan. Te
Amsterdam hebben langen tijd afstammelingen van het geslacht van
ABRABANEL in de Portugeesche Synagoge gebloeid.
Doch wy keeren van dezen uitstap over een vermaard Rabbijn
uit een vermaard tijdvak der latere Joodsche geschiedenis tot den
algemeenen loop hunner lotgevallen in Portugal terug. Koning JOHAN
II, na eerst een zeker getal der uit Spanje verdrevenen, gelijk wy
zagen, opgenomen te hebben in zijne Staten, begon weldra (a° 1493)
in de voetstappen van FERDINAND en ISABELLA te wandelen. Al wat
nu boven de zes-honderd familiën, met welke het verdrag gemaakt
was, de grenzen overtrad, werd gevangen genomen en ter slavernij
gedoemd ; onnoozele kinderen van de harten hunner vaders, en van de
borsten zelfs der moeders weggerukt , en naar de nieuwe ontdekte eilan
den der Portugeezen (St. Thomas en anderen) gevoerd; schreeuwende
mishandelingen, aan welke evenwel door de zwakke gezondheid des
Konings , en nog andere oorzaken , weder eene mate werd gesteld ,
en die eindelijk (a° 1495) ten eenenmale ophielden, als Dom MANUEL,
bygenaamd de Gelukkige, bij ontstentenis van erfgenamen in de
rechte lijn, JOHANS opvolger werd op den Portugeeschen troon. Deze vorst
begon zijne regering met de edelmoedigste besluiten ten opzichte zijner
Joodsche onderdanen ; en nog lang is , niettegenstaande de vervolging ,
straks ook van hem ondervonden, zijne nagedachtenis onder de Joden van
Portugal in groote achting geweest, blijkens den naam van El Rey
Judeo, dien hy steeds in hunne familie-overleveringen draagt. Ook
waren Joden en afstammelingen van die natie in onderscheidene be
trekkingen aan zijn hof zeer gezien , onder anderen de vermaarde
sterrekundige ' en Godgeleerde R. ABRAHAM ZACUTO, geboortig van

1 De zucht vaii den Koning zelven voor deze wetenschap, vooral in ver
band met de Zeevaart, in welke gedurende zijne regering de Portugezen
424 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

Salamanca, en mede in 1492 een der verdrevenen uit Spanje '.

Doch na eenigen tijd de aanzoeken van zijne naburen en verwanten
FERDINAND en ISABELLA wederstaan te hebben , liet ook deze anders
in vele opzichten voortreffelijke Vorst zich tot het nemen van maat
regelen tot eene gedwongene bekeering der Joden , eindelijk overha
len. Aan alle Joden van zijn koninkrijk werd nu bevel gegeven (a°
1497) zich binnen een bepaalden tijd te laten doopen , of het rijk
te verlaten , op straffe van eeuwigdurende lijfeigenschap. Aan de Jood-
sche ouders werden op nieuw hunne kinderen beneden de veertien
jaren ontnomen; doch thans niet om hen naar verre eilanden te
verbannen, maar om hen in het Christendom op te doen voeden.
En inderdaad bestierde die God , die ook uit het booze der menschen
in de vervulling van Zijnen raad het goede werkt, dit geweld op
zoodanige wijze, dat een aantal dezer kinderen naderhand het Chris
tendom toegedaan bleven , en ook het nageslacht van velen , die toen
blootelijk uit dwang den doop ontfingen, het Christelijk geloof in
oprechtheid beleed. Van dien kant zocht dan ook de Portugeesche
Bisschop OSORIO, Koning MANUELS levensbeschrijver, eenige vergoe
lijking voor eene daad, die hy anders met de krachtigste uitdruk
kingen veroordeelt 2. Doch in geen geval wettigt het doel de daad.
En veeleer was hier wellicht de opmerking der Joden zelve gegrond ,
die in de onheilen over den Portugeeschen koningstam in de zes
tiende .eeuw vermenigvuldigd, het oordeel Gods over de hun
aangedane behandeling meenden te zien. God liet het gebeuren , zegt
daarvan de meergemelde R. ABOAB 3 , dat Koning JOHANS zoon Dom
ALFONSO, te Santarem een val van het paard deed, die hem het leven
ontnam, en aan den Vorst zijn eenigen manlijken spruit en erfgenaam
in den rechten lijn. Later liet het dezelfde Goddelijke rechtvaardigheid
gebeuren, dat bijna de geheele jonge adel van Portugal met zijnen
Koning SEBASTIAAN aan het hoofd, op dezelfde kusten van Africa
zoo zeer uitmuntten, kenmerkt zich nog in de gouden sfeer, die hy ten
devies koos.
1 Dr. ZACUTUS LUSITANUS was zijn naneef. Deze oefende te Amsterdam
de geneeskunst uit, en overleed aldaar in 1642, maar was geboren (a* 1575)
te Lissabon, en, eer hy nog het Jodendom zijner Vaderen openlijk beleed
(a* 1625) , aan de Universiteiten van Coïmbra in Portugal en Salamanca
in Spanje, vermaard.
* Men zie de belangrijke plaats in zijn Vida e feitos cFEl Bei D. Ma-
noel. p. 39—43 (van de 8° Uitgave. Lisb. 1804).
1 Nomolagia, P. II. Cap. XXVII.

>,
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 425

verslagen of gevangen werd , werwaarts vroeger de verdrukte Joden op

eene zoo barbaarsche wyze waren verdreven geworden. Aldaar gevangen ,
en als slaven verkocht, was het meermalen de eenige troost dier on
gelukkige Portugeezen , in handen te geraken van Joden , die hen met
eene hun aangeborene barmhartigheid behandelden. Geloofd zij de JJeere
God van Israël, die zijn volk nooit verliet, en nimmer tot het einde
toe verlaten zal.
In Portugal intusschen geschiedde ten gevolge van deze maatre
gelen, hetgeen wy vroeger van geheel het Spaansche Schiereiland
aanteekenden. De menigte der dus beklemde Israëlieten deelden zich
in tweeën. Sommigen verlieten voor altijd met hunne geslachten den
hun voortaan ontzegden grond. Anderen, in geen minder groot getal, na
men in schijn de Catholijke Godsdienst aan ; en van dezen plantte zich
een geslacht voort , hetwelk deels door langdurigen omgang en algeheele
vermenging met de Christenen het Jodendom allengs geheel liet va
ren, deels ook dat Jodendom onder alle standen en zelfs kerkelijke
betrekkingen bleef vasthouden; hetgeen hun in Portugal, van wege
de latere invoering en min strenge uitvoering der Inquisitie, nog
ruim zoo gemakkelijk is gevallen als in Spanje. Volgens LLORENTE '
had Koning MANUEL den gedoopten Joden beloofd , de Inquisitie niet
te zullen toelaten binnen de eerste twintig jaren ; en werd later deze
termijn verlengd , eerst door hem zelven , en vervolgens nog weder
eens voor twintig jaren, door zijnen opvolger Koning JOHAN III. Doch
eindelijk begon men te Rome voor het meer en. meer algemeen veld-
winnen van de vroeger beledene Godsdienst, of zelfs (gelijk wy het
in Spanje zagen), van het Protestantismus , onder de Joden ook in
Portugal beducht te worden. De Inquisitie werd alzoo in dat rijk
ingevoerd ten jare 1536. Een halve eeuw later was Portugal een
der koninkrijken van PHILIPS II geworden. Maar (zoo bereidde het
de hand des Allerhoogsten !) juist op dat tijdstip had zich voor
het verdrukte Israël een schuilplaats begonnen te openen in een land
en onder een volk, dat met het Israël eener vroegere bedeeling de
treffendste gelijkenis stond te dragen: Nederland!
De eerste melding van Joden, hier uit Spanje voortvluchtig, ont
moeten wy in onze Zuidelijke Nederlanden. Dadelijk nadat de dood
van Koning FERDINAND zijnen kleinzoon KAREL van Oostenrijk in

1 Histoire Critique de l'Inquisition d'JSspagne (2de Ertit.), T. II. p.

99—101.
426 DE JODEN UIT SPANJE E1N PORTUGAL IN IXEDERI.AND.

het bezit van al de Spaansche Staten gebracht had (a° 1526), ver
voegden zich eenige uitgewekene Joden tot den jeugdigen Vorst , daar
hy zich nog in Vlaanderen ophield , en boden hem aanzienlijke geld
sommen aan voor de herstelling hunner natie en vrijheid van Gods
dienst in het Koninkrijk. Doch de Cardinaal XIMENES wist te bewerken ,
dat aan dit voorstel geen gevolg gegeven werd. In 1549 vinden wy
voorts het verblijf in de Nederlanden herhaalde malen by strenge
Placaten ontzegd aan de Nieuwe Christenen, dat is, Joden uit het
Spaansche Schier-eiland herwaarts geweken '. By den aanvang der
beroerten intusschen bevond zich te Antwerpen, onder anderen, die
zoo verschillend beoordeelde Don JOSEPH Miauuz (by de Joden NASSI
genaamd), welke de Regering van Antwerpen op een machtigen on
derstand uit Turkije dorst te doen hopen, en later, te Constantinopel
gevestigd, aldaar den Sultan zocht te bewegen, om den Koning van
Spanje in het kort zoo veel werks te verschaffen, dat hy aan de
Nederlanden ter naauwernood zoude kunnen denken 2. Wy zullen
later gelegenheid hebben , te doen zien , hoe de uitgewekene Joden
in Holland, wel verre van tegen hun voormalig Vaderland zulke
bitterheid te koesteren, zich veeleer bevlijtigden den band van vrede
en bondgenootschap tusschen dit en de Vereenigde Nederlanden op
velerlei wijze aan te knoopen en te bevestigen. Zoo lang de tachtig
jarige oorlog nog blaakte, werd het eenen BENVENISTE door een zij
ner Spaansche geloofsgenooten veeleer tot een blaam aangerekend,
dat hy op de Nederlandsche vloot gediend, en tegen den Admiraal
OQUENDO mede de wapenen gevoerd had 3.
Intusschen hebben ook, nog zeer langen tijd na de besliste scheiding
tusschen de Spaansche en de Vrije Nederlanden , en als voorlang
reeds de Joden in laatstgemelde Gewesten gezeten waren en bloeiden ,
Nieuwe Christenen te Brussel en Antwerpen gewoond , op "denzelfden
voet nagenoeg als in Spanje , van waar zy afkomstig waren : dat is ,

1 WAGENAAR, B. XIX § 23.

- HAMELSVEI.O, Geschiedenis der Joden, bladz. 359. Men zie voorts dezen
Don JOSEPH NASSI tegen STRADA (Dec; I. Lib. V. de Sello Selgico) verde
digd door JOST, Geschichte der Israëliten. Th. VIII. S. 91 en 92.
1 MIGUEL DE BARRIOS, in een Sonelo aan SAMUEL Benveniste, die met
een Hollandschen brander het schip Theresia van de Spaansche vloot in den
brand stak , Geen Hebreer , zegt hy daarin , die in Spanje geboren is , moest
teflen zijn vaderland zulk een geweld (arrojo) gebruiken, hoe zeer hem dat
vaderland van zich stoot (arroja) en aan de ellende ten prooi geeft.
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 427

met zorgvuldige geheimhouding hunner Joodsche Godsdienst, onder

bescherming hunner Spaansche namen , familiebetrekkingen , of ook
bedieningen. Zoo vinden wy b. v. den Markies van Montfoort, Don
FRANCISCO DE SILVA Y soLis , in de tweede helft der zestiende eeuw
Kapitein en Admiraal van de Schelde , onder de uitgewekene Spaansche
Israëlieten opgenoemd in eene (ten jare 1809 te Amsterdam ' uit-
gegevene) Aanmoediging aan de Hollandsche Israelieten tot het betreden
van de voor hen geopende loopbaan van den krijgsdienst. Of deze Edelman
zelf immer , hetzij in het geheim , of meer openbaar , het Jodendom
toegedaan geweest zij, blijkt ons niet genoegzaam van elders 2. Doch
van andere leden van zijn geslacht en maagschap blijkt dit overvloedig
uit de registers en jaarboeken der Portugeesche Synagogen van Am
sterdam en Naarden. Zijn zoon zelf onderging de besnijdenis hier
ter stede (a° 1697), en droeg sedert (naar de wijze der Portugeesche
Joden) onverschillig den Hebreeuwschen voornaam ABRAHAM, of
den Spaanschen Don ANTONIO. De Schrijver van dit Artikel heeft nog
afstammelingen van dit geslacht (in zeer vervallen toestand) hier te
lande gekend, en langen tijd in handen gehad een prachtig Charter
van Keizer LEOPOLD, ten behoeve van voormelden Don FRANCISCO,
waarby, ter erkentenis van zijn gewichtig deel in de voordeelen (a°
1675) door de Keizerlijke troepen op den Hertog de CRÉaui behaald,
aan hem en zijne nakomelingen de titel van Markies van Montfoort,
Graven en Gravinnen van Monsant, met onderscheiden Vorstelijke
voorrechten .wordt verleend. Te gelijk wordt in dat stuk uitvoerig
vermeld zijne afkomst van het doorluchtig Huis der SILVA'S, uit
hetwelk in Spanje, onder anderen, de Hertogen van PASTRANA, in
Portugal de Graven van AVEIRAS en anderen , gesproten zijn 3.
Dit geslacht was intusschen op verre na het eenige niet onder de

1 By BELINFANTE 611 Comp.

1 Het eerste zoude men evenwel mogen opmaken uit een Spaansch Son
net, door den straks gemelden DE BARRIOS gericht aan zekeren CavaUero
(dien hy met de namen' van FANCISCO en SII.VA aanspreekt) , om hem te
bewegen, dat hy de ijdelheid der wereld voor de zekerheid van den u>ey
verlate. Zie des Dichters Aumento de Israel, p. 5.
• Uit familiepapieren van denzelfden oorsprong bleek ons ook de oprich
ting (a° 1681) van een Joodsch-Spaansche Redeiïjkkamer te Antwerpen, ten
opschrift hebbende: En nombre de Dios, Amen. Aeademia de fa Virtud,e\£.
Dergelijke-Dicht- en Letterkundige Maatschappijen bestonden ook te gelijker
tijd, als wy straks zien zullen, te Amsterdam.
428 I)E JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL I.N IVEDERLAND.

uitgewekenen, hetwelk op hoogen zuidelijken adel aanspraak mocht

maken. De geslachttafelen van de meeste hunner aanzienlijke familiën
hier te lande leverden het vreemde tafereel op eener veelvuldige gemeen
schap van afstamming en vermaagschapping tusschen Spaansche of Por-
tugeesche Grandes , Bisschoppen en Aartsbisschoppen , Inquisiteurs zelfs,
om niet te spreken van talrijke kloosterlingen, en vele in Holland
gevestigde , of op autos da Je van Madrid , Sevilla , Valladolid , Lissa
bon, en Goa, om hun geloof verbrande Israëlieten. Men kent daaromtrent
het getuigenis, onder vele anderen, van OROBIO in de twistschriften
tusschen dezen Joodschen Geleerde en den Remonstrantschen Pro
fessor VAN LIMBORCH gewisseld '. Van de geslachten, wier takken
in de beide landen, en in de beide onderscheidene Godsdiensten met
den meesten bloei of glans van naam zich hebben uitgebreid , zij het
hier genoeg die der OSORIO'S , PEREIRA'S , TEIXEIRA'S , LOPES SUASSO'S ,
XIMENES, SALVADORS, FRANCO MENDES , DE CASTRO's , DE PINTO'S ,
genoemd te hebben. Koning WILLEM I heeft, eenige jaren geleden,
sommige dier Joodsche Portugeesche familiën in den adel der Neder
landen opgenomen.
Doch gelijk zich enkele vooral Spaansche uitgewekenen uit de Zui
delijke Nederlanden van tijd tot tijd herwaarts begaven , om de voor
vaderlijke Godsdienst vrij te oefenen, zoo zijn van Portugal verre
de meeste onmiddelijk uit de havens van Lissabon en Oporto hier
aangekomen; en wel de allereersten (hetgeen in verband met de Ge
schiedenis der Kerkhervorming hier te lande geen onbelangrijke za-
mentreffing schijnt) over Embden. In die stad lezen wy , dat omstreeks
het jaar 1593 een tiental Joden van het geslacht der HOMEMS en
LOPES PEREIRA'S uit Portugal aankwamen , en aldaar met een Hoog-
duitschen Rabbijn , URI LEVI genaamd , in kennis geraakten , die
hen naar Amsterdam verzelde , en de mannen besneed ; ter gedach
tenis waarvan de nakomelingen van dezen Rabbijn steeds tot de Por
tugeesche Gemeente hier te lande gerekend zijn. Dat deze eerste aankomst
te recht tusschen 1590 en 1595 gesteld wordt, en niet 'eerst in 1604
(gelijk sommigen schrijven) kan plaats gehad hebben, blijkt uit de
niet betwijfelde byzonderheid , dat reeds ten jare 1595 de Joden te
Amsterdam hunnen Grooten Verzoendag houdende , overvallen werden
door den Schout , die hunne vergadering voor eene geheime Roomsch-
Catholijke hield, doch vervolgens beter onderricht zijnde, hen onge-

Men vergelijke BASNAGE, Sistoire des Juifs, Liv. IX. § XVI.

 DE JODEN UIT SPANJE KN PORTUGAL IN NËDEhLAXI). 429

stoord liet voortgaan '. Voorts komen al de Boeken en Registers

der Portugeezen hier te lande overeen, dat hunne eerste Synagoge
gesticht is ten jare 1598 alhier; tien jaren later vorderde het toe
nemende getal der leden de oprichting van een tweede, en in 1618
van een derde. In 1639 werden deze drie Synagogen met elkander
vereenigd tot ééne, voortaan onverdeelde Gemeente, die by wederom
toegenomene uitbreiding in aantal en bloei harer leden, in 1670
dat schoone Kerkgebouw stichtte, op het Plein tusschen de Muider-
straat en Muidergracht.
Intusschen ging de nederzetting en burgerlijke vestiging der Joden
te Amsterdam niet op eens, noch zonder moeielijkheden haren gang.
Ten jare 1612 , schoon hun in dat jaar reeds tien beëedigde Make
laars van hunne natie waren toegestaan, stiet zich evenwel de Wet
houderschap aan de openbare oefening hunner Godsdienst, die dan
ook verboden, maar reeds ten jare 1619 weder hersteld werd. De
Hoogduitsche , die insgelijks sedert lang reeds hier hunne Godsdien
stige zamenkomsten hielden , kregen tot het bouwen van eene open
bare Synagoge, mitsgaders van eene afzonderlijke vleeschhal, eerst
in 1648 vrijheid. Met de hier in 1654 aangekomene Polen maakten
zy sedert ééne Gemeente uit, die in onderscheidene kleinere en groo
tere gebouwen vergadert tot op dezen dag. Het verdrag van veree-
niging tusschen al de Spaansche en Portugeesche Joden hier ter stede ,
werd door Mijne Heeren van den Gerechte bekrachtigd in de jaren
1670 en 1675, welk laatste dat der inwijding was hunner groote
Synagoge, dat treffende gedenkteeken tot op dezen dag beide van
den bloei en van de herbergzaamheid die in deze stad hun mocht
te beurt vallen 2.
De menigvuldige voorrechten (waaronder ik soms die van het Poor
terschap zelf vinde te hebben behoord) , onzen Joden hier by voort
during en toeneming verleend, werden van den anderen kant be
antwoord door die in de geschiedenis van den Amsterdamschen
koophandel welbekende voordeelen, aan denzelven toegebracht door
de talrijke en machtige betrekkingen welke die natie over geheel
het Schiereiland bleef behouden. Deze betrekkingen waren voor hen
zelf een bron van schatten, door den handel, dien zy niet ophielden
op die gewesten te voeren; en dus natuurlijk' ook voor dezen Staat

1 Verg. WAGENAAR, Seschrijving van Amsterdam. Dl. I. (in Col.) blz. 219.
5 WAGENAAR, Seschrijving van Amsterdam. II. 220.
430 DE JODEN Vit SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

van geen gering belang. By gelegenheid van de klachten , die tus-

schen den Koning van Spanje en de Staten Generaal gewisseld werden
over het niet nakomen der Munstersche vrede , merkt VAN WIJN aan ' :
dat men in Spanje te dezen tijde zeer straf met de Joden leefde, die
sedert eenigen tijd voor onzen koophandel zeer noodzakelijk geworden
waren. De Staten maakten hiervan eene byzondere klagte aan den Spaan-
schen Gezant, verzoekende verklaring van den Koning dat die van de
Joodsche Natie, wezende Onderzaten van den Staat in Spanje en an
dereplaatsen onder het gebied van zijne Majesteit, vry zouden mogen hande
len , en dat zy, of hunne goederen, schipbreuk lijdende en daar aandrijvende,
even als andere Nederlandsche Ingezetenen zouden worden behandeld;
doch dit had veel moeite in. Dat nog ten jare 1658 hierover tusschen
Zijne Catholijke Majesteit en de Republiek onderhandeld moest wor
den , blijkt den Schrijver van dit Artikel uit een eigenhandigen Spaan-
schen brief van den Baron VAN REEDE (der Staten Gezant te Madrid)
aan den Tresorier der Synagoge te Amsterdam (ISAAC DE SILVA),
waarin onder anderen deze woorden voorkomen: //Ik heb in deze
//aangelegenheid veel reeds gearbeid om aan al deze belemmeringen
//en gewelddadigheden , waaronder de handel lijdt , een einde te maken ;
//thans , met de brieven van Mijne Heeren de Staten , zal ik nieuwe
//en alle mogelijke moeite daartoe aanwenden , biddende God dat
//my mijne pogingen en wenschen wel mogen gelukken, in dit geval,
//en in alle andere, waarin ik die van de natie en UEd. zoude kunnen
//dienen," enz. (Madrid 6 Nov. 1658).
Het was intusschen niet slechts tot eenen uitgebreiden en schatten
opbrengenden handel, dat de betrekking der uitgewekene Joden op
Spanje en Portugal aldus gelegenheid gaf. Zy dienden ook dikwerf
en op velerlei wijze de Staten dezer Gewesten , mitsgaders andere
bevriende Mogendheden , in staatkundige aangelegenheden. Van ouds
waren in Spanje onderhandelingen gevoerd en zendingen vervuld door
Joodsche Geletterden, hetzij Geneeskundigen of Rabbijnen, Schat
meesters en anderen, tusschen de onderscheidene zoo Saraceensche-
als Christen-Hoven. Thans uit die Gewesten verdreven, maar 'met
dezelve nog steeds in veelsoortige aanraking en gemeenschap verkee-
rende, konden zy in dergelijke diplomatieke betrekkingen te gemak
kelijker gebruikt worden, daar zy die konden waarnemen zonder

1 Sijvoegselen en Aanmerkingen op WAOENAAR, Dl. XII. bladz. 21. r.

12. v. o.
 DE JODEN UIT SPAN.IE KS PORTUGAL IN NEDERLAND. 431

eenige schending van dat beginsel, volgens hetwelk zy zich zelf be

schouwden, en door de hun toegenegene ^Vorsten of Staten beschouwd
werden, als vreemdelingen. Ook ontbrak het hun daartoe niet aan de
noodige kennis en bekwaamheden. Op die wijze tevens behield men
aan sommige aanzienlijke familiën , of geachte personen , een zekeren
rang in de Christelijke maatschappijën, zonder hen evenwel (gelijk
thans de geest der eeuw doet) in die maatschappij hunne van God
verordende nationaliteit te willen doen verliezen. Van daar dan nu
dat aantal van Portugeesche en Spaansche Joden, hetwelk men in
de zeventiende eeuw als Agenten , Residenten , Envoyés , op onder
scheidene plaatsen aantreft. Zoo, b. v. was Don MANUEL TEIXEIRA
Resident van Koningin CHRISTINA in de stad Hamburg, andere zij
ner geloofsgenooten , wegens Brunswijk , Polen , enz. in Holland en
elders. Het aanzienlijk geslacht der CUREILS was gedurende ander
halve eeuw (tot op het jaar van 1795) in het bezit van het Agent
schap-generaal der Kroon van Portugal te Amsterdam , vroeger insgelijks
te Hamburg. De Baron DE BELMONTE , als Resident van Spanje hier te
lande, deed gedurende bijna veertig jaren gewichtige diensten aan
de goede zaak der meermalen hernieuwde goede verstandhouding
tusschen de beide Mogendheden , tegenover het heerschzuchtige Frank
rijk, bepaaldelijk sedert het jaar van 1676. Zijn neef, de Baron DE
XIMENES-BELMONTE , volgde hem in die betrekking op, welke later
met de eindelijke vestiging der BOURBONS op den Spaanschen troon
een einde nam.
Doch, gelijk met den leeftijd van WILLEM den Derde de dagen
van der Joden hoogsten voorspoed en aanzien hier te lande te za-
men loopen, zoo hadden zy ook aan de bescherming van dien voor-
treftelijken Vorst veel te dezen opzichte te danken ' , en genoten zy
het voorrecht hem in onderscheidene betrekkingen te dienen, en in
de uitvoering zijner grootsche ontwerpen van Staatkunde eenigermate
werkzaam te mogen zijn. Geen Vorst in Europa heeft dan ook immer

1 Ook het Restier van JOHAN DE WITT schijnt de Joodsche Natie hier
te lande, als zoodanig, niet vijandig geweest te zijn; althands indien men
dit gevolg mag afleiden uit het pensioen , hetwelk de vermaarde BENEDICTUS
DE SPINOSA (ESPINOSA) van den Raadpensionaris trok , waaromtrent belang
rijke byzonderheden vermeld worden door Prof. TYDEMAN in de Ophelde
ringen en Bijvoegselen op het Xde Deel van BILUERDIJKS Geschiedenis des
Vaderlands, blz. 251 en 252.
432 DE JODEN uit SPANJE EN I-OKTIIGAL IN NEDERLAND.

zoo goed ingezien, en met der daad ondervonden, hoedanig op rui

mer schaal en edeler wijze dan men anders wel schijnt te denken,
van de bekwaamheden en uitgebreide betrekkingen , zoo wel als van
de rijkdommen, der Joodsche uitgewekenen, kon worden partij ge
trokken. Zy stonden ook by hem, zoo in Engeland als hier te lande,
in byzondere achting. Van hunne zijde waren zy zoo wel aan zijn
persoon, als van ouds (en ten allen tijde) aan zijn Stamhuis ten in
nigste verknocht; en, gelijk hunne Godsdienstige beginselen reeds hen
van zelf aan al de belangen van het land hunner inwoning verbon
den , zoo gevoelden zy ook al vroegtijdig , dat die belangen met den
voorspoed en de verheffing der Prinsen van Oranje en Nassau in
onafscheidelijk verband stonden. Doch deze gehechtheid beide aan
den Nederlandsen en Staat en aan Oranje was den Portugeeschen met
hunne broederen uit Duitschland ten allen tijde gemeen '. Alleenlijk
waren eerstgemelden te dier tijde meer in de gelegenheid deze hunne
verknochtheid ook in openbare betrekkingen aan den dag te leggen.
Zoo, b. v. stelde een der Baronnen SUASSO een millioen ter beschik
king van den Prins, by gelegenheid van den tocht naar Engeland
(a° 1688), zonder eenige verplichting van restitutie in gevalle van
mislukking. Ter zelfder tijd was de Heer VAN SCHONENBERG (BELMONTE ,
doch van een anderen tak dan de bovenvermelde Resident van Spanje) ,
's Prinsen Buitengewoon Envoyé aan dat zelfde Hof, alwaar hy te
vens de zaken van dezen Staat waarnam ; na 's Konings dood bleef
hy tot op zijn overlijden der Staten Plenipotentiaris in Portugal 2.
By het leger deed , onder anderen , de Provediteur MACHADO groote
diensten, en legde tevens bekwaamheden in oorlogszaken aan den
dag , die hem beide -fcy Koning WILLEM , en by de groote legerhoof
den , die dezen Vorst in den kamp tegen Frankrijk vervingen , zeer
gezien deden zijn 3.

1 Het is voor de Joden dezer gewesten eene aandoenlijke byzonderheid,

dat sedert FREDKRIK HENDRIK tot op WILLEM den Vijlde, de Stadhouders,
Prinsen van Oranje, altijd eenmaal de Synagoge hier ter stede met een
bezoek plachten te vereeren. Eerstgemelde Prins, in 1642 met zijnen zoon
Prins WILLEM en de Koningin van Engeland de Portugeesche Synagoge
intredende , werd aldaar , onder anderen , met een zeer schoone Portugeesche
aanspaak van MENASSEH BEN ISRAËL begroet, waarin de gelijkenis van zijn
Stamhuis met dat der Machabeën, op treffende wijze uiteen gezet wordt.
• WAGENAAR, Bk. LXIII. § 17. LXV. § 6, 9, 15.
* Het geslacht van CAPADOSE met dat van MACHAEO veelvuldig ver-
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 433

Doch niet blootelijk door tijdelijk vermogen en staatkundige be

trekkingen, maar ook door de beoefening zoo wel hunner nationale
en gewijde , als Spaansche en Portugeesche taal en dichtkunst , hielden
de Joden hier te lande de eer hunner overal verstrooide Natie in
die dagen aanmerkelijk op. Holland was hun ook in dit opzicht als
een klein Spanje, uitgenomen de verdrukkingen en vervolgingen,
waarvan hunne bloeiendste tijden in die landen nooit volkomen vrij
geweest waren ; en Amsterdam in het byzonder , werd by hen in de
wandeling het Jerusalem hunner vreemdelingschap genoemd. De He-
breeirwsche drukpersen der Joden in Holland zijn overal bekend en
vermaard ' , inzonderheid die van MENASSEH BEN ISRAKL (van wiens
andere werkzaamheden straks nader melding moet gemaakt worden),
en ATHIAS Hebreeuwsche spraakkunst, mitsgaders Joodsche Godge
leerdheid en schriftverklaring, werden gedurende anderhalve eeuw
hier te lande beoefend door een aantal zoowel Leden als Leeraars der
Gemeente , wier namen en werken uitvoerig opgeteekend zijn by WOLF ,
DE ROSSI, RODRIGUES DE CASTRO , en in de Memorias de Litteratura
Portugueza, allen meer dan eens aan den voet dezer bladen aange
haald. Deze meest in het Spaansch bewerkte schriften waren alle
van Godsdienstigen inhoud , het zij dan tevens historisch , als : b. v.
R. ABOABS Nomologia, een overzicht van de Geschiedenis der mon
deling overgeleverde Wet en harer voorname Uitleggers ; of ook meer
praktikaal, als: De zekerheid van den weg (a° 1616), en De spiegel
van '* werelds ijdelheid, (a° 1671), van ABRAHAM ISRAËL PEEEIRA ,
waarin van de Goddelijke Voorzienigheid , de ellende des menschen ,
de vreeze en liefde Gods , de deugden en ondeugden , belooning en

maagschapt, heeft langen tijd een eigenhandigen brief, van Koning -wn.i.EM
aan hem, bewaard, waarin ter zake van eene byzondere dienst (het is my
op dit oogenblik niet helder, welke) dit vereerende getuigenis gevonden
wordt: Vous avez sauvé l'État. Men vergelijke de Sneven van eenige Por-
tugeesche Joden aan Voltavre. Sr. II.
1 Reeds in Portugal zelf hadden de Joden beduidende drukpersen (te
Lissabon en te Leiria) voor het Hebreeuwsch (a* 1485, 1494), doch slechts
gedurende een korten tijd, daar weldra de algemeene verdrijving uit het
Schier-eiland alle sporen daarvan deed verdwijnen. De voorname drukkerijen
der Joden in de zestiende eeuw waren te Venetië, Rome, Mantua, Cre-
mona, Verona, vooral Ferrara, en in geheel Italië, daar ook het eerste
Hebreeuwsche boek gedrukt is: volgens R. GEDALIA, te Soncino in het
Milaneesche (a° 1480).
28
434 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

straf, en meer dergelijke onderwerpen gehandeld wordt. Ten jare

1670 gaf een ander Geleerde (R. SAMUËL ABAZ) een dergelijk , doch
sedert eeuwen in Israël berosmd boek op nieuw in het licht; name
lijk, de in het Hebreeuwsch herhaalde malen gedrukte, en sedert
in onderscheidene talen overgezette Chobath Halebaboth (Verplichtin
gen des harten) , een beoefenend Godsdienstig werk , oorspronkelijk in
het Arabisch geschreven door R. BECHAI BEN JOSEPH , die omstreeks het
einde der elfde eeuw in Spanje bloeide , 'en het eerst in het Hebreeuwsch
overgebracht door R. JUDA BEN TIBBON van Granada, in de twaalfde
eeuw onzer tijdrekening. Het ontbreekt voorwaar in geen van deze
en andere gelijksoortige schriften der Joden aan diepe inzichten,
zoo van de ellende des menschen door 'en uit de zonde , als van de
dierbaarheid der dienst van God ; ontbrak er maar niet dat éénige
aan, zonder hetwelk alle bespiegelingen voor het leven der ziele on
vruchtbaar blijven: de kennis van Hem, wien toch eenmaal Israël
zal aanschouwen , als den Genen dien zij doorstoken hebben , wanneer
Hy zelf, hun genade-volle God en Koning, het deksel zal wegnemen
van hunne harten, en hen leiden op den eeuwigen, op den eenig
zekeren Weg !
Ook de poëzy die hier te lande onder de Joden geoefend werd,
was voor verre het grootste deel louter Godsdienstig. De Hebreeuw-
sche werd in de eerste plaats door hen ter harte genomen ; doch
ook de Spaansche en Portugeesche werd niet verwaarloosd. Onder
de Joodsche Dichters in die beide talen, munteden vooral uit in het
begin der zeventiende eeuw PAULO DE PINA (in de Synagoge ROHIËL
JESURUN geheeten) , en de Kapitein Don MIGUEL (anders DANIËL LKVI)
DE nA 11 K i os. Van ewstgemelden werd ten 1624 in een der Portu
geesche Synagogen , die van Beth Jahacob (Huis Jacobs) , een dicht-
stuk uitgevoerd, ten onderwerp hebbende een soort van zamenspraak
tusschen de zeven bergen : Sinai , Sion , Hor , Nebo , Gerizim , Carmel ,
Senir , die ieder hunne aanspraak op den eersten rang verdedigen ,
waarover de Koning JOSAPHAT de beslissing uitspreekt. Doch derge
lijke spelen, hoezeer in zich zelf niets berispelijks hebbende, begreep
men weldra aan de plaats der gewone Godsdienstoefeningen niet te
voegen. Later, vooral in de .veertig laatste jaren der zeventiende
eeuw , werden er nevens de talrijke genootschappen van weldadigheid
in de Gemeente, ook onderscheidene letterkundige Maatschappijen
opgericht , in den trant van onze Rederij kkamers , en onder den naam
van Academias , die de aanzienlijksten zich beijverden door lidmaat-
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 435

schap en medewerking te bevorderen. Een aanmerkelijk deel aan de

werkzaamheden aldaar, had de tweede straks door ons genoemde
Dichter DE BARRIOS, een echte kweekeling der meer hooghartige
dan van de fortuin begunstigde Muze van het Schier-eiland , en die ,
zonder de ondersteuning van zijne Mecenaten (hy had die ook buiten
Holland , daar ook te Brussel en in Spanje zijne Gedichten eenigen
naam hadden) , het lot van CAMOËNS en CERVANTES waarschijnlijk
zoude hebben gehad in zijnen dood. In zijn Coro de las Musas, ge
schreven terwijl hy nog in Spaansche krijgsdienst was en het Chris
tendom uitwendig beleed , ontbreekt het hier en daar niet aan ver
heffing. Zijne Joodsch-Spaansche poëzy beweegt zich meer binnen den
kring van gelegenheidsverzen , die vooral voor zijne natie waarde
hebben , wegens de vermelding van familie-byzonderheden en ge
schiedenissen , elders minder voorhanden. In zijn overzicht van de
Spaansche Dichters en Schrijvers uit de Joden , (Relacion de lospoëtas
y Escritores de la Nacion Judaïca Amstelodanuï) noemt hy onder
scheidene thans geheel onbekende Dichters en dichtwerken op, waar
onder ook den Machabeër (El Macabeo) van Doctor MIGUËL DE SIL-
VEIRA, een heldendicht in twintig zangen, geheel in de manier van
TASSO'S Bevrijd Jerusalem , dat in meer dan één opzicht wel verdiende
aan de vergetelheid ontrukt te worden. Het is evenwel niet waar
schijnlijk dat deze laatste Spaansche Dichter een Israëliet van Gods
dienst (wel van afkomst) geweest zij.
Onder de verdere merkwaardige Schrijvers, die te Amsterdam in
de Portugeesche Synagoge , in den loop der zeventiende eeuw gebloeid
hebben , gedenken wy hier nog met een woord aan den meermalen
reeds aangehaalden Doctor OROBIO DE CASTRCf, die na eerst te Sa-
lamanea over Bovennatuurkunde gelezen, en vervolgens te Sevilla
als Geneesheer gepractiseerd te hebben , aldaar wegens vermoedens
van Jodendom door de Inquisitie vastgezet werd, en na drie jaren
in hare kerkerholen gezucht te hebben, eindelijk weder losgelaten
zijnde, zich naar Frankrijk begaf, alwaar hy te Toulouse tot Pro
fessor in de Medicijnen aangesteld werd. Eindelijk het geheim hou
den zijner ware Godsdienst moede, begaf hy zich naar Holland,
alwaar hy onderscheidene werken tegen de Christelijke Godsdienst
schreef, die slechts voor een gedeelte werden uitgegeven. Hy overleed
a° 1687, steeds in groot aanzien by de zijnen. Acht jaren te voren
was hier ter stede desgelijks in de belijdenis der Joodsche Godsdienst
overleden, de geleerde Overzetter en Commentator van STEPHANUS
28*
 436 DE .lonuiv UIT SPANJE RN PORTUGAL IN NEDERLAND.

de Urbibus, THOMAS DE PINEDO, geboortig (a° 1604) van Trancoso

in Portugal, maar opgevoed te Madrid. Over de Christelijke Gods
dienst, liet hy zich ook na zijnen overgang tot het Jodendom zijner
Vaderen, zoowel in zijne gesprekken (gelijk WULFER getuigt) als in
zijne schriften niet dan met eerbiedigheid uit.
Van alle .Schrijvers en Geleerden ondertusechen , die het Portu-
geesche Jodendom in Nederland heeft voortgebracht of in zijnen boe
zem gekweekt, is niema»d, hier te lande althands meer bekend ge
worden dan R. MENASSEH BEN ISRAËL l. Wy kunnen des te beter
ons hier met eene korte vermelding van zijn leven en werken ver
genoegen. Geboren te Lissabon in het jaar 1604, kwam hy, nog een
kind zijnde, met zijne ouders naar Amsterdam over, als zijn vader
JOSEPH BÉN ISRAËL met groote moeite het geweld der Inquisitie ont
komen was. Met een vluggen en veel omvattenden geest begaafd,
maakte hy zich spoedig, onder de leiding van een der Opper-Rab-
bijnen te Amsterdam, de gronden der Joodsche Theologie eigen, en
voorts de kennis van het Grieksch, Latijn en Arabisch, benevens
het Hebreeuwsch, Castiliaansch en zijne Portugeesche moedertaal.
Reeds op dijn achttiende jaar werden zijne leerredenen met genoegen
gehoord. Tot zijn vrij sober levensonderhoud strekte hem zoo wel
zijne bekende , maar weinig winstgevende Boekdrukkerij , als de be
diening- van Opper-Rabbijn , waarin hy zijnen Leermeester, ISAAC
UZIÉL, opvolgde. Zijn omgang met BARLAEUS , vossius , HUIG DE GROOT ,
is bekend. Ook de geleerde PIERRE DANIKL HUËT, als hy zich te
Amsterdam bevond, bezocht en raadpleegde hem over onderscheidene
punten. Alle prijzen hem als een man van veel omvattende kennis
niet slechts , maar ook minzamen omgang en nederigheid ; deze laatste
eigenschap blinkt juist niet altijd sterk uit in zijne schriften. De
gunst, die hy by onze Nederlandsche Remonstrantsgezinden genoot,
is intusschen te beter verklaarbaar, naarmate hy ook zelf in zijne
leer van hetgeen wy in het Christendom halfpelagiaansch zouden
noemen, niet geheel vrij is, schoon hy anders (b. v. in zijn Vertoog
de la fragilidad humana, e inclinacion del hombre al pecado 2 ,) de
leer van PELAGIUS, dat de mensch hier reeds volmaakt zoude kunnen

' Onder anderen heeft van hem gewag gemaakt in zijn Hollands Roem
enz. de Baron COLLOT D'ESCURY, Dl. III bl. 91. A. 409 en volg. Men zie
OOk BASNAGE, Sistoire des Juifs, WOLF, RODRIUDEZ DE GASTRO 611Z.
' • Uitgegeven te Amsterdam, A". 5402 (1642) in 4*.
 DE JODEN UIT SPAN.ÏR EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 437

zijn , en de wet vervullen , ijverig bekampt. Onder zijne uitgegevene

Schriften munten uit zijne Hope Israels ' ; waarin hy , overeenkom
stig een verhaal van den Portugeeschen scheepskapitein ANTONIO DE
MONTESINOS, het gevoelen verdedigt, dat de tien stammen Israëls
in de binnenlanden van Amerika zouden schuilen , om aldaar te
verblijven tot op den grooten dag van de algemeene wederbrenging
van Gods uitverkoren volk by de komst van den Messias; voorts
zijne Drie Boeken (insgelijks in de beide talen door hem geschreven)
over de Opstanding der Dooden ; en niet het minst zijn Conciliador
(later door eene andere hand in het Latijn overgezet) , waarin hy
met zonderlinge geleerd- en scherpzinnigheid de oplossing van alle
schijnstrijdigheden in de Schriften des Ouden Testaments beproeft.
Ook Gereformeerde Godgeleerden (onder anderen de Hoogleeraren
WALAEUS en VOETIUS) hebben aan dit werk in onderscheidene op
zichten lof toegekend. De twee eerste deelen van hetzelve verschenen
in 1632 ; het derde (de Hagiographa bevattende) in 1650. Be
halve deze en nog veel andere kleiner schriften gaf hy ook den Bijbel
herhaalde malen uit, zoo wel de Hebreeuwsche grondtaal als de
Spaansche overzetting van Ferrara; mitsgaders eenige afzonderlijke
drukken van den Pentateuchus in het Spaansch met paraphrastische
verklaringen (a° 1655), insgelijks de Aphtaroth (of afdeelingen der
Propheten, die op de Sabbathen en feestdagen in de Synagogen
gelezen worden), en nog vele andere boeken tot de dienst en litur
gie der Portugeesche Joden behoorende. Onder de werken die hy
begon , of althans voornam te schrijven , wordt ook genoemd een
Vervolg op FLAVIUS JOSEPHUS, hetwelk eene Geschiedenis der Joden
zoude bevat hebben tot op zijn eigen leeftijd. Doch aan dit en vele
andere ontwerpen in zijn geleerde en Godgeleerde loopbaan maakte een
vroegtijdige dood een einde. Hy overleed kort na zijn terugkeer uit
Engeland, te Middelburg (a° 1657), in den ouderdom van drie en
vijftig jaren.
De reis van MENASSEH BEN ISRAKL naar Engeland, had ten doel
den Protector OLIVIER CROMWELL te bewegen tot het weder toelaten
der Joden in dat rijk, waaruit zy (a° 1290) op het onverwachtst
ten eeuwigen dage waren verbannen, na gedurende eeuwen aldaar
beurtelings als slachtvee gemest, en weder op de gruwelijkste wijze

' Uitgegeven in 1650 te Amsterdam in het Spaansch, en sedert, zoo in

die taal, als in het Latijn van den schrijver zelven, herhaalde malen herdrukt.
438 ÜE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

uitgekleed en mishandeld te zijn geweest. Een zeer welgesteld en

belangrijk Request door R. MENASSEH tot dat einde den Protector
aangeboden, (het bestaat alleen hier en daar in handschrift,) vond
by hem meer gunst dan by het Parlement , alwaar , schoon destijds
alles behalve Popery en Prelacy (Pausdom en Episcopaalstelsel) in
Engeland geduld werden , de toelating der Joden onoverkoombaren
wederzin vond. (Opmerkelijk, in een land, dat heden ten dage zoo
boven allen zich aan de zaak van Israël en zijne gewenschte weder-
herstelling, op gronden van waarachtig Christendom, laat gelegen
zijn!) MENASSEH keerde alzoo onverrichter zake terug. Kort evenwel
na de herstelling van KAREL II op den vaderlijken troon, werd door
dien Vorst aan het onder CROMWELL verworpene voorstel gevolg ge
geven. Ten jare 1666 bouwden Portugeesche uitgewekenen, ten
meesten deele uit Holland overgestoken, de eerste Synagoge in het
hun weder geopende Londen '. Sedert hebben de Joden, zoo Hoog-
duitsche en Poolsche als Portugeesche, zich in Engeland zeer uitge
breid; doch nergens misschien hunne nationaliteit en eigenaartigheid
(reeds lang voor dat aan hunne eigenlijke gelijkstelling of emanci
patie aldaar werd gedacht) meer zien versmelten, dan in dat land,
alwaar ook de scheidsmuur tusschen de Portugeezen en hunne ove
rige geloofsgenooten nagenoeg geheel wegviel sedert de laatste veertig
jaren.
Gelijk voorts de Portugeesche Gemeente te Londen oorspronkelijk
eene soort van kolonie was van die van Amsterdam , zoo stond ook
hunne Synagoge te Hamburg in een allernaauwst , schoon weder ander ,
verband met die van het Vereenigd Nederland. Te Hamburg, even
als Amsterdam het klein Jerusalem der Joden in die dagen genoemd ,
hadden insgelijks reeds vroeg (in de laatste jaren van de zestiende
eeuw) Spaansche en Portugeesche vluchtelingen der Inquisitie eene
schuilplaats gevonden. Onder dezen behoorde ook de vermaarde Ge-

1 Dit jaar van 1666 is in de Geschiedenis der Joden ook merkwaardig

door den opgang, weiken de opgeworpene Messias SABETAY TSEVI destijds
maakte, en ook by die van Amsterdam zoo groot was, dat de Gemeente
in twee partijen gescheurd werd, waarvan de eene hem onbewimpeld voor
den verwachten Verlosser verklaarde, en hem (eene opmerkelijke byzon-
derheid die ik by deze gelegenheid in een historisch handschrift der Por
tugeesche Joden vinde aangeteekend) in hunne brieven namen gaven, die
alleen aan het Opperwezen toekomen.
 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL I.\ NEDERLAND. 439

neesheer Dr. RODRIGO DE CASTRO ' , wiens beide zonen BENTO (BA-
RUCH NEHEMIAS of NAM1AS) en ANDREAS (DANIËL NAMIAS) , insgelijks
met lof de praktijk der medicijnen hebben uitgeoefend, en de eerste
vooral in de geleerde wereld zich eenen naam maakte, en lijfarts
was van Koningin CHRISTINA; ook de Joodsch-Portugeesche Dichter,
Geneesheer en Comes Caesareus Palatinus , IMMANUEL ROSALES. In
het naburig Altona hadden zy insgelijks eene bloeiende Synagoge ;
ook te Glukstad, gelijk in het geheel reeds in 1622 de Koning van
Denemarken aan Parnassyns der Portugeesche en Spaansche Joden
het vrije verblijf en vele voorrechten voor hunne natie in zijne Staten
had toegezegd. Ook in Frankrijk vernieuwde Koning LODEWIJK XIII
hun omtrent dezen tijd de voorrechten, die zy (volgens den Schrij
ver der Portugeesche Brieven aan VOLTAIRE 2,) reeds sedert het
jaar 1550 onafgebroken aldaar, inzonderheid te Bayonne en te Bour-
deaux, genoten hebben.
Maar nergens hebben zy zich meer aangetrokken en als het ware
te huis gevoeld , dan in hun dierbaar Nederland , en in dat mid
delpunt van geheel hunne inwoning hier te lande , Amsterdam ; met
welker gemeente die van Rotterdam, (welke nooit zeer beduidend
was ,) die van den Haag , alwaar de rijke en talrijke Portugeesche Joden
sommige der schoonste huizen gebouwd en bewoond hebben 3 , en
hunne Synagoge in een der vorstelijkste gedeelten van de Residentie
geplaatst is * , insgelijks die van Naarden in het naauwste verband
stonden. In de overige Provinciën buiten Holland hebben zich de
Portugeesche Joden (de Hoogduitsche zijn in Friesland, Groningen,
Gelderland, zeer talrijk,) nimmer op den duur gevestigd: de Syna
goge te Middelburg was van geen beduidenis , althans van geen duur :
in het Sticht bewoonden velen hunner het dorp Maarsen , daar hunne
aanzienlijken voor het meest hunne buitenplaatsen hadden. In onze
Nederlandsche Koloniën waren zy insgelijks bloeiend, te weten, in

1 Hy was een discipel van ZACUTUS LUSITANUS, die hem den eersten
der latere Medici noemt, en had te Salamanca gestudeerd. Hy practiseerde
te Hamburg, a° 1596—1627, en stierf aldaar. Zijne schriften: de Medico
Politica, de Mortis mulierum, en anderen, verwierven hem grooten lof.
2 Lettre I. p. 2. n". 3.
* Als b. v. een gedeelte der gebouwen, ter plaatse waar eertijds het
Hof van Srederode stond. DE RIEMER , Seschrijving van 's Gh'avenhage.
Hoofdst. XXV. bl. 742 eu 743.
* DE RIEMER, Aid. Hoofdst. XII. bl. 425.
440 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

de West-Indische , en by name op Suriname, alwaar zy niet alleen

als eigenaars van plantaadjen, maar ook in andere opzichten , byzonder
ook in de militaire verdediging der Kolonie , een beduidend deel
der bevolking uitmaakten '. Ook in Brazilië hadden zy gedurende
de heerschappij der Hollanders zich de vrijheid van Godsdienst groo
telijks ten nutte gemaakt, die hier door dat Bestuur een tijd lang
verzekerd werd; schoon de zoo geheel openbare Godsdienstoefening
der Joden ook zelfs sommige Hollanders aldaar mishaagde, die wel
eens beweerden , dat de Godsdienstvrijheid , hun in Holland verleend ,
zich niet uitstrekte tot de Koloniën 2.
Hoe dit zij, zekerlijk hebben nergens in de wereld de Joden van
beiderlei benaming, in hunne omzwerving buiten het land hunner
Vaderen , eene zoo verkwikkende herbergzaamheid gevonden , als in
dit eenmaal van den God Israëls zoo ruim gezegend Hervormde Land.
Intusschen deelden ook de Portugeesche Joden in het algemeen
verval, dat sedert het jaar 1713 over geheel Europa, zoo wel als
in Nederland zeer byzonder , de achttiende eeuw kenmerkte. De vroe
gere levendigheid en werkzaamheid in onderscheidene vakken ook
buiten den handel, maakten by de meesten toen plaats voor de vad-
zigheid der weelde, uit al te grooten voorspoed gesproten; het dolle
Actiespel nam voor een gedeelte de plaats in van dien zoo gewich-
tigen regelmatigen handel , waarmede zy zich zelf en de beide landen
zoo veel wezenlijk voordeel toebrachten. De zeden verslapten, de
Godsdienst, voor het uitwendige nog. veeltijds streng onderhouden,
verloor toch die meer innerlijke gehalte, die de Vaderen de Inqui-
sitievuren deed trotseeren, of rang en vaderland verzaken, om naar
hunne overtuiging (hoe dwalend dan ook) den God Israëls te dienen ,
en vooral, voor geene beelden te buigen. Vooral in de laatste helft
dier eeuw oefende de meerdere gemeenzaamheid met Fransche letter
kunde , Fransche wijsbegeerte , Fransche ijdelheid van meer dan éénen
aart, eenen allerverderflijksten invloed op die afdeeling der Joden,
welke van zelf reeds aan de verleiding van wereldzin zoo veel meer
bloot stond, dan hunne destijds nog zooveel min beschaafde broe
deren uit Duitschland en Polen.
Aan beide" afdeelingen evenwel bleef onder al het veelvuldige be-

1 VAN KAMPEN, Geschiedenis der Nederlanders buiten Europa, Dl. III

1"te Stuk, bl. 116 en volg.
1 SOUTHEY, History of Srazil, I, p. 566. ad. A. 1639.
 D;E JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND. 441

derf en door al de omwentelingen onzer dagen heen, eene tedere

betrekking tot dit land der liefelijkste herbergzaamheid hunner Va
deren , onwankelbaar en gelijkelijk eigen ; en onafscheidbaar van die
betrekking de verknochtheid aan het stamhuis van Oranje, en de
afkeer (by verre de meesten) van den tuimelgeest der eeuw. De ge
lijkstelling van rechten werd ten jare 1795 (een klein getal van zich
meer verlicht wanenden uitgenomen) aan Je Joden eerder opgedron
gen, dan door hen begeerd. En geen wonder! zy streed tegen het
beginsel van hun nationaal bestaan en oud-Israëlitische verwachting,
zoo wel als tegen hunne politieke gevoelens, die wel in geenerlei
opzichte met de partij die toen bovendreef, zamenstemden.
En hier, volgens ons aangekondigd bestek} besluiten wy dit Over
zicht van de Geschiedenis der Spaansche en Portugeesche Joden
hier te lande '. Veel zoude er dan ook op te merken zijn ten aan
zien van de hun in 1813 onder den scepter van Oranje bevestigde
burgerlijke gelijkstelling met alle overige ingezetenen dezes lands ; en
de vraag wel mogen behandeld worden, wat door deze veranderde
betrekking der Joden hier te lande, uit een hooger standpunt niet
slechts , maar ook uit een meer dagelijksch en burgerlijk , al of niet
door hen gewonnen zij. Thans vergenoegen wy ons alleen met de
verklaring van onze innigste overtuiging te herhalen, dat alle zoo
danige gelijkstelling der Joden, waarvan de strekking of bedoeling
is, de Israëlitische nationaliteit te vernietigen, eene tegen God en
zijn Woord strijdende poging is , die ja , voor een tijd , en tot ver
menigvuldiging van verwikkelingen en ongerechtigheden , in Europa
zal kunnen gelukken , maar toch nimmer zal vermogen tegen de
eindelijke vervulling dier beloftenissen, zoo wel als oordeelen, die
met de wederherstelling van Vaderland en Koningrijk aan Israël, in
het allernaauwste verband staan. Mocht de Christen-Nederlander,
door het voorbeeld zijner Vaderen geleerd , ook by deze veranderde
tijds- en staatsbetrekkingen, de aloude verwachting voor Israël, als
natie, blijven koesteren; en hun toeroepen met den Dichter 2
Zaad van Abram , uitverkoren ,
Afgedwaalde, niet verloren
1 Men vergelijke met de beide hier eindigende Artikelen het geheele
Derde Boek van Israël en de Volken.
3 BlLDERDUK, KrekeUanijen. Dl. III. bl. 72. KompUete Dichtwerken, Dl.
V, bl. 250.
442 DE JODEN UIT SPANJE EN PORTUGAL IN NEDERLAND.

Kinders der beloftenis !

Laat der Vadren hoop niet varen,
Die sints viermaal duizend jaren
't Wezen van uw wezen is.
't Godswoord , eenmaal uitgesproken ,
Staat voor^ eeuwig onverbroken ,
En het WORDT of is vervuld.
Zoek voor Heidensche verleiders
Uw getrouwe Heilverbreiders ,
Met Zijn waarheidsglans omhuld!
Zoek en vraag hen naar de teekenen ,
Leer der tijden loop berekenen,
Plaats en afkomst van den Held,
Dien gy eenmaal zoudt verachten,
Dien uw blindheid zou doen slachten ,
Door hun waarmond voorgespeld.
Gy verwacht Hem in de glorie
Van een blinkende viktorie
Op het heerschend Heidnenrot:
Ja, gy zult Hem weer zien keeren,
Als de Heer der Opperheeren ,
Wonderdader, sterke God!
Ja, sluit hart en oogen open,
Zie te rug , vaar voort te hopen ,
Hoor de stem der profecij ;
Keer tot uwen MOZES weder,
En_ erken den Slangvertreder ,
Want Zijn weerkomst is naby !
 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN.

Gelijk de uitzichten voor Israël, naar het Woord van God, in de

toekomst, zoo zijn ook de lotgevallen van dat volk in zijne verstrooijing
een onderwerp, waarbij wy gaarne van tijd tot tijd onze Lezers be
palen. In de geschiedenis van het zwervend nageslacht van JACOB,
sedert de verwerping van zijnen Koning, deden wy meermalen het
byzondere opmerken, dat hun langdurig en veelzins voorspoedig ver
blijf in de gewesten van Spanje en Portugal oplevert. In een vroeger
Opstel aangaande dit gedeelte der latere Joodsche historie, zagen
wy iets van den zoo wel politieken als wetenschappelijken bloei de
zer Natie in de onderscheidene Koninkrijken van het Schiereiland. Wy
zagen den invloed van dien bloei op de overige bevolking aldaar.
Wy deden de oorzaken opmerken, die ten jare 1492 de uitdrijving
van alle ongedoopten onder den scepter van FERDINAND en ISABELLA
te weeg brachten. Wy gaven ook eenige wenken omtrent de menigte
van bloot uitwendige, gedwongene of schijnbare bekeeringen tot het
Christendom, welke ten gevolge van dien ontzettend en maatregel
plaats vonden, of ook reeds vroeger, onder verschillende omstan
digheden, plaats gevonden hadden. Doch het bleek ons tevens, hoe
dat zelfde Spanje, by al het verkeerde en wreede van zijn jegens
Gods oude volk gehouden gedrag, toch ook rijk geweest is in voor
beelden van loflijken ijver en wijsheid in de prediking en aanbeve
ling van het Evangelie aan zijne talrijke Joodsche bevolking. Wy
noemden by die gelegenheid eenige namen , die in de Jaarboeken van
444 PAULUS VAN BURfiOS EN ZIJINE ZONEN.

Staat en Kerk in Spanje, als toegebrachten tot de belijdenis en 'het

geloof van JESUS CHRISTUS , met byzonderen lof vermeld staan. Onder
de zoodanigen is er geen meer algemeen bekend en geacht dan die
van PAULUS DE SANTA MARIA, naar zijne geboortestad, die later zijn
Bisdom was, PAULUS DE BURGOS (Eurgensis) genoemd. Van hem en
van zijne vier zonen, in de vroegere kindschheid met hunnen va
der door den Doop in de gemeenschap der Christenheid ingelijfd ,
wilden wy hier nog eenige wetenswaardige byzonderheden opnemen.
Rabbi SALOMON LEVI behoorde, blijkens dezen zijnen Joodschen
familienaam , tot een dier geslachten , aan welke de algemeene over
levering der Joden de afkomst uit den stam van LEVI erkent. Hy
werd geboren te Burgos in Castilië, ten jare 1352, uit in het Jo
dendom aldaar aanzienlijke ouders ' , en was tot op zijn veertigste
jaar een door Talmudische en andere geleerdheid , zoowel als door
vermogen en karakter, algemeen geachte Rabbijn. Niet afkeerig van
wijsgeerige en zelfs van Christelijk-wijsgeerige schriften, maakte hy
omstreeks dat tijdpunt van zijn leven met de werken van THOMAS
AQUINAS kennis, wiens Tractaat de Legibus eene zoodanige uitwer
king op zijn gemoed had, dat de vooroordeelen tegen de Christelijke
waarheid wegvielen , en hy zich weldra, by voortgaand onderzoek ,
met dat licht bestraald zag, waarin hy sedert het leven en de za
ligheid vond.
Ten jare 1392 ontving SALOMON LEVI (van nu aan PAULUS DE
SANTA MARIA,) den heiligen Waterdoop, en met hem de kinderen
in huwelijk verwekt bij eene Echtgenoot, die volgens sommigen op
dat tijdstip nog leefde, ëh de overtuiging van haren man mocht
deelen ; volgens anderen , reeds overleden was , gelijk dan in alle ge
vallen de bekeerde Rabbijn al zeer spoedig na zijnen overgang, in
den weduwlijken staat gevonden wordt. Hem volgden intusschen in
de toetreding tot het Christendom , en de openbare belijdenis van
den naam van CHRISTUS, zijne moeder en broeders, terwijl ook op
verdere bloedverwanten, en in het geheel op vele zijner stamgenoo-
. ten , de bekeering van den vermaarden Rabbijn een gezegenden in
vloed, volgens de opgave der Spaansche Kerkgeschiedschrijvers , moet
hebben gehad. Hetgeen boven allen twijfel staat, is dat de keus
van Rabbi SALOMON eene zeer vaste en allezins vruchtbare heeft
gebleken te zijn. Weduwnaar zijnde , of kort na zijnen doop gewor-

MARIANA, de Rep. Hisp. Lib. XIX. c. 8.

 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN. 445

den zijnde, wijdde hy zich nu geheel aan de Christelijke Godge

leerdheid toe, en te Parijs de Doctorale waardigheid verkregen heb
bende, predikte hy eenen tijd lang met grooten toeloop aan het
Pauselijke Hof te Avignon ' , werd vervolgens Aartsdiaken in het
Stift van Burgos, later Bisschop van Carthagena (waar van daan
hy zelf en zijne zonen ook wel DE CARTHAGENA genoemd worden) ,
eindelijk Bisschop van Burgos, mitsgaders op zijne hooge jaren ti-
tulair Patriarch van Aquilea. Zijne uitnemende begaafdheden , en
uitgebreide kennis ook in wereldlijke zaken , verwierven hem weldra
het vertrouwen van den voortreffelijken , maar jong gestorvenen HEN
DRIK III, die hem tot Groot-Zegelbewaarder van Leon en Cas-
tilië aanstelde, en by uitersten wil de opvoeding van zijnen zoon
en opvolger JOHAN II (a° 1407) vertrouwde 2. Hy was ook lid van
het Regentschap, dat door den Infant FERDINAND, Koning JOHANS
voogd, werd aangesteld, by zijn vertrek tot aanvaarding der hem
opgedragen kroon van Arragon. Den meerderjarig geworden Koning
van Castilië diende hy tot aan zijnen dood (a° 1435), in dezelfde
hoedanigheid, waartoe hem Koning HENDRIK verheven had.
Doch de staatsbemoeienissen , aan deze waardigheden verbonden ,
trokken zijne zorg niet af van zijne kerkelijke verplichtingen , of van die
studie der Heilige Schriften , in welke hy het leven zijner ziele gevonden
had. Het verdient melding dal de ziekte aan welke hy te Burgos , in drie-
en-tachtigjarigen ouderdom, dezer wereld overleed, hem overviel op eene
rondreize der onderscheidene Kerken en Gemeenten van zijn Stift. Maar
van zijne onvermoeide werkzaamheid als Christen Herder en Leeraar ge
tuigen niet het minst zijne schriften, welke allen met lof worden aange-
1 Op dat tijdstip schreef R. JOSUA van Lorca, in Murcia een brief aan zij
nen voonnaligen geloofsgenoot, waarvan alleenlijk afschriften in het He-
breeuwsch gevonden worden. Zie D. NIC. ANTONIO t. a. p. Kort daarop
beleed deze zelfde R. JOSUA insgelijks den naam van CHRISTUS, door de pre
diking, volgens sommigen, van den eerbiedwaarden VINCENTIUS KERKER ge
troffen. Van hem zijn eenige byzonderheden te vinden in Opstellen, Dl. III,
t. a. p.
* D. NICOI.AS ANTONIO, in zijne SM. Vet. Hisp. Lib. X. Cap. 5, g 273,
zegt van hem: Erat quippe magni consUii, profundteque mr prudentie, ac
secretorum retinentissimas - quas ejus dates cujusms boni ac prudentis Regis
demerendee ffratice valde opportunas , Ferdinandnx Petri Gkismanius , Joannis II
Chronographus , diserte in eloffio ejus commendat. Plane in hujus historid
frequens, et qvoties de eomitiis omnium regni statuum agitur, praecipva
mentio nostri habetur.
446 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN.

haald, die twee intusschen zeer byzonder, aan welke hy een aan
merkelijk gedeelte van zijne latere levensjaren besteedde : de Bijvoeg
selen op de Postillen van NICOLAUS DE LYRA over den Bijbel, een
werk van groote uitgebreidheid, hetwelk hy ten jare 1429 gelukkig
ten einde bracht, en het Onderzoek der Schriften tot wederlegging
en overtuiging der Joden, hetwelk hy kort voor zijnen dood nog
mocht afwerken.
De Bijvoegselen op de Postillen van DE LTKA ' werden voor de
eerste maal in druk gegeven te Neurenberg a° 1481, met byvoe
ging van wederom nieuwe aanteekeningen van MATTHIAS DORINQ,
Franciscaner Monnik (dezelfde orde , waartoe ook DE LYRA behoorde) ,
die het den Bisschop van Burgos niet weinig kwalijk neemt, dat
deze in zijne Bijvoegselen de Postillen niet slechts met aanteekenin
gen toelicht, maar ook aanhoudend gispt of te recht wijst, zoo in
het stuk van Taal en Uitlegging, als van Philosophie. Van daar
dan ook de bitterheid , waarmede deze Replieken van DORING ge
steld zijn. De geleerde RICHARD SIMON doet aan alle drie recht we
dervaren in zijne Historia Critica Vet. Test. (Lib. III. Cap. 11),
als hy DE LYRA lof geeft wegens zijne groote bedrevenheid in het
Hebreeuwsch , en vooral in de schriften der Rabbijnen ; voorts de
beoordeeling (Crisis) van PAULUS VAN BURGOS , wegens diens nog
meerdere kennis van de taal , en dikwerf gelukkige Schriftverklaring
insgelijks prijst, maar daarentegen de al te groote omslachtigheid
van zijnen'arbeid, en geheel den strijd over louter wijsgeerige pun
ten tegen DE LYRA laakt; eindelijk de verdediging van dezen door
zijnen ordebroeder DORING voor niets meer dan blijken zijner partij
digheid en onwetendheid wil gehouden hebben. Wy zullen ons hier
niet verder met den inhoud van het werk inlaten, doch willen om
een des te beter denkbeeld der gemoedsrichting van dezen belang
rijken Spaanschen bekeerling en voorstander, uit zijne eigene schrif
ten eenigzins te doen vatten, alleenlijk hier de Voorrede of Inleiding
overnemen. Zy is gericht aan zijnen Zoon ALFONSUS, die later zijns
vaders opvolger in» het Bisdom van Burgos werd, maar destijds nog

1 Additiunes ad Postillam Magistri Nicolai de Lyra swpra Siblias , edi-

tae a Hev. Patri Domino Paulo de Sanctd Maria, Magistro in Theologid,
Episcopo Surgensi, Archicancellario serenissimi Principis, Domini Johan-
nis, Regis Gastellae et Legionis, incipiunt, quas Verenabili Viro Alphonso ,
Legwm Ooctori , Deca.no Compostellano , filio suo ex legitimo matrimonio ge-
nito direxit, praemittens ei prologum etc.
 PAULUS VAN bURGos EN ZIJNE ZONEN. 447
Doctor in de Rechten en Aartsdiaken van Compostella was, en die
toen en sedert , de voetstappen van dien vader met zoo algemeen
erkenden lof heeft gedrukt.
//Wat wilt gy (dus luidt de vaderlijke toeëigening) , wat wilt gy ,
geliefdste Zoon! dat ik u nog by mijn leven schenke, of by wege
van erfmaking by mijnen dood zal nataten? Wat anders, dan het
geen tot uwe kennis der Heilige Schriften iets moge toebrengen, en
uwe voetstappen vastmaken in een welgegronden ijver voor de Al-
gemeene Christelijke waarheid? Deze toch is het, die ik in mijn
hart draag, en met mijnen mond belijde, en van welke ik dat
woord geschreven acht: De vader zal den kinderen uwe waarheid be
kend maken '.
//Deze waarheid heb ik van mijne kindschheid aan niet gekend,
maar geboren zijnde in het ongeloof der Joodsche blindheid , en de
Gewijde Schriften van geene geheiligde Leeraars geleerd hebbende,
nam ik van dwalende voorgangers dwalende gevoelens over, de zui
vere letter door onzuivere vonden (gelijk ook de overige leiders des
ongeloofs doen) trachtende te verwikkelen. Maar toen het Hem,
wiens barmhartigheid geene perken heeft , behaagde , my uit de duis
ternis tot het licht, en van den donkeren afgrond tot de heldere
lucht op te roepen; zoo vielen, als het ware, de schellen van de
oogen mijns verstands, en ik begon de Heilige Schrift eenigermate
opmerkzaam te lezen , en van nu aan niet meer ongeloovig , maar
ootmoedig , de waarheid te onderzoeken , en niet langer vertrouwende op
de krachten van mijn verstand , God met geheel mijn hart te bid
den, dat Hy hetgeen heilzaam mocht zijn voor mijne ziele, in mijn
hart wilde drukken. Dag en nacht smeekte ik om Zijne hulp; en al
dus is het geschied, dat het verlangen naar het algemeene Christe
lijk geloof in mijn gemoed dag aan dag sterker ontvlamde, tot dat
ik dat geloof, hewelk ik in mijn hart droeg, ook in het openbaar
mocht belijden. Den ouderdom bereikt hebbende, welken gy thands
telt, ontving ik het Sacrament des Doops en de heilige Wateren
der Kerk, den naam van PAULUS aannemende. Gy, mijn Zoon! ge
noot destijds de onnoozelheid der kindschheid ; en gy werdt nevens
my, in dezen tederen leeftijd van de erfzonde gereinigd, voor dat
gy u met dadelijke zonde nog kondet bevlekken, en gy ontvingt den
naam van ALFONSUS, voor dat gy de letters nog wist te noemen.

1 Jes. XXXVIII: 19.

448 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZON6N.

//Maar in vervolg van tijd , my steeds meer en meer toeleggende

op het onderzoek der gewijde Letteren, en op de lezing der beide
Testamenten , nu eens levende Leeraars hoorende , dan eens de
schriften van heilige voorgangeren en andere voorname mannen, die
reeds uit dit leven gescheiden zijn, herlezende; ben ik, door de ge
nade der Goddelijke goedheid, daar ik te voren een leeraar der
dwaling was , geworden een leerling der waarheid , tot dat il deze
grijsheid, van welke gy getuige zijt, heb mogen bereiken. En ik zeg
u de waarheid, by de drukkende bezigheden der eeuw, en de zor
gen van mijn Bisdom , door hoedanigen ik dan ook geschud werd ,
was dit vooral mijne vreugde, is dit ook nu steeds mijne onverge
lijkbare troost, den onveranderlijken God in het onderzoek van Zijn
heilig vlekkeloos Woord te beschouwen.
//My hebben hetgeen de wereld voorspoeden noemt in geenen
deele ontbroken. In mijne gantsche onwaardigheid heeft my de
Goddelijke gunst tot geene geringe voorrechten in Zijne Kerk ver
waardigd. Want tot den Bisschopszetel van Carthagena eerst, daarna
tot dien van Burgos bevorderd, ben ik, als het ware, gekoesterd
geworden door de uitnemendste weldaden van Gods Kerk. By het
Kerkelijke kwam nog het wereldlijke bovendien. In het huis van Ko
ning HENDRIK, rechtvaardiger en glorierijker gedachtenis, en van
zijn doorluchtigen Spruit, onzen Koning, heb ik, het ampt van Ze
gelbewaarder aanvaard hebbende , tamelijk gemeenzaam verkeerd. Hoe
zich voorts de Goddelijke goedertierenheid aan uwen oudsten broeder '
en aan u heeft betoond , zal ik hier niet melden ; gy weet het. Eén
ding is er , dat ik niet met stilzwijgen kan voorbygaan , hoe name
lijk aan ons , die van Levitisehe afkomst zijn , eenigermate gezien is .
hetgeen zoo vele eeuwen te voren geschreven is: dat aan den stam
van LEVI geen erfdeel in Israël gegeten is daarom, deioijl de Heere
zelf LF.VI'S erfdeel wilde zijn ï. Want ja, God zelf is onze bezitting,
CHRISTUS is ons erfdeel , die , de kinderen van LEVI zullende reinigen,
op dat zy den Heere spijsoffer zouden toebrengen in gerechtigheid s ,
gelijk hy oudtijds in het prophetische woord beloofd heeft, nu, in
deze dagen, door onze handen zich een offerande wil laten toebren
gen, (o! moge het zijn!) niet alleen ons daarin verdragende, maar
ook genadig aannemende. Meen niet, dat ik dit zonder noodzake-

1 Deze was GONZALO DE SANTA MARIA, Bisschop van Placentia.

"- Deut. X: 9. 1 Mal. III: 3.
 PAULUS VAN BURGOS EN 2IJNÊ ZONEN. 449

lijkheid of als roemende in het midden breng, en dat ik u doelloos

van mijnen levensloop dus geschreven heb; daar ik het integendeel
gantsch niet onnut, maar veeleer zeer noodig achte dat de welda
den des Allerhoogsten gekend worden, en eene juiste en ongeveinsde
erkenning van eigene zwakheid aan geenen hoogmoed mag worden
toegeschreven. En dit vooral, daar ik tot u spreek, uit wiens ge
heugen ik niet hoop dat zy immer worden gewischt. Noch zoude
ik my waarlijk dankbaar achten voor zoo groote weldadigheden , in
dien hare vermelding met mijn leven moest ophouden. Aan u schrijf
ik onder velen deze dingen des te voegzamer, opdat gy hetgeen
gy wegens uwen leeftijd niet zelf gezien hebt, voor het minst uit
den mond van uwen vader in uw geheugen prent, en op uwe beurt
aan uwe jongeren, die het misschien niet gehoord zouden hebben,
zoo dikwerf daartoe gelegenheid is, weder overbrengt, op dat ook
dezen het aan hunne kinderen verhalen, ten einde zy de daden des
Heeren niet vergeten, en Zijne Wet onderzoeken.
//Tot een des te helderder verstand van dat Woord , veelgeliefde Zoon !
leidt niet weinig op die studie en dat onderwijs, naar welke ik u,
ofschoon in de kennis van het Recht sedert uwe kindschheid bezig,
zoo vaak zie verlangen, ja midden onder deze uwe rechtsgeleerde
studiën en de drukte der pleitgedingen , dikwerf de koornairen van
de beide Testamenten , om zoo te zeggen , steelswijze kleinzen. Ik
heb daarom gedacht, hoe ik u best daarin door eenig geschenk
zoude aanmoedigen , en met mijne vaderlijke genegenheid uwe zucht
in deze ondersteunen. En daar nu onder de schier ontallijke wer
ken, van welker verscheidenheid de Heilige Schriften als omkranst
worden , de Postille van NICOLAUS DE LYRA zoo door hare versch-
heid, als door hare verdiende vermaardheid uitblinkt, omdat zy de
beide Testamenten zorgvuldig onderscheidende , den letterlijken zin ,
welke onder allen de voornaamste is ' , met overvloeienden rijkdom
behandelt ; zóo heb ik voorgenomen u deze te schenken : en dat te
meer , daar ik , hoewel , naar den aart der menschelijke zwakheid ,
het einde mijner dagen niet wetende, uit mijnen hoogen ouderdom
toch wel mag opmaken, dat hetzelve aanspoedt. Ik weet nog zeer

1 Men denke hier aan den vierderlei zin , aan iedere plaats der Schrift by
de Catholijke Uitleggers toegekend: de letterlijke, de allegorische, de ana-
gogische, en de tropologische; — en voorts in het algemeen, dat hier een
Bisschop van de 15de eeuw het woord voert.
29
450 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN.

wel, dat gy dit Boek, u uit mijne Bibliotheek verkozen, tot twee
maal toe reeds hebt doorgelezen. Welnu dan! daar de ontfermingen
van den Hemelschen Vader mijn leven nog tot zoo ver genadig heb
ben verlengd, zoo dacht het my goed, hetgeen ik voorgenomen had
u by mijn leven te maken, u dat niet slechts zooals het daar lag,
te schenken , maar by de vaderlijke gift ook nog eenige vaderlijke
toevoegingen te doen. Immers, omdat wy niet veel te geven hebben,
moeten wy de hand toch niet geheel terug houden. Want een iege
lijk is slechts tot zooveel gehouden, als de krachten gaan van zijn
vernuft; ja zelfs by God laat de ontferming zich vergenoegen met
hetgeen wy vermogen ; de rechtvaardigheid toch gaat in haren eisch
al wat wy kunnen te boven.
//Ik. heb dan deze Postillen bearbeid, niettegenstaande ik haar be
vond met treffenden en verwonderlijken overvloed geschreven te
zijn; daar toch geen menschelijk werk zoo volmaakt is, dat tot
hetzelve niet nog iets toegedaan worden kan ; en alleen van de
Heilige Schrift gezegd is : Gy zult er niet toe doen ! Ik heb dan
op enkele plaatsen iets toegevoegd, daar voornamelijk, waar ik de
leere der heiligen eenigzins voorbygegaan zag. Het was intusschen
geenszins mijn oogmerk , de aanleiding tot byvoegselen op te zoeken ;
gaarne liet ik veel staan , zonder daar iets by te voegen , dan al
leen waar de gelegenheid my van zelve daartoe noodigde. Ook stelde
ik my niet voor , een boek te schrijven , maar u slechts de Postüle
te schenken met eenige zeer weinige aanteekeningen , als op den
rand geschreven ; zooals zelfs jonge menschen in hunne studiejaren
plegen te doen , die , wanneer zy eenig boek met voorliefde doorle
zen , de randen met eigenhandige aanmerkingen vullen , om des te
vaster, hetgeen zy lazen, in hun geheugen te prenten.
//Ik heb intusschen de geheele Postille tot hiertoe ' niet kunnen
doorwerken, verhinderd, deels door het gewicht van den ouderdom,
en de daartoe behoorende ongemakken ; deels door traagheid in
mijne vermogens; deels door de menigte mijner bezigheden, en de
wisselvalligheden der menschelijke dingen, welke in deze tijden niet
zelden tusschen beide kwamen. Ontfang dan nu hetgeen ik tot hier
toe mocht bewerken , tot een geschenk ! het overige zal volgen , wan
neer God het my gegeven zal hebben te voleinden. Ik heb ter oor-

1 Namelijk toen deze Toeëigening geschreven werd. — Want het werk

is door den grijzen Bisschop, als wy zagen, wel geheel ten einde gebracht.
 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN. 451

zake van het onvolledige , het reeds geschrevene niet willen terughouden ,
maar veeleer als een soort van onderpand van mijne toezegging in
handen geven. Zie daar dan, geliefde zoon! mijn testament. Zie daar
mijne codicillen. Dit zij u mijne erfmaking , dat in de Wet des Heeren
uwe lust zij , en gy zijn Woord overdenkt dag en nacht. Deze over
denking zal u , door het lezen van deze en dergelijke schriften , des
te zuiverder en liefelijker worden. Aanvaard het geschenk uws va
ders, u met vaderlijke tederheid en vreugde geschonken. En thands
genoeg hiervan ! De hulp van dien Almachtigen God , van wien en
met wien alleen ten allen tijde alle wijsheid is, met ootmoedige ge
beden aangeroepen hebbende , laat ons thands de hand aan de ploeg
slaan."
Van eenigzins mindere uitgebreidheid , maar niet mindere belangrijk
heid is het tweede boven aangehaalde Geschrift van den Bisschop , On
derzoek der Schriften geheten1 . Gelijk reeds vroegtijdig na zijne bekeering
zijne prediking op Joden, Mooren en ongeloovigen in Spanje, een
aanmerkelijken invloed wordt gezegd te hebben gehad * ; zoo arbeidde
hy nog in hoogen ouderdom aan dit werk, bepaaldelijk ingericht
tot overtuiging zijner stamgenooten uit die schriften, van welke zy,
tot op den huidigen dag, de algemeen erkende bewaarders zijn.
Kort voor zijnen dood, mocht het hem dan ook te beurt vallen,
dit zijn nog heden wel lezenswaardig Onderzoek te voleinden, het
welk, in twee hoofdafdeelingen gesplitst, de voornaamste strijdvra-
gen tusschen de Joden en de Christenen in de eerste, in de tweede
eene nadere toelichting en onderrichting in de hoofdleeringen der
Christelijke Godsdienst, volgens de leer der Catholijke Kerk van die
tijden , doorloopt. Ons bestek laat niet toe , dat wy hier eenige plaat
sen "bybrengen uit dit Werk, waarin de Schrijver, naar zijne ge
meenzame bekendheid met de oudere, zoo wel als latere Rabbijn-
sche Godgeleerdheid , zeer aanmerkelijke aanhalingen heeft ingelascht ,
uit de verklaringen dier Joodsche Meesters, wegens den persoon,
de kenmerken, en het Koninkrijk van den beloofden Messias. Al
leenlijk moeten wy nog doen opmerken, hoe de waardige grijsaart
in dezen zijnen zwanenzang, op de toekomstige bekeering van het
Israëlietische volk , met klem van redenen , zoo uit de Propheten ,
als uit den Brief aan de Romeinen (Hoofdstuk XI) wijst; en aldus

1 Men zie over de onderscheidene uitgaven van dit Werk, WOLF, Sibl.
Kalbin. et D. NIC. ANTONIO, t. a. p. 2 NIC. ANTONIO, t. a. p.
29*
452 PAULUS VAN BUHGOS EN ZIJ.NE ZONEN.

schoon te midden van alle Roomsche vooroordeelen , aan zijnen leef

tijd en de plaats, die hy bekleedde eigen, op dit stuk (gelijk trou
wens, over het geheel, de lloomsche Kerk van vroeger en later tijd,
hetzelve nimmer geheel verloochend heeft,) vrij wat schriftmatiger
gevoelt en leert, dan menig anders zoo veel meer verlichte Uitleg
ger van de dagen der Hervorming , of nog latere. Geloofd zij God ,
die <ook in onzen tijd , en in de Gemeente der Hervorming , die
stem weder zoo krachtig aan veler hart brengt, waarop ook de uit
Israël geroepen Bisschop aan het slot zijns Werk verwijst ' : //Aan
gaande de overige Israëlieten , die tegen den tijd van CHRISTUS tweede
komst zullen overblijven, houden wy vast, dat zy, de leugen van
den Antichrist ontdekt zijnde, den Christus getrouwelijk zullen aan
hangen, en voor het geloof in Hem groote vervolgingen tot den
marteldood toe zullen ondergaan, en in dat geloof met overgegeven-
heid zullen volharden tot den einde. Hiervan is te verstaan hetgeen
de Apostel schrijft (Rom. XI): Geheel Israël zal zalig worden; en
de Propheet HOSEA (Hoofdst. III) : De kinderen Israëls zullen vele
dagen blijven zitten zonder Koning en zonder Vorst, en zonder offer ,
en zonder opgericht beeld, of Ephod en Teraphim. Daarna zullen zich
de kinderen Jsraëls bekeeren, en zoeken den Heere hunnen GOD en
DAVID hunnen Koning, alwaar de Chaldeeuwsche Paraphrast aldus
heeft: en zy zullen Messias den zone DAVIDS hunnen Koning, gehoor
zaam zijn. Zoo zal dan geheel de Israëlietische Natie ten slotte
bekeerd worden tot het geloof in CHRISTUS."
De vier zonen, welke onzen PAULUS VAN BURGOS vóór zijnen doop
en overgang tot den priesterlijken stand uit een wettig huwelijk ge
boren waren, hebben, elk in zijne mate, in den roem en goeden
naam huns vaders gedeeld. ALVAR GARCIA DE SANTA MARIA was
onder dezen degene die den stam voortplantte, zich in den echt
verbonden hebbende met eene dochter uit Spanjes aanzienlijken. Hy
was Secretaris van Koning JOHAN II van Castilië, stond in groote
gunst by den Infant Don FERDINAND, Oom en Voogd van dien
Vorst en later Koning van Arragon, wien hy dan ook in dit zijn
nieuw gebied gevolgd is. Hy is schrijver van eene Kronijk der Re
gering van JOHAN II, die hy evenwel niet verder gebracht heeft
dan van a° 1406 tot 1420 (de veertien eerste jaren van die rege
ring) ; de arbeid werd vervolgd door JUAN DE MENA, een dichter

1 P. II. Cap. 13.

 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN. 453

van naam in diezelfde dagen , en nog twee andere niet onvermaarde

mannen. De Bidder FERDINAND PEREZ DE GUZMAN , van wien straks
nader , maakte weldra van al deze gedenkschriften een geheel , het
welk onder den naam van Geschiedenis des meergemelden Konings,
byzonder als het werk van den laatsten bearbeider bekend is ge
bleven.
Een andere zoon van den Bisschop van Burgos was PETRUS DE
CABTHAGENA, Overste der lijfwacht van Koning JOHAN. Hy is be
kend door een steekspel te Burgos, a" 1425 in byzijn van dien
Vorst gehouden, waarin hy volgens GUZMAN zeer uitgemunt heeft.
De twee overige zonen van PAULUS DE BURGOS, GONSALVUS en
ALFONSUS, hebben beide zich in den geestelijken stand onderschei
den. GONSALVUS was een der Afgezondenen uit Arragon ter Kerk-
vergadering van Constans (a° 1416) ; later Bisschop van Placentia ,
gestorven a° 1448. Zijn aanzien, zoo wegens hoedanigheden en Gods
vrucht, als wegens letteren en geleerdheid was groot. Men heeft van
hem eene Geschiedenis der Koningen van Arragon.
De vermaardste der vier zonen is ALFONSUS (D. ALONSO DE CAR-
THAGENA), die, als wy reeds meldden, zijns vaders opvolger was in
het Bisdom van Burgos, en door vele en gewichtige werkzaamheden
in onderscheidene vakken en betrekkingen bekend is. Over de voor
treffelijkheid van dezen Kerkvoogd is er onder Spaansche en uit-
heemsche Schrijvers slechts ééne stem. D. NICOLAS ANTONIO, een uit
voerig artikel in zijne Bibliotheek besluitende , ' zegt van hem : //Met
velen lof gewagen van dezen man onderscheidene Schrijvers (die hy
dan opnoemt) — en wie niet?" Wy ontleenen uit denzelfden Schrij
ver nog de volgende byzonderheden omtrent dien waardigen zoon
van een zoo bevoorrechten Vader :
//Door zijne deugd en zielskracht, door zijne gaven van weten
schap, wijsheid en welsprekendheid, zoo in kerkelijke als in wereld
lijke aangelegenheden, heeft hy de Spaansche Koninkrijken niet
slechts, maar ook Duitschland, en zelfs den zetel van het Opper
hoofd der Catholijke Kerk, van eene zelden geëvenaarde beroemd
heid vervuld. Opgevoed onder het oog en de zorg van zijn voortref-
felijken vader, was op zijn gelaat en in zijne houding reeds de
uitdrukking van onbesproken en deftige zeden, aanminnigheid en
eerlijkheid te lezen. — Nadat hy eenige jaren vroeger den vrede
1 Sibl. Vet. Hisp. T. U. p. 261—265.
454 PAULUS VAN BURGOS EN ZUNE ZONEN.

bewerkt had tusschen de Koningen JOHAN II van Castilië en JOHAM l

van Portugal, was hy ten jare 1431 mede Afgezant van Castilië ter
Kerkvergadering van Bazel. Aldaar opende zich nu een wijd veld
voor de oefening zijner groote gaven en deugden. — Algemeen was
dan ook de achting en toejuiching welke hy te Bazel verwierf. —
Men vindt daarvan treffende proeven in de Gedenkschriften betref
fende die Kerkvergadering , van AF.NEAS SYLVIUS , die later Paus
PIUS de II was. Deze zelf een zoo lofwaardig man, onderscheidt
onzen ALFONSUS met de meest eervolle benamingen. Hy noemt hem
ergens de wellust van Spanje (Hispaniarum deliciae) elders den roem,
der Prelaten (Praelatorum decus); en verhaalt hoe hy over de strijd-
vraag wegens de meerderheid van Paus of Concilie zoo gesproken
heeft, dat elk aan zijne lippen hing, en alleenlijk verlangend was,
dat hy zijne rede nog meer en langer mocht voortzetten. — Paus
EUGENIUS IV, hoorende dat de Bisschop van Burgos Rome dacht
te bezoeken, liet zich in de volle vergadering van Cardinalen uit,
dat hy in de tegenwoordigheid van zulk een man niet zonder een
gevoel van schaamte op den stoel van PETRUS zitten kon."
Wy mogen, als Protestanten, in dergelijke loftuitingen iets, zoo
al niet overdreven, althans voor eenen Opziener in de Gemeente
van CHRISTUS, al te weidsch vinden. Ook mag wellicht eene zoo
groote vermenging van wereldlijke en kerkelijke bemoeijingen , als
by den edelen Bisschop van Burgos plaats moet gehad hebben , ons
als Christenen eenigermate doen betreuren, dat zulke gaven niet ge
heel en uitsluitend aan geestelijke werkzaamheden zijn gewijd ge
weest. Doch men mag , bij dergelijke voorbeelden , toch ook tijden
en omstandigheden onderscheiden; en waarom zouden wy zoo veel
voortreffelijks en innigs als de loopbaan van dezen begaafden Kerk
voogd oplevert, niet toeschrijven aan diezelfde genade, waarin én
hy én zijn vader, te midden van al die onderscheidene ampten en
bezigheden, waarin zy geleefd hebben, roemden? Dat de lof die van
alle kanten aan beide gegeven wordt , van geene partijdigheid ver
dacht behoeft te worden, kon genoegzaam blijken uit den aart der
getuigenissen zelve. Nemen wy, veeleer, hieruit aanleiding, om eere
te geven aan Hem, die ook in deze mannen het woord van zijne
Propheten en Apostelen vervullen wilde: dat er ten allen tijde uit
Israël nog een overblijfsel zoude zijn, naar de verinezing der genade
(Rom. XI: 5). En hoe wonderlijk! juist in dat zelfde Spanje, al
waar door dat Israël vaak zoo- vele vijandschap tegen het Christen
 PAULUS VAN BURGOS E* ZIJSB ZONEN. 455

dom getoond, vaak met dat Christendom zoo onheilig en geveinsd

te werk gegaan is, vaak zoo vele gruwelen, én gedaan, én onder
gaan zijn geworden , als van eeuw tot eeuw ! Doch in zulke contrasten
dan ook toont zich meermalen de waarheid en heerlijkheid van on
zen, van Israëls God. En hoe aandoenlijk is het dan niet, voor al
wat uit Israël tot CHRISTUS behoort, of aan Israël in CHRISTUS zich
verbonden gevoelt, hier, na zoo vele eeuwen, een geslacht uit LEVI
weder te vinden, dat in nadruk op nieuw God tot zijn erfdeel heeft;
dat geslacht , toegebracht in zulk een ruimte van lot hetzelve behoo-
rende leden, met zulk een rijkdom van zegeningen, en juist van
zulke gaven, die ons, in hunne mate en naar den aart hunner tij
den, aan de JOSEPHS en DANIELS der Heilige Schrift herinneren.
Het is alsof door dergelijke voorbeelden , waar weinigen die zullen
verwacht hebben, ons een wenk gegeven is, dat Israëls volk wel
voor een reeks van eeuwen (by God slechts een korten, tijd!') in zijne
vervreemding van de Belofte, slaapt en als begraven ligt, maar dat
de eenzelvigheid als zaad van Abraham immer voortduurt; en dat
de beenderen , hoe ook verdord en verspreid , slechts op éénen wenk ,
ééne blazing des Geestes wachten ' , om zich te vergaderen , op te
staan , en levende getuigen te worden van die getrouwheid des Heeren ,
die van geslachte tot geslachte blijft.
Wat D. ALONSO DE CARTHAGENA betreft, ongetwijfeld behoorde
hy tot de sieraden van zijn Vaderland en eeuw; en, schoon dan
ook zijne wijsheid en wetenschap, grootelijks aan Kerk- en Staatsza
ken , ook meermalen aan letterkundigen arbeid besteed zijn , zoo blijft
toch ook zijne eerste en voornaamste eigenaartigheid , die van den
in CHRISTUS gedoopten , tot CHRISTUS bekeerden zoon uit Israël , en
mogen wy hem ook in dit opzicht eene sprekende gelijkenis met zij
nen voortreffelijken vader toeschrijven.
Aangaande zijne schriften , niet alle zijn uitgegeven. Sommigen worden
gezegd in de Kapel te Burgos , alwaar hy begraven werd , bewaard
te zijn gebleven. De uitgegevene doen reeds door hunne titels de
veelsoortigheid zijner bezigheden en studiën kennen. Het zijn geschied
kundige werken , als de Anacephalaeosis Regum Hispaniae 2 ; Christe
lijk zedekundige, als zijn (in het Latijn en in het Spaansch geschre-

1 Ezech. XXXVII.
1 MARIANA (De reb. Hisp. Lib. XIX. c. 8) schrijft by vergissing de Ana-
cephalaeosis aan D. ALVAR toe.
456 PAULUS VAN BURGOS EN ZIJNE ZONEN.

ven, en aan Prins EDUARD van Portugal opgedragen) Memoriale

Pïrtutum , en zijn Doctrinaal der Ridders ; behandelde rechtsvragen ,
als over het recht van den Koning van Castiliê op de Canarische
eilanden ; vertalingen in het Spaansch van enkele boeken van Se-
neca en Schriften van CICERO ; insgelijks uit het Arabisch ; Godge
leerde, als zijne uitbreiding van den Psalm: Judica me Deus (Ps.
XXVI); en niet het minst zijn Tractaat Over fret gebed, hetwelk
het antwoord bevat op eenen brief, aan den Bisschop gericht door
HERNAN (FEEDINAND) PEREZ DE GUZMAN, Christen Dichter en Bid-
der van even edele gezindheid als geboorte, en boezemvriend van
den eerbiedwaardigen Voorganger, dien hy als een Vader lief had
en vereerde. De aart der vriendschap en gedachtewisseling, welke
tusschen beide deze sieraden hunner eeuw bestond , laat zich tref
fend opmaken uit den allezins belangrijken Brief, welken wy hier
bedoelen , en waarin onder anderen de volgende uitdrukkingen voor
komen: //Hoog Eerwaarde en recht geliefde Heer! — Ik heb zeer
grootelijks op met het gebed, ik heb een byzonder betrouwen op de
vrucht, die hetzelve kan voortbrengen; en onder alle verdienstelijke (!)
zaken geef ik aan hetzelve de voorkeur om volgende redenen. Aal
moezen worden soms gaarne gegeven , by een natuurlijk mild en vrij
gevig gestel. Vasten wordt gemakkelijk onderhouden , door de genen
die van nature ingetogen zijn ; kuischheid van gelijke. Het stilzwij
gen wordt al licht bewaard door de genen die of geene bekwaamheid , of
geene behoefte hebben tot spreken. Pelgrimaadjen worden wel eens
ondernomen uit begeerte naar het zien van vreemde landen en vol
keren ; preeken dikwerf met genoegen aangehoord , om de zoetheid
der welsprekendheid, ruim zoo zeer als om de vroomheid en stich
ting. Maar tot een waar gebed drijft en leidt, zoo ik acht, alleen
dat geloof, die Godvrucht, die de moeder is van alle deugden. Tot
zulk een gebed behoort dan ook noodwendig geloof, hoop, berouw
en vertrouwen. Daarom enz."
Dezelfde trouwe Vriend beweende in eenige dichterlijke en gevoel
volle strophen, het overlijden van den waardigen Opziener, hetwelk
in zijnen ruim zestigjarigen ouderdom voorviel en algemeenen rouw
te weeg bracht.
 NOG EE1VE JOODSCHE GESCHIEDENIS.

Nergens, sedert zijne verstrooijing over de aarde, zag JUDA roem

rijker dagen, dan in de Spaansche Koninkrijken der middeneeuw.
Midden onder afwisselende verheffingen en vervolgingen , bloeiden
langen tijd aldaar Joodsche Dichtkunst en Godgeleerde Letterkunde,
Wetenschap en Wijsbegeerte, met sedert nimmer geëvenaarden glans.
Inzonderheid was in dit opzicht het tijdvak van a° 1000 tot a° 1200 ,
onder begunstiging der Saraceensche beschaving, beduidend. In dit
tijdvak kenmerken zich de Joodsche Gedenkschriften door menigte
van Schrijvers, by name van Dichters, evenzeer in den Arabischen
als in den voorvaderlijken tongval te huis, en in beide geoefend
zich sierlijk en gemakkelijk te uiten. Granada , Cordua , Sevillië , Sa-
ragossa , Toledo , Barcelona , steden , destijds deels -aan de Mooren
reeds ontweldigd, deels nog onder hunnen scepter bloeiend, strekten
ten bakermat aan de vermaardste mannen, op welke Israël als bal
ling zich beroemen mag. Tot dat Vaderland en tot dit tijdvak be
hoorden, onder de velen, R. ISAAC BEN BARUCH BEN ALKHALIA de
Dichter , R. ISAAC BEN JUDA BEN GEATH , en R. ISAAC BEN MOSE
BEN SAKHNE Godgeleerden en insgelijks Dichters, vooral de Hym-
nediehter SALOMO BEN GABIROL van Malaga, in den bloei zijner
jeugd door de hand eens benijders verslagen, en steeds in levend
aandenken by de Israëlieten, door zijne Kroone des Koninkrijks ,
hunnen lofzang in den nacht vóór den Verzoendag. Tot dat zelfde
tijdvak behoort insgelijks die MOSES MAIMONIDES, van wien zijne
bewonderaars, in hunne overdrijving, plegen te zeggen: van MOSES
tot MOSES is er nimmer een MOSES geweest. Gelijktijdig met hem schreef
ABEN EZRA, even bekend als Schriftuitlegger, Dichter, en Reiziger.
Deze beiden bloeiden in de laatste helft der twaafde eeuw. In de
458 , NOG EENE JOODSCHE GESCHIEDENIS.

eerste helft valt de leeftijd van ABEN EZRA'S bloedverwant , den Dich
ter R. JUDA HA-LEVY BEN SAUL , het bericht van wiens opmerkelij-
ken dood aan deze plaats niet oneigenaartig ter vermelding schijnt.
Deze JUDA HA-LEVY (de Leviet) het meest bekend door zijnen in
het Arabisch geschrevenen , later door ABEN TIBBON in het Hebreeuwsch ,
door BUXTORF in het Latijn vertaalden Cuzari ' , wordt onder de
zijnen vooral als Hebreeuwsch Dichter hoog geroemd. Van zijne Hymnen
levert de Liturgie der Joden meer dan eene proeve op. AL-CHARISI ,
zijn stam-, en schier tijdgenoot, een kundig rechter over dichterlijke
verdiensten , en van wien eene soort van Ars poëtica bestaat , gantsch
niet ontbloot van smaak en vernuft , zegt van HA-LEVT het volgende :
//Hy liet alle Joodsche Dichters achter zich ; hy putte uit de diep
ten van den dichterlijken schat. In zijne Lofzangen heerscht een
aangrijpend vuur, in zijne Treurliederen de tederste weemoed, die
onwederstaanlijk op de gemoederen werkt, in zijne Brieven de schoonste
helderheid, in zijne schilderingen het verhevenste inzicht. Hy vol
doet aan al de vereischten van eenen Dichter."
Op eene met Israëls noodlot treffend overeenstemmende wijs kwam
deze hun Dichter aan zijn eind. Hem ontbrak in het Spaansche Va
derland noch rijkdom noch rust. Ook had hy voorspoed in zijn huis
en geslacht; zijne dochter had hy uitgehuwelijkt aan ABEN EZRA,
zijnen waardigen , toen nog jeugdigen bloedverwant ; maar een on-
wederstaanbaar verlangen vervulde zijne ziel, om vóór zijnen dood,
het land zijner vaderen te bezoeken.
Het was even na het midden der twaafde eeuw. Jerusalem was
weinige jaren vroeger door den Muselman hernomen, en de stem
van den Abt van Clairvaux riep op nieuw de Koningen en Rid
ders ter kruistocht. Omstreeks dezen tijd dan begaf zich JUDA HA-
LEVY, de Jood, naar Palestina. Hy zag de eenzaamheid van het
eens zoo rijk bevolkte land, de dorheid van den eenmaal zoo vrucht-
baren bodem , de barbaarschheid en ellende der bewoners. Eindelijk
nadert hy de muren van Jerusalem. Zijne ziel wordt diep getroffen
by de gedachten aan de smerten van zijn volk. Hy verscheurt zijne
kleederen als een die rouw bedrijft; hy legt zijn schoeisel af, en
vervolgt barrevoets zijnen weg. Hy heft een dier treurliederen aan,
welke hy zelf op Jerusalems ondergang gedicht had. In deze zijne

1 Men zie van dit Werk en zijnen Schrijver de SM. Rabbin. VAN WOI.F,
PE ROSSI, RODRIGUES DE CASTRO en anderen, op den naam.
 NOG K K N' E JOODSCHE GESCHIEDENIS. 459

zielsspanning merkt of hoort hy niets van wat hem nadert , of om

hem gebeurt. Een Muselman te paard bespot hem , graauwt hem toe ,
vordert antwoord. Maar de dichterlijke balling hoort niets. Daar valt
de ruiter op hem aan, daar werpt zijn Arabisch ros den Israëliti-
schen voetganger ter aard-, daar vertrappen zijne hoeven het hart
des treurenden, dat hy het besterft. JUDA HA.-LEVY werd op den
bodem zijner vaderen, gelijk die bodem zelve, onder de voeten der
Heidenen vertreden en vertrapt '. — Doch het zal niet altijd zoo
zijn. Jes. LXII.

1 De geschiedenis van JUDA HALLEVI was voor het gevoel van DA COSTA
gewichtig en veelbeteekenend. Hy heeft ze nog eens beschreven op dich
terlijken trant in de Hesperiden , onder den titel: Uit Palaestina,
blz. 95—HO.
 ADELLIJKE GESLACHTEN OMIEIt DE ISRAËLIETEN.'

1.
Aan I—A kwam eerst dezer dagen onder het oog het artikel van
A—I, in den Navorscher (VI. bl. 381) en dat van C. & A. (VII.
bl. 39—40).
Naar aanleiding van beide mogen de volgende inlichtingen niet
onwelkom zijn.
Eerst omtrent de vragen van C. & A. , en wel allereerst in ant
woord op de volgende volzinnen in de noot: //Vele Portugeesch-Is-
raëlitische familiën worden gezegd van ouden adel te zijn. Indien
dit zoo is, hoe komt het, dat slechts ééne is bekend? Zouden de
overige haar adel niet kunnen bewijzen , of zouden zy te nederig of
te trotsch zijn om erkenning te vragen? Of is het geheele beweren
van haar adeldom slechts een bluf?"
De laatste dier vragen zou door C. & A. niet gedaan zijn , indien
hij kennis droeg van de geschiedenis van het Spaansche schiereiland ,
gelijk die in den loop dezer eeuw, door het openbaar worden van
allerlei vroeger min bekende documenten , tot in meer intieme by-
zonderheden afdalende, aan het licht is gebracht: of indien b. v.
LLORENTES Geschiedenis der Inquisitie, of zelfs alleen PRF.SCOTTS Ge
schiedenis van FERDINAND en ISABELLA , tot zijne kennis ware ge
komen.
De adeldom eener groote menigte van Spaanscbe en Portugeesche
Joodsche lamiliën in Nederland en elders, heeft zijnen grond in de
eigenaartigheid der geheele oude geschiedenis van Spanje en Portugal,
en der in die gewesten sedert eene lange reeks van eeuwen geves
tigde Israëlieten. Uitvoerige byzonderheden daaromtrent waren ook
in onze taal te vinden geweest in Mr. ISAAC DA COSTA'S Israel én
de Volken (A°. 1849, by de Erven F. BOHN). Doch dit werk schijnt
hier te lande weinig bekend , of althands weinig gebruikt , waarschijnlijk
ten gevolge van twee zamenloopende oorzaken : het gros der Chris-

Overgenomen uit den Navorscher, Dl VII, 210 en vlg.

 ADELLIJKE RESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 461

tenen in Nederland heeft weinig op met hetgeen aan de Joden in

hun midden eenigen luister, althands van dien aart, zou kunnen
toevoegen, — de Joden zelve schijnen liefst niet van eenen Israëliet,
die in JESUS van Nazareth zijnen Messias en Zaligmaker leerde erken
nen, byzonderheden uit de geschiedenis van zijne en hunne natie
te vernemen. Liever gaan zy dan nog te rade by de uit haar stand
punt allezins belangrijke Prijsverhandeling van Mr. H. j. KOENEN,
die evenwel op het punt hier ter sprake gebracht, de stof nog wel
niet heeft uitgeput. Het derde boek van DA COSTA'S Israel en de
Volken , heeft uitsluitend ten onderwerp : de Joden in Spanje en Por
tugal, in hunne veelsoortige verhouding tot die gewesten. Hier ter
plaatse slechts een korte vingerwijzing. De opneming der Jodeji in
den adel van het Spaansche schiereiland, zoodra zy tot het Chris
tendom overgingen , dagteekent van den tijd alreeds der Gothen. Die
overgangen, in het Spaansche schiereiland, eerst vrijwillig, later
(vooral sedert 1478 en 1492) voor een deel door dwang, brachten
een aantal der van ouds vermogendste en invloedrijkste mannen en
geslachten uit Juda, in de hoogste kerkelijke en wereldlijke waardig
heden, en in de rangen van den hoogeren en minderen adel. Dus,
om uit de vele voorbeelden iets te kiezen, waren onder FERDINAND
en ISABELLA de hoogste Staatsbetrekkingen in Arragon in het bezit
der dusgenaamde nieuwe Christenen. De Vice-Kanselier , de Protono-
taris, de Groot-Tresorier van Arragon (zie Israel en de Volken,
bl. 223 en volgg. '), zoo wel als in Castilie de ARIAS DAVILA'S, uit
welke de Graven van Punoenrostro enz. zijn, en vele anderen, waren
van afkomst Joden. Men vergel. LLORENTE , Geschiedenis der Inqui
sitie, Dl. I en II, op onderscheidene plaatsen; ook, onder velen,
DISRAELI in zijn Political Biography van Lord GEORGF, BENTINCK
(hoofdst. XXIV. bl. 502). Van daar dan, dat door alle eeuwen der
Spaansche monarchyen heen , tot op dezen dag , de aanzienlijkste
familiën veelal in een Roomsch Catholieken en een (in die landen
zelve bedekt-) Israëlitischen tak verdeeld 7,ijn-, — van daar de uit
wijking , wegens de vervolgingen der Inquisitie , van geheele familiën
zoo wel als ?an enkele leden derzelve, naar Nederland, Engeland,
Hamburg, Amerika, Italie. Geen wonder alzoo dat niet \>y wege
van bluf, maar op solied geschiedkundige en genealogische gronden ,
heeft kunnen gezegd worden , dat vele , zeer vele Spaansch- en Portu-

1 In deze uitgaaf.
402 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

geeseh-Israëlitische familiën in Nederland en elders , van ouden adel zijn.

Dat zich niet alle die familiën om erkenning van dien adel by
de Regering gewend hebben, laat zich (zonder dat het nog aan over
dreven nederigheid of trots behoeft toegeschreven te worden) uit onder
scheidene oorzaken volkomen verklaren.
In eene eerste plaats komt hier in aanmerking de geringe prijs ,
die hier te lande in het geheel gesteld wordt op adellijke afkomst,
althands die niet door een evenredigen stand en rang of vermogen
in de Nederlandsche maatschappij ondersteund en als gedragen wordt.
Hoe vele familiën toch van oud Nederlandsche adellijke afkomst , later
in meer of min lagere rangen der maatschappij gedaald, zijn niet
in hetzelfde geval. Buiten allen twijfel geldt dit dan ook van eene
menigte oud-Portugeesche en Spaansche geslachten, thands of ten
eenenmale verarmd, of in maatschappelijke betrekkingen verkeerend,
die aan geene erkenning van ouden adel veroorloven te denken. Hierby
komt , dat sedert de vestiging in Nederland zich ook onder de Joden ,
naar de wijze van het land, eene soort van Patriciaat in de Por-
tugeesche Gemeente gevormd had, tot hetwelk te behooren op hooger
prijs gesteld werd, dan de schitterendste herinneringen van stand
of heerlijkheid in het voormalige Iberische vaderland. In dat patri
ciaat nu konden alleen die familiën of familietakken zijn of blijven ,
welke zich by voortduring in den glans van rijkdom of aanzienlijke
maatschappelijke betrekkingen hadden kunnen staande houden. En
voorzeker is dit wel, gedurende een tijdverloop van meer dan twee
eeuwen, wel niet het voorrecht van alle, of zelfs van de meeste oud-
Spaansche of Portugeesche geslachten geweest. Ten alle tijde zijn er,
gedurende evengenoemd tijdvak, geslachten geweest, wier leden, van
wel bekende en door niemand onder de Portugeesche Joden betwij
felde aanzienlijke afkomst, evenwel door verminderd tijdelijk vermo
gen, of door het uitoefenen van derde of tweede rangsbetrekkingen
in den koophandel (b. v. die van makelaar of cargadoor) , tot het
ambt van Parnas of Regent , en de zitting , diensvolgens , in den Baad
der Ouden (Velhos), niet verkiesbaar werden geacht. Zoo werd de
oud adellijke afkomst meer eene zaak van curiositeit, dan van on-
middelijke practische waarde , ten zij de eeuwenoude adel door nieuwe
titels of waardigheden , in de Europesche maatschappy erkend en
gangbaar, als ware het ververscht werd in het nieuwe Nederlandsche
vaderland.
Zoodanig nu was het geval met de SUASSO'S , BELMONTE'S , KUNIS
 ADEtLUKK GESLACHTEN ONDEft DE ISBAËLIETKX. 463

DA COSTA'S of CURTELS, TEIXEIRA'S, SALOM DE AZEVEDO'S, BUENO

DE MESQUITA'S en anderen , die , het zij met adellijke titels van vreemde
Mogentheden vereerd werden , of als Agenten , Residenten , Envoyés ,
die Mogendheden in Nederland of, omgekeerd, Nederland by die
Mogendheden vertegenwoordigden/
Alle andere geslachten onder de Spaansche en Portugeesche Joden
hadden voorzeker weinig aanleiding om zich naar buiten op hunnen
adel te laten voorstaan , in eene stad zeer bepaaldelijk als Amsterdam ,
waar de glans van het patriciaat dien van den eigenlijken Neder-
landschen adel schier ten eenenmale eelipseerde, hoeveel te meer
dergelijke pretensiën, op grond van vroeger rang en stand in het
Catholieke of Crypto-Joodsche Spanje en Portugal , ten naasten by
belachelijk moest maken. Hiermede intusschen gingen de herinneringen
zelve in den boezem der Gemeente of der familiën voorzeker wel
alles behalve verloren ; maar juist , om dat zy aan zoo talrijke en op
onderscheiden trap van uitwendigen rang en vermogen geplaatste fa
miliën gemeen waren, brachten zy alleen dit te weeg, dat ook in
Nederland even als vroeger in Spanje en Portugal, de Joden, van
die gewesten afkomstig, zich en corps , en alleen reeds als zoodanig,
als den adel van hunne natie in de verstrooijing beschouwden. Van
daar hunne strenge afzondering, eenigermate nog tot in onze dagen f
van alle van elders afkomstige Israëlieten , het huwen onder elkan
der, het uitsluiten van elken niet-Portugees of Spanjaard van erkende
afkomst , van het lidmaatschap en de voorrechten hunner Synagoge , enz.
Het denkbeeld van zich in den Nederlandschen adel te laten in
lijven, heeft natuurlijk eerst kunnen opkomen na de dagen van 1795,
die aan de Joden de volstrekte gelijkheid van rechten met alle overige
ingezetenen van Nederland aanbrachten, en voorts bepaaldelijk, uit
den aart der zaak, na het herstel van het Huis van Oranje. Doch
juist in dien tusschentijd was, door onderscheidene zamenloopende
omstandigheden , die het ons hier te ver zou brengen uit één te zetten
(men vergelijke liever Israel en de Volken, bl. 288 en volgg.), de
vroegere bloei en betrekkelijke heerlijkheid der Spaansch-Portugeesche
Gemeenten hier te lande, vooral te Amsterdam, merkelijk vermin
derd en achteruit gegaan.
Van de aanzienlijkste familiën waren er sommigen geheel uitge
storven, anderen aan lager wal gekomen of ten eenenmale verarmd;
het een en ander natuurlijk ook in een vroeger tijdvak geen vreemd
verschijnsel, maar dat zich in de laatste jaren der vorige, en in de
464 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

eerste der tegenwoordige eeuw op verbazende wijze vermenigvul

digd heeft.
Men begrijpt overigens van zelve, dat ook by de meeste zekerheid
door algemeen erkende overlevering, geslachtwapens , privaat opge-
teekende genealogiën en andere familie-oirkonden , aan die bewijzen
uit den aart der zaak een fragmentarisch karakter moest eigen zijn
of worden. Alleen reeds de emigratie uit Spanje en Portugal zou
genoegzaam zijn om hiervan reden te geven. Het zorgvuldig bewaren
van adelbrieven of gelijksoortige documenten kwam natuurlijk in geen
dadelijke aanmerking by de vlucht naar, en eerste vestiging in een
nieuw vaderland, alwaar, in den regel, de belijders der Joodsche
godsdienst toch wel geen aanspraak zullen gemaakt hebben, denk ik,
om in de Nederlandsche Bidderschappen beschreven te worden ! In
den boezem der Gemeente waren dergelijke bewijzen, by de algemeen e
bekendheid der zaak, wel niet noodig, of gold in vragen van ge-
slachtrekening , die aldaar veelvuldig te pas kwamen, het bewijs door
getuigen of acten van notoriëteit. Door uitsterven (als wy reeds te kennen
gaven), door verarming (men had herinneringen en overleveringen
van den hoogsten zuidelijken adel , tot in de uiterlijk geringste klasse
niet zelden) , raakten veelal ook belangrijke oirkonden en papieren
verstrooid en verloren. Ook by sommige aanzienlijker geblevene ge
slachten was dit het geval. Geen wonder derhalve, dat bij sommigen
— ook die anders op de erkenning in Nederland, na de verandering
van toestanden sedert 1795 en 1813 zouden hebben prijs gesteld
(de meesten, het zij dan uit trots of uit nederigheid, dachten er
niet eens aan) , — de Jiliatie of aanhechting aan de geslaehtlijst der
voorouders in het Spaansche schiereiland, waar ook moreel de betrek
king niet te betwijfelen was, evenwel niet met die authentieke nauw
keurigheid kon geconstateerd worden , welke aan de strenge en grooten
deels niet onbillijke eischen van een hoogen Baad van Adel beantwoordde.
Het is er intusschen verre van daan, dat dergelijke leemten by
alle voorname Israëlitische geslachten uit het Schiereiland, aan eene
officieele erkenning zouden hebben in den weg gestaan. Een merk
waardig voorbeeld eener in de meest voldoende orde by en sedert
de emigratie bewaarde bewijzen en genealogiën levert, zoo wy wel
meenen te weten, het in de Synagogen van Nederland, Engeland,
Suriname en Jamaica , welbekende geslacht der LOUSADA'S op. Volgens
BURKE'S Peerage and Baronetage of tj/e Britis/i Empire for 1853 ,
Afdeeling : Foreign NobilUy , werd ISAA u DE LOUSADA, nadat zijn
 ADELLIJKE GESLACHTKN O.NDEB DG ISRAËLIETEN. 465

voorgeslacht sedert ongeveer twee eeuwen in de evengenoemde ge

westen, bij name op Jamaica, is gevestigd geweest, ten jare 1848
door de Spaansche Regering erkend, als de naaste stamverwant en
wettige erfgenaam van den uitgestorven ouderen tak , welke in het
bezit was van den titel van Hertogen van Lausada , en de daaraan
verbondene Grandeza der eerste klasse. De nieuw erkende Hertog en
Grande schijnt evenwel (van wege zijn Joodsch geloof en openbaar
Joodschen voornaam van ISAAC) in Spanje zelve niet te mogen resi-
deeren. Althans in 1853 woonde hij nog in Engeland, alwaar ook
de overige leden der familie vrij talrijk zijn. Zijne zonen en doch-
teren, Catholiek geworden, zijn in Toskane, de Pauselijke Staten,
Belgie en Engeland zelve, aan de voornaamste huizen vermaagschapt
en uitgehuwelijkt geworden , en bekleeden aldaar hooge waardigheden-
Ook in Nederland zoude het voorwaar aan onderscheidene familiën,
buiten en behalve de drie door O. & A. genoemd, niet moeilijk ge
vallen zijn , uit overgeblevene documenten de authentieke bewijzen
te leveren hunner afkomst met onafgebroken filiatie , uit een adellijk
voorgeslacht , of een als Edelman erkenden voorvader. Dit zoude b. v.
zonder eenig bezwaar mogelijk geweest zijn aan de familie DIAZ GE-
ORGE, gezegd ABAÜ, die door Keizer MATTHIAS ten jare 1614, met
behoud en verhooging van het voorvaderlijke wapen , in den adel
opgenomen is. Wij zeggen : zonder eenig bezwaar , buiten dat ééne
nog al afdoende evenwel, dat in het begin dezer eeuw de afstam
melingen van dat geslacht in de mannelijke lijn allen uitgestorven zijn !
Insgelijks hadden zich onder meerderen , de afstammelingen van
Don ANTONIO (in de Synagoge ABRAHAM) DE SILVA r CASTRO, Mar
kies van Montfoort, (die langen tijd te Naarden gevestigd en leden
en Regenten der Portugeesche Synagoge aldaar en te Amsterdam ge
weest zijn) zich in hunne, men mag zeggen, vorstelijke rechten heb
ben kunnen doen erkennen , indien niet ook dit geslacht reeds vóór
het tijdvak der gelijkstelling van alle gezindheden in Nederland, ware
uitgestorven; t. w. de tak der Markiezen van Montfoort. Een andere
tak van denzelfden stam bestond nog voor ongeveer dertig of veertig
jaren , en bestaat misschien nog. Maar ten tijde , dat er sprake be
gon te zijn van dergelijke aanvragen (A°. 1817 en volg.), was die
tak in zoodanigen maatschappelijken toestand geraakt, dat zijn oudste
lid meer aanleiding vond , om eene plaats in het Portugeesche Oude-
Mannenhuis, dan in den Nederlandschen adel te vragen. Voorts zijn
papieren dezer familie voor een groot deel in het bezit geweest, of
30
466 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

nog heden ten dage in het bezit van het collegie van Parnassijns
der Portugeesche Synagoge te Amsterdam , hetwelk door leden van
meergenoemd geslacht tot Executeur van hunne respeotive Testamenten
in der tijd was aangesteld. Ook kunnen er nog papieren en docu
menten, de familie betreffende, in het bezit zijn der Heeren BELIN-
FANTE in den Haag, als die, meenen wij, van moederszijde van den
tak der SILVA'S SOLIS afstammen. Het prachtige Charter, waarbij,
door Keizer LEOPOLD I, Don FRANCISOO (vader van den boven ver
melden Don ANTONIO), erkend wordt te behooren tot het beroemde
geslacht der SILVA'S in Spanje en Portugal, en voorts wegens zijne
militaire verdiensten in den oorlog met de Franschen, en de bataille
op den Hertog DE CRÊQUI in 1673 gewonnen, verheven werd tot
erfelijk Markies van Montfoort, is in het bezit van Dr. A. CAPADOSE
in den Haag. In dat Charter wordt, nevens vele andere voorrechten
en rechten, aan de Markiezen van Montfort ook dat van Bidders
te maken, en adel te schenken, mitsgaders van munt te slaan, ver
leend.
Ook de afstammelingen en stamverwanten Baronnen DE BELMONTE
en DE XIMENES BELMONTE, mitsgaders van den tak der BELMONTES,
waartoe de Markies VAN SCHONENBERG behoorde, zouden zonder be
zwaar althands om hunne genealogie te bewijzen aanspraken op er
kenning hebben kunnen doen gelden. Doch daar sedert het begin
dezer eeuw dit geslacht door geen mannelijke afstammelingen hier
te lande , maar alleen door twee Jonkvrouwen vertegenwoordigd werd ,
heeft men uit dien hoofde zich daarvoor zeer natuurlijk geene moeite
gegeven '.
Doch om nu bepaaldelijk op de drie namen van SUASSO, TEIXEIRA ,
SALVADOR , thands tot den Nederlandschen adel behoorende , te huis
te komen: het is zeer waar, wat door C. & A. beweerd wordt, dat
de twee laatst genoemde geslachten hier te lande niet erkend maar
verheven zijn in den adel. Zeer ten onrechte zou men evenwel daaruit
afleiden , dat hun (Spaansche of Portugeesche) adeldom respeciivelijk
eerst van 1817 en 1821 dagteekende. Wat de familie SALVADOR (in
de Synagoge JESCHURUN RODRIGUES geheeten) betreft, zy heeft sedert
twee eeuwen hier te lande, mitsgaders ook in Engeland, tot de zeer

1 Men zie over dit geslacht, Israel en de Volken, bl. 287 en volg. en
in het Jaarboekje Holland voor ISSI : Eenige byzonderheden uit het poli
tieke leven van den Heer VAN SCHONENBERG-.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 467

aanzienlijke (by gelijkenis door ons gcheeten Patricische) behoord ,

en is , even als de TEIXEIRA'S , PINTO'S , SUASSO'S en anderen , in
den Haag en te Londen steeds zeer gezien en geacht geweest. Erken
ning kon door haar, zoo wy meenen, by Koning WILLEM den Eerste
niet gevraagd worden , om dat voor het vereischte officieel bewijs de
schakel ontbrak, die de filiatie in Nederland aan de Spaansche voor
vaders verbond. Het uit Spanje afkomstig oud adellijke wapenschild
(in sinopel de rood getongde leeuw van goud, vergezeld van drie
leliën van hetzelfde metaal) , is ten allen tijde zoo in Engeland als
in Nederland door de onderscheidene leden der familie gevoerd.
Wat de TEIXEIRA'S aangaat, ook dit geslacht behoeft zijnen ouden
Portugeeschen adeldom niet te vergeten, om dat in 1817 een der
leden eener (sedert uitgestorvene) branche der familie door Koning
WILLEM I in den Nederlandschen adel werd verheven. Ook hier ont
brak het authentiek bewijs der aanhechting aan het voorgeslacht in
Portugal. Maar ook hier vooral moet niet uit het oog verloren wor
den, dat de afkomst van al de onderscheidene takken der familie
TEIXEIRA hier te lande, tot op Don MANUEL (in de Synagoge ISAAC)
TEIXEIRA , zoon van Don DIEGO TEIXEIRA SAMPAYO (in de Synagoge
ABRAHAM SENIOR TEIXEIRA genoemd), en Edelman mitsgaders Resi-
dent van Koningin CHRISÏINA te Hamburg, streng bewezen had
kunnen worden. Men zie het wapen van TEIXEIRA (SAMPAYO), by
VAN WELEVELD en by RIETSTAP.
Dat dan nu de familie SUASSO de eenige is, welke uit de menigte
dier oud-adellijke , deels aanzienlijk gebleven , deels verarmde , deels
uitgestorvene , deels ook over dergelijke zaken gantsch onverschillig
gewordene Portugeesch- of Spaansch-Joodsche familiën , de erkenning
heeft gevraagd en zonder moeite verkregen , is uit meer dan ééne om
standigheid verklaarbaar. Don ANTONIO LOPEZ SUASSO (in de Syna
goge ISAAC ISRAËL SUASSO) was in 1676 door Koning KARELÜ van
Spanje verlijd met de Baronie van Avernas Ie Gras in Brabant. Van
hem stammen af al de onderscheidene straks op te noemen takken
van den stam , die zoo in Engeland als in Nederland , en aldaar
beide te Amsterdam en in den Haag, onafgebroken in zijnen rang,
en by het Huis van Oranje in byzonder aanzien gebleven was.
Niets was gemakkelijker te bewijzen , dan de filiatie van alle de
leden der familie tot op den Baron Don ANTONIO. De erkenning
volgde dan ook op dat bewijs met overlegging van het diploma ,
zonder zwarigheid. Hieruit volgt evenwel niet het minst, dat de su
30*
468 ADELtUKË GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

ASSO'S voor zich zelve niet zouden gerechtigd zijn, hunnen adel van
veel oudere dagteekening af te leiden. Zoowel het aloude (insgelijks
by RIETST AP beschreven) wapen , uit Spanje lang voor het verlij met
Avernas Ie Gras medegebracht en gevoerd, als de familiepapieren
van dat aanzienlijke geslacht, geven aan dit hun recht een schitte
rend getuigenis.
De Schrijver van het artikel, geteekend C. & A., begrijpt intus-
schen al verder niet, hoe enkele takken dier familie LOPEZ SUASSO ,
zich, met toevoeging van de moederlijke namen en weglating van
dien van LOPEZ, SUASSO DE PINTO en SUASSO DA COSTA hebben kun
nen of mogen noemen. Niets eenvoudiger dan én het een en ander.
Die slechts een enkel wat uitvoerig genealogisch werk over Spaansche
en Portugeesche geslachten ingezien heeft, zou het hebben kunnen
weten, hoe de adel dier landen gewoon is den geslachtsnaam veel
soortig te variëeren en te verlengen; door toevoeging van, en ver
wisseling met de namen der moederlijke, grootvaderlijke en groot-
moederlijke familiën, op de wijze der ook elders gebruikelijke ver
menigvuldiging van kwartieren in het blasoen. Vandaar dan de on
derscheidene takken dier eene en dezelfde familie SUASSO , gekenmerkt
door de toevoeging van DIAZ DA FONSECA , DE LIMA , DE PINTO , DE
PRADO, ete. Degenen, die deze benamingen voeren, zijn, zooveel wy
weten, daarmede reeds van de geboorte aan hier te lande op de
Registers der Gemeente, en later ook op die van den Burgerlijken
Stand ingeschreven, zoo dat zy ook van dien kant in hun recht zijn.
Tusschen LOPES (of LOPEZ) SUASSO en enkel SUASSO is evenmin on
derscheid , als of men een onderscheid van recht of afstamming wilde
zoeken tusschen de benaming KOORNHERT en die van VOLKERTSZ
KOORNHERT ' . De volle familienaam is LOPEZ SUASSO , in den wandel
veelal enkel SUASSO. Geen wonder dat het LOPEZ , vooral by de aan
neming van nog andere namen van moederszijde, ook achterwege
kon gelaten worden. Geen Portugeesche Israëliet, en, in het geheel,
geen Portugees of Spanjaart, zal in dergelijke verwisseling iets bui
ten de meest bekende usantiën zien. C. & A. zoude ook nog wel
kunnen twijfelen, misschien! of LOPES en LOPEZ wel dezelfde naam
zijn. Met evenveel recht zou hy dan ook kunnen betwijfelen of VOLKERTS
en VOLKERTSZ wel identisch zijn.

1 LOPES is een patronyrnicum van LOPO = LUPUS = WOLF, zoo als

HENRIQUES van HENRIQUE, RODRIGUES van RODRIGO, enz.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 469

Wy meenen op de bezwaren van C. & A. de oplossing niet schuldig

gebleven te zijn. Thands moge nog het een ander volgen ter aan
vulling der wenken van A—i uit 's Bosch , over de familiën DE
PINTO en DA COSTA.
De naam en het wapen (aldaar beschreven) der PINTO'S, is hier
te lande aan twee onderscheidene geslachten gemeen geweest: die
van DE PINTO en die van JESÓHURUN PINTO, beide van aanzienlijke,
zoo niet in Spanje nog van gemeenschappelijke afkomst, en wat wy
bovendien patricisch noemden , dat is , tot de familiën behoorende ,
binnen welker kring de verkiezing tot Parnassyns en den Baad der
Ouden in de Gemeente zich plach te bepalen. De JESCHURUN PINTO'S
zijn of uitgestorven , zooveel wy weten , of verarmd. De DE PINTO'S ,
tot welke o. a. de Advocaat Mr. A. DE PINTO in den Haag behoort,
waren hier te lande zeker de hoogeren in rang, en gelijk geacht in
de familie-h ierarchy der Portugeesche Joden zoowel als vermaagschapt
met de SUASSO'S, TEIXEIRA'S, CURIELS, FRANCO MENDES enz. Intus-
schen, gelijk door A—i. te recht is opgemerkt, heetten ook zy oud
tijds PINTO, zonder dat in het Spaansche Schiereiland by den adel
minder vereischte DE.
Stamvader van deze laatste PINTO'S of DE PINTO'S, is geweest Don
MANUEL ALVAREZ PINTO Y RIBERA, Heer van Chilveches , Abulleque ,
y la Gelada, Edelman van het Huis des Konings van Spanje en
Bidder van St. Yago (a° 1640) te Antwerpen, van waar de familie
zich later vestigde te Botterdam, in den Haag en te Amsterdam.
Men zie het huwlijksvers van den Spaansch-Joodschen Dichter DE
BARRIOS, ter eere van JOSEPH FRANCO DE SILVA met Dona RACHEL
DE PINTO , (in zijne Pena de Mosseh ; opgedragen aan Begenten der
Amsterdamsche Portugeesche Synagoge, a° 1686) en vergelijke ten
overvloede het Nobiliario del Conde Don PEDEO, uitgegeven door
MANUEL DE FARIA Y sousA , p. 687. De dusgenaamde rijke Jood
DE PINTO, wiens huis door het graauw geplunderd werd in het be
kende Aansprekersoproer te Amsterdam, a° 1696, behoorde tot die
zelfde familie. Zijn zoon was de meer algemeen bekende ISAAC DE
PINTO, over wien men naslaan kan, onder velen, de Prysverhande-
ling van KOENEN, en DA COSTA'S Israel en de Volken (bl. 289).
Eene curieuse byzonderhekl , die de oud-Joodsche afstamming van
deze Spaansch-adellijke familie wel doet uitkomen, is, dat zy van
ouds in de Synagoge ook hier te lande aanspraak gemaakt heeft op
de afstamming uit den priesterlijken stand, en alzoo beweerd recht
 470 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

te hebben op het medeuitspreken van den zegen in de Synagogale

dienst door de Cohanim, of nakomelingen van AH.RON, daarvoor sints
onheuchelijke tijden onder het verstrooide Israël erkend. Daar even
wel die aanspraak der DF. PINTO'S niet onvoorwaardelijk in de Sy
nagoge erkend wordt, zoo meen ik wel gehoord te hebben, dat zy
zich, by het uitspreken van dien zegen, tot bewaring, van hun goed
recht, by wege van protest, uit de Synagoge plegen te verwijderen.
Eindelijk nog iets over den geslachtsnaam en het wapen der DA
COSTA'S, door zeer onderscheidene familiön, gelijk ons blijken gaat,
zoo in het Schiereiland als onder de uitgewekenen gevoerd.
Het wapen der DA COSTA'S bestaat uit zes beenderen of ribben van
zilver, op een veld van keel; helmteeken: twee heenderen kruislings
aan elkander verbonden, met een vermiljoen rooden draad. [Dus in
Portugal; de COSTA'S of ACOSTAA'S in Spanje en in Savoye voeren
op een veld van lazuur drie beenderen of ribben van goud; helmteeken :
eene ster van goud, tusschen twee lelien van hetzelfde metaal. Zie
fa JOUFFROY'S Armorial Universel (Paris, 1844).] Het wapen, gelijk
het van ouds in Portugal gevoerd werd, dagteekent van de oudste
tijden der monarchy. Het werd, met de overige wapenschilden van
een gedeelte des adels van het rijk, op bevel van Koning MANUEL,
bijgenaamd de Gelukkige, opgehangen in de ridderzaal van zijn pa
leis te Sintra. Zie Noticias de Portugal van MANUEL SEVERIM DE
\ FARIA, p. 116, 117.
Het zelfde wapen werd gelijktijdig en achtereenvolgens gevoerd
door zeer onderscheidene edele geslachten, van welke de gemeen
schappelijke afkomst althans niet blijkt: dus b. v. door de COSTA'S
CORTEREAL, van welke het later gekomen is in een der kwartieren
van het wapenschild van den Markies DE CASTEL RODRIGO, Gouver
neur der Spaansche Nederlanden, wiens familienaam was MOURA Y
CORTEREAL. Een geheel andere, insgelijks thans uitgestorvene familie
in Portugal is geweest die der DA COSTA'S Graven van Soure en
erfelijke Groot-Schildknapen in dat rijk.
Ook in Nederland, Engeland, en beider Koloniën, zijn er onder
scheidene uitgewekene Portugeesche geslachten geweest , en deels nog
in wezen, voerende denzelfden naam van DA COSTA, ofschoon door
geen aanwijsbaar gemeenschappelijken oorsprong aan elkander ver
bonden , (wel soms door huwelijking vermaagschapt) en vrij verschillend
in uiterlijken staat en stand.
Zoo lelden in den loop van nu bijna twee en een halve eeuw ,
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 471

de Portugeesche Synagogen in Amsterdam, Londen, Hamburg, Su

riname , Curacao , onder hare leden familiën , geheeten DA COSTA
zonder meer, en wederom anderen (alle van elkander, als gezegd
is , onafhankelijk) geheeten GOMJ.S (of FRANCO) DA COSTA en DA COSTA
GOMES , ABENHACAR DA COSTA , RODRIGUES DA COSTA , 1>A COSTA D*AN-
DRADE, MENDES DA COSTA, NUNES (CURIEL) DA COSTA. (Over welke
laatste men zie: Israel en de Volleen, bl. 287). De zes zilveren been
deren op het veld van keel, zijn gelijkelijk wederom aan meer dan
eene der even bedoelde familiën gemeen. Onder de voornaamste in
rijkdom en aanzien , die dit wapen voerden , behoorde de familie
(thands in de mannelijke lijn niet meer aanwezig) der dus genaamde
Engelsche DA COSTA'S, van welke door de vrouwen afkomstig is,
en daarom zich dan ook dien naam toevoegde , de reeds meermalen
vermelde tak der LOPES SUASSO'S , geheeten SUASSO DA COSTA. Zij zijn
in Engeland vermaagschapt geweest ook met de MENDES DA COSTA'S,
van welke beide van moederszijde afstamt Dr. A. CAPADOSE. De ge
deeltelijke vestiging der MENDES DA COSTA'S in Engeland zie men
vermeld in LINDO'S History of the Jews of Spain and Portugal
(Londen 1848) p. 349, 350 en in Israel en de Volken, bl. 396.
Deze MENDES DA COSTA'S voeren, nevens de zilveren beenderen, nog
in een vrij kwartier de vijf schilden van Portugal.
Van die beiden ten eenenmale onderscheiden is de sedert het be
gin der zeventiende eeuw in Nederland gevestigde familie DA COSTA,
waartoe ook de treurig vermaarde URIEL DA COSTA heeft behoord.
Tot op hare emigratie uit Portugal in den adel van dat gewest be
grepen, heeft zy in Nederland tot die familiën in de Portugeesche
Synagoge behoord, welke door geen rijkdom of grooten staat, maar
alleenlijk door een onbesproken naam en vermaagschapping met ge
slachten van gelijke gehalte , de eer harer afkomst hebben opgehouden.
Wat URIEL DA COSTA betreft, door wien zijne veel jongere broeders
van de Roomsche Godsdienst tot de Joodsche waren overgehaald en
met hem naar Nederland uitgeweken , — over zijn leven en ramp
spoedig einde, zijn de berichten by BAYLE, (in VOCE ACOSTA), by
WOLF, BM. Rabbin. L, III., IV. n. 203 en talrijke andere Schrijvers
voorhanden , ook in DA COSTA'S Israel en de Volken , bl. 274 en
volg. In een uitvoerig Latijnsch geschrift, even voor zijnen dood op;-
gesteld, en door PHILIPPUS A LIMBORCH, achter diens Latijnsche
zamensprekingen met een geleerden Jood (Dr. ISAAC OROBIO DE CASTRO)
uitgegeven, heeft URIEL zelve omtrent zijne afkomst, personeel ka
472 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

rakter, familiebetrekkingen, levensgeschiedenis, en gevoelens, byzon-

derheden medegedeeld, waarvan de historische waarheid (by al het
treurige van zijn godsdienstige of liever Sadduceesch-ongodsdienstige
begrippen) door niemand ooit, noch van de zijde zijner Christelijke
noch van die zijner Joodsche tegenstanders , hetzij in Portugal of in
Nederland, is betwijfeld geworden, maar veeleer van alle zijden be
vestigd. Ik ben geboren (dus vangt zijn Exemplar Vitae Humanae
aan) in Portugal, in de stad van den zelfden naam, Porto geheeten.
Mijne ouders behoorden tot den adelstand en waren afkomstig van
Joden, die voortijds in dat rijk, door geweld M het Christendom
waren overgebracht. Mijn vader was in waarheid een Christen , een
man op het punt van eer hoogst naauwlettend , en die de eerlijkheid
boven alles waardeerde. Vervolgens overgaande tot de beschrijving
van zijne opvoeding en verderen levensweg, verhaalt hy uitvoerig,
hoe hy, reeds vroegtijdig de Roomsche kerkleer en de Rechtsgeleerd
heid bestudeerd hebbende, op zijn vijfentwintigste jaar de waardig
heid van Kanunnik-Tresorier in eene collegiale kerk verkreeg, straks
geene rust vindende voor zijn gemoed in het Roomsche geloof, die
meende te zullen vinden in de Synagoge, en diensvolgens, ook zijne
moeder en broeders overgehaald hebbende hem te verzellen, met
achterlating van staat en vermogen, naar Amsterdam uitweek. Wy
treden in geene verdere mededeelingen uit het smartvol belangrijke
boekske. Alleenlijk dient nog voor de hier beoogde toelichting de
aanhaling van den laatsten volzin : De naam dien ik in Portugal
nog Christen zijnde, voerde, is geweest GABRIEL ACOSTA ; — onder
de Joden (och of ik my nimmer tot hen begeven had!) , werd ik met
eene geringe verandering URIEL genoemd. Wy merken in het voorby-
gaan op , dat door dezen Latijnschen vorm van den naam : ACOSTA ,
onderscheidene Schrijvers, hier en elders op het denkbeeld gekomen zijn ,
alsof zijn Portugeesche familienaam ACOSTA had geluid. Zoo BAYLE , zoo
ook nog onlangs GUTZKOW in zijn Trauerspiel, URIEL ACOSTA. Eene
ongerijmdheid niet minder dan of men uit den Latijnschen titel des
boeks van PHILIPPUS VAN LIMBORCH had afgeleid , dat diens Neder-
landsche familienaam A LIMBORCH zal geweest zijn! Alle Portugeesche
schrijvers noemen hem en zijne familie dan ook natuurlijk DA COSTA '.

1 B. v. de Memorias de Academia Beal de Lisboa (1792) , UI. 365. De

Spanjaarden, die de combinatie IJA in hunne taal niet kennen, schrijven
DE Of D' ACOSTA.
 ADELLIJKE GESLACHTE* ONDER DE ISRAËLIETEN. 47o

Zoo doen ook de Registers der Portugeesche Synagogen , zoo hy zelve

by het onderteekenen b. v. der verplichtingen van een Portugeesch-
Joodsch Genootschap tot een weldadig doel in 1629, waaruit het
hier volgende facsimile genomen is :

Zoo eindelijk noemt hem de acte van relaxatie onder borgtocht,

na zijne inkerkering wegens de uitgave van een Sadduceesch ge
schrift ,.a° 1624.
Van deze omstandigheid volge hier nog het een en ander, tot de
historie rechtstreeks behoorende. Volgens het Exemplar vitae huinanae ,
had het gerucht van URIËLS plan van uitgave eener zelfverdediging,
waarby hy openlijk de Phariseesche leer ook met betrekking tot een
leven na dit leven, bestreed, Dr. SAMUEL DE SILVA opgewekt om
een tegenschrift in het Portugeesch uit te geven, waarin hy de on
sterflijkheid der ziel verdedigt met het oog op de reeds veroordeelde
gevoelens van URIEL DA COSTA, dien hy evenwel by zijn voornaam
aanduidt, verzwijgende den familienaam uit eerbied (gelijk het de
Voorrede uitdrukt) voor het bloed, waaruit hy gesproten is '. Deze
haastte zich daarop zijn geschrift, tot openlijke verdediging zijner
gevoelens, in de Portugeesche taal in het licht te geven, onder den
titel van: Examen das tradiyoens Pharisaicas. Aangeklaagd deswege
by den Schout, werd hy gevangen gezet, straks onder een borgtocht
van ƒ 1200 (door twee zijner broeders geleverd) weder losgelaten,
en eindelijk tot eene boete van ƒ 300 , met verlies der boeken , ver
oordeeld.

1 De volledige titel van het boekske (van 178 bladz. in kl. 8'.) uitge
geven te Amsterdam by P. VAN RAVESTEIN, a" 5383 (1623), luidt das:
Tratado da immortalidade da Alma, composto polo Doctor SAMUEL DE slkvA>
em que tambem se mostra a ignorancia de certo contrariador de nosso tempo
qne entre owtros muytos erros den neste delirio de ter para si e ptiblicar
que a alma de Jiomem acaba jnntamente com o corpo. Die certo
(zekere tegenspreker) is URIEL DA COSTA.
474 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

Van de vijf zonen uit den laatsten Christen Edelman der familie
in Portugal gesproten , stierven er in Nederland twee zonder kinderen
na te laten, t. w. URIEL en AÜRON. Uit de drie overige t. w. MOR-
DECHAI, ABRAHAM en JOSEPH DA COSTA is het geslacht voortgeplant
geworden.
De tak van MORDECHAJ (in Portugal MIGÜEL) DA COSTA, in Ham
burg vermaagschapt aan de MILANO'S, BRAVO'S en DE PALACIOS,
stierf in het derde geslacht reeds uit. JOSEPH (in Portugal JOAO)
was, even als zijn broeder ABRAHAM, meermalen lid van het collegie
van Parnassim en alzoo van den Raad der oudsten. Hy was Voorzitter
van dat Bestuur ten jare 1650, toen MENASSEH BEN ISRAËL hun de
Spaansche uitgave van zijn Hope Israels opdroeg. De tak van JO
SEPH DA COSTA , door huwelijken verbonden en vermaagschapt aan
de familiën OSORIO, DE LEMOS, FRANCO PACHECO, JESCHURUN LOPES,
ABENDANA, RICARDO , CAPADOSE , VAZ NUNES, CURIEL , BEJ.MONTE ,
heeft op dit oogenblik tot eenige vertegenwoordigers Mr. ISAAC DA
CASTA en zijne kinderen, zijnde het zevende geslacht sedert de over
komst uit Portugal '.
Van ABRAHAM DA COSTA vestigden zich drie zonen eerst in Bra-
silië, later in Suriname, alwaar hunne nakomelingen aanzienlijke
planters geweest zijn, en met de hun vermaagschapte familiën COHEN
NASSY, DE LA PARRA , DE BR1TO, PINTO DA FONSECA , HENRIftUES
DE GRANADA enz. het Patriciaat der Portugeesche en Spaansche Joden
in die Kolonie, langen tijd hebben uitgemaakt. Van de onderschei
dene afdeelingen van dezen hoofdtak, zijn nog enkele leden in leven.
By gelegenheid van de bovenstaande genealogische byzonderheden
uit de geschiedenis der Spaansche en Portugeesche Joden , mogen
hier nog de twee volgende mededeelingen niet onwelkom zijn :
De eerste betreft de afkomst van den Wijsgeer SPINOSA. Zijn vader
MICHAEL ESPINOSA vormde in het bovenvermeld jaar van 1650 (5410
naar de Joodsche jaartelling) met JOSEPH DA COSTA , ISAAC JESCHU-

1 Volgens de reeds hier boven gemelde Spaansche en Portugeesche ge

woonte, hebben ook de broeders van URIEI, (in de Synagoge allen DA
COSTA met den Joodschen voornaam geheeten) , in openbare acten met
den ouden doopnaam ook de vrouwelijke of moederlijke familienamen ge
voerd. Zoo JOSEPH DA COSTA = JOAO PERES DA CUNHA, 7.00 MORDECHAI
DA COSTA — MIGUET, ESTEVER DE PiNA. De identiteit blijkt uit de hanrf-
feekeningen tn onderscheidene notariële en andere documenten.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONHER DR ISRAËLIETEN. 475

RUN, ABRAHAM HENEIQUES FARO, GABRIEL DE R1VAS ALTAS , ISAAC

BELMONTE en ABRAHAM FRANCO (MENDEs) het collegie van Parnassim
der Portugeesche Synagoge van dat jaar. Zoo behoort dan (hetgeen
ook door GUTZKOW in acht genomen of gegist is), BAEUCH SPINOSA
tot den onmiddelijk gevolgden leeftijd op dien van URIEL. Hy was
van gelijke jaren, —- en staat alzoo (meteen schrap door zijnen naam)
op de Registers der Portugeesche Synagoge gelijktijdig aangeteekend , —
met BAEUCH den derden zoon van JOSEPH DA COSTA. Uit diezelfde
Registers blijkt, even als uit de opdracht van MENASSEH BEN ISRAKL,
dat de familienaam was ESPINOSA, en dus niet Portugeesch maar
Spaansch. Zijn vader MICHAEL en diens broeder JACOB, waren zonen
van ABRAHAM ü'ESPiNOSA's , de eerste der familie, die (uit of over
Nantes in Frankrijk) zich te Amsterdam vestigde, omstreeks het
laatst der zestiende eeuw. Ook aan SPINOSA kennen de Memorias de X
Academici Real de Lisboa, niettegenstaande zijn latere vrijwillige ar
moede , de afkomst uit edele ouders (Poes nobres) toe.
Van nog meerdere familiën, in dit artikel genoemd, zouden vele
byzonderheden kunnen vermeld worden. Wy vergenoegen ons met
eene korte notitie aangaande die van ABENDANA, als bijdrage tot
de eigenaartige verhouding der in het Schiereiland geblevene, en
der van daar uitgewekene takken van een zelfden oorspronkelijk
Israëlitischen stam. Het van ouds Israëlitisch geslacht van ABENDANA
op grafzerken en elders ook wel ABEN, d. i. IBN, DANA in twee
woorden geschreven) heeft in het Christendom onderscheidene takken
gevormd, by name die van LOPES PEREIRA, en van MENDES DÉ BRITO,
beide in Portugal. Beide verdeelden zich later op nieuw in een
Roomsche en Joodsche branche. Terwijl ANTONIO LOPEZ PEREIRA in
Spanje, Contador Mayor (President van de Rekenkamer) was tij
dens het Ministerie van den Graaf-Hertog DE OLIVARES, huwde in
Amsterdam zijn neef FRANCISCO NUNES PEREIRA met zijne zuster JUSTA
PEREIRA , uit welk huwelijk de ABENDANA'S in Engeland afdaalden.
Zie DE BARRIOS, C'asa de Jacob , p. 5, 6. — De ABENDANA'S van
Amsterdam en Hamburg, wederom verdeeld in de takken van ABEN
DANA OSORIO, ABENDANA DE BRITO, ABENDANA MENDES , ABENDANA
BELMONTE, ABENDANA NAMIAS , stammen, blijkens geschreven genea-
logiën , notariëele familietransactiën enz. allen van HEITOR (HECTOR)
MENDES DE BRITO af, die te Lisbon leefde in de tweede helft der
zestiende eeuw. Van den Boomschen tak bestonden in Portugal nog
in de eerste helft der achttiende eeuw, zonen van een lateren HEITOR
 476 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

MENDES DE BRITO , bijgenaamd DE ELVAS, Edelman van des Konings

huis. Deze had by zijne eerste vrouw, D. JOANNA DE CASTRO,
twee zonen: FRANCISCO DE BRITO COUTINHO (die uit zijn huwelijk
met D. MAGDALENA DE LENCASTRE , van koninklijke bloede , geene
kinderen had) en ÖTMANUEL PEREIRA COUTINHO , die in het Majo-
raat zijnen broeder opvolgde, en uit zijn huwelijk met D. MARIA
THERESA DE SILVA E TAVORA vier zonen en vijf dochters naliet. De
dochters traden allen in het klooster da Esperanga te Lisbon. Van
de zonen volgde de derde Dr. RUY DE SILVA DE TAVORA in het Ma-
joraat op, na den dood zijner broeders D. FRANCTSCO JOSEPH en D.
PEDRO , waarvan de laatste , even als zijn vader in den krijg die-
. nende , gevangen genomen werd in den slag van Almanza , en in
i 1737 overleed. Zie Historia Genealoaica da C'asa Real Portuqneza
, *-^—,^»^„_r ,-., v .,*. "f" ' X'- *~>- -' .-,.*,-,*«~* ,~.~*,..,- .7-1 JlL-«r*XJ*

XI. 939 , van ANTONIO CAÈTANO "DE SOUSA.

IL

Op mijn artikel (VII. bl. 210—217) heeft C. & A. nog het een
en ander gerepliceerd, waarop ik gaarne met eenige nadere inlich
tingen dupliceeren ga.
O. & A. meent, dat mijn antwoord niet zoo zeer zijne eigenlijke vraag
(VII. bl. 39) als wel zijne noot daaronder betreft. Ik meende de
vraag ook van zijnen tekst beantwoord te hebben op bl. 213 en 214.
Nog altijd schijnt evenwel C. & A. bezwaar te vinden in dat voe
ren van den Jonkheertitel door de Heeren SUASSO DE PINTO en SUASSO
DA COSTA. Ten overvloede dan nog deze nadere inlichting. De Hee
ren SUASSO DE PINTO en SUASSO DA COSTA stammen niet alleen in
de rechte manlijke lijn van den eersten Baron van AVERNAS LE GRAS
(Don ANTONIO) af, maar zijn ook kleinzonen (d. i. zoonszonen) van
den in 1818 als zoodanig erkenden MOSES VAN JERONIMO LOPES
SUASSO. Zoo kan dan C. k A. volkomen gerust zijn, dat voormelde

Overgenomen uit den Navorseher , Dl VIII.

 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 477

Heeren niet in de termen vallen van Art. 259 van het Wetboek van
Strafregt , in verband met het Koninklijk Besluit van 26 Januarij
1822 '. Evenzeer zijn die Heeren in hun recht, om de grootmoe-
derlijke namen van DE PINTO en DA COSTA by hun eigen geslachts
naam te voeren, alzoo zy vóór 1810 geboren, en met die namen
op de Registers der Synagoge wel zullen ingeschreven zijn.
Wat door C. & A. tegen eene onjuiste beweering van A—i is in
gebracht , wordt door my niet tegengesproken ; t. w. dat niemand ,
welke ook zijne adellijke afkomst mag zijn, zonder erkenning of
verheffing door den Koning, een adellijken titel voeren mag. Doch
voor zoo ver deze herinnering van C. & A. den schijn zoude kun
nen hebben, als of eenig lid der door hem genoemde familiën zich,
op grond van aloude adellijke afkomst , eenigen adellijken titel , buiten
de Koninklijke erkenning, zoude hebben aangematigd, zoo vordert
de billijkheid dat ook dergelijke schijn van die familiën geweerd
worde. Het is immers van openbare notoriteit, dat b. v. geen der
Heeren TEIXEIRA DE MATTOS of D'ANDRADE zich Jonkheer laat noe
men , om dat zij niet afstammen van Jonkh, ISAAK TEIXF.IRA , die
in 1817 in den Nederlandschen adel werd opgenomen, maar van /\3\
een anderen tak zijn , die overigens even goed van Don DIEGO en /V J >
Don MANUEL TEIXEIRA 8AMPAYO hare afstamming kan bewijzen. Wat ^
de SALVADORS aangaat, al wat in Nederland thands dien naam
voert, stamt af van den in 1821 in den Nederlandschen adel op-
genomenen MOSES SALVADOR. De Engelsche leden der familie gaan
ons hier niet aan.
Een dergelijken schijn van onwettige aanmatiging of wat C. &
A. bluf noemt , zou op onschuldigen kunnen werpen zijne noot
tegen dezulken , die b. v. op nacht- of vreemdelinglijsten een
hoogeren titel aannemen , dan die hun in de maatschappij toekomt.
Het sapienti sat, waarmede die noot besloten wordt, waarborgt niet
genoeg degenen, van wie in het geheele artikel spraak is, tegen
het vermoeden dat zoo iets misschien ook wel door onze Spaansche
of Portugeesche Joden zou kunnen gedaan zijn. Ik ben evenwel over
tuigd dat dit de bedoeling van C. & A. niet kan geweest zijn, juist

1 Uat de Heer VAN WELEVEI.D in zijn Handboek alleen LOPES SUASSO,

en geen SUASSO DE PINTO of DA COSTA opgeeft, is om dat de in 1818 er
kende grootvader dier heeren enkel LOPES SUASSO heette. Op den naam van
LOPES hopen wij later terug te komen.
478 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

om dat ik wel meen te mogen vertrouwen dat (hetzij dan uit fier
heid , of liever , eenvoudig uit eerlijkheid) geen Israëliet van genoemde
afkomst zich aan den kinderachtigen Muf, hier door C. & A. ten
toon gesteld, heeft schuldig gemaakt, maar dat de bestraffing ande
ren geldt. Beter had C. & A. gedaan, indien hij zich daaromtrent
duidelijker had geuit. Ik zeg dit in het byzonder, met het oog op
een in geheel het schrijven van C. & A. wel eens doorstralende on
wil tegen adellijke pretensiën van Israëlitische familiën. Mijne door
C. Sc A. te recht als een bloote aardigheid beschouwde aanmerking
over VOLKERTS en VOLKKRTZ, had juist de bedoeling om dien onwil
ridendo te gispen. Of kan, redelijker wijze, anders dan aan niet zeer
welwillende mtterij toegeschreven worden het vermoeden, dat mannen
van eer als de Heeren SUASSO DE PINTO en SUASSO DA COSTA , in
het openbaar en straffeloos zoo vele jaren lang een titel zouden ge
voerd hebben , dien zij , volgens de Nederlandsche wet , niet mochten
voeren ?
Ik meen dan nu , na deze ten overvloede gegevene inlichting , te
mogen herhalen, wat aan het slot van mijn eerste antwoord beweerd
werd, dat f/men de oplossing der bezwaren van C. & A. niet schul
dig gebleven is."
C. & A. schijnt intusschen aan den door hem gebruikten term van
blwf zoo zeer gehecht te zijn, dat hy ook nu nog gelegenheid zoekt
om dien , hoe dan ook , te plaatsen. Volgens hem zal het in elk ge
val een Muf zijn, zich te beroepen op een hoe anders bewezene adel
lijke afkomst, Israëlitische geslachten te weeg gebracht door hunnen
overgang tot het Christendom, wanneer toch later die geslachten, of
leden daarvan, teruggekeerd zijn tot het Jodendom.
Voor dat ik de onderscheidene onjuistheden , in deze weinige regels
bevat, ga aantoonen, doe ik C. & A. allereerst opmerken, hoe dit
bezwaar tegen den beweerden adel van vele Portugeesch- en Spaansch-
Joodsche geslachten cene wederom geheel nieuwe opwerping is. Zijn
oorspronkelijke vraag was deze: //Vele Portugeesch-Israëlitische fami
liën worden gezegd van ouden adel te zijn. Indien dit zoo is, hoe
komt het dat slechts ééne erkend ' is ? Zouden de overige haren adel
niet kunnen bewijzen? of zouden zij te nederig of te trotsch zijn,

1 Dour een druk- of schrijffout is, bl. 210, dit woord erkend in lekend
veranderd. Doch die fout heeft overigens in de beantwoording der vragen
van C. & A. geenerlei invloed gehad.
 ADELLIJKE GESLACHtEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 470

om erkenning te vragen? Of is het geheele beweeren van haar adel

dom slechts een bluf?
Op alle deze vragen is (wy herhalen het) in mijn eerste artikel de
oplossing gegeven ; ook , wat de laatste betreft , zoo is , dunkt my ,
op voldoende wijze aangetoond geworden de oud-adellijke afkomst van
zeer vele Portugeesch- en Spaansch-Israëlitische geslachten in Neder
land. Al ware het dan ook (des neen!) dat die adel, als recht be
schouwd, aan geen belijder der Israëlitische godsdienst kon toegekend
worden , zoo werd daardoor nog in het minst de quaestie van afkomst
(die hier geen staatsrechtelijke, maar zuiver genealogisch historische
is) niet geprejudicieerd. De vraag van C. & A.' gold oorspronkelijk
niet het recht van sommige Israëlitische familiën, om tot het lichaam
des erkenden Nederlandschen of Europeeschen adels te behooren ,
maar zy kon, zeer eenvoudig uitgedrukt, alleenlijk deze meening
hebben : of de beweering van uit muien adel afkomstig te zijn , ten
aanzien van vele Portugeesch-Israëlitische familiën een zuiveren his-
torischen grond heeft , of wel als een bloote bluf te beschouwen is ?
Doch nu wendt C. & A. het op een anderen boeg. Volgens hem
zal een adel, aan Joden by hun overgang tot het Christendom ver
leend, door den terugkeer tot het Jodendom met der daad vervallen
zijn ! —- Het zij eens zoo ! gelijk dan ook door ons nooit beweerd
is , of heeft kunnen beweerd worden , dat Joden van Spaanschen of
Portugeeschen of anderen adel afkomstig , in Christelijke Staten ,
daarom dan ook alle de rechten van den Europeschen adel zouden
hebben uitgeoefend of bezeten. Dit verbood of verbiedt noodwendig
de Staatswet overal, waar zy de hedendaagsche gelijkheid voor de
wet van alle godsdienstige gezindheden niet aanneemt. Maar ik vraag
wederom : wat doet dit tot de quaestie van afkomst? Stel dat HEN
DRIK VAN NAVARHE de Roomsch-Catholijke godsdienst niet had aan
genomen, en daarom dan ook van den troon zijner voorvaderen
ware uitgesloten geworden ! zou hy daarom minder van die Konin
gen afkomstig zijn geweest? Zoo is dan ook (wy blijven by het derde
van vergelijking) in eene van belijdenis Jootlsche familie de adellijke
afkomst allezins onafhankelijk van de rechten aan hare officiëele er
kenning verbonden. Die afkomst is onveiiiesbaar , om de eenvoudige
reden, dat zy een onverdelgbaar historisch feit is.
Vraagt men verder, of dan toch niet in elk geval de terugkeer
tot het Jodendom ook voor de nakomelingen alle aanspraak op her
krijging van voorvaderlijken rang of rechten heeft afgesneden (en
480 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

dit schijnt althans het gevoelen van C. & A. te zijn) , zoo zal ik
my voor het oogenblik kunnen vergenoegen met de verwijzing naar
een eenvoudig doch merkwaardig feit. Indien zelfs de Spaansche
Regering in 1848 het recht van den oud-adellijken Israëliet ISAAC
i>E LOUSADA op de hertogelijke Grandeza in Spanje erkend heeft,
en hy alleenlijk den daaraan op Spaansch grondgebied onafscheide
lijke rechten niet kan uitoefenen , zoo lang hy de Joodsche godsdienst
belijdt en den daaraan verbonden Joodschen voornaam draagt, —
zoo volgt toch wel onwedersprekelijk , dat door den terugkeer tot
het Jodendom de adel van dusdanig een geslacht, wat het recht
betreft, wel (om dus te zeggen) geschorst, maar geenszins voor
altoos afgesneden is. Allezins billijk kunnen zulke geslachten zich
op hunnen ouden adel beroepen, het zij de Staatswet, die hunne ge
zindheid uitsloot , op dat punt verandert , of dat zy zelve tot de Chris
telijke godsdienst overgaan. Ik geloof dan ook niet, dat indien er
b. v. nog afstammelingen van de Markiezen VAN MONTFORT in Ne
derland bestonden , de Hooge Raad van Adel met eenige billijkheid
hunne aanspraak op dien titel , of althands op erkenning van hunnen
adel, zoude hebben tegengesproken. Als cene curiositeit merk ik hier
nog aan, dat door den reeds door my vermelden bewoner van het
Portugeesche Oudemannenhuis , zoo ik meen , plach verhaald te worden,
hoe zijne familie uit Spanje ten stelligste was uitgenoodigd om al
daar met herneming van den voorvaderlijken rang terug te keeren,
doch, om het punt van Godsdienst, die noodiging had afgeslagen.
Met zekerheid is my dit zelfde bekend van de familie BICARDO, aan
wie insgelijks de herstelling in den voorouder!ijken rang en bezit
tingen , nog in het laatst der vorige eeuw , doch met gelijken uit
slag, werd aangeboden.
De vraag van C. & A. of niet met het oog op den godsdienstigen
(vel quasi) en politieken toestand van Spanje en Portugal , ja van
geheel Europa in de 16de en 17de eeuw en eerste helft der 18deeeuw
het weder verlaten der Christelijke kerk, noodwendig ten gevolge
moest hebben het verliezen van een adel , dien men alleen had ver
kregen door het overgaan tot die Kerk? berust op misverstand en
mangel aan behoorlijke onderscheiding. Dat het verlies van adellijke
rechten in het Spaansche schier-eiland in de tijden, door C. & A.
aangeduid , het noodwendig gevolg van openbaren overgang , hetzij
tot het Jodendom, hetzij tot het Protestantisme was, spreekt wel van
zelve, alzoo op Spaansch en Portugeesch grondgebied zelfs het ver
 ADELLUKK GESLACHTEN O.NDER DE ISRAËLIETEN. 481

blijf niet was vergund aan niet Catholieken. Door niemand is Jan
ook het tegendeel ooit beweerd. Doch daaruit volgt nog geenszins,
dat die vroegere adel voor de familiën , welke daartoe behoorden ,
geheel en al als non avenu zoude zijn te beschouwen. Wy hebben
het tegendeel uit de praktijk zelve der Spaansche Regering aange
toond. Ook hebben , buiten hun eigen grondgebied , Koningen beide
van Spanje en van Portugal, aan openbare belijders van het Joden
dom in Nederland en elders , hetzij dan met of buiten aanmerking
van voorouderlijken adel, adellijke titels en rechten met der daad
verleend ] , gelijk door C. & A. wel niet kon tegengesproken wor
den, schoon met het door hem onderstelde beginsel eigenlijk onbe
staanbaar.
Maar ook daarin vergist zich C. & A. ten eenenmale, of is al
thans zijne voorstelling onjuist en tot misverstand aanleiding gevende ,
wanneer hy het doet voorkomen als of die vroegere opneming
van Israëlitische geslachten in den adel van het Spaansche schier
eiland, alleenlijk op grond van hunnen overgang tot het Christen
dom had plaats gehad, en of het ware voorwaardelijk, zoo dat by
terugkeer tot hel Jodendom de geheele opneming als niet geschied
zou moeten beschouwd worden! Van dergelijke voorwaardelijke op
neming in den adel is toch wel nergens sprake; zy is ook eigenlijk
ondenkbaar, dan (gelijk herhaaldelijk door ons erkend is) voor zoo
ver de uitoefening der rechten betreft. Doch het is ook onwaar, dat
de adel der Israëlitische geslachten geen anderen grond, dan hunne
hetzij dan vrijwilligen of gedwongen overgang tot de Catholieke kerk
zou gehad hebben. Zy was veeleer, uit kracht van oude wetten,
herkomsten en overleveringen in Spanje, eene erkenning hetzij van
diensten aan den Staat, hetzij van vroegere gelijksoortige afkomst
binnen de grenzen der Israëlitische natie zelve. Uitdrukkelijk geeft
dit, onder anderen, te kennen de Schrijver van een Tratado de la
NoUeza de Espana (FR. JUAN BÜNITO OUARDIOLA) in 1591, waarin
met zeer bepaalde toepassing op de Joden gezegd wordt: De bekeer-

1 Wy hebben dit doen blijken uit de voorbeelden der fatniliën NUNES

DA COSTA, BELMONTE , SUASSO , enz. Maar ook het Hoofd oudtijds van ge
heel den conti n en talen adel van Europa, de Keizer van Duitschland, heeft
aan openbaar als zoodanig bekende leden der Synagoge adellijke titels ver
leend, b. v. dien van Markiezen van Villependi aan de (Spaansch-?) Itali-
aansche familie der KANO'S.
31
482 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

tien tot ons heilig Catholiek geloof, die te voren volgens hun eigen
wet of secte edel waren, behouden den adel van hun geslacht niet
slechts , maar verhoogen dien daar te boven. Verg. MARIANA , de Re
bus Hispaniae ter plaatse, aangehaald in DA COSTA'S Israel en Je
Polken, bl. 166, en elders.
Dit is juist het eigenaartige der geschiedenis van het verstrooide
Israël in Spanje, dat het geheel onafhankelijk van den overgang
tot de Christelijke godsdienst in die gewesten (tot zekere hoogte ook
in Italië oudtijds, by name in Napels, en in sommige gedeelten
zelfs van Polen) van ouds rechten genoten heeft, gelijk in vele op
zichten aan die van den nationalen adel, als b. v. het voeren van
den degen, het dragen van den titel van -Do», welke in die vroe
gere tijden in Spanje (in Portugal zelfs tot nog heden ten dage) al
leen aan den adel, en zelfs niet eens aan geheel den adel toekomt.
Dezen titel nu gaven niet alleen aanzienlijke Joden zich onder el
kander, (gelijk nog tot in deze eeuw in de Portugeesche Synagoge
van Nederland de gewoonte bleef) ; maar ook in de oude Spaansche
kronijken , in openbare Koninklijke en andere acten , wordt die aan
Israëlieten als een hun toekomende of eigene gegeven. In Portugal,
alwaar tot op de verbanning in 1495 de voorrechten der Israëlitische
natie, als zoodanig, niet minder belangrijk waren (voorrechten, die
zich in geheel het schiereiland zelfs tot het uitoefenen van crimi-
neele juridictie, ja tot het uitspreken van het doodvonnis uitstrek
ten) vinden wy , onder vele andere blijken van het beweerde , een
acte waarby Koning Dom PEDRO I. den oversten Babbi Dom MOSES
en diens echtgenoote JJona SALVA NAVARRO verlijt met een uitgestrekt
leengoed in de omstreken van Lisbon. Geen wonder alzoo' dat wan
neer Spaansche of Portugeesche Israëlieten (vóór de invoering der
Inquisitie veelal door overtuiging , althands gewillig , na dien tijd veelal
door dwang) tot het Christendom overgingen , zy in de rangen van
de beide natiën plaats namen, overeenkomstig vroeger aanzien naar
aanleiding van reeds vóór hunnen overgang door hen zelve of hunne
voorouders gedane diensten , bekleede waardigheden , mitsgaders eigen
oudnationalen adeldom. Vandaar dan ook dat Castiliës, Arragons,
Portugals hooghartige adel zich met deze nieuw bekeerde geslachten
zonder bedenking als met hunne gelijken vermaagschapten. Zoo was
b. v. in het midden der veertiende eeuw op de prediking van den
vermaarden VINCENTIUS FERRER, de Joodsche Rentmeester van Ko
ning HENDRIK IV. naauwelijks tot het Christendom overgegaan, of
 ADELLIJKE GESI.ACHTKN ONDEtt DÉ ISIIAKI.IKTK.N. 483

zijn geslacht vermaagschapte zich aan dat der beroemde MKNDOZAA.S,

door het huwelijk van een zijner kleinzonen met eene dochter van
den tweeden Hertog DEL INFANTADO. Zie o. a. LLORENTE, Ilisl. de
ringuisition d'Espagne, 1. 266). Omstreeks dienzelfden tijd gaf Ko
ning FERDINAND aan eenen zoon van zijnen uit de Joden afkomsti-
gen Secretaris van Staat FERDINAND ALVARES DE TOLEDO (wel te
onderscheiden van de uit Saracenen afkomstige familie van gelijken
naam, waartoe de Hertog VAN ALVA behoorde) eene dochter uit het
hoogadellijke huis der PONCES DE LEON ten huwelijk, nevens den
titel van Graaf van Cedillo. Men meene niet, dat dit alles plaats
had by wijze van uitzondering. Het was eene zeer gewone en destijds
niemand in die gewesten bevreemdende zaak. Machtig door hunne
overoude vestiging in het schiereiland , door hunne veelsoortige betrek
king tot de Arabieren , door hunne uitgebreide werkzaamheid niet op
finantieel alleenlijk , maar allerlei gewijd en wereldlijk , wetenschaplijk ,
diplomatisch , krijgskundig gebied , maakten zy eeuwen lang nevens het
Arabisch, Gothisch en oud Iberisch element, een geheel zelfstandige
kern der bevolking van het Spaansche schiereiland uit. Ontzettende
verdrukkingen , vervolgingen , vernederingen , ontbraken voorzeker ook
aldaar niet, maar (door eene voor een vreemdeling in de intieme
geschiedenis van dat volk en van die gewesten naauwlijks begrijpe
lijke combinatie), wisselden die verdrukkingen telkens af of gingen
gepaard met eene schittering, als waarvan geen andere afdeeling
van het verstrooide Israël de wedergade kent. Die grootelijks excep-
tioneele toestand wordt dan ook beide door Joodsche en Christelijke
Schrijvers van het Spaansche schiereiland , verklaard uit de aloude
overlevering der afkomst dezer Sephardim (zuidelijk-Europesche Jo
den) uit het huis van DAVID, althands den Koningstam van JUDA.
Merkwaardig althands is het vasthouden dezer overlevering zelfs by
Spaansche schrijvers, anders alles behalve van Joodschgezindheid
(althands ten aanzien van de godsdienst) te beschuldigen. Dus, b. v.
spreekt D. JOSÉ AMADOR DE LOS mos in zijne belangrijke Estudios
historicos, politicos y literarios sobre les Juclios de Espana (Madrid
1848), — terwijl hy in dat zelfde werk uit een politiek oogpunt
de verbanning der Joden en zelfs de Inquisitie vergoelijkt, — van
de Spaansche Joden doorgaans als van de afstammelingen van DAVID
en JUDA '. De eenige wezenlijke klove tusschen de onderscheidene

Verg. Israël en de Volken, bl. 143—145.

31*
484 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

bevolkingen was (natuurlijk) de Godsdienst. Doch juist de veelvul

dige aanraking tusschen de Christenen eenerzijds, en de Joden en
Mooren anderzijds, gaf tot den overgang van velen tot het Chris
tendom aanleiding. Geheele Synagogen somtijds gingen over. Zoo werden
vele Spaansche Israëlieten de stamvaders van die menigte, meest van
Edelen en Grandes, die hetzij in de manlijke lijn of door de vrou
wen, van deze bekeerlingen afdaalden. Vóór de invoering der In
quisitie en de kort daarop gevolgde verbanning der Joden, was deze
vermaagschapping openbaar; na dat tijdstip had dezelfde vermaag-
schapping plaats met de dusgennamde nieuwe Christenen of Joden ,
hetzij dan , in het geheim van Godsdienst , of alleen van afkomst.
Les Espagnols (zegt LLORENTE in zijne Voorrede p. XXVI) nont
commencé a se vanter de ne pas descendre des Juifs que lorsque la
politique de Flnquisition a fait regarder comme dangereux et l/ n,uil'umi
d'avoir cette origine. Dezelfde LLORENTE vermeldt in deze zelfde zijne
Histoire de Plnquisition (II. 208—213) een feit, dat wederom ten
bewijze kan strekken hoe naauw de familierelatiën waren tusschen
Joden van afkomst en de overige leden van den Spaanschen adel.
Onder de regering van PHILIPS II. , meenden sommigen iets hem
zeer welbehagelijks te doen , met het ontwerpen eener nieuwe Rid
derorde (die van St. Jacob van het blanke zwaard moest, in onder
scheiding van de aloude St. Jacobs of Santiago's orde, de naam zijn !) ,
waarin niemand zou mogen opgenomen worden , dan die bewijzen
kon , dat hy noch van Joden , noch van . Mooren , noch van eenigen
door de Inquisitie veroordeelden voorvader afstamde. Wat gebeurt?
om de orde zooveel als mogelijk te maken , werd van de aanstaande
ridders niet gevorderd , dat zy van adellijke afkomst moesten zijn ! en
niettegenstaande de gunst, die het plan vond zoo by de vertegen
woordigers des volks, als by de geestelijkheid, waren onder de dui
zenden adellijke geslachten in Spanje slechts acht en veertig te vin
den, die tot de statuten der nieuwe orde wilden toetreden. Een
merkwaardig adres van D. PEDRO VENEGAS, een Christenafstamme
ling der vroegere Mohamedaansche Koningen van Granada, waarin
onder anderen gewezen werd op het aantal adellijke geslachten , af
stammende van juist die rassen, welke men wilde uitsluiten, of aan
dezelve vermaagschapt , had eerlang een beslissing des Konings ter
afwijzing van het ontwerp der nieuwe Bidderorde ten gevolg. Het
zou (wat men ook in of aangaande die gewesten beuzelen of ver
dichten moge van Christenen, die van geen Israëlitisch of Ismaëli
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 485

tisch bloed zijn!) zoo wel des tijds als in vroeger of later tijden zoo goed
als onmogelijk geweest zijn , eene vereeniging van Edelen te vinden ,
uitsluitend van Noordsch of van Cantabrisch bloed. Zelfs de Konin
gen van Spanje en Portugal hadden Israëlitische voorvaders in hun
nen stamboom , - al ware het ook alleen door hunne afkomst uit dien
boven allen in heldenmoed en grootheid van ziel uitnemenden Ko
ning JOHAN I. van Portugal, natuurlijken zoon van PEDRO I. uit TA-
REJA LORENzO, eene Israëlitin.
Wanneer C. & A. zich van de waarheid dezer gezamenlijke feiten ,
en hunne beteekenis zal overtuigd hebben, zoo zal hy, ik ben des
zeker, iets meer dan een bluf zien in de bewaring by Spaansche
en Portugeesche Israëlieten dier aloude herinneringen van adeldom ,
welke moeielijk door hen afhanklijk kunnen geacht worden van de
veranderlijkheid van plaatsen, tijden, of individueele menschen. Hy
zal met ons begrijpen dat die voorouderlijke adel , waarvan hy thands
nog beweert, dat zelfs de herdenking niet meer geoorloofd zou zijn,
geen geïsoleerd feit is geweest, voortspruitende uit een enkelen toe-
valligen overgang, hetzij vrijwillig of ten gevolge in het eerst van
uitwendig geweld. Maar hy zal inzien, dat die naauwe en veelzij
dige , ofschoon dan ook veelzins afwisselende betrekking tusschen
het Christelijke Spanje en zijne Joodsche bevolking het gevolg is van
dieper liggende oorzaken, waarvan de kennis trouwens een belang
rijk licht verspreidt over de geschiedenis van beide; dat is, over
de geschiedenis van een der merkwaardigste natiën en Staten van
het Christelijk Europa, zoowel als over die van dat, ook zelfs in
zijne tijdelijke verwijdering van den God en Messias zijner vaderen,
allermerkwaardigste volk, dat gedurende meer dan veertien eeuwen
in het Spaansche schiereiland of het ware een tweede vaderland ge
had, en weder verloren heeft.
Onderscheidene byzonderheden zou ik hier gaarne in antwoord op
of naar aanleiding van nog andere vragen of beweerden van C. & A.
byvoegen. Doch reeds heeft zich dit artikel meer dan genoeg in lengte
uitgebreid. Op het geen ik nog voor had mede te deelen, in het
byzonder over de namen der Joden in Spanje en Portugal, hoop ik
wel nader in den Navorscher terug te komen. Voor ditmaal Satprata
biberunt.
I—A.
486 ADELLIJKE (JKSLACHTEN ONDER DR ISRAËLIETEN.

P. S. Nog een enkel woord, intusschen, over de vreemde opvat

ting van C. & A., alsof ik aan het Synagogaal patriciaat by de
Portugeesche Joden, als zoodanig, eenige aanspraak op adel had
toegekend. Ik kan ook in dezen uitval niet anders zien dan eene
niet gunstige vooringenomenheid. Juist integendeel heb ik gezegd,
dat by de Spaansche en Portugeesche Joden hier te lande en naar
de wijze dezes lands , de oud-adellijke herinneringen voor een later
patriciaat (of bevoegdheid om tot het Regentschap der Synagoge ver
kozen te worden) hadden plaats gemaakt. Wel waren de familiën,
die dit Joodscho patriciaat uitmaakten , voor het meest ook de zoo-
danigen, voor wier adellijke afkomst wy hier opkwamen, doch om
redenen, in mijn eerste antwoord uiteengezet, waren van dat pa
triciaat velen uitgesloten , wier adellijke afkomst niet betwijfeld werd.

III.

Adellijke geslachten onder de Israelieten (VII bl. 39 , Vr. 70 ; vgl.

bl, 209, 367, 300 en 336; vooral ten vervolge op bl. 269—274).
De Schrijver der antwoorden aan C. & A. geplaatst in Jaargang VII
vam den Navorscher , bl. 209—217 en 269—274, meent alleenlijk
nog, ingevolge zijne toezegging, eenige inlichtingen te zijn schuldig
gebleven, naar aanleiding van des geëerden Vragers noot* op bl.
268 aldaar.
Hiertoe van de Redactie beleefdelijk nog eenige ruimte verkregen
hebbende , zal hy met deze nadere inlichtingen , en nog eenige wei
nige daartoe gevoegde opmerkingen , deze zijne genealogisch-historische
mededeelingen hier ter plaatse gevoegelijk kunnen besluiten.
Eerst evenwel vraagt hy verlof om nog een enkele, zoo hy meent,
niet onbelangrijke opgave te doen van een tweetal voorbeelden van
oud-adellijke afkomst , en daartoe betrekkelijke oirkonden , by de Spaan-

1 Overgenomen uit de Navorscher. Dl. VIII. bladz. 71.

 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 487

sche en Portugeesche Joden in Nederland, onder de velen van ge-

Jijksoortigen aard inderdaad merkwaardig.
Zy betreffen de familiën PEREIRA en HENRIQUES PIMENTEL, beide
behoorende tot de Portugeesch-Joodsche Synagogen te Amsterdam
en te 's Gravenhage.
Van den naam PEREIRA hebben bestaan, en bestaan ook nog voor
een gedeelte, onderscheidene familiën zoo in Portugal als in Neder
land , Frankrijk , en Oostenrijk. In hoe ver die familiën aan elkan
der in de manlijke lijn verwant zijn, is den Schrijver dezer regelen
onbekend , en in elk geval moeilijk uit te vinden.
De meest aanzienlijke familie (of branche) van dien naam in Ne
derland stamde af van ABRAHAM ISRAËL PEREIRA ' en diens zonen,
en voerde de namen van PEREIRA, PEREIRA COUTINHO, PEREIEA
BELMONTE, xiMEKES PEREIRA, enz. In de manlijke lijn bestaat, zöó
verïïr 'weet , geen afstammeling meer in Nederland, van deze in
de Synagoge van ouds patricische familiën. De Baron DE PEREIRA
te Weenen, zoo wel als de LOPES PEREIRA'S, van welke vroeger
melding werd gemaakt in deze bladzijden , behooren tot deze PEREIRA'S
(afstammelingen van ABRAHAM ISRAËL PEREIRA) , zoo ik meen , niet.
De erfgenamen nu der hier bedoelde familie zijn in het bezit van M
een belangrijk document, dat ook uit het oogpunt der kunst allezins
merkwaardig is. De Schrijver van dit artikel heeft in vroeger tijd
dit document zelf gezien en aandachtig onderzocht, gelijk hy met
zekerheid weet, dat het onder wederom verdere bloedverwanten of
rechthebbenden van den laatsten Heer PEREIRA van dien tak, nog
heden ten dage bestaat. . '
Het is een HS. in colossaal groot folio, bevattende in een rood-
fluweelen band acht perkamenten bladzijden, waarop, ten behoeve
van Graaf Dom MANUEL PEREIRA, de stamboom van dien Portu-
geeschen Edelman beschreven is, aanvangende van RUY (RODRIGO)
PEREIRA, bygenaamd o bravo (de dappere), zijnen overgrootvaders
overgrootvader. Het handschrift, gedagteekend 22 Februarij 1535, is
geteekend en afgegeven door den Wapenkoning (Portugal, heet hy
uit kracht van zijn ambt) van Koning JOHAN III. van Portugal, en
bevat eene geregelde opgave van de onderscheidene geslachten, meest
van Koninklijken Portugeesehen bloede, uit welke diezelfde Graaf

1 Hy was Regent (Parnas) der Portugeesche Synagoge in 5411 (1651),

in 5417 (1657), in 5421 (1661) en in 5430 (1670).
488 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER RE ISRAËLIETEN.

Dom MANUEL PEREIRA, in de vrouwelijke lijnen afstamde, zoowel

als van de wijze, waarop de destijds regerende Koning van Portu
gal wederom zijnerzijds van de PEREIRA'S door de vrouwen afkom
stig was '. By de onderscheidene namen (in alles dertig in getal)
zijn gevoegd even zoo vele met tun metalen en kleuren keurig af
gebeelde wapenschilden , mitsgaders miniatuurportretten , van de on
derscheidene Vorstelijke en Grafelijke personen, op den sierlijk be
werkten stamboom vermeld.
De verklaring van den Koning van wapenen op de zesde of laatste
bladzijde luidt, in het vrij slordig Portugeesch , aan dien tijd en
aan dergelijke acten eigen, dat, op aanvrage van den Graaf Dom
MANUEL de genealogische boom van het geslacht en koninklijk bloed,
waarvan deze Edelman afstamt, sedert zijnen voorvader RUY PEREIRA ,
bevonden is zeer waar (yerisimd) , als zijnde werkelijk getrokken uit
de Coronicas (kronijken) van Portugal en Castilië, en dat hy Wa
penkoning, het stuk als zoodanig erkent, en verklaart voor waar en
zeker al hetgeen daarop is aangteekend, gelijk hetzelve door ANTON
DOLAMDA en JOAO MENELAU , Officioes da nobreza, is beschreven en
geïllustreerd (Jeita e yluminada) op twee en een halve vellen, ver
deeld in vijf volle bladzijden." enz.
In hoe ver de Amsterdamsche PEREIRA'S hunne Jiliatie tot dezen
Graaf Dom MANUEL zouden hebben kunnen aantoonen , is den Schrijver
van dit artikel onbekend, alzoo hy niet in de gelegenheid was, de
verdere familiepapieren van dien thans geheel uitgestorven tak te
onderzoeken. De afstamming kan dus alleen een praesumtie zijn, die
evenwel eene aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid ontleent van
deze drie , vooral gecombineerde , omstandigheden : de vele gelijksoor
tige herinneringen en documenten by uitgewekene Spaansche en Por-
tugeesche Israëlieten, — het buitengemeen aanzien, waarin de fa
milie , als eene by uitnemendheid edele en doorluchtige ï , in de Sy-

* Bepaaldelijk door D. BEATRIZ, Hertogin van BRAGANZA, eenige dochter

van den Condestabel van Portugal, NUNO ALVARES PEREIRA, broederszoon
van RUY PEREIRA o bravo.
1 Zie onder4 anderen de Epistola al muy Ilustre Senor JACOB PEREIRA,
door den Spaansch Joodschen dichter DE BARRIOS, in zijn Trvmphal Carro,
p. 53—56. Deze JACOB PEREIRA was de tweede zoon van bovengemelden
ABRAHAM ISRAËL PEREIRA, vermaard ook als schrijver van twee zedekun-
dige werken in het Spaansch: La certeza del Camino (de zekerheid van
den weg) en Espejo de la Vanidad del mundo (Spiegel van des werelds ijdel
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 489

nagoge te Amsterdam stond , — het onwaarschijnlijke en schier on

denkbare dat dit document van zoo hooge beteekenis en waarde in
het bezit zoude gekomen zijn van een andere familie PEREIRA , dan
de gene, ten wier behoeve het op hoog gezag afgegeven werd.
Het wapen der PEREIRA'S, op den stamboom herhaaldelijk afge
beeld en door dat geslacht in Portugal steeds gedragen, is in keel
een leliekruis (croix fleurdelisée') van zilver. Dit kruis hebbeu de PE-
REIRA'S der Synagoge zekerlijk wel niet in hun wapen gevoerd , maar ,
zoo ik meen, een boom (met toespeling op den naam van peral, d.
i. peerenboom) , hetzij dan als devies of als wapen. Dat familiën, tot
het Jodendom overgaande of terugkeerende , het kruis niet behielden
in hun wapen , laat zich door een voor het Christenhart maar al te
treurige reden verklaren. Ook de TE xMRA'S voeren, als zoodanig, in
Portugal in lazuur een kruis van goud; maar hier te lande, meen
ik, werd het insgelijks een boom, gekwartierd met het geschakeerd
van goud en sróafjlerjiAMPAYO's , waarvan de tak der TEXEIRA'S , die in
den Nederlandschen adel werd opgenomen, het geheele wapen voert.
Zie VAN WELEVELD en RIETSTAP.
Zijn wy intusschen niet in de gelegenheid om de Jiliatie uit te
vinden, die de Amsterdamsche PEREIRA'S aan die van den in hun
be/it gebleven stamboom uit Portugal verbindt, des te beter en ze
kerder zijn wy in staat gesteld geworden , van dergelijke Jiliatie be
wijzen te leveren, met betrekking tot de familie PIMENTEL.
De Heer MOSES HENRIQUES PIMENTEL, Ambtenaar by het Ministerie

heid). Men zie deze schriften uit het standpunt van letterkunde en geleerd
heid grootelijks geprezen door D. JOSÉ RODRIGUES DE CASTRO, in zijne
Sibliotheca Espanola (vergel, ook WOLFF, Sill. ïïébr. I. 98, 99 en 141 , en
BARBOSA, SM. Port. in voce) en nog later in de Hfemorias de Literatura
Portugnesa der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Lissabon , T.
III. (a° 1792) p. 257, 258. De Schrijver der verhandeling aldaar over de
gewijde Letterkunde der Portugeesche Joden in de Zeventiende eenw) geelt
als geboorteplaats van ABBAHAM ISRAËL PEREIRA Madrid op, maar de stad
Villafloren in Portugal als die zijner ouders. Hy herinnert ook tevens, dat
de naam, dien ABRAHAM PEREIRA, nog te Madrid zijnde, droeg, THOMAS
RODRIGUES PEREIRA was. Dit patronymicum RODRIGUES nu vóór den fa
milienaam PEREIRA , voerde onder. anderen ook een der Edelen (JOAO RO
DRIGUES PEREIRA) van dat geslacht, die deel namen aan de verkiezing .
van JOHAN , den Grootmeester van Avis , tot Koning van Portugal (a° 1385) Het»
Hist. Geuealog. da Casa Seal Portnguesa par D. ANTONIO CAETANO DE
SOUSA, Provas T. I. p. 347.
490 ADELLIJKE GESLACHTEN o Ml K II DE ISRAËLIETEN.

van Finantiën en Hoofd-Onderwijzer in de Wiskunde by de Stads-

Akademie te 's Gravenhage, is in het vaderlijk en voorvaderlijk bezit
van den naam en het wapen van dat aloud Portugeesch en Spaansch
geslacht. Hy heeft de goedheid gehad, den Schrijver van dit artikel
een hoog belangrijk document ter inzage en onderzoek mede te deelen ,
waarop zijn goed regt op het voeren van dat wapen gegrond is.
Minder prachtig van uitvoering en zonder afbeeldsels, zoo als de
hierboven beschreven stamboom der PEREIRA'S , is het familiedocument
van den Heer PIMENTEL vooral niet minder belangrijk voor de ken
nis der genealogiën van de Portugeesch- en Spaansch-Joodsche ge
slachten in Nederland.
Dit stuk, ook aan den Heer Pijks-Archivaris , Dr. BAKHUIZEN VAN
DEN BRINK, ter kennisneming aangeboden, en door dezen Geleerde
by onderzoek evenmin als door my ten aanzien van zijne echtheid
en validiteit betwijfeld, is een authentieke" kopij (ten jare 1594 door
Don. AUGUSTIN DE CAMPO onderteekend en afgegeven) van het originele
Charter , waarby Koning HENDRIK III. van Castilië en Leon , te Tor-
desillas op den 17den Mei 1398, aan zijnen getrouwen Leenman,
Don JUAN ALONSO PIMENTEL, den titel van Graaf en het eigendom
van de stad Benavente, in Leon, met de daaraan verbonden hooge
jurisdictie en verdere rechten verleent. '
Aan het hoofd van het document (het authentieke afschrift van
1594) staat het. wapen van PIMENTEL driemaal afgebeeld, t. w. in
het midden: het wapenschild, door de Portugeesche PIMENTELS van
ouds gevoerd: in goud drie dwarsbalken (faxas) van keel, gekwartierd
(2 en 3) met vijf St. Jacobsschelpen van zilver, op een veld van si-
nopel, en een zoom (bordadura) van zilver, beladen met kruissen; helm-
teeken: een ter halver lijf uitkomende stier van keel, met hoornen en
voorpooten van zilver en een der schelpen van het schild voor den kop.
Ter wederzijde staan dezelfde wapenschilden , doch zoo als de Spaansche
PIMENTELS het voeren , d. i. zonder den zoom met kruissen , en zonder
helmteeken, maar alleenlijk bedekt met de Gravenkroon.
Onder dit authentieke afschrift van het verlij met het Graafschap
van Benavente, volgt alsdan eene reeks verklaringen of legalisatiën
op onderscheidene plaatsen en zich opvolgende data , door de bevoegde
autoriteiten eerst in Spanje, later in België, verleend, geteekend en

1 Het Charter is, gedrukt, onder anderen ook te vinden in het NobiKario_
Qenealogico van ALONSO LOPES DE HARO (A° 1522), Dl. I. p.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 491

gezegeld , en dat wel ten behoeve der volgende afstammelingen van

den achtsten Graaf van Benavente; welke, even als zijn vermaarde
voorvader , Don JOAN ALONSO heette :
Don ENRIQUE PIMENTEL , a° 1615 te Ocana , en Don ANTONIO ALONSO
PIMENTEL, te Madrid a° 1622 (zoo ver het cyfer leesbaar is), —
met Koninklijk verlof om het wapen en den titel als boven te voeren ;
Don FRANCISCO PIMENTEL, Madrid, a° 1622; verlof om het wapen
te voeren.
Dom GERONIMO PIMENTEL.... a° 1634; verklaring der waarheid
van zijne afstamming als boven. [Deze legalisatie is gesteld in het
Portugeesch , terwijl overal elders het Spaansch gebruikt is in den tekst.]
Dom (?) FE DUO PIMENTEL, autorisatie als boven , te Toro , a° 1603 (?)
Dom (?) DlEGO PIMENTKL, met de byvoeging: afstammeling van
den Graaf als boven;.... a° 1674.
De laatste verklaring , afgegeven ten behoeve van ISIIAC HENRIQUES
PIMENTEL, alias MANUEL PIMENTEL, is gesteld in het Fransch en
luidt letterlijk als volgt:
De par sa Majeste Impériale et Catholique , Département de Bruxelles.
Le Conseil Souverein de P Empereur CHARLES six , Roy Dalemagne ,
de Castille , de Leon, D^aragon, et Duc de Bourgone, de Lothier , de
Brabant, et Limbourg , de Luxembourg , de Gueldre, de Milan, ete.
Déclare que Ie présent aqtdt valable pour ISHAC HENRIQUES PIMENTEL,
alias MANUEL PIMENTEL. Vue en la vitte de Bruxelles , sous Ie cachet
secret de sa Majeste Ie treize de Jwillet 1704 (1714?)
Volgt de onderteekening door DE ROCQUIGNY, en daar vóór het
keizerlijke zegel.

Van dezen op het document laatst vermelden MANUEL PIMENTEL,

in de Synagoge te Amsterdam (waarvan hy sedert 1682 contribuee-*
rend lid was) ISHAC HENRIQUES PIMENTEL geheeten , bewijst de Heer
MOSES HENRIQUES PIMENTEL, door notarieele en andere openbare
acten, als huwelijksaanteekeningen en huwelijksche voorwaarden , zijne
afstamming, altijd in de rechte mannelijke lijn, in dezer voege:
ISHAC HENRIQUES PIMENTEL, alias MANUEL PIMENTEL, gehuwd met
SARA DE JOSEPH PEREJRA , had onder andere zonen
SAMUEL HENRIQUES PIMENTEL (sedert 1719 Poorter te Amsterdam) ,
gehuwd met JUDICA DE MEZA, en vader van
MOSES HENRIQUES PIMENTEL, gehuwd met RACHEL VAZ DIAZ, er\
vader van
492 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

SAMUEL HENRIQUES PIMENTEL , gehuwd met MIRJAM DA SILVA , en

vader van] den meergemelden Heer
MOSES HENRIQUES PIMENTEL, gehuwd met REBECCA, dochter van
den Hoogleeraar REHUEL COHEN LOBATTO, te Delft.

Wy besluiten met nog eenige historische herinneringen , betreffende

het even beroemd en in dappere en bekwame mannen vruchtbaar,
als oud adellijk huis der Spaansche en Portugeesche PIMENTELS.
Het geslacht is oorspronkelijk Portugeesch en wordt herhaaldelijk
vermeld in het dusgenoemde Livro Velho das Linhagens (Oude Boek
der geslachten) , behelzende een opgave van adellijke personen en fa-
miliën in Portugal. Dit boek van een vroeger tijdvak nog afkomstig,
dan het wel bekende NobiJiario van Graaf DOM PEDRO , natuurlijken
zoon van Koning DIONYSIUS van Portugal in de eerste helft der veer
tiende eeuw, is onder anderen uitgegeven in het hier reeds aange
haalde werk van D. ANTONIO CAETANO DE SOUSA (Dl. I. der Bijla
gen of Provas).
Onder de regering der Koningen DOM ALFONSO IV. en DOM PF.DRO
I., Koningen van Portugal in de veertiende eeuw, leefde de Com
mandeur van Santiago, RODRIGO ALFONSO PIMENTEL. Zijn zoon was
gehuwd met DONA LEONOR TELLES DE MENESES , zuster der Koningin ,
echtgenoote van Koning DOM FERNANDO, zoon en opvolger van den
zoo evengenoemden Koning DOM PEDRO, den echtgenoot der treurig
vermaarde INF.Z DE CASTRO. In de oorlogen tusschen de Koningen
van Castilië en Koning DOM JOHAN (JOAO) I. van Portugal, ter zake
der opvolging in dat rijk, koos deze PIMENTEL de zijde van Castilië,
en ging , toen de slag van Aljubarota ten nadeele van de Castiljaansche
partij beslist had , in dienst over van Koning HENDRIK III. van Cas
tilië en Leon. Hy is die Don JUAN ALONSO PIMENTEL, die door even
genoemden Vorst tot Graaf van Benavente verheven werd. Van hem stamt
geheel, het talrijk en beroemd geslacht der Spaansche PIMENTELS af,
die door illustratie zoo wel als afkomst, van toen af tot de hoogste
rangen van den Spaanschen adel behoord heeft ' , met het konink-

1 Uit den broeder van D. JUAN ALONSO , genaamd MARTIN ALONSO PIMENTEL,
die onderdaan van Portugal bleef, is de Portugeesche tak van het huis voort
gesproten, die zich onderscheidt door het voorouderlijke helmfeelcen enden
zoom met kruissen beladen in hun wapen. Waarom de Nederlandsche PIMEN
TELS, ofschoon ontwijfelbaar van de Spaansch gewordene tak afstammende
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 493

lijke geslacht zelve door onderscheidene huwelijken vermaagschapt , en ,

sedert hunne vestiging in Castilië, met nog onderscheidene dusge-
naamde tiiulos (Graaf- en Markgraafschappen) , boven en behalve dien
van Benavente, vereerd.
De hoofdtak intusschen bleef steeds die der Graven van Benavente ,
later ook van Mayorga genoemd. Zoo beroemd was voorts deze Grafelijke
titel in de Spaansche koningrijken, dat hunne bezitters meermalen
geweigerd hebben, dien tot een hertogelyken , gelijk anders hun rang
medebracht, te laten verhoogen.
Met hun talrijke zonen en bloedverwanten worden deze Graven
van Benavente van geslacht tot geslacht onder al de Koningen van
Castilië, sedert HENDRIK III. tot op de dagen van KARËL III., by
alle groote staats-en krijgsverrigtingen en gebeurtenissen met lof en
eer vermeld '. Onder Keizer K A u KI, V. behoorde het huis van PIMEN-
TEL tot de (zoo ik meen) ongeveer dert'ij geslachten , by welke deze
Vorst den titel van Grandes , die zich vóór dien tijd veel verder uit
breidde , goedvond te bepalen ; en wederom tot de zestien geslachten ,
aan welke alleen , (na de stribbelingen met de Duitsche Rijksvorsten
over het recht van zich te dekken in de Keizerlijke en Koninklijke
tegenwoordigheid , dezelfde Keizer KAREL V. dit welbekende recht der
Grandes , bepaaldelijk van de eerste klasse , terug gaf.
Don JUAN ALONSO PIMENTEL, achtste Graaf van Benavente, was
de opvolger, in den titel, van zijnen broeder Don LUK. Door hunne
moeder, die eene dochter was van den vijfden Erf-admirant van
Castilië, Don FKRNANDO HENRKIUES, Hertog van Medina de Rioseco,
stamden beiden ten tweedemale af van de oude Koningen van Cas-
tilië , t. w. door Koning DON ALONSO XI. , wiens natuurlijke zoon
is geweest Don FADRIQUE HENRIQUES, de stichter van het Castili-
aansche huis van dien naam en titel 2.
(gelijk hier overvloedig bleek), evenwel het Portugeesche helmteeken op
nieuw hebben aangenomen, is ons niet gebleken. Waarom zy evenwel de
Icrmssen niet insgelijks weder aannamen, werd ons duidelijk.
1 In de laatste helft der achttiende eeuw schijnt, gelijk met zoo vele
andere oude Grandezas in Spanje het geval is, ook de Graventitel van
Senavente op vrouwelijke afstammelingen, met voorbygaan van meer ver
wijderde bloedverwanten in de manlijke overgebracht. Wie thans in Spanje
den titel voert , is my onbekend.
1 Ook de tweede Graaf van Senavente was gehuwd geweest met eene
HENRIQUES (1). LEONOH) , dochter van den eersten Admirant van Castilië
uit dat geslacht; (wapen: Castilië en Leon). Van de herhaalde vermaagschap-
-1<M ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

Deze Don JUAN ALONSO PIMENTEL is geweest Onderkoning eerst

van Valencia, daarna van Napels, ten tijde van Koning PHILIPS III.
Hy is tweemaal gehuwd geweest: t. w. eerst met eene Erfgravin
DE LUNA, en vervolgens met Dona MF.NCIA DE ZUNIGA Y REQUESENS ,
eene eigene dochter van dien in onze Nederlandsche geschiedenis wel
bekenden Don LUIZ, zachtmoedig opvolger van den harden Hertog
VAN ALVA, in de Landvoogdij.
Uit deze twee huwelijken liet de achtste Graaf van Benavente
een getal van niet minder dan achttien zonen na, die zich in hooge
staats-, krijgs- en kerkelijke waardigheden grootelijks hebben onder
scheiden. De meesten vindt men opgeteekend by ALONSO LOPES DE
HARO , t. a. p. ; en van deze namen wederom de meesten op het
familiedocument van den Heer PIMENTEL te 's Gravenhage, wiens
voorvader MANUEL, alias ISHAC, alzoo in het vierde geslacht van
Don JUAN ALONSO PIMENTKL, en in het vijfde geslacht (door diens
Gemalin) van Don LUIZ DE REQUESENS, — volgens eene zeer een
voudige combinatie der opgaven van DE HARO, met die van het
meergemelde authentieke stuk — moet zijn afgestamd.
De opvolger in het Graafschap en in de Grandeza was Don AN-
TONIO ALONSO PIMENTEL (insgelijks vermeld op het PiMENTELsche
document). Hy was, door zijne moeder, teveas Graaf DE LUNA.
Zijn zoon, wederom een Don JUAN ALOtfso, tiende Graaf van Be
navente, was onder PHILIPS IV. Bidder van het Gulden Vlies. Hy
overleed in 1652. Eenige jaren later was, als wy zagen, een zijner
naaste bloedverwanten Lid der Portugeesche Synagoge te Amster
dam , en , wederom iets later , diens zoon deftig poorter dezer stad
en eenvoudig makelaar. Eene merkwaardige, maar in de geschiede
nis onzer Spaansch- en Portugeesch-Joodsche geslachten alles behalve
ongewone standverwisseling !
Dat vóór den leeftijd van MANUEL , alias ISHAC HENRIQUES PIMENTEL,
ook nog andere leden der Portugeesche Synagoge te Amsterdam en
elders den familienaam van PIMENTEL droegen, is zeker. Minder
zeker, dat ook dezen tot hetzelfde oud-adellijk geslacht der Graven
van Benavente zullen behoord hebben. De familie ABENHACAR PIMENTEL,
een der oudste onder de uitgewekenen in Italië en Nederland, voerde

ping met dit huis schijnt afkomstig de combinatie HENRIQUES PIMENTEL.

Eene afbeelding van beider vereenigde wapens zeide mij de Heer M. H. PIMEN
TEL, nog bij zijnen overleden Vader te hebben berust.
 ADELLIJKE GESLACHTEN (IMIK.II DE ISRAËLIETEN. 495

wel de St. Jacobsschelpen in haar wapen, en een harer leden (een

oudere MANUEL PIMENTEL) werd aan het hof en in de intimiteit van
Koning HENDRIK IV. van Frankrijk meermalen ontvangen ; doch daaruit
volgt nog geenszins de identiteit der familiën op eene wijze zoo af
doende, als die (gelijk wy zagen) de Heer MOSES HENRIQUES PIMF.N-
TEL in staat is ten aanzien van zijne afstamming aan te toonen.
Onder de veroordeelden door de Inquisitie ter zake van Jodendom ,
vindt men , althans by LLORENTE , geen lid van het geslacht PIMENTEL
aangeteekend , ofschoon by de familie van den heer HENRIQUES PI
MENTEL de overlevering bestond , dat een harer vrouwelijke leden ,
ter zake van Jodendom, den brandstapel betreden heeft.
Het zou in elk geval geringe kennis van de geschiedenis der Jo
den van het Schiereiland en van het eigenaardige der van hen af
komstige Christengeslachten verraden, indien men uit dezen overgang;
of terugkeer van enkele leden eener familie tot de Joodsche Synagoge ,
zonder nader bewijs tot een geheim Jodendom van geheel het geslacht
gedurende eene opvolging van eeuwen meende te mogen besluiten.
Allerminst zou (zoo ver de kennis der geschiedenis van Spanje en
Portugal by den Schrijver dezer regelen reikt) zulk eene gevolgtrek
king juist zijn met betrekking tot de in het Schiereiland geblevene
PIMENTELS.
Doch wy komen (zoo de Redactie van den Navorscher ons goed
gunstig nog eenige ruimte daartoe wil verleenen in een harer vol
gende nommers) ook op dit punt ten slotte nog wel met eenige alge-
meene opmerkingen terug. . I—A.

IV. '
De Schrijver der aangehaalde artikelen in den Nnvorscher (VII
bl. 274.) verbond zich tot de mededeeling van nog enkele byzonder-
heden omtrent geslachten en namen (zoo voor- als familienamen) by
de Joden en afstammelingen van Joden in Spanje en Portugal.
Over oorsprong en beteekenis van personeele en famielienamen in
het geheel zouden uitvoerige werken te schrijven zijn. In het byzon-
der is dit het geval met betrekking tot de Joden van allerlei tijden
en plaatsen. Wy mogen over dit onderwerp thands eene bepaalde
1 Overgenomen uit den NavorscAer , Dl IX bladz. HO en 174.
496 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAÉLIETB.X.

verhandeling te gemoet zien van den geleerden Israëliet STEINSCHNEI-

DER '. Wy bieden hier slechts eenige weinige algemeene opmerkin
gen, of liever voorbeelden aan, in verband met nog enkele genea
logische en historische byzonderheden , uit de oirkonden der familiën
van Joodsche Godsdienst of Joodschen oorsprong in het Spaansche
schiereiland.
Voornamen , door de Joden gedragen , aldaar en elders , zijn zoo in
Europa als in Asiö , mitsgaders in Afrika , velen en velerlei. Zy
zijn ontleend niet slechts uit den Bijbel, en alzoo van onmiddelijk
Israëlitischen oorsprong, maar ook uit Persië, Eabylonië en an
dere oorden, alwaar de Joden voor en na het begin der Christelijke
tijdrekening verstrooid zijn geweest. Zy zijn in Spanje ook veelal
door hen overgenomen geworden van de Mohammedanen. Als dezen,
of liever als de mannen en vrouwen in den Bijbel, voeren de Jo
den oorspronkelijk éénen persoonlijken naam (later enkel gebruikt
als voornaam) , b. v. JACOB , DAVID , ELI , HILLEL , JACHIA , enz. ; doch
met byvoeging veelal, eershalve, van den naam des vaders en hooger
op : SAUL , de zoon van KIS ; DAVID , de zoon van ISAI , enz. In
Spanje en Portugal plaatsen mannen van historisch oude of aanzien
lijke afkomst , (even als b. v. Esth. II : 5 , Esra VII : l—5 ,) den
naam van grootvader , overgrootvader enz. daarneven. Dus b. v.
noemt zich de vermaarde MAIMONIDES, in zijn Oommentarie op de
Meschna: //MosES, zoon van R. MAIMON, den Bichter, zoon van
R. JOSEPH , den Wijze , zoon - van R. JOSEPH , den Richter , zoon van
Dr. SALOMO, zoon van OBADJA den Richter." De niet minder bekende
ISAAC ABRABANEL laat op zulke wijze in de Voorrede van een zijner
werken op zijnen voornaam een reeks van namen zijner voorvaderen
volgen, opklimmende tot ongeveer twee eeuwen vóór zijn geboorte te
Lisbon in 1437. Insgelijks, onder de velen , ook de leden der Spaansch-
en Portugeesch-Joodsche familie der JACHIAS. Uit de combinatie van
den naam des zoons met dien zijns vaders, vormden zich intusschen
al vroegtijdig in Spanje blijvende familienamen onder de Joden (pa-
tronymica) , eene vorming trouwens die de Joden gemeen hebben met
eene menigte andere geslachten , wier namen van ouds patronymica
zijn, bepaaldelijk in Nederland, maar ook in Spanje en Portugal 2.

1 Catalogus Codicum Hebraeorum Bïbliothecae Academiae Lugduno-Sata-

vae Auctore M. STEINSCHNEIDER (1858) , p. 86.
2 Ik heb de bedoeling niet recht begrepen van C. & A. wanneer hy (Dl.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DÉ ISRAËLIETEN. 497

In beide laatstgenoemde gewesten is het aantal onnoemelijk van der

gelijke familienamen, als LOPES (de S en de Z wisselen elkander
onverschillig in al deze uitgangen af), HENRIQUES, sUARte, FER-
NANDÜS , GUTIËRRES , xiMENËS , enz. ; allen gevormd uit eigen namen ,
allen zonder eenige andere byvoeging doorgaans van bezittingen, of
andere localiteiten , aangeteekend op de oudste adelregisters , b. v.
op dat van Graaf Dom PEDRO, door ons vroeger aangehaald (VIII.
bl. 74). Wat verder de oude Israëlitische familiën en hare namen
in het Spaansche schiereiland aangaat, van de vroegste tijden aan
in die gewesten hebben zoo wel de Joden als de Mohammedanen ,
wanneer zy (hetzij uit dwang, of om politieke redenen, of uit over
tuiging) tot het Christendom overgingen, zoo wel van voornaam als
van familienaam moeten veranderen. De Christen voornaam werd,
als natuurlijk, overgenomen van den doopgetuige; de familienaam
werd ontleend óf van Christelijke geslachten, in welke zy b. v. door
aanhuwelijking als het ware werden overgeplant, of wel van be
zittingen, of ook wel van de steden of plaatsen hunner afkomst
of geboorte. Wy komen met voorbeelden op deze algemeene opmer
king nader terug. Eerst nog wilden wy enkele byzonderheden mede-
deelen aangaande oorspronkelijk Joodsche geslachtsnamen , mitsgaders
familiën en personen, door welke zy gevoerd zijn geworden.
VII. bl. 268, n. ') beweert, »dat een patronymicum , zoo als I—A schijnt
te bedoelen, voor zoo ver hem (C. & A.) bekend is, geen wapen heeft."
Zijn er dan ook niet in Nederland vele familienamen, die eigenlijk patro-
nymica zijn, en ook adellijke wapens voeren, als b. v. RENOEBS, HUBRECHTS.
enz.? Misschien evenwel verstaat C. & A. door patronymicum de bloote
toevoeging van den voornaam des vaders tot dien eens zoons, zonder dat
het nog een blijvende naam in de familie werd. De vergelijking tusschen
vo i. K ERTS en LOPES laat ik daarom gaarne varen, en voor bloote jokkeruij
gelden, mits erkend blijve, dat LOPES=zoon van LOPO (of LOPE) , oorspron
kelijk een patronymicum, straks blijvende familienaam geweest is. Intus-
schen is in den geslachtsnaam LOPES SUASSO de tweede naam altijd be
schouwd als de karakteristieke, schoon het aan den anderen kant wederom
waar is, dat de familie, zoo ik meen, hare afkomst rekent van de LOPES
DE IIARO'S van Siscaye. Doch ook alzoo is LOPES niet de hoofdnaam, en
zijn althands de twee stappende zwarte wolven het wapen der HARO'S. Die
van den naam van I.OPES enkel (in Portugal) blasoneeren anders. — In
elk geval is in Spanje en Portugal (als wy zeiden) niets meer bekend en
gebruikelijk, dan het naar willekeur aannemen of weglaten van een ge
deelte van den vollen naam door de onderscheidene leden of takken van
het/elfde geslacht.
498 ADELLIJKE GESLACHTE.'* ONDER DE ISRAËLIETEN.

Hier komen , vóór alle anderen , in aanmerking de stamnamen van

COHEN en LEVI, beide afstammend, overeenkomstig de H. Schrift,
van den Patriarch LEVI, de COHF.NS bepaaldelijk door AUON. In den
meest eigenlijken zin zijn alzoo de namen van COHEN en LEVI fa
milienamen , die men over geheel de wereld , waar immers Synagogen
van Joden bestaan, door alle eeuwen heen tot op den huidigen dag
in grooten getale overal aantreft. Wel is de naam LEVI (nimmer
evenwel die van COHEN) ook soms (doch, zoo veel ik my herinner,
nimmer by de Sephardim, d. i. Joden van of uit het Spaansche
schiereiland ' een bloot persooneele voornaam: maar als familienaam
wordt de naam duidelijk erkend aan een voorafgaanden anderen
voornaam, als b. v. in het oude Spanje JUDA HALLEVI (d. i. uit
den stam van LEVI), of in het hedendaagsche Frankrijk, MICIIAEL
LEVY. Men vindt de beide familienamen onder Joden van allerlei
staat en stand, ender de armsten zoowel als onder de rijksten. Aan
dezelve is in de Joodsehe Synagoge over geheel de wereld een on-
heuchelijk erfelijk recht verbonden , even onvervreemdbaar als onme-
dedeelbaar. Al wat mannelijk is en tot de jaren van onderscheid,
of personeele verplichting onder de wet van MOSKS gekomen is, uit
de familien die COHEN heeten, vereenigt zich op sabbath- en feest
dagen in de Synagoge tot het gezamenlijk uitspreken van den plech-
tigen priesterzegen van 4 Mos. VI: 25—27. Al wat gelijkerwijs
manlijk is uit LEVI, staat den COHENS daarby ten dienste met wa
terkan en bekken tot het wasschen der handen voor die plechtigheid.
Ook nog een andere onderscheiding wordt in de Joodsche Synagoge
van ouds toegekend aan de familiën COHEN en LEVI, wederom om
het even van welken maatschaplijken rang of stand. Van de zeven
mannen uit de Gemeente, die op den sabbath opgeroepen worden
om by de voorlezing uit de Wet van MOSES den Voorzanger ter
zijde te staan (eigenlijk en oorspronkelijk om zelve elk voor een ze
vende gedeelte de afdeeling van de Wet, Parascha, voor elke week
voor te lezen), moet rechtens een COHEN altijd de eerste, een LEVI
de tweede zijn.
1 Te recht is tegen deze te algemeene uitdrukking door een Israölitischcn
Geleerde s. i. MULDER opgemerkt (Nav. IX. bl. 174) hoe in vroeger eeuwen
ook vele Sepjiardim den naain van LEVI als voornaam hebben gedragen.
De Schrijver van dit artikel had alleen, by die uitdrukking, de uitgewekenen
voor den geest, schoon zy ook aldus opgevat, voor uitzonderingen vatbaar
is, en in elk geval, zoo als zy daar ligt in den tekst, onjuist is.
 ADELLIJKE CESLACHTKN O.NDER 1 I K ISR AÊLIISTËN. 499

In deze van onheuchelijke tijden vastgehouden gewoonte , of liever

wetbepaling in de Synagoge, ligt het onwraakbaar bewijs voor de
wezenlijke Aronitische en Levitisehe afkomst dier familiën , dewijl
er geen reden of omstandigheid denkbaar is , waarom , ten behoeve
van wie het ook zij , deze (materieel zoo geheel onbeduidende) pri
vilegiën aan anderen dan dezen zouden zijn vergund geworden , en
de erfelijke opvolging hier alzoo , reeds alleen op moreele gronden ,
zoo vast staat als die van eenig adellijk geslacht in de Christenheid.
Wy deden vroeger reeds , by gelegenheid der vermelding van de familie
DE PINTO, opmerken, hoe deze, ten gevolge van eeuwenlange belij
denis der Roomsch-Catholijke Godsdienst in Spanje en België , hare
priesterlijke afkomst slechts beweeren, niet bewijzen kunnende, gedu
rende het uitspreken van den priesterlijken zegen gezegd wordt zich
uit de Synagege, by wij/,e van protest, te verwijderen. Op oude
grafzerken der PINTO'S vindt men boven hun bekende wapen , ook
nog de uitgebreide handen (of tien vingers, twee aan twee verbonden,
waarmede de Priesters in de Synagoge zegenen) afgebeeld. — Opmer
kelijk is de^e eigenaardige conservatie van de beide geslachten, by
de vergelijking der treffende plaats van JEREMIA Hoofdst. XXXIII :
19—26.
De voornaamste uitgewekene geslachten die, tot den coHENS-stam
behoorende , dien naam te zamen met den Spaanschen of Portugee-
schen familienaam voerden of nog voeren , zijn geweest die van OOHEN
PEIXOTO, COHEN DEL MOKTE (wel te onderscheiden van BELMONTE),
COHEN DE LARA , COHEN NASSi , COHEN DE AZEVEDO. De laastgenoemden
voeren voor helmteeken op hun wapen , boven den zwarten wolf der
AZEVEDO'S , de reeds gemelde uitgebreide priesterhanden (manos abier-
tas). — Slechts enkele familiën in de Spaansche en Portugeesche
Synagoge dragen den naam van COHEN alleen ; onder deze de familie ,
tot welke JUDA COHEN behoorde, Regent der Synagoge in 1641, enz.
die ook Rentmeester geweest is van Graaf JOHAN MAURITS , in Bra-
silië. Tot de niet-Spaansche-en-Portugeesche Synagogen behoorden in
Nederland, onder anderen, ook de even aanzienlijke als talrijke
familie der COHENS , van welke afstamt de WelEerw. M. COHEN STUART,
Leeraar van de Remonstrantse!l Gereformeerde Gemeente te Utrecht.
Levitisehe familiën by de Sephardim waren die van LEVI REZIO,
LEVI GOMES, LEVI xiMENES , LÉVi MONTESiNOs (afstammelingen van
dien Spaanschen Kapitein ANTONIO DE MONTESINOS , in het Jodendom
ARON LEVI, aan wien MENASSEH BEN ISRAËL, in zijne Hope Israela
32*
500 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

(Esperanqa de Israël, a° 5410=1650), zijne berichten omtrent de

Israëlieten der tien stammen in America , voor een deel dank weet.
Zeer enkele familiën dragen ook onder de Spaansche en Portugeesche
Joden den geslachtsnaam van LEVI zonder meer.
Wat de LEVI'S of HALLF.VI'S (gelijk zy veelal met het Hebreeuwsche
artikel geschreven worden en zich noemen) in het Spaansche schier
eiland zelve betreft, opmerkelijk is het, hoe veel meerdere mannen
en geslachten van bekend- of vermaardheid deze afdeeling van het
nageslacht des Aartsvaders , wiens naam zy dragen , aldaar heeft
opgeleverd, dan die van COHEN of HACCOHEN , afstammelingen van
ARON. Gedurende het duizendtal jaren (wy zeggen niet van het ver
blijf, maar) van den hoogen bloei der Joden in Spanje, ontmoet
men telkens in de rangen der geleerden, der dichters, der Staats-
leden, der aanzienlijken, leden uit het overvruchtbare geslacht der
LEVI'S. Ook stichters van Spaansche stamhuizen by overgang tot het
Christendom, hebben vroeger dien alouden Israëlitischen naam als
familienaam onder de Sephardim gevoerd.
Onder de groote Hebreeuwsche dichters, die het middeleeuwsche
Spanje voortbracht, bekleedt, naar het oordeel van alle kenners der
latere Joodsche letterkunde ' , de hoogste plaats JUDA BEN SAMUEL
HALLEVI, in het Arabisch ABUL HASSAN, voorts ook wel naar het
land zijner geboorte (a° 1080?) de Castiliaan genoemd.
Onder de Joodsche staatsdienaars en schatmeesters van Moham-
medaansche en Catholijke Vorsten in het Spaansche schiereiland is
er geen , die door het schitterende van zijnen stand en rijkdom , maar
ook straks door zijn ontzettend uiteinde grooter naam heelt gemaakt
dan Don SAMUEL (EL) LJivi. Langen tijd gunsteling van Koning PEDRO
II. van Castilië, in 1358 nog door hem met twee andere Castiliaansche
Heeren met een gezantschap naar Koning PEDRO van Portugal belast 2 ,
werd hy in 1360 door den ondankbaren Vorst onder ijzingwek
kende folteringen te Sevilla ter dood gebracht 3.

1 Zie onder anderen Dr. MIACHEL SACHS, Die religiöse Poesie der Judeii
in Spanien (Berlin 1845), S. 287, Dr. s. J. KMPF, Nicht andalnsischer
Poesie andalusiseher Dichter aus dem elften, zioölften nnd dreizehnten JaAr-
hundert (Prag, 1858), I. 241—289. Vgl. DA COSTA, Israël en de rotten,
bl. 190 en volg.
2 Dr. HEINRICH soiiaFER, Qeschichte non Portugal, I. 40G.
3 Verg. Israël en de Volken, bl. 156 en volg.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 501

Welke familiën voorts, ook nog buiten de gene die wy hier reeds
noemden of kortelijk beschrijven gaan, uit den stam van LEVI in
Spanje mogen afkomstig zijn , ' my is er geene bekend , wier leden
met meerder glans in de Castiliaansche Jaarboeken staan opgetee-
kend, dan het geslacht van CARTAGENA, dat zijne geschiedenis als
Christenstamhuis dagteekent van R. SALOMO HALLEVI, te Burgos ge
boren in 1350 , en na de dagen zijner bekeering tot het Christelijk
geloof als Don PABLO DE SANTA MARIA ' , eerst Bisschop van Car-
tagena, straks van Burgos, tevens Groot-Zegelbewaarder vanCastilië,
beroemd. De kronijken van zijnen tijd , zoo wel als de latere ge
schiedschrijvers , onderscheiden hem allen van wege zijne groote hoe
danigheden en bekwaamheden, zoo op het gebied van den Staat als
van de Kerk, doorgaans met den titel van den Varon esclarecido.
Omstreeks veertig jaren was deze zoon uit ISRAËL en LEVI oud ,
toen hy, na van zijne jeugd af het Christendom bestreden te hebben ,
tot de overtuiging der waarheid van het Nieuwe Testament gebracht
werd , door de studie der Schriften van THOMAS AQ.UINAS. Hy werd
diensvolgens met zijne vijf kinderen op den 218ten Julij van het jaar
1390 te Burgos gedoopt door D. GARCIA ALONSO DE COVARRUVIAS,
Abt der collegiale kerk van de stad van dien naam, en Tresorier
van de Hoofdkerk van Burgos. Eerlang volgden hem in zijnen over
gang tot de Kerk, zijne moeder, twee broeders en vier zusters. Zijne
vrouw (D. JOANNA) bleef lang van de keus haars Echtgenoots af-
keerig. Zy blijkt evenwel later ook zelve toegetreden te zijn, en den
Christendoop ontfangen te hebben 2.

1 De naam van SANTA MARIA werd door deze HALLEVI'S aangenomen ter
eere der Moedermaagd , of (gelijk de Biograaph van Don PABLO het uit
drukt) eo quod. non solwn ex eddem Vivginis Deipa/rae tribu sed ex ejusdem
etiam praeclard stirpe originem traxerint. Ik haal de anders nog al gewaagde
stelling aan , ook omdat daaruit blijkt , dat het denkbeeld dat de moeder
des Heilands even als hare nicht EUSABETH door ARON uit I.EVI stamde,
ook in de Roomsch Catholijke kerk niet vreemd is. Dit zelfde denkbeeld
spreekt zich ook uit in een (anders vrij belachelijke) legende van het stam-
huis der Hertogen DE LEVIS in Frankrijk. Een familiebehangsel stelt al
daar den stamvader van dat geslacht voor, de Maagd MARIA blootshoofds
toesprekende, maai- met een beleefd Couvrez vous, mon coasin.' beantwoord.
De ongerijmdheid met slechts van de legende maar ook van geheel de tradi
tie dat de Fransche DE LEVIS (ongetwijfeld naar eene bezitting dus ge
noemd) uit de Israëlitische LEVI'S zouden afkomstig zijn, loopt in het oog.
1 Volgens de Biographie van Don PABLO DE SANTA MARIA, door Don
JJ02 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

R. SALOMO HALLEVI , naar de gelijkenis van den bekeerden ver

volger SAULUS , by zijnen doop PAULUS (in het Spaansch PABLO) ge
noemd, begaf zich onmiddelijk to't de prediking van het beleden
geloof met grooten ijver, welsprekendheid, en voorspoed, aan zijne
stamgenooten zoo wel als in den boezem der Christelijke kerk. Hy
werd te Parijs tot Doctor in de Godgeleerdheid bevorderd, straks
te Avignon (alwaar Paus BKNEDICTUS XIII. toen zijn verblijf had)
tot legatus a latere in Spanje benoemd. In 1402 begiftigde hem
Koning HENDRIK III. van Castilië met het Bisdom van Cartagena in
Murcia '. Dezelfde Vorst benoemde hem eerlang tot Kanselier des
rijks by (de eerlang gevolgde) ontstentenis van Don PEDRO LOPES DE
AYALA. Deze waardigheid werd later verbonden aan die van den
Aartsbisschop Primaat van Toledo. Na het overlijden van HKNDRIK
III. (in 1406) werd, overeenkomstig 's Konings testament, de op
voeding van zijnen jongen opvolger JOHAN II. toebetrouwd aan den
voortreflijken Converso (bekeerling) , die tot mede-executeur benoemd
was, en, gedurende de minderjarigheid, nevens de Koningin we
duwe en den Infant Don FERNANDO (des overleden Konings broeder,
later zelf tot Koning van Arragon verkoren) het Castiliaansche rijk
grootelijks bestuurde. De jonge Koning werd , vooral ook na het ver
trek van zijnen Oom naar diens Arragonsche Staten , door Don PABLO
opgeleid in de kunst van regeren, gelijk hy aan dezen zijnen leer
meester onder anderen ook te danken heeft gehad zijne kennis van
het Spaansch en Latijn, waarin Koning JOHAN II. ook goede verzen
schreef. Gelukkig, ware die ongelukkige en toch veelzins begaafde
Vorst niet later in de handen en geheel onder de macht gekomen
van zijn beruchten gunsteling Don ALVAEO DE LUNA , die ten laatste
zijn hoofd verloor op een schavot. Don PABLO intusschen werd (a°

CHRIST. DE SANCTOTIS, zal , ter gedachtenis van die gebeurtenis, het wa

pen der COVARRUVIAS, zijnde op een veld van sinopel een lelie van zilver,
doori het geslacht der CARTAGENAS overgenomen zijn. Althands door beide
werd dat wapen gevoerd , gelijk ook met een gering verschil van kleur
dooi twee geslachten, genaamd SAINTE MARIH in Frankrijk, t. w. dat van
STE. MARIE D'OLLONDE, in keel, en dat van STE. MARIE (van Normandije),
in lazuur de zilveren lelie voerende.
1 Naar dat Bisdom namen Don PAULO'S zonen sedert den naam van CAR
TAGENA aan. BURGENSIS of DE BURGOS wordt hy zelf dikwerf, het zij
naar zijn geboorte, het zij naar zijn Bisschoplijk ampt te Burgos, ge-
heeten.
 ADELLIJK K GESLACHTEN ONDER DB ISRAËLIETEN. 503

1415) bevorderd tot den Bisschopszetel van Burgos ' , waarop hy

tot in hooggevorderden ouderdom, zonder de werkzaamheden van
zijn ambt als Rijkskanselier en Medevertegenwoordiger der hooge
Geestelijkheid van Castilië te verwaarloozen , zijne geestelijke verplich
ting getrouwelijk ter harte nam. Hy overleed in het zes en tachtigste
jaar zijns ouderdoms , na dat hy kort te voren door zijnen tweeden
zoon , Don ALONSO DE CARTAGENA , als Bisschop van Burgos vervan
gen, en te gelijk zelve met den titel van Patriarch van Aquileja
vereerd geworden was. Ook als Godgeleerde heeft hy zich by het
nageslacht grooten lof verworven , zoo door zijn Scrutinium Scripturarum
(zijnde eene apologie van de Christelijke Godsdienst tegen het Jo
dendom in den vorm eens Dlalöogs tusscJien SAULUS en PAULUS) , als
door zijne Additiones op de Poslillen van NICOLAUS DE LYRA, onder
vele anderen geprezen en tegen een naijverigen Franciscaner monnik
(MATTHIAS DORING), gehandhaafd door RICHARD SIMON, in zijne
Historia Critica Vet. Test. III. 11. Zijn /Scrutimum wordt onder
velen door VIVES, MORINUS, CASAUBONUS, hoog gewaardeerd. Beide
schriften bracht hy of kort voor zijnen dood óf in zeer hoogen ouderdom
ten einde. Hy schreef ook onder meerdere Tractaten van minderen
omvang eene Verhandeling over het Tetragrammaton , in later eeuw
door den Hoogleeraar DRUSIUS hier te lande op nieuw uitgegeven.
Als Spaansch schrijver en dichter heeft hy mede zich een naam verwor
ven onder de sieraden der vijftiende eeuw in Spanje, door zijne be
rijmde Historia Universal, in drie honderd twee en twintig octavosï.
Eindelijk bevindt zich ook nog op de nationale Bibliotheek in Spanje
een Handschrift van den vermaarden Kerkvoogd over den oorsprong
en adel van zijn geslacht.
Als Stichter en Hoofd van een by uitnemendheid ridderlijk en

1 Onjuist spreekt de geleerde Dr. M. KAYSEBLING in zijne Sephardim

van een Aartsbisdom van Swrgos ; het was in die dagen een Bisdom, overi
gens het eerste in rang in het koninkrijk, en werd eerst later een Aarts-

1 Men zie de gronden waarop Don JOSÉ AMADOR DE LOS RIOS in zijne
Estndios sobre los Jndios de Espana (Madrid, 1848), p. 341—351, dezen
dichterlijken arbeid toeschrijft aan onzen Don PABLO, na dat Don EUGE-
Nio DE OCHOA dien in zijne verzameling van oude Castiliaansche gedich
ten (Parijs, 1844) nog toeschreef aan een jonger tijdgenoot, vriend en
vereerder van den Bisschop, t. w. den Markies DE SANTIU.ANA, stamvnder
der MENDOZAS, Hertogen del Infantado.
504 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

verdienstelijk geslacht in Spanje is voor het oogmerk dezer Bydrage

Don PABLO , eertijds R. SALOMO HALLEVI , niet minder merkwaardig.
By de opnoeming van enkele leden uit dat geslacht komen tevens
in aanmerking die naaste betrekkingen van den eerbiedwaardigen
Converso , die te gelijk met, of korten tijd na hem, zijn ingelijfd
in de gemeenschap der Catholijke Kerk van die dagen.
Allereerst zijne moeder , die nog de inwijding van haren toen reeds
vijf en zestigjarigen zoon tot Bisschop van Burgos beleefde en by-
woonde. Zy overleed in het volgende jaar 141.6 , algemeen vereerd
en betreurd wegens hare voorbeeldige levenswijze en weldadigheid.
Al wat voornaam was in de stad Burgos begeleidde haar ten grave.
In de kapel van St. Paulus , ter linkerzijde van het altaar , is hars
grafstede kenbaar aan het opschrift : Hier ligt D. MARIA , moeder van
Don PABLO, Sisschop van Burgos, en van ALVAB, GARCIA, des Ko
nings Kronijkschryver. Niet ver van haar rusten de stoffelijke over
blijfselen van hare vier dochteren , waarvan drie het kloosterleven had
den gekozen , de vierde met een voornaam Edelman gehuwd is geweest.
Behalve deze vier zusters heeft Don PABLO van Burgos ook nog
twee broeders gehad, in het Christendom genaamd ALVAR GABCIA
DE SANTA MARIA, en PEDEO SUAREZ DE SANTA MARIA. De eerste,
dien wy reeds als 's Konings Geheim- en Kronijkschrijver leerden
kennen , werd a° 1410 in den adel des rijks en der stad Burgos
opgenomen , lid van den Raad des Konings , en vertrouweling van
den edelen Koning FERDINAND van Arragon. Niet enkel als schrijver
van de algemeen geprezene Oronica de Don JUAN II. tot op het jaar
1434 (het vervolg tot op den dood des Konings is van de hand van
den Bidder FJSRDINAND PEREZ DE GUZMAN , Heer van Batres) , maar
insgelijks als Dichter bekleedt ook hy eene plaats van eer onder zijne
tijdgenooten. De evengenoemde Bidder droeg hem met eenige regelen
vol eerbied en liefde zijn Tratado de vicios y virtudes op.
De andere broeder des Bisschops , PEDRO SUAREZ DE SANTA MARIA ,
was ten tijde van het overlijden van Koning HENDRIK III. 'Lid van
de regering der stad Burgos. Als Voorzitter der Cortes in zijne hoe
danigheid van Afgevaardigde der stad Burgos werd hem door den
Infant FERDINAND , des overleden Konings broeder , in handen ge
steld een der vier sleutels van de ijzeren kist, waarin des Konings
Testament bewaard werd. De drie andere sleutels bleven onder be
waring van den Infant FERDINAND, den Bisschop van Cartagena,
en den Bisschop van Siguenza, respectivelijk.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 005

Wy zeiden reeds , flat op éénen dag met den toekomenden Bisschop

ook gedoopt zijn zijne vijf kinderen. Een daarvan was eene dochter,
even als haars vaders zuster sedert genoemd MARIA , en even als
deze gehuwd aan een voornaam Edelman , indien hier althands geene
verwarring in de opgave plaats heeft van den ouden Spaanschen
Biograaph , die een der hoofdbronnen is voor de geschiedenis van het
geslacht dezer uit LEVI gesproten CARTAGENA'S of SANTA MARIA'S '.
De oudste zoon van Don PABLO was hem , nog in de Synagoge
zijnde, geboren in 1379. Hy werd later genaamd Don GONZALO DE
SANTA MARIA, en is geweest Bisschop van Astorga, Placencia en
Sigtienza. Van wege Arragon werd hy afgevaardigd naar het Concilie
eerst van Constans , daarna van Bazel. Ook liet hy én als Prelaat én
als geleerde een algemeen geëerden naam na. Hy wordt evenwel in
die laatste hoedadigheid wel eens verward met zijn bloedverwant
GONZALO DE SANTA MARIA, die in de vijftiende eeuw te Saragossa
een rechterlijk ampt bekleedde, en schrijver is van een Leven van
Koning Johan II. van Arragon, ook nog door DE LOS RIOS onlangs
abusivelijk toegeschreven aan den Bisschop van Siguenza.
Op hem volgt naar de tijdsorde der geboorte (a° 1384) Don ALONSO
GARCIA DE SANTA MARIA of DE CARTAGENA. Niet minder dan zijn
vader heeft hy zich én als Prelaat , én als Staatsman , én als Spaansch
Schrijver en Dichter onderscheiden. Eerst Aartsdeken van Compostella ,
later opvolger van zijnen vader in het Bisdom van Burgos (1435—
1456), vindt men hem, even als dezen, tegenwoordig en werkzaam
in alle groote Staats- en Kerkaangelegenheden van zijnen leeftijd 2.
Hy werd ook afgevaardigd voor Castilië naar de Kerkvergadering
1 Die Riograaph is de Augustijner monnik CHRISTOVAI. DE SANCTOTIS ,
die voor het Scrutiniiim (t. w. de uitgave van 1591 te Burgos) een zeer
uitvoerig Bericht van het Leven en de nakomelingschap van Don PABLO
DE SANTA MARIA geplaatst heeft. Men kan verder over den verinaarden Bis
schop van Bnrgos, behalve in de Kronijken en alle Geschiedboeken van
Castiliö , belangrijke byzonderheden vinden by Don NIC. ANTONIO, SMiotti.
Espanola, \VOLFF, Sililioth. Babbin. en anderen in voce; voorts over onder
scheidene leden van het geslacht bij Don JOSÉ AMADOR DE LOS RIOS, Es-
tudios sobre les Jndios de Espana, en by eene menigte Spaansche schrij
vers van verschillenden leeftijd. Vergelijk ten slotte de meer beknopte opgaaf
in DA COSTA'S Israël en de Volken, bl. 202. en volg.
1 Men zie over hem de boven aangehaalde schrijvers. In Israël en de
Volken (bl. 208 volg.) is hy abusivelijk als de oudste der zonen van Don
PABLO opgcteekend.
506 ADELLIJKE GESLACHTE?! (lAIM.II DE ISRAËLIETEN.

van Bazel, werwaarts hem de Graaf van CIFUENTKS, uit het huis
der SILVA'S , verzelde. Ten jare 1440 werd hy nevens den Graaf DE
HARO (VELASCO) en den Markies w. SANTILLANA (MENDOZA) afgevaar
digd , om de Prinses BLANCA van Navarre , bruid van den Troon
opvolger, later Koning HENDRIK IV., af te halen en te begeleiden.
De vorstelijke feesten, by die gelegenheid beurteling door den Graaf
DE IIARO op zijn kasteel te Briviesca en door den Bisschop te Burgos
aan de Prinses en hare moeder, de Koningin van Navarre, gegeven,
zie men in de Cronica van Koning Johan II. (van Castitië). — Men
vindt zijnen naam en handteekening , nevens die van de overige
hooge Prelaten en Grand es van Castilië, nog onder de huwelijksacte
van Koning HENDRIK IV., met de Prinses JOHANNA van Portugal
(dochter van Koning EDUARD) ten jare 1456 hertrouwd.
De minst vermaarde der zonen van Don PABLO is geweest een jon
gere ALVAR GARCIA DE SANTA MARIA, Ook Wel ALVAR SANCHES DE
CARTAGENA in de Cronica, genoemd , en geboren a° 1388. Deze schijnt,
misschien ter zake der verwikkelingen tusschen den Koning van Cas
tilië en zijne neven , de Infanten van Arragon , althands een tijd lang
in ongenade by den Koning en by zijnen vader, den Bisschop, ge
weest te zijn. DE LOS RIOS, terwijl hy te recht den schrijver der
Cronica voor den broeder, niet den zoon, van Don PABLO houdt,
schijnt dien zoon hier geheel vergeten te hebben. Het jaar 1461 kan
toch niet wel (gelijk de geleerde Spanjaard t. a. p. bl. 371, meent)
het sterfjaar van den broeder, maar zeer goed dat van den zoon
van Don PABLO geweest zijn. In elk geval vergist zich MARIANA,
die dezen ALVAR den zoon, als den eenigen voortplanter van Don
PABLO'S geslacht vermeldt. Daar zijn waarschijnlijk, behalve uit zij
nen zoon PEDRO, ook nog uit de broeders van den Bisschop van
Burgos nakomelingen geweest; althands is de oudere ALVAR gehuwd
geweest. De Biograaph zijns vaders maakt uitdrukkelijk melding van
zijne naast hem te Burgos begraven gade. — In elk geval behoorden
tot de maagschap van den Bisschop zoo wel de reeds vermelde OON-
ZALO DE SANTA MARIA te Saragossa , als de voortreflijke Don JUAN
ORTEGA DE MALVENDA , Bisschop van Coria '.
De stamvader der CARTAGËNA'S, aldus by voortduring genoemd in
Spanje, is geweest een vierde (in tijdsorde derde) zoon van Don PA
BLO, hem geboren in 1387. Hy werd, gelijk zijne broederen, te

van hem CI.EMENCIN, Elogio de la Reina Catolica Dona Isabel, p. 484.

 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 507

zamen met zijnen vader, als vijfjarig kind gedoopt, en is genaamd ,

geweest PEDRO DE CARTAGENA. Gelijk zijne broeders op het gebied
van Kerk, Staat en Wetenschap, zoo heeft hy uitgemunt op dat van
krijgs- en ridderfeiten. Hy wijdde zijn leven (gelijk de Biograaph
zijns vaders het uitdrukt) aan het voeren van den krijg op eigene
kosten, voor God en den Koning. Met groote lichaamskrachten zoo
wel als met een by uitnemendheid moedig hart begaafd , heeft hy
zich op slag- en tournooivelden van jongs af onderscheiden. I)us , b.
v. toen hy in tegenwoordigheid en ter eere des Konings JOHAN IL,
ten jare 1425 te Burgos den kampprijs won als mantenedor (verde
diger) , terwijl de niet min.'ler beroemde Ridder RUY DIAZ DE MEN-
DOZA dien van de zijde der aventureros (aanvallers) verkreeg. In de
krijgen van zijnen tijd behaalde hy in het byzonder grooten roem
in den veldslag by Granada, ten jare 1431, tegen de Mooren , zoo
wel als in dien van S. Vicente, ten jare 1430, in Navarre. Koning
JOHAN II. stelde hem aan tot Bevelhebber zijner lijfwacht. Als Rigi-
dor van zijne geboortestad Burgos, de oudste stemgevende stad van
Castilië, voerde hy meermalen het woord uit naam der Cortes. In
zijn prachtige naar de wijze dier tijden versterkte woning aldaar,
onthaalde ook hy en logeerde , by de boven vermelde gelegenheid in
1440, de Vorstinnen van Navarre en haar gevolg.
Men zie van dit alles, mitsgaders van het voorgevallene in zijn
-huis by gelegenheid der gevangenneming van den gunsteling Don
ALVAR DE LUNA, de Cronica van JOHAN II., op onderscheidene jaren.
Gelijk PEDRO DE CARTAGENA, de zoon des Bisschops, zoo is ook
zijn nageslacht met Castiliës hoogen adel , als daar zijn de OSORIO'S ,
ROJAS, VELASCO'S, door huwelijken verbonden en op gelijken voet ge
bleven. Dappere Bidders, als hy zelve, zijn van geslacht tot geslacht
zijne naneven geweest. Een zijner zonen, ALVAR DE CARTAGENA,
sneuvelde ten jare 1473 in het gevecht tusschen de Graven DE HARO
en DE TREVINO, sedert lang in binnenlandsche vete met elkaêr. De
ruiterij van den eerstgenoemden Grande van Castilië, waaronder hy
diende , leed , tegen het voetvolk der tegenpartij , ten gevolge der
ongunstige localiteit, eene zware nederlaag. Een ander van PEDRO'S
zonen , met name GONZALO (PEREZ) DE CARTAGENA , commandeerde
het contingent van Burgos in de ruiterij der Hermandades in de
dienst van Koningin ISABELLA a° 1477. Hy was ook Gouverneur
van het sterke door zijnen vader veroverde Lara, en werd in deze
destijds byzonder eervolle betrekking opgevolgd door zijnen zoon
508 ADEI.MJKi: GKSLACHTKIV U>iDBR DE 1SRAËLJETEX

NANDO. — \Vederom een andere PEDRO DE CARÏAGENA onderscheidde

zich in die zelfde dagen in de dienst van Koningin ISABELLA, wier
lof hy in Spaansche verzen bezong. In het laatst dier zelfde en het
begin der XVlde eeuw was wederom een ALONSO DE CARTAGENA
Lid der Regering van Burgos, als zoodanig met Don DIEGO OSORIO
Afgevaardigde op de Cortes van het jaar 1505 te Toro, en woord
voerder uit naam dier Vergadering tot Koning FERDINAND, destijds
Administrateur en Gouverneur van Castilië, Leon en Granada, voor
zijnen schoonzoon en dochter, Koning PHILIPS den Schoone en Ko
ningin Dona JUANNA.
Later (a° 1520 en volg.) vinden wy te Burgos wederom eenen
PEDRO DE CARTAGENA, Heer van Olmillos , (waarschijnlijk een zoon
van evengenoemden ALONSO), een dapper Bidder, die zich roemrijk
onderscheidde tegen de bewegingen der Communeros in zijne vader
stad. Ook hy voerde als Voorzitter der Castilliaansche Cortes het
woord by gelegenheid eener deputatie tot de Koningin , toen weduwe ,
moeder van K A u ui, V., Dona JUANA, te Valladolid. Hy is gehuwd
geweest eerst met D. MARIA SARABIA, daarna met D. MARIA DE
ROJAS, dochter van D. ISABELLA DK ROJAS en van Don DIEGO OSORIO
van de tak der Markiezen van CERRALVO, en van hetzelfde geslacht
met de Graven van TRANSTAMARE, Markiezen van ASTORGA.
De verdere afstamming der familie is ons in de byzonderheden onbe
kend, uitgenomen misschien nog eenen Don ANTONIO DE CAETAGENA,
vermeld onder den jongen Spa-anschen adel, die zich vrijwillig by de
Spaansche Armada van 1588 bevond. De genealogie van het huis
van CARTAGENA tot op de dagen van PHILIPS IV. werd in 1640 met
groote naauwkeurigheid door een ongenoemden Auteur beschreven,
wiens arbeid alleenlijk in MS. hier en daar in Spaansche Biblio
theken gevonden wordt.
Volgera het getuigenis van D. JUAN HEYDECK, in zijne Defensa
de la religion Chrütïanu , T. IV. p. 360 (Madrid 1798), bestond
althands nog in het laatst der XVlIIde eeuw in Spanje eene poste-
ridad illustre y nobilissima, volgende de voetstappen van haren voor-
treflijken stamvader Don 'PABLO, vroeger n. SALOMO HALLEVI.
I—A.
 Mil I.I.IIM r, KSLACHTKN ONDER DE ISRAËLIKTICN. 500
f

V.

De medegedeelde byzonderheden omtrent het Spaansche geslacht

.(Ier CARTAGENA'S, kunnen tot voorbeeld tevens strekken van een aan
tal dergelijke Castiliaansche , Arragoneesche en Portugeesche geslach
ten , op gelijke doch niet zoo algemeen en openbaar bekende wijze
van Israël afkomstig. Omtrent naam- en wapenvoering van die fa-
miliën en hare eerste christelijke of gedoopte stichters , straks nader.
Eerst hebben wy ons verbonden tot de opgave van namen en by
zonderheden van Joodsche geslachten als zoodanig, in de evenge
noemde gewesten. Deze namen, gelijk reeds gezegd en aangetoond
werd , maakten , by overgang tot de Catholijke kerk , meestal plaats
voor louter Spaansche of Portugeesche. By terugkeer tot de Synagoge ,
of in het geval van onafgebroken belijdenis der Joodsche Godsdienst,
werden de Israëlitische namen weder aangenomen of behouden , en
wel in het eerstgenoemde geval, hetzij met byvoeging van, of af
wisselend met, den insgelijks alouden Spaanschen of Portugeeschen.
Zie hier dan eenige voorname familiën van Sephardim, met eenige
zeer weinige byzonderheden van de lotgevallen harer leden.
ABAZ de Joodsche, DIAZ JOXGE (GEORGII), de Portugeesche fami
lienaam van een geslacht, hetwelk by diploma van 12 Maart 1614
door Keizer MATTHIAS in de personen van PHILIPPUS en FRANCISCUS
DIAZ GEORGII ter zake van het aanzien , de diensten , en verdiens
ten van hunne voorouders gedurende een lange reeks van tijden, in
den adel van het Duitsehe rijk werd opgenomen. Hun aloud ge-
slachtswapen (in sinopel een leeuw van zilver) werd by datzelfde di
ploma vermeerderd met een kroon van goud op den leeuw, en een
open (tournooi)helm met vijf traliën , in plaats van den vroegeren
gesloten helm; helmteeken: de leeuw van het wapen, maar issant,
met de keizerlijke kroon gekroond en voerende in de recïiterklaauw een
astrolabium van goud 2.

1 Overgenomen uit de Navorscher Dl. IX. bl. 242.

1 Het astrolabium in het wapen of helmteeken van oud-Joodsche geslach
ten in het Spaansche schiereiland, verklaart zich uit de verdiensten van
de Israëlieten aldaar in het vak van Sterre-, Zeevaart- en Aardrijkskunde.
510 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER flE ISRAËLIETEN.

De familie ABAZ is in hare onderscheiden takken nog langen tijd

in de Synagoge aanzienlijk geweest, te Hamburg en te Amsterdam.
Een lid van het geslacht was onder anderen ook de geleerde R. SA-
MUEL, zoon van ISAAC ABAZ, die (A°. 5430 = 1670) de Hobat Ale-
latiotli ( Verplichting der harten) , van Rabbenu BAHYÉ de Richter ,
zoon van Rabbi JOSEPH, die ze in het Arabisch schreef, uit de He-
breeuwsche vertaling van JUDA AREN TIBBON in sierlijk Portugeesch
overbracht. In verminderde omstandigheden kwam het geslacht reeds
in het midden der vorige eeuw; in de mannelijke lijn is het thands,
voor het minst te Amsterdam, sedert ongeveer een halve eeuw uit
gestorven. In de vrouwelijke lijn stammen aanzienlijke familiën , van
ouds met hetzelve vermaagschapt , af.
ABARBANEL. Een oud Spaansch en Portugeesch geslacht, dat met
dat der JACHIA'S speciele aanspraak maakt op de Davidisehe afkomst,
die in het algemeen door of voor de Joden van het schiereiland
wordt gevindiceerd. De familie, zeer zeker, in het Spaansche schier
eiland van den hoogsten ouderdom, heeft langen tijd te Sevilla gewoond ,
later te Lisbon; de naam, misschien oorspronkelijk een personeele
bynaam (ABARBANEL, ABRABANEL, ABRABANIEL, later in Nederland
ook wel eens tot BARBANEL afgekort) , werd in 1368 althands reeds
gevoerd door eenen D. SAMUEL ABARBANEL. — Het geslachtswapen ,
gelijk het onder anderen voor schriften van R. Don ISAAC ABARBA
NEL, te Venetië uitgegeven, op het titelblad gevonden wordt, be
staat uit een klimmenden leeuw, gekeerd naar een kasteel. Van
laatstgemelden vermaarden (helaas!) bestrijder van het Christendom
en zijne schriften, kan men overal byzonderheden opgeteekend
vinden. Insgelijks van zijne zonen , van welke een , Don SAMUEL ,
gezegd wordt het Christendom omhelsd te hebben, een ander, Don
JUDA , schrijver is van de schier in alle talen overgezette Platonische
Zamenspraak over de Liefde '. Don ISAAC ABARBANEL, betrokken
in de ongunst van zoo vele vrienden, gelijk ook hy was geweest,

Zie Israël en de Volken, bl. 183 en 239 en volg. Een uitvoerige arbeid van
Rabbi ZAG (ISAAC) DE SUJURMENZA op last van Koning ALFONSUS X. over
het Astrolabinm bevindt zich in Hs. op de Bibliotheek van het Escuriaal.
Men zie de rubrieken by UODRIOUES DE CASTRO, Sibl. Espanola, \. 123
en volgg.
1 Zie een kort overzicht van vader en zonen in Israël en de Volken, bl.
243 volgg.
 ADKLÜJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 511

van den ouden Koning ALFONSUS V. van Portugal, by diens zoon

JOHAN II. , bygenaamd de Strenge, ontkwam ter naauwernood (a° 1483)
eene vervolging ter zake der zamenzwering van den Hertog van BRA-
GANZA, die het met zijn hoofd boette. ABARBANEL week uit naar
Castilië, alwaar hy tot op 1492 in de rust en voorspoed der aldaar
zoo machtige Joden deelde, en ook by FKRDINAND en ISABELLA ge
zien was. In 1492 moest ook hy evenwel ten gevolge van het groote
verbanningsdecreet uitwijken, doch (ter zake der evengemelde om
standigheden) niet, gelijk zoo vele zijner stam- en geloofsgenooten
naar Portugal, maar naar Napels. Hy overleed te Venetië. Zijn na
geslacht vindt men later niet slechts in Italië, maar ook in Ham
burg , vooral , en te Amsterdam. De Portugeesche Synagoge aldaar
heeft onder hare aanzienlijken langen tijd geteld ABARBANELS van
de volgende takken:
ABARBANEL BARBOSA ; — tot deze tak behoorde ook de echtge-
noote van MENASSEH BEN ISRAEL, die op dien grond bepaaldelijk
op de afstamming uit DAVID voor zijne kinderen aanspraak maakte ; —
VOOrts ABABBANEL ARREDES , ABARBANEL DORMIDO , ABARBANEL DA
VEIGA (Sp. VIEGAS), ABARBANEL (RODRIGUES) DE SOUSA.
Alle die onderscheidene takken zijn gevormd door huwelijken , het
zij van zonen of van dochteren van het geslacht in familiën , door
den Spaanschen of Portugeeschen naam aangewezen. Het geslachts-
wapen is daarom dan ook niet by allen hetzelfde.
Dus b. v. voerden de ABARBANELS DA VKIGA het wapen der
VEIGA'S: in keel een adelaar van zilver gekwartierd met drie lelien
van lazuur op een veld van zilver. De Heer VAN EEKELEN ontdekte
en onteijferde eenige jaren geleden , op de oude Portugeesche be
graafplaats te Middelburg een aantal zerken met opschriften , adellijke
wapens, priesterteekenen (de uitgebreide handen), allen van tusschen
1655 en 1716; onder dezen ook het even beschreven wapen op den
grafsteen van JOSEPH ABARBANEL DA VEIGA, te Middelburg a° 1665
overleden.
ABARBANEL DE SOUSA voerde ABARBANEL, gekwartierd met de vier
waasenaren, kringswijze verbonden, van keel op een veld van zilver
der SOUSA'S. Dus heeft Dr. A. CAPADOSE, die door verschillende lij
nen van de ABARBANELS DE SOUSA afstamt, het wapen onder zijne
kwartieren.
Zoo veel ik weet, zijn in de mannelijke lijn alle die takken, uit
genomen het laatstgenoemde, uitgestorven.
 512 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

Enkele takken insgelijks, zoo ik meen, althands in Nederland uit

gestorven , bleven zich alleen ABARBANEL noemen. Dus onder anderen
een der vroegst overgekomene Portugeesche Joodsche familiën in Am
sterdam. Lid van een dezer takken was in de eerste helft der ze
ventiende eeUW EPHRAIM ABARBANEL , in Portugal THOMAS DE MEDEIROS
genaamd. Naar dezen voerde een van de twee stamvaders der familie
FRANCO MENDES hier te lande (die de Synagoge Neve Sc7talom in
1608 stichtte en in 1616 de begraafplaats te Ouwerkerk voor de
Portugeesche Joden aankocht) den naam van ISA AC (FRANCISCO) MENDES
MEDEIROS. De nog heden bestaande familie FRANCO MENDES behoort
tot de oudste en edelste uit Portugal uitgewekene geslachten hier
ter stede. Zy vestigde zich in 1598 alhier in den persoon van MEL-
CHIOR (ABRAHAM) MENDES FRANCO en diens twee zonen, den reeds
genoemden ISAAC, en MORDOCHAI (CHRISTOVAL). Vermaagschapt aan
^1 de familiën BELMONTE, CURIEL, MOCATTA (NUNES MARCHENA) , osomo,
'j TEIXEIRA, DE LIMA, DE PEADO, HENRIQUES DE MESQUITA , enz. staat
zy by geene van die in voornaamheid van afkomst en aanzien hier te
lande achter. Zy heeft zich ook nog lang, by de vermindering in dit
opzicht van velen van hare gelijken, in tijdelijken voorspoed staande
gehouden. In 1770 nog vereerden de Prins en Prinses van Oranjehet
echtfeest van JACOB FRANCO MENDES en SARA TEIXEIRA met hunne tegen
woordigheid , en openden met den gebruikelijken Menuet resp'ectivelijk
met Bruidegom en Bruid den dans. — De naam van FRANCO MENDES
in onzen tijd is met roem bekend in de muzijkale wereld. — Of en
op welke wijze de familiën FRANCO DRAGO, FRANCO PACHECO , FRANCO
DA SILVA, FRANCO DA COSTA, of ook die van de Engelsche FRANCO'S,
die in het Baronetschap hunnen oom Sir MENASSEH LOPEZ zijn op
gevolgd (zie BURKE), met FRANCO MENDES verwant zijn, is my on
bekend. Het wapen althands dezer Engelsehen is een ander dan dat
van onze FRANCO MENDES, welke in keel voeren drie halve leeuwen
van goud, roodgetongd , 2 en l , en in het midden eeti ring van goud;
helmteeken : boven een muurkroon een der leeuwen van het schild.
ABENDANA '. Wy hebben by het hier reeds aangeteekende omtrent
dit geslacht (Nav. VII. bl. 217) niets te voegen, dan de opmerking,
dat — hoezeer (gelijk wy reeds opmerkten en nader toelichten zul
len), by overgang tot het Christendom , de Joodsche zoo personeele

1 Dat Aben in deze en dergelijke familienamen de Spaansche uitspi-aak

van het Arabische Ibn (zoon) is , werd reeds opgemerkt.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER I)E ISRAËLIETEN. 513

als familienamen wegvielen — de naam van ABENDANA evenwel nog

misschien erkenbaar is in dien onder den Castiliaanschen adel wel
bekenden van AVENDANO. — ABENDANA voert een adelaar op een
aardbol , omziende naar eene zon ; helmteeken : eene linkerhand.
ABENSUR , familie vermaagschapt aan die van ABENDANA , NAMIAS
DE CASTRO, LEVI xiMENES en anderen. Hare leden vond men vooral
te Livorno, en te Hamburg, alwaar meer dan één ABENSUR Resi-
denten zijn geweest van Polen. Een dezer werd te Parijs gedoopt
in de kerk van St. Germain de l'Auxerrois. Hy was tot die belijdenis
gebracht door den Cardinaal DE NOAILLES. Koning LODEWIJK XIV.
deed zich als parrain by den doop vertegenwoordigen door den Mar
kies en de Markiezin DE DANGEAU. (Zie Mémoires -du Marquis de Ban-
geau, uitgegeven a° 1817 door Madame DE GENLIS, op het jaar
1706). Of de ABENSURS afstammen van het vermaarde geslacht der
ABEN ZOARS , in de elfde en twaalfde eeuw de vaders der geneeskunst
in Spanje , durven wy niet beslissen ; ook is het niet geheel uitge
maakt of deze ABEN ZOARS Joden dan wel Mohammedanen zijn ge
weest. Zie Israel en de Volken, bl. 179 volg.
ABENHACAR (een zelfde naam met ABEN WAKAR). D. SAMUEL ABEN-
HACAR heeft, nevens D. SAMUEL BENJAES en B. MOSES ABUDIEL,
insgelijks Geneesheeren van Koning ALFONSUS XI. van Castilië , grooten
invloed gehad in den Baad. van dien Vorst. De naam is in de Am-
sterdamsche Synagogen door de familiën: ABENHACAR DA COSTA,
ABENHACAR PIMENTEL Jen ABENHACAR XIMENES , gevoerd.
ABOAB (ook ABUAB gespeld). Een in de rangen van geleerden en
aanzienlijken onder de Sephardim, zeer voornaam, en ontzachlijk
uitgebreid geslacht. Het week in den persoon van een zijner hoofden,
R. ISAAC ABOAB, in 1492 van Castilië naar Portugal uit, en be
hoorde aldaar onder de dertig van Spanje uitgewekene familiën, aan
wie in 1492 Koning MANUEL een wijk der stad Oporto ter bewo
ning afstond.
In 1497 ging een lid van het geslacht met zoo vele anderen, ten
gevolge der gewijzigde gezindheid van dien Vorst, tot de Kerk over.
Hy heette ABRAHAM ABOAB, en sedert zijnen doop DUARTE DIAZ.
Eene genealogie van de tak der familie, van dezen ABRAHAM ABOAB
afstammende, en beginnende alzoo met het jaar 1497, is in het
bezit van den Schrijver dezer aanteekeningen. Het is een merkwaardig
document voor de kennis van die , meermalen reeds hier aangeduide ,
verdeeling van zoo vele oorspronkelijk Israëlitische geslachten van
31$
514 ADiaLUKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

het schiereiland, in Catholijke en Joodsche takken of individueele

leden. Een paar byzonderheden uit de genoemde stamlijst volgen.
Vooreerst de curieuse vermelding van de negen DUARTE'S, klein
zonen uit de overtalrijke nakomelingschap van het hoofd der familie,
allen, naar dezen hunnen grootvader, DUARTE DIAZ geheeten, en
wederom op hunne beurt voorvaders van talrijke nakomelingen in
Spanje , Portugal , België , Italië en Nederland. DUARTE DIAZ (by-
genaamd de Schoone) , van wien de uitgebreide en aanzienlijke familie
DE PAZ in Brazilië en in de Nederlanden afstamde; — DUARTK
DIA?, (bygenaamd de Leelyke) van Oporto, .Ridder (miles) en dichter
van La Conquista de los Reyes Catholicos en Granada. (Madrid , 1598) '.
Van hem stamde in de Amsterdamsche Synagoge een byzonder
aanzienlijke tak van ABOABS af, — DUARTE DIAZ IIENRIQUES, wiens
dochter de bekende dichteres ISABELLA HENRIQUES was 2 ; — DUARTE
DIAZ de Fraudes (Vlaanderen of België) , — DUARTF. DIAZ BRANDON ,
en anderen.
Door twee dochters van DUARTE DIAZ (den grootvader der negen
DUARTES) , uitgehuwelijkt in de voornaamste geslachten van Spanje ,
Portugal en Napels , vinden op dien zelfden ten aanzien der Gods
dienst zoo zeer gemengden stamboom , ook nog hunne plaats de Graven
VAZ DE sousA en VAZ DE ANDUADE, — de Contador (Lid van de
koninklijke Rekenkamer) SIMON VAZ 3 te Sevilla, — Don JUAN DE
SALAMANCA van Burgos, lid der XXIV van Sevilla, — Don DUARTE
DE RIBEIRA , — de Saron DE CAMPO MARINO , later Hertog DE SANTO
DONATO, de Markies DE POLIGNANO, — de Prinses DE PERCITI, enz.
Voorts , naast een zes-en-dertigtal leden der familie , die zich met
IMANUEL ABOAB (Chacham of Wijze) naar Jerusalem begaven om
aldaar te sterven , wederom niet weinigen aangeteekend op den stam
boom met een uitdrukking , die geen twijfel overlaat , dat zy werkelijk
overtuigde Christenen waren , waaronder dan wederom kloosterlingen.
In Amsterdam , Londen , en Hamburg hebben gebloeid de grooten
deels uitgestorvene familiën: ABOAB, ABOAB DA FONSECA, ABOAB
CARDOSO, SEMACH ABOAB, ABOAB OSOR1O.

1 Zie D. NICOLAS ANTONIO, Bill. JKsp. Nova, in voce.

• Zie Israël en de Volken , bl. 285.
* Ook nog in Amsterdam zijn uit de vroegste tijden der Synagoge al
daar, mitsgaders in Hamburg, familiën: VAZ, VAZ DE OLIVEIRA , VAZ NU-
NES, VAZ FARO bekend.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 515 .

ABUDIENTE. Een geslacht, na de verdrijving uit Spanje en Portugal,

sedert het laatst der zestiende eeuw gevestigd te Florence, Hamburg,
Amsterdam en Londen. MOSES BEN GIDEON ABUDIENTE was een He-
breeuwsch dichter en geleerde te Hamburg, die onder anderen een
nieö onbelangrijk boek over Oudtestamentische prophecy aangaande
het koninkrijk van den Messias schreef, doch (helaas!) in het belang
van het opgeworpen sectehoofd SABETAY ZEVI, die ten jare 1666
eene zoo voorbeeldelooze scheuring onder de Joden van geheel Europa
te weeg bracht.
Tot zijne nakomelingen, later in Engeland gevestigd, behoorde
de schatrijke EOWLAND GIDKON , wiens zoon SAMPSON GIDEON , tot de
Engelsche kerk overging en lid van het Parlement werd, eerst voor
Cambridge , daarna voor Coventry. Zijn zoon is geweest de eerste
Lord EARDLEY Pair van Ierland (a° 1789), met wiens zoon, Kolonel
Lord EARDLEY jong en ongehuwd gestorven (a° 1824), titel en pair
schap hebben opgehouden te bestaan. Met eene dochter uit dat zelfde
geslacht is gehuwd geweest de Generaal Burggraaf Lord GAGE; met
eene andere, Lord SAYÉ AND SELE (llde Baron van dien titel); met
wederom eene andere, Sir GULLING SMITH, wiens zoon is Sir CUL-
LING EARDLEY SMiï'H , wel bekend in onzen tijd door zijne ijverige
bemoeiingen voor de zaak van Christendom, Protestantisme en ge
wetensvrijheid. Hy is de tegenwoordige bezitter van Belvedere in
Kent, en van Spalding in Lincoln, beide afkomstig uit de erfenis
van SAMPSON GIDEON. Naby de cederboomen in het park van Bel
vedere, ziet men nog heden den grafsteen van een der vaderen van
dat geslacht, met zijn Hebreenwsch letterschrift.
BENVENISTE (ook BEN BENISTE geschreven)., Een oud Israëlitisch
geslacht uit Arragon. Don VIDAL BEN BENISTE was een der Joodsche
Geleerden, die de vermaarde conferentie bywoonden, ten jare 1413
te Tortosa aangelegd door Paus BENEDICTUS XIII. (PEDRO DELUNA),
om de groote strijdvraag tusschen Joden en Christenen aangaande
den persoon van den Messias te bespreken. TODROS (THEODORUS)
BENVENISTE van Saragossa heeft, met nog zeven andere leden van
zijn geslacht , volgens ZURITA , behoord tot degenen , die ten gevolge
dier eamenspreking het Christelijk geloof hebben omhelsd '. — Een

1 Anales de Arragon, t. III. p. 108. Verg. R- SALOMON BEN VERGA, Vara

de Juda, p. 143 en volgg., by wien Don VIUAL genaamd wordt zoon van
BENVENISTE.
33»
516 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

ander lid van dit Arragoneesch Israëlitisch geslacht is geweest Don

ABRAHAM BKNVENJSTE , die in die zelfde eeuw (onder de regering
van Don JUAN II. in Castilië en van ALFONSUS V. in Arragon), ne
vens JUAN HURTADO DE MENDOZA , vader van den beroemden Bidder
RUY DIA7, DE MENDOZA , in Castilië een aanzienlijk deel in het bestier
des Rijks had '. — In Nederland en in Hamburg zijn ook onder
scheidene BENVÜNISTES bekend geweest , als b. v. de aanzienlijke boek
drukker IMANUEL BEN VENISTE ; VOOrts een SAMUEL BENVENISTE,
die met een Hollandschen brander den Spaanschen bodem , door
D'OQUENDO gecommandeerd, in de brand stak, hetgeen hem door
den dichter DANIEL LEVI (Don MIGUEL) DE BARRIOS in een Spaansch
sonnet niet zoo zeer tot lof als tot blaam , als zijnde eene daad tegen
zijn eigen oud vaderland verricht, wordt toegerekend 2.
SENIOR (eigenlijk SENEOR). Te zamen met Don ISAAC ABARBANEL
heeft tot op het jaar 1492 ook Don ABRAHAM SENIOR de geldmid
delen bestierd der Catholijke Koningen FERDINAND en ISABELLA. Maar
ook buiten dit vak moeten zijne diensten gewichtig zijn geweest,
alzoo men hem onder de weinige namen aantreft, wier pensioenen
by de reductie van 1480 (die anders zich tot velen der aanzienlijkste
personen uitstrekte) niet zijn verminderd 3. Die gunst heeft hy waar
schijnlijk te danken gehad aan het groote deel dat hy had (a° 1473)
in de welgelukte pogingen van zijn byzonderen vriend den Majordomo
Don ANDRES DE CABRERA , (later Markies DE MOYA) , om Koning
HENDRIK IV. met zijne auster de Infante, straks koningin ISABELLA
en haren gemaal Don FERDINAND te verzoenen, en alzoo de intrigws

1 Zie Cronica de Don JUAN 7J., p. 68. Verg. ZURITA, t. III. p. 363.
* Zie BARRIOS, Decimas. — Onder de talrijke afstammelingen uiti.EVi,
die onder de Sephardim in onderscheidene vakken zich een naam hebben
gemaakt, had ook wel in een onzer vorige artikelen mogen vermeld wor
den de Kapitein Don MIGUEL DE BARRIOS, in de Synagoge DANIEL LEVI
DE BARRIOS, een dichter, waarvan met vele ingenomenheid zoo het leven
als de werken onlangs beschreven zijn door Dr. KAYSERLING. — Zijne poëzy
in Spanje (zijn vaderstad was Montilla) , overtreft zeker verre zijne veel
minder degelijke, voor het meest aan gelegenheidsverzen besteede, in Ne
derland. Die gelegenheidsverzen zijn voor historische en genealogische by-
zonderheden steeds eene niet onbelangrijke bron. Maar zijn Coro de las Ifusas ,
voor het grootste deel uit zijn leeftijd in Spanje, heeft vele dichterlijke ver
diensten. Verg. over hern Israël en de Volken, bl. 285. \
1 CLEMENCIN, Elogio de la Reina Cathollca Dona ISABEI. , p. 145—141?.

\
 ADELLIJKE GESLACHTEN OUDER DE ISRAËLIETEN. 517

van den Grootmeester Don JUAN PACHECO te verijdelen '. Dit ver
hindert evenwel niet, dat ook hem waarschijnlijk het verbannings
edict van 1492 trof. Nog by de inneming van Malaga, had hy een
aanzienlijk losgeld betaald voor zijne met de Mohammedanen aldaar
gevangen gemaakte geloofsgenooten. — Zijn nageslacht en naam is nog
lang in wezen gebleven, en ook nog niet geheel uitgestorven, in de
onderscheidene familiën te Venetië , Hamburg , Amsterdam en elders :
SENIOR, SENIOR HENRIQUES, SENIOR TE1XEIRA , SENIOR SAEAIVA ,
SENIOR CORONEL.
I—A

VI.

By de Spaansch- en Portugeesch-Joodsche geslachten , in ons laatst-

vorig artikel naar tilphabetische orde opgenoemd , voegen wy hier
nog twee , wier genealogie en geschiedenis meer dan ééne eigenaar-
tige of curieuse byzonderheid opleveren. Het zijn de JACHIA'S en de
CURIEL'S ; wy kozen uit velen juist deze twee om de verscheidenheid
zoo van de tijdvakken als van den aart van beider historische merk
waardigheid. De JACHIA'S zijn by uitnemendheid aanzienlijk geweest
gedurende het eeuwenlang verblijf der Joden in het Spaansche Schier
eiland; de CURIEL'S meer bepaaldelijk bekend in de jaarboeken der
Sephardim na de verbanningsedicten van 1492 en 1497 , en wederom
inzonderheid na hunne vestiging in de Nederlanden en te Hamburg,
sedert de eerste helft der zeventiende eeuw. De JACHIA'S zijn, zoover
bekend is, onvermengd en onveranderd een Synagogaal geslacht ge
bleven; de CURIELS behooren tot die ruim zoo talrijke geslachten,
waarvan zoo wel in de B. Catholijke kerk als in de Synagoge aan
zienlijke leden en familietakken verspreid zijn geweest.

1 AU. p. 105.
2 Overgenomen uit den Navorscher , Dl. IX bladx. 368.
518 ADELLIJKE GESLACHTE?» ONDEB DE ISRAËLIETEN.

JACHIA. — Dat de JACHIA'S nevens de ABARBANEI/S zich onder

de Sephardim, by uitnemendheid op de Davidische afkomst lieten
voorstaan, werd hier vroeger reeds te kennen gegeven '. De ver-
1 De Heer s. i. MULDER heeft in eene by de Redactie ingezonden aan-
teekening te recht (in overeenstemjning met Israël en de Volken, bl. 245)
herinnerd, dat van Don ISAAC ABARBANEL, te Venetië ten jare 1508 in
een en zeventigjarigen ouderdom overleden, het stoffelijk overschot door
zijne zonen op de begraafplaats der Israëlieten buiten de stadspoort van
Padua is overgebracht. Deze begraafplaats werd in 1509 verwoest en de
grafzerken zoo van ABARBANEL als van nog een anderen vermaarden tijd
genoot R. JUDA MINZ, verwoest.
Ten aanzien voorts van ABARBANELS zonen, wordt door denzelfden Ge
leerde in de aan I—A. beleefdelijk medegedeelde aanteekening , nog het
volgende opgemerkt:
»Z)on ISAAC ABARBANEL had drie zonen: JUDA, JOSEPH en SAMUEL.
Don JUUA, wordt in opgemeld opstel vermeld.
Don JOSEPH, Med. Dr. leefde eerst te Napels en te Venetië, en stierf
te Padua in hoogen ouderdom.
Don SAMUEL ABARBANEL, geboren te Lissabon a°. 5233 (=1473) , was een
geleerd man en in den Talmud zeer ervaren. Ook zijne huisvrouw Dona
VILEDIA (?) van de familie (?) BENVENIDA, was mede eene met vele kun
digheden rijk begaafde vrouw. Hy was tijdens zijn verblijf te Napels (tot
5300=1540) een om zijnen rijkdom en zijne weldadigheid zeer geacht in
woner, en werd de raadsheer en vriend van den onderkoning Don PEDBO
DE TOI.EDO. Ook zijne huisvrouw kwam aan het hof des Onderkonings,
en werd tot gouvernante gekozen van diens dochter LEONORA , welke be
trekking zy bleef vervullen , totdat de Dochter des Onderkonings met COSMO
DE MEDIOIS, Hertog van Toskane, in het huwelijk trad. De Hertogin bleef
Mevrouw ABARBANEL hooge achting toedragen, en noemde haar dikwerf
hare tweede moeder.
Nadat de Joden uit Napels verdreven waren (a° 1540), vestigde zich Don
SAMUEL te Ferrara, alwaar hy nog twee jaren in godsvrucht en in hoog
aanzien leefde. De Heer E. CARMOLY (aan wiens Hebreeuwsch opstel in
BLUMENFELDS Ozar Nechmad, 2de deel, bl. 57—60, deze byzonderheden
zijn ontleend), heeft reeds in een vroeger uitgegeven Fransen opstel aan
gewezen, dat BARTOLOCCI'S opgave alsof Don SAMUEL ABARBANEL zijne
godsdienst zoude hebben verlaten, van allen grond ontbloot is."
Dat Don SAMUEL het Christendom omhelsd zal hebben, blijkt alzoo een
onbewezen gerucht te zijn. Met meer waarschijnlijkheid is de overgang
vermoed geworden van Z)OnJUDA (LEO HEBRAEUS), den vermaarden schrij
ver der in vele talen overgebrachte Drie Dialogen over de Liefde, waarin
de Apostel JOHANNES onder de heiligen en met HENOCH en ELIA op éénen
rang geplaatst wordt, hetgeen van een belijder van het Jodendom niet te
verwachten was. Doch ook dit vermoeden wordt van elders niet bevestigd ,
 ADELLIJKE GESLACHTEN (IMIKU DE ISRAËLIETEN. 519

maarde Schrijver van den deels historische , deels natuurkundige

Schalschelet Ilakkabbala l , E. GEDALIA BEN R. JOSEPH JACHiA,vangt
de genealogische geschiedenis van zijn geslacht in Portugal aan met
eenen Don JACHIA BEN JAÏSCH (a° 1090), Tresorier en gunsteling
van den Koning van dat rijk (waarschijnlijk niet Koning , maar Graaf
HENDRIK van Bourgondië, vader van Koning ALFONSUS L), welke
Don JACHIA ook die geheel eigenaartige waardigheid van Rabbi Mor
in Spanje Jtabbino Mayor) zal bekleed hebben , een ampt niet zoo
zeer van geestelijken als van wereldlijken aart in die gewesten 2.
Als kleinzonen van dezen Don JACHIA BEN JAÏSCH, komen voor
Don JOSEPH en Don JACHIA. De eerstgenoemde stichtte eene Syna
goge te Lissabon en staat opgeteekend als de vader van
Don (naar den Portugeeschen tongval Dom) SALOMON , die by
Christen- zoo wel als by Joodsche Schrijvers vermeld wordt, als
hebbende ten jare 1190 onder Koning SANCHO I. het opperbevel (meer
waarschijnlijk een aanzienlijk bevel) gevoerd over de ruiterij, en ge
zegd in een veldslag tegen de Mooren onder JACUB BEN JUSSUF ge
sneuveld te zijn. JOST heeft het geheele feit, om het hem waarschijn
lijk te vreemde der zaak, ontkend (verg. Israël ende Volken bl. 150). Doch
de geleerde Schrijver van het allerbelangrijkste artikel: Juden (Oe-
schichte) in de Allgemeine Encyclopadie van ERSCH en GRUBKR, heeft
(S.226 —230) zoo wel op dit punt, als in het geheel, de geloofs-
waardigheid van den Schrijver der Schalscheleth gehandhaafd; en
voorts ter zelfder plaats onderscheidene byzonderheden omtrent de
leden van het geslacht der JACHIA'S ook in hunne genealogische be
trekking tot elkander, gegeven. Men vergelijke verder omtrent de
talrijke Geleerden van dienzelfden naam en afkomst de Eiblioth. Es-
pan, van Don JOSÉ RODRIGUES DE CASTRO , die van WOLFF , mitsga
ders Dr. DE ROSSI'S Dizzionario Storico degli autori Ebrei (Parma,
1802) , de Memorias de Litteratura Portngueza da Academia Real
das Scieneias de Lisboa, t. II. en III. en vele anderen De opgaven.

en de plaats kan ingelascht zijn overeenkomstig de gissing van WOLFF,

Sibl. Babbin. I. 436 en III. 318. Verg. Memorias de Litterature Portugueza ,
II. 399—406.
1 Keten der overlevering.
1 Wy komen op die waardigheid later nog met een enkel woord terug. —
Wat de JACHIA'S betreft, in een ander zijner talrijke schriften klimt R. GE-
IJALIA BEN R. JOSEPH inet de genealogische opgaven van zijn geslacht tot
het jaar 896 op, onverminderd de traditioneele koninklijke afkomst.
520 ADELLIJKE GESLACHTEN riMiKII liK ISRAËLIETEN.

van WOLFF, en van DE CASTRO by name, zijn soms vol van chrono
logische (by vergelijking met andere eerste en tweede bronnen veelal
ligt te verhelpen) onnaauwkeurigheden.
Zijne zonen en kleinzonen zijn, op soortgelijke wijze als hun stam
vader Don .1 ACIHA. BEN JAÏSCH , koninklijke Rentmeesters , Lijfartsen ,
Astrologen en gunstelingen in Castilië en Portugal, en te gelijk Over
sten der Joden onder den reeds gemelden titel , geweest. Een hun
ner was Don DAVID NF.GRO, die nevens nog een anderen aanzienlijken
Israëliet, Don JUDA, ten jare 1684 Dona LEONORA, de Koningin
weduwe van Dom FERNANDO, wiens gunstelingen zy beide geweest
waren, naar Castillië volgde, en aldaar (volgens DUARTE NUNES DE
LEAO'S Kronijk van Dom JOAO 7.) mededingers werden naar het ampt
van Rabbino-Mayor in Castilië , straks een gewichtig deel hadden in
de oneenigheden , uitgebroken tusschen de Koningin Dona LEONOEA
en haren schoonzoon Koning Don JUAN I. van Castilië, tegen wien
eene zamenzwcering ontdekt en verijdeld werd door evengenoemden
Don DAVID. Zijnen naam NEGRO leidt de Schrijver der Schalscheleth
van dos Negros af, eene der drie plaatsen of heerlijkheden door den
Koning van Portugal aan zijnen stamvader geschonken '.
Honderd jaren daarna verlieten de laatste JACHIA'S het Spaansche
schiereiland , ten gevolge der beruchte verbanningsedicten der Catho-
lijke Koningen FERDINAND en ISABELLA in Spanje, en van Dom
MANUEL hun schoonzoon in Portugal. Van Lisbon begaf zich naar
Italië de reeds hoogbejaarde JOSEPH JACHIA, door zijn nageslacht
bygenaamd de heilige , met zijnen zoon Don DAVID JACHIA , geb. 1463 i
en diens zwangere Echtgenoote, die hem a° 1494 te Florence eenen
zoon baarde, wederom JOSEPH JACHIA geheeten.
De oudere JOSEPH JACHIA stierf vier jaren later te Ferrara , alwaar
de familie door den Hertog gunstig ontvangen was. Zijn reedsgenoemde
zoon Don DAVID, schrijver van onderscheidene Hebreeuwsche wer
ken, eindigde zijne dagen te Imola ten jare 1541 of 1543, en over
leefde alzoo zijnen zoon JOSEPH, die in den vollen bloei des levens
insgelijks te Imola stierf in 1539, ten gevolge, gelijk zijn zoon, de
schrijver der Schalscheleth meldt , van zijne ingespannen studiën.

1 Zie AUgem, Encyc. t. a. p. S. 229. N° 47. Een adellijk geslacht van

den naam NEGRO, voerende met de PRETOS (een gelijk beteekenende be
naming) hetzelfde wapen, vermelden de Portugeesche NoKliarchias. Zie
b. v. die van ANTONIO DE VILLAS BOAS E SAMPAYO , p. 307.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 521

Deze JOSEPH is schrijver van een aantal werken, onder anderen van
eene Paraphrase van den Propheet DANIEL, die hy a" 1528 ten
huize van zijn stamverwant en schoonvader, Don GEDALIA BEN JA-
CHIA, voleindde. Die Paraphrase werd door CONSTANTIN L'EMPEREUR
vertaald en met toelichtende en wederleggende noten uitgegeven
(Amst. 1633).
De Hakadma (Voorrede) van het oorspronkelijke vangt aan met
de volgende genealogie, naar de hier reeds by eene vroegere gele
genheid herinnerde wijze der Sephardim ':
//Zegt de geringe dienstknecht JOSEPH , zoon van mijnen heere Rob
Don DAVID, zoon van JOSEPH den heilige, zoon van DAv ID, zoon van
JOSEPH , zoon van den Vorst DAVID , zoon van GEDALIA , zoon van
SALOMON, zoon van Rab JOSEPH, zoon van JUDA, zoon van heer
Don JACHIA, vande edelen van JUDA, die het volk der verstrooiden
uit Jerusalem regeerden in Spanje , van Lisbon de hoofdstad van het
koninkrijk van Portugal."
Deze JOSEPH JACHIA heeft gehad drie zonen : R. DAVID , naar zij
nen grootvader van vaderszijde geheeten, — R. GEDALIA, naar zijn
grootvader van moederszijde genoemd , schrijver der Schalscheleth ,
en van eene menigte andere werken, waaronder de met een woord
reeds aangeduide Kronijk der geslachten van de zonen van JACHIA , —
Dr. JUDA JACHIA, Meester in de vrije kunsten te Padua.
R. GEDALIA geboren, niet, als de CASTRO met een blijkbaar on
gerijmd abuis opgeeft, in 1500, maar minstens een twintigtal jaren
later, leefde nog in 1588 te Alexandrië in Piemont, alwaar hy na
vele vroegere wisselingen van verblijf zijne dagen geëindigd heeft.
Zijn zoon , tot wien de Voorrede van zijn meest bekend werk ge
richt is , heette wederom JOSEPH.
Nog vele andere leden van hetzelfde geslacht komen in de geschie
denis der Sephardim en hunne Litteratuur voor. Onder dezen noemt
de Schrijver van het artikel Juden (Geschichte) in de Allyem. En-
cyclop, van ERSCH, t. a. p. S. 230, ook nog Don JOSEPH BEN JA
CHIA, die even als Don ISAAC ABARBANEL in hooge gunst stond by
Koning ALFONSUS V. van Portugal, maar die na de opvolging van
dien Vorst door zijnen zoon JOHAN II. (in 1489) naar Italië uitweek ,
het zij (gelijk sommigen by vergissing melden van Don DAVID BEN

1 Zie bl. 496 boven, alwaar ter opheldering van deze overoude Israëli
tische gewoonte nog had kunnen aangehaald worden Esra VII: \—5,
522 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.
JOSEPH JACHIA) dat de nieuwe Koning hem wilde dwingen van Gods
dienst te veranderen, het zij dat hy in het lot deelde van zoo vele
vrienden van den ouden Koning , waaronder zoowel de Carclinaal
Dom JOAO DA COSTA als , gelijk wy vroeger zagen ' , Don ISAAC ABAR-
BANEL.
In het jaar 1400 had zich wederom een andere JACHIA (GEDALIA
BEN DAVID) , Arts en Rechtsgeleerde , van Lisbon naar Constantino-
pel begeven , vanwaar hy eene bedevaart naar Jerusalem ondernam ,
maar op weg overleed.
Na de verbanningsjaren van 1492 en 1497 vindt men , als hier
overvloedig bleek , de JACHIA'S in onderscheidene deelen van Italië.
In Nederland, Hamburg of Engeland herinner ik my niet eenig
spoor van afstammelingen uit het geslacht gevonden te hebben , uit
genomen een enkelen Schriftgeleerde , R. SAMUKL JACHIA , in het
laatst der zeventiende eeuw te Amsterdam.
CURIEL. — De naam van dit aanzienlijk en by uitnemendheid
talrijk geslacht onder de uitgewekene Sephardim wordt (althands
door den dichter DE BARRIOS) voor oorspronkelijk Joodsch gehou
den. Men vindt dien intusschen als oud Spaanschen naam vermeld
onder den getituleerden adel van dat land, toen nl. ten jare 1760
Koning KAREL III. Don LUIS CURIEL Y ALAMOS den titel van Graaf
DE SAN RAFAEL schonk. Zijn vader was Don JUAN CURIEL, Ridder
van de orde van Calatrava, en Minister.
Een genealogisch fragment in mijn bezit, waarin ook eenige tak
ken en leden van het Israëlitische geslacht van dien naam zijn op-
geteekend , vangt aan met eenen DUARTE NUNES , misschien wel de
zelfde met den bekenden Portugeeschen Geschiedschrijver en Raads
heer in het Hoog Gerechtshof van Portugal , DUARTE NUNES DE LEAO ,
die tegen den Dominicaner JOSEPH TEIXEIRA de rechten van FHILIPS II.
op den troon van Portugal verdedigde. Althands de levenstijd komt
wel uit, en van DUARTE NUNES DE LEAO wordt de Israëlitische af
komst met stelligheid beweerd 2.

1 Bladz. 510 boven.

* Zie BAYLE, Diet. Hlstor. et Critique, Art. JOSEPH TEXERA in de uoot
B. De Schrijver, aldaar aangehaald, vaart in hevige bewoordingen uit te
gen DUARTE NUNES, ook van wege diens Jodendom, en (curieus genoeg!)
van wege zijne bestrijding der rechten van Dom ANTONIO, die als bekend
is, zelf zoon was van Dom i.uiz. Prins van Portugal, uit eene Joodsche
moeder.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 523

DUARTE NUNES, de stamvader van de Nederlandsche en Ham-

burgsche CURIELS, leefde in de XVIde eeuw en had zes zonen en
vier dochters.
Van de zonen staan reeds onmiddelijk twee (beide met hunne
Joodsche en Portugeesche namen) op de stamlijst aangeteekend : ABRA
HAM CURIEL of FERNAO LOURENCO RAMIREX en JACOB CURIEL of
DIEGO PF.REZ DA COSTA. — Een derde was BERNARDO RAMIKEZ, te
Lisbon overleden. — Een vierde was Don Jf'rey FRANCISCO DE vi-
TORIA, Aartsbisschop van Mexico. —- Van de twee oudsten, Dr.
JERONIMO NUNES RAMIRES en LUIS NUNES viTORiA stammen af al
die talrijke CURIELS , waarvan de leden uit onderscheidene takken ,
zoo te Hamburg als inzonderheid te Amsterdam, gedurende ander
halve eeuw onafgebroken op de registers der Archisynagogen zijn
aangeteekend, en tot op het jaar 1795 in aan7ien en rijkdom on
der de Amsterdamsche Sephardim eene eerste plaats hebben bekleed.
Dr. JERONIMO NUNF.S RAMIRES is beroemd Arts te Lisbon geweest,
alwaar hy in 1609 overleed. Hy schreef, behalve een medisch werk
Over de aderlating , ook nog een geleerd Tractaat de ponderibus et
mensuris Homanorum, Graecorum et veterum Hispanorum '. Hy was
gehuwd met MARIA DA FONSECA , dochter van Dr. LOPO DA FONSECA ,
die geweest is Lijfarts van Koningin CATHARINA van Portugal, ge
malin van Koning JOHAN III. en grootmoeder van Koning SEBASTI-
AAN. Hare zuster, GENEBRA DA FONSECA, werd ter zake van Joden
dom verbrand. Van MARIA DA FOMSECA, weduwe van Dr. JERONIMO
NUNES RAMIREZ, werden, volgens genoemde stamlijst, de beenderen
later (a° 1628) overgebracht naar de Portugeesch-Joodsche begraaf
plaats te Ouderkerk aan den Amstel.
Van Dr. JERONIMO NUNES RAMIREZ staan op de stamlijst acht
dochters en drie zonen , waarvan één , jong gestorven. De twee an
dere zijn de stamvaders geweest van de beide hoofdtakken der CU
RIELS te Amsterdam en te Hamburg, JACOB CURIEL, al. DUARTE
NUNES DA COSTA, en DAVID CURIEL, al. LOPO RAMIREZ.
DUARTE NUNES DA COSTA, geboren te Lisbon in 1587, huwde
INES LOPES JORGE (al. LEA ABAS). Later gevestigd te Florence, wer
den hem. aldaar zonen en dochteren geboren. In een vers van DE
BARRIOS aan diens DUARTES zoon, JERONIMO NUNES DA COSTA, (Coro
de las Musas , p. 228) worden de trouw en schrandere dienstbetoo-

' NIC. ANTONIO, Sibl. Hispau. Nova, in voce.

524 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

ning geroemd, door den Vader bewezen aan Dom. DUARTE DE BRA-
GANZA, toen die edele Prins, broeder van Koning JOHAN IV. van
Portugal, door den Keizer van Duitschland, ter wrake van het ver
wante Spaanseh-Oostenrijksche huis, in 1640 verraderlijk gevangen
gezet was op het kasteel van Milaan, alwaar hy na achtjarige ban
den overleed. Vroeger woonde DUARTE NUNES DA COSTA een tijd
lang te Amsterdam , later als Agent van den Koning van Portugal ,
Edelman van zijn huis, te Hamburg. Hy werd in evengemelde be
trekkingen opgevolgd te Hamburg, door zijn tweeden zoon SALOMON
CURIEL. Te Amsterdam diende zijn oudste zoon MOSES CURIEL al.
JERONIMO NUNES DA COSTA den Staat van Portugal in dezelfde be
trekkingen , die van geslacht tot geslacht op zijne nakomelingen , in
de oudste mannelijke lijn, zijn overgegaan, tot in het jaar 1795,
toen de titel nog gedragen werd door ISAAC, zoon van NATHAN cü-
RIEL, met wien in het begin dezer tegenwoordige eeuw geheel deze
tak is uitgestorven. Ik heb in mijne kindschheid den grijsaard nog
gekend, en den vóór hem overledenen Jonker, zijnen eenigen zoon.
Hy was destijds, gelijk zoo vele aanzienlijken der Portugeesche Sy
nagoge, aan lager wal geraakt, zoo dat hy het huis (genaamd het
Hof) zijner familie op de Joden-Heerengracht, vlak over het Be-
stedelingshuis, moest verlaten en verkoopen, dat sedert in het bezit
van onderscheidene Portugeesche en andere familiën is gekomen.
Van de diensten door JERONIMO NUNES DA COSTA gedurende meer
dan veertig jaren in zijne betrekking als Agent van Portugal, zoo
wel als gelijktijdig door den Comes Palatinus Baron DE BELMONTE,
als Resident van Spanje, aan Nederland en Oranje bewezen, getui
gen beider familiepapieren, in verband met onderscheidene aantee-
keningen in de Resolutiën zoo van Holland als van de Staten-Ge
neraal.
Zoo veel ik weet, is er van al die onderscheidene takken geen
enkele den naam dragende afstammeling, althands in Nederland (of
in Hamburg of Suriname is my onbekend) , over , dan alleen mijne
nicht, Mejonkvr. ESTER CURIEL BUENO, van de tak van LOPO RA-
MIREZ. Haar oudste broeder , ARRAHAM CURIEL BUENO , overleed
omstreeks dertig jaren geleden , even nadat hy het geloof in den Chris
tus beleden hebbende, na volbrachte studiën in de Theologie zijn
eerste beroep als Leeraar in de Nederlandsche Hervormde Kerk ont-
fangen had.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 525

De vraag van C. & A., in den Navorscher van 1857, bl. 39, die
tot deze zich hier besluitende reeks van genealogisch-historische op
gaven aanleiding gaf, mogen wy dan nu in de ruimte beantwoord
achten. De aanspraak op ouden Spaanschen of Portugeeschen adeldom
by onderscheidene Spaansch- en Portugeesch-Joodsche familiën , is
ook in deze bladen gebleken geen bluf of verbeelding te zijn , maar
integendeel e.en goed recht niet aan eenige enkele, maar aan een
groot aantal nog levende of reeds uitgestorvene geslachten van die
afdeeling der Israëlitische natie toekomend.
Hoe vreemd het verschijnsel voor vreemdelingen in de intieme ge
schiedenis zoo van het Spaansche Schiereiland als van de daarvan
afkomstige Joodsche familiën moge zijn, het is een voor den onder
zoeker dan nu wel bewezen feit, dat de dusgenaamde Portugeesche
Synagoge te Amsterdam, en van daar ook elders zoo binnen als
buiten Nederland, te zamengesteld was van ouds uit geslachten, in
onderscheidene betrekkingen van oud-historische beteekenis , zoo wel
in de wereld der wetenschappen en der letteren, als in die der
praktische Staatkunde, en in het lichaam van den Europeeschen
adel. Wy hebben gezien dat die herinneringen zich niet bepalen by
den (hoe ook reeds in zich zelven oudtijds vrij uitgebreiden) kring
der rijke en Synagogaal-patricische geslachten, maar gevonden wor
den in eene menigte uitwendig min vermogende , ja geheel verarmde ,
en eindelijk tot de geringste standen afgedaalde familiën. Wy heb
ben daardoor zelve ons kunnen overtuigen , dat dit zoo weinig al
gemeen bekend of herdacht verschijnsel zich wel niet laat oplossen
door de geheel oppervlakkige verklaring, dat de Joden van het
Schiereiland zoo maar naam en wapen van allerlei, ook de hoogst
adellijke, Spaansche en Portugeesche geslachten hebben aangenomen
of zich aangematigd!
Veel dieper voorzeker, en in verband met geheel de oudste ge
schiedenis van het Spaansche Schiereiland (gelijk reeds met enkele
wenken hier werd aangetoond) , zoo wel als met die van het Israë
litische volk in zijne van alle zijden en in allerlei opzicht merk
waardige verstrooiing ligt hier de sleutel ter verklaring. Maar reeds
by het eerste nadenken loopt de ongerijmdheid in het oog , dat Israë
lieten, door Spanje en Portugal uit hunnen boezem verstoten, zich
in massa (want , als gexcgd en gezien is , het geldt hier geene enkele ,
maar nagenoeg alle Spaansch- en Portugeesch-Israëlitische geslachten)
zullen getooid hebben met den (hier te lande en hier ter stede vooral)
526 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

gantsch ijdelen pronk van genealcgiën en blasoenen, waarvan de

meesten al vroeg hy de bezitters in het stof van oude papieren be
graven zijn geworden , en waarvan velen (bepaaldelijk de familie
wapens) uit hunnen aart alles behalve eenige aantrekkelijkheid voor
den Israëlitischen belijder, als zoodanig, konden hebben, dan alleen
uit kracht van een eeuwenlang bezit of voorouderlijk recht. Doch
wy hebben het hier in onderscheidene beslissende voorbeelden gezien ,
hoe de oud-Spaansche zoowel als oud-Joodsche adellijke afkomst,
waarop een zoo groot getal uitgewekene Sepkardim kon en kan aan
spraak maken, een alles behalve aangematigde, maar bewijsbare is.
Wy zagen de PERETRA'S en PIMENTÉL'S in het bezit der documenten
of blijken van hunne werkelijke afstamming uit de beide oud-Grafe
lijke geslachten van dien naam in het Spaanscbe Schiereiland. —
Een ABRAHAM (Don ANTONIO) DE SILVA Y CASTR.O, eenvoudig inge
zeten van Amsterdam en Parnassijn te Naarden, voert, zonder osten-
tatie , maar ook zonder schroom , in openbare acten , wanneer het
hem goeddunkt, den titel van Markeis van Montfoort; het behoefde
hem maar een woord te kosten, en hy had zitting en rang kunnen
innemen onder de talrijke hoog getituleerde takken van zijn beroemd
geslacht in Spanje en Portugal , of in België (alwaar nog zijn vader ,
Don FRANCISCO, in het laatst der XVIIde eeuw een hoog militair
commandement voerde) op gelijken voet met DE LIGNE'S en DE CROY'S
kunnen staan , en de souvereine rechten uitoefenen van munt slaan ;
in den adel en tot den ridderstand verheffen enz. enz. , overeen
komstig het prachtige Charter, in bezit van Dr. A. CAPADOSE. —
Na ongeveer twee eeuwen verblijf in Nederland, Engeland, Suriname
en op Jamaica, heeft uit de familie DE LOUSADA (die in de Am-
sterdamsche Synagoge tot een tweeden of derden rang onder hare
aanzienlijke lidmaten gerekend werd) de persoon van ISAAC DE LOU
SADA, in 1848, slechts zijne familiepapieren over te leggen gehad,
om door de regering van Koningin ISABELLA met al zijne zonen
erkend te worden als de naaste stamverwanten van een uitgestorven
oudere tak in dat land, en dien ten gevolge openbaar den titel te
mogen voeren van Hertog DE LOUSADA Y LOSADA , en Grande van
Spanje der eerste Klasse.
Geen wonder dat een lichaam als dat der uitgewekene Spaansche
en Portugeesche Joden bepaaldelijk in de hoofdplaatsen hunner ver
strooiing als Nederland, Engeland, Hamburg, Toscane, enz. zich
beschouwde, — wy meenen ook het recht had zich te beschouwen,
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 527

— en ook werkelijk door hunne broederen uit Polen en Duitschland

beschouwd is , als de adel van het Israëlitische volk in zijne Galuth
(ballingschap, in het Spaansch destierro , in het Portugeesch desterro l).
En gelijk nu de Gemeente der uitgewekene Sephardim in hunnen
boezem , door al de maatschappelijke rangen heen , ook soms de armste
en geringste, leden by menigte bezat aan den adel, den hoogen
adel , de koninklijke huizen van het Spaansche Schiereiland , door
aanhuwelijking of afstamming in de vrouwelijke of mannelijke liniën
verwant , zoo telde en telt ook van wederzijds de adel van het Schierei
land, en daaronder de hoogste, een menigte afstammelingen van
Joden, daarvoor meer of minder algemeen bekend , nog heden ten dage
in zijne rangen. Helaas! ook velen, die hunne wezenlijke Godsdienst
of volstrekte ongeloovigheid verborgen houden onder de uiterlijkheden
van een Roomsch-Catholijk geloof! — De roem van geen Israëlitisch
bloed in zijne aderen te hebben, moge door dezen of genen Spaansch en
boer of Biscaaischen burger met eenige waarheid uitgebazuind wor
den, — in Spanje en Portugal komt deze door de Inquisitie ter
persoonlijke veiligheid wenschelijk gemaakte aanspraak aan misschien
geen enkel adellijk geslacht van ouder of jonger herkomst toe. Vooral
wel niet aan de koninklijke Stamhuizen en zijne talrijke tranches.
De anecdote (zij moge zuiver historisch of verdicht zijn) heeft althands

1 Nog heden ten dage betoonen vooral de geleerden in Duitschland en

elders onder de Joden op velerlei wijze hunne waardeering en eerbiediging
van de glansrijke herinneringen hunner broederen de Sepliardim, in de
gewesten van Spanje, Portugal, Italië en zuidelijk Frankrijk, b. v. de LE-
VISOHN'S, KAYSERLING'S, SACII'S, icaMPF's en andoren. Zoo doet ook hier
te lande, als wy zagen, de ook in het vak der historie van zijn en mijn
volk doorgeleerde Heer s. i. MULDER. — De oude, Portugeesche en Spaan
sche ' Joden , van hunne zijde , hoe zeer ook zich op die herinneringen la
tende voorstaan, en in hunne huwelijks- en andere betrekkingen tot in het
buitensporige uitsluitend en aristocraat, waren er evenwel zeer ver van
daan, om eenige herinnering of voorrecht van afkomst, van wat aart ook,
te stellen boven of nevens die der betrekking tot den gemeenschappelijken
Aartsvader ABRAHAM, in eerbiediging van de oud-nationale spreuk: Geheel
Israel zijn Koningskinderen. — Hoe zijn die koningskinderen dan alzoo ver
strooid, verdrukt, versmaad, versmeten geworden? De Portugeesch plach,
by alle leed of smaad , uit te roepen : por peccados (om onze zonden). De
belijder (een voorrecht ongelijkbaar grooter dan alles wat afkomst of ge
boorte geven kan) van JESUS CHRISTUS, Israëls Koning, antwoordt hierop:
niet ZOKDEN, maar ZOMDE. Zie Hos. III. 4, 5. Zach. XII. 10 enz.
528 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

zijnen grond in eene historische wezenlijkheid , dat namelijk de Markies

DE POMBAL, op een oogenblik toen de Inquisitoriale partij in Por
tugal op de wederinvoering van een onderscheidende soort van hoeden
voor bekende Nieuwe Christenen (afstammelingen van Joden , of zelve
nog Joden) aandrong, met drie dergelijke hoeden by den Koning
verscheen, en op de vraag wat dit beduidde, eenvoudig antwoordde:
//van deze hoeden is een voor Uwe Majesteit bestemd, een voor my,
en een voor den Inquisiteur-Generaal."
Zeker is het dat het huis van BRAGANZA, met al wat uit Koning
JOHAN I. van Portugal in Europa afstamt, Israëlitisch bloed in de
aderen voert , en wel in een eerste plaats door betrekking tot de ,
van afkomst althands, stellig en rechtstreeks Joodsche moeder van
dien Vorst, TAREJA (THERESIA) LORENZO.
Indien het noodig kon zijn, door voorbeelden, de dwaasheid der
beweering van verbastering by den Spaanschen en Portugeeschen adel
door hunne vermenging met Israëlitisch bloed te bewijzen, het Ko
ninklijk geslacht van Portugal zou aan het hoofd dier voorbeelden
moeten staan. Geen Koning voorzeker heeft ooit dat rijk onder de
voorzaten van JOHAN I. gehad, die dezen wijd beroemden zoon der
Israëlitische Jonkvrouw, bygenaamd de Groote, en de Vader des
Vaderlands, in dapperheid, koenheid van karakter, en grootheid
van ziel heeft overtroffen, of zelfs geëvenaard. Onder Europa's Vor
stelijke stamhuizen en hunne Prinsen van den bloede blonken de
talrijke Portugeesche Vorsten en Stamhuizen, van JOHAN I. afkom
stig , op allermerkwaardigste wijze langen tijd in deugden van allerlei
aart uit: de Koningen en Infanten van Portugal, tot op het tijdstip
der verovering in 1580 door Spanje, — het huis van BRAGANZA,
uit een natuurlijken zoon van JOHAN I. gesproten en sedert 164.0
(het tijdstip eigenlijk hunner personeele vermindering) in het bezit
der kroon , — de Grafelijke huizen van FARO , ODEMIRA , VIMIEIRO ,
TIMIOSO, CADAVAL, ALAFÖENS, MARIALVA , 6HZ. 6HZ.

Wy deden het reeds meer dan eens in deze bladzijden opmerken:

deze genealogische curiositeiten hebben een diepen , een voor de kennis
beide van het Spaansche en Portugeesche volk en van het Israël
der verstrooiing veel beteekenenden grond in de historie.
Om het voor den ongewijde in dit nog zeer weinig beoefende vak
der geschiedkunde zoo vreemde verschijnsel waarvan wy hier byzon-
derheden aangaven, naar eisch te ontraadselen, zoude noodig zijn
 ADELLIJKE GESLACH ï EN ONDEll UK ISRAËLIETEN. 529

eene uitvoerige ontwikkeling (die trouwens boekdeelen vorderen zou)

van punten, die wy hier alleenlijk by wijze het zij van herinnering
of van aanleiding tot dieper onderzoek kunnen aanstippen. By dat
onderzoek moet allereerst in het oog gehouden worden de drieledige
betrekking, waarin de geschiedenis der Sephardim zoo vóór als na '
de verbanning uit het Schiereiland, eene zoo uiterst merkwaardige
en voorbeeldelooze is. De Sephardim hebben eene geschiedenis 1°.
van wege hunne Godsdienst als Joden , — 2°. als natie in eene natie ,
gedurende de vele eeuwen hunner bewoning van het Schiereiland; —
3°. als veelbeduidend element ook van de Christelijke bevolking in
dat zelfde Schiereiland, door de tallooze bekeeringen uit hun mid
den tot het Christendom.
1°. Als Joden hebben ook zy, en wel by uitnemendheid, deel ge
had, beide in het eigenaartige der voortleving hunner Mosaïsche
en Rabbijnsche Godsdienst , te midden van allerlei volken , van al
lerlei toestanden, en van de felste vervolgingen. Geen andere afdee-
ling van het verstrooide Israël heeft, niettegenstaande zijn te gelijk
voorbeeldeloozen bloei en macht in die Gewesten, zoo ontzachlijke
verdrukkingen en vervolgingen —- meer nog vermoording en ver
branding dan vernedering en versmading — ondervonden. Geen an
dere, zoo wel vóór de verbanning als na dien tijd (toen de Joden
nog alleen bedektelijk , maar steeds in grooten getale het Schiereiland
bewoonden) roemt op zoo groot een aantal van martelaars , een titel ,
dien iby , als Christenen, gantsch eenstemmig met het woord van
AUGUSTINUS, hun niet mogen toekennen om het sterven of lijden
buiten of tegen het geloof in den door hen nog miskenden Koning
en Heiland, — doch met erkenning tevens van den betrekkelijken
lof dien ook de Apostel PAULUS hun toekent (Som. X : 2) : Ik geef-,
hun getuigenis dat zy eenen ijver tot God hebben, maar niet met ver
stand. Tragisch is, uit dit standpunt vooral, de geschiedenis der
Joden in Spanje, — tragisch by uitnemendheid het oogenblik, toen
al wat het Jodendom beleed, ten getale van duizenden en tiendui
zenden de beide gewesten moest verlaten, en zich begeven in die
tweede algemeene ballingschap en verstrooiing, waarvan LKVISOHN,
een Hoogduitsch Israëlitisch Geleerde , ergens gezegd heeft , dat onder
de tallooze jammeren die over Israëls hoofd , sedert het vallen zijner
kroon , gegaan zijn , geen andere zoo ontzettend , zoo noodlottig is
geweest.
2°. Als natie in het midden eener natie, zijn de Sephardim in
34
530 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

het byzonder merkwaardig door de oudheid hunner vestiging in het

Schiereiland. Het tijdstip dier vestiging werd in vroeger dagen door
Joodsche en Christelijke Schrijvers van de tijden der Babylonische
ballingschap gerekend '. Wy treden hier wel in geene discussie der
gronden vóór en tegen die tijdsbepaling aangevoerd. Doch dat de
Joden in het Spaansche Schiereiland in de dagen der Apostelen ge
vestigd waren, is reeds uit de plaats van den Brief aan de Romei
nen (XV: 24 —28) waarschijnlijk genoeg 2. — Een der jongste ge
schiedschrijvers van Spanje aarzelt niet als een feit te vermelden,
dat vijftigduizend Joden doorx Keizer VESPASIANUS naar dat Gewest
werden overgevoerd 3.
In deze hoedanigheid van natie onder de verschillende volksstam
men , uit welke de bevolking van het Schiereiland van ouds is za-
mengesteld , zijn de Sephardim verder merkwaardig door hunne
voorbeeldelooze macht en invloed, deels in de Mahomedaansche ,
maar nog veel meer in de Christelijke koninkrijken van het Schier
eiland. Van deze macht en invloed mogen deels als oorzaak, deels
als verschijnsel, beschouwd worden
A. Nevens hunne overoude vestiging, de omstandigheid der ver
overing van Spanje door de Saraceenen, waardoor de loop der ver
volgingen van wege de Catholijke Vorsten en -Priesters deels mer
kelijk gestoord werd, deels aanmerkelijke wijziging ondervond, en
in het geheel de plaats en stelling der Joden tusschen de beiderlei
Godsdiensten en nationaliteiten eene gantsch eenige werd ; —
B. De hun met het in de beschaafde wereld overal verstrooide
Israël gemeene, maar in het Spaansche Schiereiland wederom geheel
eenige macht over de geldelijke wereld, zoo dat de rijkdom en de
handel van die gewesten gedurende de middeneeuwen , voor het
grootste deel in hunne handen was, en na de verbanningsdecreten
van 1492 en 1497 grootelijks door hen naar elders zijn overgebracht;
C. De eeuwenlange invloed der Joden op de beschaving van Spanje
en Portugal, door hunne werkzaamheden in alle vakken van weten
schap en letteren, boven en behalve dat van hun eigene taal en
gewijde Schriften. Van de Sephardim in het byzonder geldt het be
kende woord: voor de Joden zijn er geene middeneeuwen geweest.

1 Israël en de Tolken, bl. 140 en volg. ,

1 Aid. bl. 142.
1 ROSSEEUW ST. HII.AIRE, Sistoire cTEspagne (Paris 1844), l. 304, 305.
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 531

D. De gantseh eenige en nergens elders in die mate door de Jo

den onder Christen Vorsten en volken genotene rechten en voor
rechten, waaronder die van eene soort van zelfregeling (met van
tijd tot tijd zelfs crimineele rechtspleging) onder den Rabbi Mor , eene
gewichtige waardigheid, waarschijnlijk van die van hunnen Resch
GlutJta (Vorst der gevangenschap) in Babylonië afkomstig, maar in
Spanje en Portugal in elk geval van onvergelijkbaar grootere bedui
ding in de praktische toepassing ' , — voorts hun vrij en onbelem
merd recht van grondbezit ï, — deelneming aan den krijgsdienst
zoo onder Christelijke als onder Mahomedaansche Vorsten, — in
het geheel, het voeren van wapenen, houden van paarden, by titels
en privilegiën, eindelijk, die hen aan vele plaatsen in het midden-
eeuwsche Spanje met den adel des lands op veelzins gelijken voet
stelden.
E. De groote invloed, door dit alles hun verzekerd by de Vor
sten en Ricos-Hombres , zoodat de wetten door een gedeelte der
geestelijkheid en door de volksvertegenwoordigers tegen hen van tijd
tot tijd verkregen, telkens op nieuw hunne geldigheid verloren. Vol
gens de geschrevene wetten in het Spaansche Schiereiland zou men
meenen, dat de Joden aldaar van alle ampten en bedieningen, en
maatschappelijke betrekkingen, van de geringste tot de hoogste wa
ren uitgesloten ; in de praktijk was juist het tegendeel waar.
- F. De oudheid hunner familiën en geslacht-rekeningen niet slechts ,
als wy zagen , in .betrekking tot de aloud priesterlijke en Levitische
afkomst in Israël , maar ook tot den van ouds als vorstelijk beschouw
den stam van JUDA, en tot het geslacht zelve van DAVID. Niet wei
nig ergerde zich aan deze aanspraak de allesbehalve Jodenvriend
j. "j. SCHUDT, in zijne Jüdische Merkwürdigkeiten (a° 1714). Zie
zijne overigens voor het onderwerp veel merkwaardigs bevattend B.

1 Men zie over deze waardigheid mijn Israël en de Volken, bl. 148,
239, en vooral de aldaar aangehaalde verhandeling: Sotre os Judeos em
Portugal, in de Memorias da Academia Jteal das Scie?icias de Lisboa;
dl. VIII. In de Mahomedaansche gewesten van het schiereiland voerde deze
opperste Magistraat der Joden wel eens den in hunne ballingschap schier
bespottelijken titel van Koning, zoo ik mteen. In Gibraltar, onder het En-
gelsche Bestuur, heette nog zeer zeker in 1782 het Hoofd der Spaausch-
Joodsche Gemeente Koning en zijne echtgenoot Koningin.
1 Vergel. Jüncyclopddie van ERSCH en GRtlBER Art. Juden (Oeschichte) ;
S. 2-H en 212.
34*
532 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

IV. Hoofdst. 9, alwaar hy onder anderen de plaats aanhaalt van

R. SALOMO BEN VERGA, waar hy in zijn Schebeth Jehudah (Scepter
van Judo), een Christen, THOMAS genaamd, tot eenen Koning AL-
PHONSUS in Spanje, onder anderen dus sprekende invoert : //Dat de
Joden , Uwe onderdanen , kostbare kleederen dragen , acht ik , o
Koning, U tot een eere te zijn, alzoo de Joden die Castilië bewo
nen, zoo ver men in dergelijke duistere zaken iets beslissen mag,
hun geslacht rekenen van Koning DAVID. De leeuw, hoezeer ook
aan koorts lijdende, houdt niet op leeuw te zijn, noch als zooda
nig te brullen , gelijk in Generis 49 (vs. 9) geschreven is : Hy heeft
zlch gekromd, hy heeft zich nedergelegd (maar) als een leeuw." Ook
deze historisch-genealogische vraag meenen wy hier wel niet te de-
batteeren. Alleenlijk doen wy opmerken, dat het veelal heerschende
denkbeeld, als of, na de geboorte des Heeren uit het huis van DA
VID, het stamhuis uitgestorven ware, en eerbiedshalve als zoodanig
te beschouwen zou moeten zijn, noch historischen noch religieusen
grond heeft. De voortduring van het huis van DAVID, in de ge
westen van Babylonië, en van daar in het Spaansche Schiereiland,
is door de Joden steeds beweerd; maar wat tegen het oud-kerkelijk
vooroordeel der uitsterving ten stelligste pleit, is (voor wie aan het
woord der prophetie geen gehoor weigert) d e plaats by Jeremia XXIII:
.14 —26, alwaar de voortduring van het huis van DAVID in éénen
adem en op gelijke wijze met die van den stam van LEVI beloofd wordt '.
Het is voorts opmerkelijk, dat in de Schrift het huis van DAVID by
wijze van een afzonderlijken stam (even als het huis van ARON,
schoon beide eigenlijk onderdeelen van stammen) optreedt. Zie b. v.
Ps. 122: vs. 5 en vooral Jes. VII: 13. In de Handelingen der Apos
telen (III: 29), wordt DAVID Patriarch genaamd (verg. Mare. XI:
lOa). Tegen het laatste der dagen is (Zach. XII: 7—14; XIII: 1)
voor het huis van DAVID eene byzondere belofte te boek gesteld.
Men vergelijke de belangrijke inhoudsopgave van het aangehaalde
hoofdstuk by VAN DER PALM, mitsgaders zijne aanteekening op v.
10. Zoo lost zich hier de genealogische curiositeit (die anders op
geen zoo byzondere belangstelling zou durven aanspraak maken) , in
de gewichtigste aangelegenheden van historische en prophetische ge-
aartheid op. — Zie over de voortduring van het geslacht van DAVID
ook eene merkwaardige aanteekening van BILDERUIJK op SOUTHEY'S,

Vergel, bl. 112 boven.

 All K 1.1. U K IC GESLACHTEN OMIKR DE ISRAËLIETEN. 533

door zijn Echtgenoot» overgebrachten , RODRIGO DE GOTH , in de

.Kompleete Dichtwerken van Vr. K. w. BILDERDIJK (by KRUSEMAN,
dl. II. bl. 537.)
3°. Eenige opmerkingen ten slotte mogen hier nog volgen , omtrent
de Joden als element ook der Christelijke bevolking in het Spaansche
Schiereiland. — De veelsoortige vrijheden , invloeden , en betrekkin
gen der Joden in die gewesten brachten, gedurende het tijdvak der
middeleeuwen zeer byzonder, eene wederkeerige werking der drie
groote elementen der bevolking, het Christelijke, het Israëlitische en
het Ismaëlitische , op elkander te weeg. Van daar, zoo wel als door
de vervolgingen der Joden om hunne Godsdienst reeds onder de
Gothische Koningen , de talrijke deels bekeeringen , deels bloote over
gangen van Israëb'tische individu's en geslachten tot het Christen
dom. By duizenden , by geheele Synagogen , hadden van tijd tot tijd ,
als by voorbeeld en inzonderheid in de veertiende en vijftiende eeuw ,
ten gevolge der prediking van den Dominicaner VINCENT FERRER,
en van de conferentie van Tortosa, maar ook lang vóór de Sara-
ceensche invasie, dergelijke overgangen plaats. Het deel, dat aan
die overgangen in massa de vervolging door enkele Gothische Ko
ningen op aandrang van Conciliën, in later tijd meer uitsluitend
door de opgewonden bevolkingen , gehad moet hebben , was voorzeker
niet gering, doch mag toch de evenzeer geconstateerde zekerheid van
de vele overgangen uit wezenlijke overtuiging niet doen voorbyzien.
Wy noemden hier en elders eenige der uitnemendste voorbeelden r.
Intusschen vormde zich uit deze scharen, door wat verschillende
drijfveeren dan ook tot de Catholijke kerk dier eeuwen toegebracht,
dat geheel eigenaartige element der Spaansche en Portugeesche be
volking, bekend onder den naam van Conversos (bekeerlingen). Aan
geene klasse van inwoners van het Spaansche Schiereiland is intusschen
door de historie minder recht gedaan. Joodsche Geschiedschrijvers
zijn hun doorgaans uit den aart hunner vooroordeelen ongunstig. In
Spanje en Portugal zelve werd door, of ten gevolge van, de inqui-
sitoriale politiek de Israëlitische afkomst van zoo vele der aanzien
lijkste mannen en geslachten in die gewesten een soort van Staats
geheim. Wie intusschen (nu ook ten gevolge van het licht , aangebracht
uit de archieven zelve der Inquisitie en uit zoo vele andere nieuw
geopende bronnen) eenmaal den sleutel van het historisch geheim

Bladz. 175 en volg. boven. Israël en de Volken, bl 198—217.

534 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN.

heeft, die vindt op ieder bladzijde in de geschiedenis van het Spaansche

Schiereiland de bewijzen van het verwonderlijke deel, dat de COH-
versos in de gewichtigste aangelegenheden van Kerk en Staat, in de
rangen van wetenschap en geleerdheid, in die van adel en ridder
schappen, gehad hebben. Wy hebben enkele voorbeelden reeds vroeger in
deze bladzijden gegeven ; in grooter getal en allerlei , ook biogra-
phische, byzonderheden zijn zy voorhanden in het Derde Boek van
Israël en de Volken.
Wy merken hier nog, volgens eene vroegere toezegging, iets in
het voorbijgaan aan, tegen hetgeen de onwetendheid op dit thands,
meenen wy, genoegzaam opgehelderd onderwerp plach te beweeren,
nl. de willekeurige en alzoo niets voor hunne adellijke afkomst be
wijzende aanneming van namen en wapens van oude Spaansche en
Portugeesche geslachten. Een schijn (maar ook slechts een schijn)
voor dit reeds zoo veelzins en nog zoo even op bl. 256 wederlegd
beweerde is te weeg gebracht door de zeer natuurlijke omstandig
heid, dat Joodsche (en evenzeer Mahomedaansche) geslachten, by
hunnen overgang tot de Catholijke kerk, zoo wel hunne familie- als
hunne voornamen moesten veranderen , en dat zy alzoo (niet weder
rechtelijk, eigenwillig of by verrassing, maar) allezins wettig en re
gelmatig zeer dikwerf de namen overnamen dier geslachten, in wier
rang en midden zy waren opgenomen, en met welke zy dadelijk zich
in allerlei richting vermaagschapten. Buitendien is onder den Spaan-
schen en Portugeeschen adel van ouds niets algemeener dan de ge
meenschap en de wederzijdsche overneming (ook accumulatie tot in
het belachelijke) van familienamen. Doch over dit punt zoude we
derom een geheele Verhandeling noodig zijn. Wy keeren liever ten
slotte nog een oogenblik tot de groote geschiedenis, waarvan deze
genealogische byzonderheden een onderdeel zijn, te rug. Uit dezen
rijkdom van vreemde feiten dan nog een enkele opmerking.
De invoering der nieuwe Inquisitie en de algemeene verbanning
der Joden ' , wordt nog heden ten dage wel eens verdedigd als
een destijds onvermijdelijk geworden politieke maatregel. Dat de
wijd vermaarde Koningen FERDINAND en ISABELLA , en niet min
der hun schoonzoon Koning MANUEL in Portugal, niet dan tegen

1 De beide gebeurtenissen hadden in omgekeerde orde plaats in Spanje,

(alwaar de instelling der Inquisitie de verbanning der Joden meer dan tien
jaren voorafging) en in Portugal, alwaar de nieuwe Inquisitie eerst onge
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 535

hunne eigene personeele sympathiën tot de uitdrijving der Joden zijn

overgegaan, laat zich niet betwijfelen. Het was, zoo wel als de in
voering der Inquisitie, eensdeels eene concessie aan de Geestelijkheid
en aan de door haar opgeruide burgerijen, deels, in verband met
andere maatregelen tot fnuiking van den hoogen adel, een maatre
gel tot bevordering van het altijd verlokkend denkbeeld van eenheid
en concentratie der macht in Kerk en Staat. Op beiderlei gebied
ontbrak het evenwel niet aan mannen, wien, hoe ook voor de uit
breiding der Koninklijke Souveréiniteit ijverende en aan het Catholijk
geloof in elk opzicht gehecht, de beide maatregelen alles behalve be
haagden. Niet slechts de groote Cardinaal van Spanje uit den huize
MENDOZA, maar ook de vroome Biechtvader der Koningin, BE TA-
LAVERA , later als Aartsbisschop van Grenada zoo menschelijk gestemd
jegens de Oud-Moorsche bevolking — maar ook de by uitnemend
heid strenge Cardinaal XIMENES DE CISNEROS (deze althands tijdens
de oprichting der Inquisitie) waren in hun hart alles behalve be
wonderaars van TORQUEMADA en zijne politiek. Doch hoe is die te
genzin later, zelfs uit louter politiek, ja Catholijk standpunt ge
rechtvaardigd! -Wat met den dubbelen maatregel door de Inquisitie-
partij bedoeld was , nl. de uitroeiing van het Joodsche element in
de Catholijk-Spaansche en Portugeesche kerk en bevolking, bleek
eerlang niet blootelijk eene ongerijmdheid te zijn. Integendeel werkte
dat element, juist door den opgelegden schijn, sedert 1492 en 1497
des te sterker en in zekeren zin des te meer ongehinderd. By me
nigten bleven de Joden in alle rangen en standen van de beide Ge
westen stand houden, wel altijd in gevaar van ontdekt en naar de
kerkers en brandstapels (waarop duizenden en tienduizenden den
dood vonden) gesleept te worden , maar tevens overal werkzaam en
machtig in Kerk en Staat en Hof. Schroomelijk zijn van dien on-
natuurlijken toestand de gevolgen geweest voor het Spaansche Schier
eiland in materieel. en nationaal, en religieus en zedelijk opzicht.
Van het aannemen des persoons by Regering en Inquisitie (welke
laatste toch ook weder in andere tijden en onder andere omstan
digheden zelfs geen Koninklijk bloed of rang ontzag) , met betrek
king tot het opsporen, uitsluiten en straffen van bedekte Joden of
afstammelingen van Joden , kan men zich naauwelijks van buiten

veer vijf en twintig jaren na ,het verbanningsedict, en onder Koning MA

NUELS opvolger, plaats had.
536 ADELLIJKE GESLACHTEN OM)ER DE ISRAËLIETEN.

af een denkbeeld maken. Curieus tevens en ontzettend is een voor

beeld daarvan door de Gravin D'AUNOY in de Mémoires de la Cour
(TEspagne medegedeeld, uit de laatste helft der XVIIda eeuw.
Zy zelve was eens te Madrid by een schrikbaar plechtig Avto-
da-Fé tegenwoordig , hetwelk ook door de Koninklijke familie , naar
gewoonte, bygewoond werd. Eene der veroordeelden tot den brand
stapel was een jonge Jodin, de eenige die zich met tranen om ge
nade tot de Koningin wendde. Met tranen wendde de Vorstin haar
aangezicht af. Het meisje werd verbrand. Eenige dagen later werd
tot de Grandeza van Spanje verheven een geslacht, welks vrij versch
Joodsche afkomst by niemand onbekend was ; een Oom van den
nieuwen Titularis was lid der Synagoge te Amsterdam, volgens het
verhaal der IVansche Gravin. Het zal waarschijnlijk Don LUIS FRAN-
cisco I>E BAËZA geweest zijn, door PHILIPS IV. tot Markies van
Castromonte, door KAREL II. in 1689 tot Grande van Spanje verheven.
Doch wat zijn deze dingen by de schroomelijke gevolgen , die het
bloedgierig Inquisitiestelsel tot allerlei nadeel en onheil van de Spaan-
sche en Portugeesche natiën heeft gehad? De orde eenmaal omge
keerd zijnde, zoo dat, tegen de natuur van het Evangelie, de Chris
tenen martelden en de dwalenden gemarteld werden, bleven vooral
na de invoering der nieuwe Inquisitie de vruchten niet uit. Zich
ergerende aan de verregaande verbastering van het Christelijk geloof
in die gewesten, gebeurde het al te vaak dat niet slechts Joden
van afkomst, maar ook dezulken, die sedert eeuwen tot de dus ge
noemde oude Christenen behoorden , te gelijk met de menschelijke
verkeerdheden het Goddelijk Evangelie verlieten, en in de Synagoge
hunner Israëlitische land- of stamgenooten kwamen schuilen. Ook
onder de voorname hier genoemde geslachten hebben meer dan één
tot die laatste soort van uitgewekenen behoord.
Doch het is meer dan tijd, deze proeve van genealogisch-histo-
rische merkwaardigheden hier te besluiten. Genoegzaam moge zy ge
weest zijn om een denkbeeld te geven der geschiedenis eener be
langrijke afdeeling van dat gantsch eenige volk , het Openbaringsvolk,
sedert achttien eeuwen het volk der voorbeeldelooze verstrooiing —
en instandhouding , verdrukking en dooding , en — onvernielbaarheid.
De lotgevallen, de eigenaartigheden , de bestemming en de onaf-
gebrokene leiding van dat volk door den God zijner vaderen , om
wier witte zy beminden blijven, schoon om des Evangelies wille te
vens vijanden (Rom. XI: 28, 29), worden dagelijks in onzen tijd
 ADELLIJKE GESLACHTEN ONDER DE ISRAËLIETEN. 537

meer en meer het voorwerp van nasporing en bespreking by meer

dan ééne richting. Ook zijne velerlei mysterieuze lotgevallen in het
Spaansche Schiereiland worden door Joodsche en Christelijke, Duit-
sche en Iberische geleerden meer en meer onderzocht en aan het
licht gebracht. Wat my betreft, deze (ook heden nog door my aan
gehoudene) studie behoort onder de wegen en middelen, waardoor
het den God mijner vaderen behaagd heeft my te leiden tot de er
kenning en aanbidding van den door Hem beloofden Koning en
Zaligmaker aan Israël en door Israël aan alle de volkeren. Ik heb
my daaromtrent in de ruimte uitgesproken in de Voorrede van mijn
Israël en de Volken, waarin, zoo ik meen, een destijds by het Ne-
derlandsch Algemeen nog vrij onbekend historisch onderwerp het eerst
ter sprake gebracht werd. Sedert is de Literatuur van dat vak, door
allerlei belangrijke en vrij' wat geleerder en meer uitgewerkte Schriften
en Bydragen, zoo in het Schiereiland als in Engeland, Frankrijk,
Amerika , en vooral Duitschland , in steeds toenemende mate vermeer
derd geworden. Welk een blijdschap en dankstof was het voor mijn
hart, toen het my bleek dat de diep geleerde Schrijver van het arti
kel Juden (Geschichte) in de Encyclop&die van F.RSCH en GRUBER , t. w.
E. SELIG CASSEL, die, toen hy in 1850 dit artikel uitgaf, nog zoo
kenlijk Israëliet ook van Godsdienst was, thands (sedert 1854, zoo
ik gis) even als ik zelve, — en wie weet of niet ten gevolge mede
van dezelfde studiën ? — een belijder en verkondiger van dien Geborene
te Bethlehem en Gekruiste op Golgotha is geworden, voor wien een
maal tot heil van zich zelve en tot zegen van geheel de aarde gantsch
Israël als voor zijnen lijdenden en medelijdenden Messias en Goël
buigen en knielen zal!
Ik besluit deze , my zeker niet te lang gevallen , schoon door uit
gebreidheid hier misschien onbescheiden geworden bydrage tot de
historie van mijn volk, met het (hoe kan het thands anders?) voluit on
derschrijven van mijn naam

I(SAAC DA cosr)A.
 BENIGE BIJZONDERHEDEN
UIT HET

POLITIEKE LEVEN VAN DEN' HEER VAN SCHONENBERG. '

De oneenigheden ten jare 1848 gerezen en langen tijd onopgelost

gebleven tusschen den Engelschen Minister van Buitenlandsche zaken ,
Lord PALMERSTON, en den Hertog DE SOTOMAYOR, Minister van dat
zelfde Departement in Spanje, ter zake eeniger bemoeiingen van den
Britschen Gezant te Madrid, BULWER, met de inwendige aangele
genheden van dat land , herinnerden my een meer of min gelijksoortige
verwikkeling tusschen de kroonen van Spanje en van Engeland, mits
gaders den Staat der Vereenigde Nederlanden , aan het slot der
zeventiende eeuw. De wijze , waarop laatstgemelde verwikkeling , na
langdurige onderhandelingen en belemmeringen , vereffead is geworden ,
strekt tot een luisterrijk bewijs van den eerbied en het ontzag, dat
onze Stadhouder-Koning, roemrijker nagedachtenisse , aan de Euro-
peesehe Mogendheden wist in te boezemen, zoo wel met betrekking
tot den Staat der Vereenigde Nederlanden, als tot de waardigheid
van zijn eigen kroon en persoon.
Het voorval, dat tot een diplomatisch geschil van niet, minder dan
vijf jaren duur tusschen de evengemelde Mogendheden, en hunne
wederzijdsche gezanten aanleiding gaf, vindt men aldus beschreven
by WAGENAAR (Vadert. Historie, D. XVII, bl. 298 en volg.): //Met
het hof van Spanje ontstond tegen het einde des jaars 1695 eenig
geschil ter gelegenheid dat de Heer VAN SCHONENBERG ï , een Jood
1 De Heer VAN SCHONENBERG (JACOB BELMONTE, op de Registers der
Portugeesche Synagoge te Amsterdam) heeft , gedurende veertig jaren den
Staat der Vereenigde Nederlanden gediend , in hoedanigheid gerst van Bi-
' Overgenomen uit het jaarboekje Holland, 1851.
 LEVEN VAN DEN HEER VAN SCHONENBERG. 539

van afkomst en buitengewoon Gezant van den Koning van Groot-

Brittanje , waarnemende de zaken van den Vereenigden Staat by Koning
Karel II. , in een brief aan den Constabel (Condestable) van Castilië ,
by gelegenheid, dat zijn secretaris om schulden vastgezet was, eenige
uitdrukkingen gebruikt had, die men hield te strijden met den eer
bied, dien hy aan Zijne Majesteit verschuldigd was. Men had hem
hierop belast Madrid te ruimen binnen zes dagen. Zelfs was hy (op
zijne weigering, anders dan door geweld gedwongen, aan dit bevel
te voldo.en) kort hierna op 's Konings last ter stad uitgeleid."
Hetgeen verder aangaande deze zaak by WAGENAAR is aangetee-
kend, is ten uiterste onvolledig, en moet noodzakelijk worden aan
gevuld uit de berichten, die gevonden worden in de Gedenkschriften
van LAMBERTI , den Graaf van HARRACH , den Marquis DE TORCY ,
enz., maar vooral uit de diplomatische correspondentiën over die
zaak gevoerd, en uit de Resolutiën zoo der Staten van Holland als
der Staten-Generaal, gedurende geheel dat tijdvak.

voyé des Prinsen van Oranje en Koning van Brittanje by het Hof van
Spanje, voorts als Chargé d'Affaires tevens van Hunne Hoogmogenden aan
dat zelfde Hof, en eindelijk als Plenipotentiaris van laatstgemelden Sou-
verein, te Lissabon, alwaar hy A". 1717 overleed. De Aartshertog Pre
tendent (later Keizer KABEL VI., vader van MARIA THERESIA,) verhief hem
ten jare 1709 tot de waardigheid van Markies in Brabant. Even als zijn
ouder Bloedverwant, de Baron DE BELMONTE, die, insgelijks gedurende een
tijdvak van veertig jaren, als Resident des Kouings van Spanje hier te
lande, aan de beide Mogendheden belangrijke diensten tegen den gemeen -
schappelijken vijand, Koning LODEWIJK XIV., bewees, behoorde de Heer
VAN SCHONENBERG tot een dier uitgewekene oude geslachten , welker uit
gebreide betrekkingen en aanzienlijke vermaagschapping in het Spaansche
Schiereiland hunne leden tot den diplomatischen werkkring uitnemend
geschikt deed zijn. Men zie over beide deze leden van het geslacht BEL
MONTE de Vaderlandsche Historie van Wagenaar , D. XVI, t. a. p. en
XVII, bl. 23 ; VAN WIJNS Sijvoegsels en Aanmerkingen op WAGENAAR, D. XVI, bl.
62 en 98, en XVII, 18, mitsgaders van de Naleezingen, D. II, bl. 304;
SCHELTEMA, Staatkundig Nederland, art. Schonenberg; Prof VREEDE, Gor-
respondance politique et militaire du Duc DE MAi^LBOROUGH , p. 202; STAN-
HOPE, Spain nnder CHARLES H, D. II., p. 32, enz.; BRANDT, Het leven
van DE RUYTER, bl. 1008; KOENEN, Geschiedenis der Joden in Nederland,
bl. 509; mijn Israël en de volken, bl. 287 volg.; en voorts inzonderheid de
Besolutien van Holland en de Diplomatische Correspondentiën op 's Rijks.
Archief, enz. gedurende de jaren 1664—1717,
540 EENIGE BYZONDERHEDEN UIT HET

Het gevolg dezer gewelddadige handeling van de zijde der Spaan-

sche regering (in welker dieper liggende oorzaken, in verband met
vroegere verwikkelingen tusschen den handel van den Vereenigden
Staat en de Baskische gewesten in Spanje, wy hier niet kunnen tre
den) was, dat onmiddelijk door Koning WILLEM III. van zijne zijde
voldoening gevorderd werd van de beleediging, den beiden Mogend
heden in den persoon van haren Gezant aangedaan. Diensvolgens
werd te gelijk met de Spaansche Gezanten, Markies DE CANALËS te
Londen en Don FRANCISCO BERNARDO DE QUIROS in den Haag, alle
personeele onderhandeling opgeheven.
De zaken intusschen, van hoog en dringend gewicht als zy des
tijds waren, bepaaldelijk met betrekking tot de opvolging der Spaan
sche kroon in het dagelijksch te gemoet geziene geval des overlijdens
van Koning KAREL II., vorderden tusschen de drie evengenoemde
Mogendheden onafgebrokene mededeelingen en verstandhouding. Niet
tegenstaande alzoo de openbare breuk, die (als reeds gezegd is) ge
durende een vijftal jaren ongeheeld bleef, werden de politieke aan
gelegenheden nog altijd behartigd door denzelfden Heer VAN SCHONEN
BERG , die evenzeer als vroeger de ziel der tegen Frankrijk gerichte
staatsonderhandelingen bleef, maar thans, .by wijze van oogluiking
en voor het meest by nacht uit een naburige plaats naar Madrid
plach te komen, om zich met den Spaanschen Minister Markies VAN
LEGANEZ , en andere gelijkgezinde Diplomaten te blijven verstaan. Het
is er dus wel verre van daan , gelijk WAGENAAR schrijft : ' //dat
SCHONENBERG wederom was toegelaten geworden te Madrid , mits men
hem terstond daarop te huis ontbood." hetwelk hy zelf evenwel er
byvoegt niet bevonden t» hebben dat geschied is. Inderdaad heeft
noch het een noch het ander plaats gehad! z SCHONENBERG is tot op
het tijdstip zijner plechtige readmissie wel uit Madrid, maar nooit
uit Spanje afwezig geweest, en heeft vóór die readmissie nooit offi
cieel , maar als ware 't in een soort van incognito zich in de hoofdstad
van tijd tot tijd bevonden.
Het is in dezen staat van zaken, dat het verdrag van verdeeling
der Spaansche monarchy gesloten werd (a° 1698), waarvan ten on
rechte het eerste ontwerp aan Koning WILLEM is toegeschreven ge

1 T. a. p. bl. 209.
1 Verg. VAN WIJN in de Syvoegsels en Aanmerkingen op WAGENAAR , XVIde
Deel. Bladz. 91.
 POLITIEKE LEVEN VAN DEN HEER VAN SCHONENBERG. 541

worden. Dat verdrag, verijdeld door den dood van den Keurprins
van Beyeren, werd eerlang (a° 1699) vervangen door onderhande
lingen over een tweede , waartegen intusschen niet zonder hevigheid
geijverd werd van wege het Hot' van Madrid, zoo door den Markies
VAN CANALKS (wien , om zijne hevige uitlatingen daartegen, Koning
WILLEM nu geheel zijn rijk deed ruimen), als door den Heer DE
Q.UIEOS te 's Hage, met wien insgelijks nog steeds onderhandeld
maar niet officiëel gehandeld werd, zoo lang het geschil wegens de
zaak van den Heer VAN SCHONENBERG niet uit den weg geruimd was.
Het verdrag eenigzins gewijzigd, werd in Maart 1700 tot stand
gebracht; maar nu volgden in het geheim de intrigues meer dan
ooit van Frankrijk , om van den veegen Koning van Spanje de be
noeming van den Hertog VAN ANJOU , tweeden zoon van den Dau
phin, tot ergenaam der Spaansche kroon te verkrijgen ; — de ge
volgen hiervan zijn bekend.
Doch reeds tijdens de Jinale sluiting van het zoo even vermelde
tweede verdeelingsverdrag had zich het langdurig démelé wegens de
zaak van den Heer VAN SCHONENBERG in een plechtige vereffening en
openbare readmissie ten Hove opgelost. WAGENAAR (XVII, 38) meldt
dit feit in het voorbygaan en als bloote gevolgtrekking uit des Ge-
zants openbare tegenwoordigheid ten hove in het jaar 1700. Doch
het eigenlijke oogenblik , en nog veel minder de wijze waarop de
plechtstatige readmissie plaats had, was my nog nimmer, hetzij in
eenige historische openbare , of familie-aanteekening voorgekomen ; —
tot my 1.1. jaar door de vriendelijke behulpzaamheid van den kun-
digen Chartermeester van 's Rijks Archief te 's Hage, den Heer IJK
ZWAAN , twee stukken in die rijke verzameling van staatsdocumenten
en correspondentiën voor oogen kwamen, welker mededeeling mis
schien niet geheel onbelangrijk is, ter toelichting zoo van de ge
beurtenis zelve , als tot een blijk van den eerbied dien men in Europa
aan de regering en diplomatische vertegenwoordigers van Koning
WILLEM III. toedroeg. Vooral ook mede kan het strekken tot een
proef van het vreemdsoortige taalgebruik by onze Nederlandsche
Staatslieden van die tijden algemeen, zoowel als van het alleszins merk
waardig ceremonieel, door het Spaansche hof te dezer gelegenheid
in acht genomen.
Het zijn twee missiven , door den gezant VAN SCHONENBERG aan
den griffier FAGEL in diens hoedanigheid gericht; de eene gedagtee-
kend van den 24 Aug. des jaars 1700, en tot in byzonderheden
542 EENIGE BYZONDERHEDEN DIT HET

zijne private audientie by den Koning meldende; de tweede van 13

September, met even dezelfde aanschouwlijkheid zijne plechtige we-
derverschijning en ontfangst ter openbare audientie des Konings, en
onmiddelijk daarop tot die der Koningin, in tegenwoordigheid van
eert aantal grooten des rijks, beschrijvende.

Missive van den Heer FRANCISCUS SCHONENBERG te Madrid aan den

Griffier der Staten-Generaal.
Dat. l
Augusti 1700.
Ree. 24

Weledele gestrenge heer!

Tot vervolgh van mijne jongst vorige advisen van den 29en July laatst
leden, wegens de formaliteyten van mijn restablissement aan dit hoff, —
soo dient dat den heere marquis DE I.EOANKZ my gistern avondt is komen
seggen, uyt expressen last van den koningh, dat sijne Cathol Maj: over
het treffen van een minnelijk accommodement der bewuste verschillen met
sijne Coningle Maj: van Groot-Bretagnen en met den Vereenighden-Staat,
soo satisfait was, dat désireerde tot meerder éclat van dit langhgewenschte
r'ajustement , mijne réadmissie op een solemnéle wijse, met alle demon-
stratien van een publique audientie, ende aan een minister vau twee soo
nauw geconfoedereerde mogentheeden van dese croon compéteerende, te
laaten eflectueeren ; ende dat over sulcx van sijne zijde de geréquireerde
ordres zoude doen stellen, soodra ik van mijne gereedtheyt zoude kennisse
gegheeven hebben; doch dat middelerwijlen , wenschende de goede corres
pondentie hoe eerder hoe liever herstelt te sien, sijn Maj: sonderlingh dé
sireerde, dat ik den naastvolgende morgen (:weesende huyden:) omtrent de
clokke elff uren, in een private audientie tot sijne coninglike tegenwoordig-
heyt naaderde, om daardoor tot de publique functien van mijn employ en
caracter in allerhande negotiatien geréligitimeert te worden: ten welken
eynden niet alleen het accommodement in den raadt van staate hadt laaten
publiceeren , maar ook den grave van SANT-ISTEVAN , lidt van ged. raadt en
opperhoffmeester van de koninginne, genomineert tot mijn commissaris.
Ik hebbe van mijn plicht geoordeelt soo een obligeant compliment, in
name van sijne Britannische Maj: en van haar Hoogh mogentheeden, in
équivaleerende termen met alle eerbiedenisse te beantwoorden , sooals gedaan
hebbe: ende ben consquentelijk deesen morgen op de geassigneerde uyr,
naar voors: audientie gereeden. Ter presentie van den koningh geintrodu-
ceert, entameerde ik mijn aanspraak met denselve van wegens sijne Brit-
 POLITIEKE LEVEN VAN DEN HEER VAN SCHONENBERG. 543
-i
tann : majeteyt ende haar Hoogh mog : over deszelfs geluckige reconvales-
centie te complimenteeren ; eude continueerde aan sijne Cathol Maj : te
betuygen de sonderlinge vernoegingh , waarmede hoogstged : sijne Brittann ;
Majesteyt, ende haar Hoogh mog: de facüiteyt, die denselve tottet minne
lijk termineeren van meergelte differenten eyndelijk hadt gelieven by te
brengen, van haar kant hebben beantwoordt; neffens verseekeringe van
dat sijne Majesteyt van Groot-Bretagne ende den staat , niet lievers wensch-
ten, als de gerénoueerde goede correspondentie in 't toekomende, buyten
alle interruptie stantvastelijk te cultiveeren , ende sijner Maj : voorspoedige
regeeringe en langdurige gesondtheyt meer en meer te zien bevestigen;
waartoe ik als minister van beyde hoogstgem: maghten, een sodanige
saake tusschen haar ende deese croon mutuélijk intercédeerende naar mijn
uytterste vermogen zoude traghten te proséqueeren. Sijne cathol Maj :
thoonde door verscheydene annuatien en hooftbuygingen gedurende mijn
discours, dat 't selve hem seer aangenaam was, ende repliceerde in civile
expressien in substantie, dat sijne particuliere estime voor sijne Britann:
majesteyt, ende voor den geunieerden staat, soowel als sijne propensie
tot derselver prosperiteyt , inaltérablement zoude trachten te conserveeren,
ende alles wat van hem dependeerde aanwenden, om de mutuéle banden
van een oprechte vriendschap en vertrouwelijke correspondentie, indisso-
lubel te vleghten, niet twijffelende off ik zonde van mijne zijde, tot soo
een gewenschte bondtgenoodtschap , de réciproque goede dispositien van
mijne heeren en meesters sorgvuldighlijk secondeeren. Hoewel 't aan dit
hoff gheen stijl is de uytheemsche ministers door ymandt anders als den
camer-secretaris te laaten introduceeren tot de private audientien, — soo
heeft echter welgem: heer marquis DE LEGANEZ, ten respecte van het
caracter, waarmede zijne Britann: Majesteyt en: haar hoogh mog: my
hebben gelieven te honnoreeren , de honnêteté gehadt my in des konings
antichambre seer obligeantelijk te komen ontfangen ende congratuleeren .
Ende gelijk ik hoope de ordres , zoowel van den staat als van den ko-
ningh van Groot-Bretagne, tot beyder hoogstgunstige satisfacie, betragt
te hebben, ende de laatste handt aan mijne readmissie geleght is, — zul
len deselve, volgens haare supérieure wijsheyt weeten op wat voet het
restablissement van den Spaanschen minister QUIROS , zal dienen te worden
geréguleert. Inmiddels laate ik nacht en dagh (: vermits mijne oude equi-
pages, soo van lyvreyen als paardegetuygh , versleeten zijn:) aan een
nieuwe arbeiden, omme met behoorlijke decentie, als minister der twee
meer hoogstgedachte mogentheeden , de voorgeallegeerde publique en cé-
rémoniéle andientie mede in 't korte te volvoeren. Waarmede blijve:
Weledele gestrenge heer!
VWEd: gestr: seer ootmoedighe dienaar,
(get.) F. SCHONENBERG.
Madrid, den 1en Aug. 1700.
Naar de orgineele missive in het Rijks archief te 's Hage, en aldaar in
de lias: »Spanje," Ao 1700.
544 . EENIGE BYZONDEBHEDE.N UIT HKT

Missive van den Heer FRANCISCUS SCHONENBERG te Madrid aan den

Griffier der Staten-Generaal.

Dat. 26 Avgusti.
Ree. 13 Septemb.

Weledele gestrenge heer!

Voorledene rnaandach morgen quam den heere conducteur my van we

gens den koningh aanseggen, dat sijue Majesteyt wenschte te weeten tegens
wanneer ik tottet afleggen van een publique audientie soude gereet zijn,
accompagneerende sijne espressien met de civielste termen. Ik antwoorde
daarop na proportie, dat ik sijne Cathol Majesteyt voor de sonderlinge eere
onderdanigst dankbaar bleeff, ende gereet zoude zijn tot wat dagh en uyre
als denselve gelieven zoude te assigneeren. Gemelten conducteur nam aan
dit alles aan den koningh te rapporteeren, ende my van deszelfs goetvin-
den mondelinge notitie te komen gheeven; doch ik oordeelde raadtsaam dit
compliment van personel beright beleeftheytshalven te reciproqueeren met
te seggen, dat ik my door een billet van des koninghs intentie genoegh-
saam geinformeert zoude houden: gelijk dan gedte conducteur denselfden
avondt rny schriftelijk adviseerde, dat sijne Cathol Maj. den dag van gis-
tern des morgens om ellï uren , tot de bewuste functie hadt gelieven te
beramen.
Den conducteur quam effectivelijk , doch veel vroeger als ter bestemder
uyre, aan mijn huys, met de konings carosse door vier schoone Friesche
paarden getrokken; ende naar een leger ontbijt conduceerde my syn
ed: door de meest gefrequenteerde straaten naar 't paleis, — volgende
mijn secretaris met andere eerste domestiquen in drie andere seer cier-
lijke koetsen, alle nieuw ende by my tot deese solemniteyt ingekoght,
yder met twee gespen , ende mijn levrey volk tot twaalff in 't getal van
't hooft tot de voeten in 't nieuw. Ten hove komende, vond ik de co-
ningl: lijfftrawanten met haare hellebaarden in 't geweer, gerangeert in
een dubbelde linie langs de galderye van des koninghs quartier, ende
wierde door een majordomo de semaine ter audientie geintroduceert; den
koningh stondt rughwaarts geappuyeert tegens een tafel, staande ter lin
kerzijde omtrent zesthien van de voornaamste grandes. Naar de gewoone
révérentien, deed ik mijn aanspraak, in substantie volgens den sin van
die in de private audientie, waarop sijn Maj: kortelijk antwoorde, dat van
de sincératien, soo van sijne Bretannische Majesteyt als van haar hoogh
mog: gepersuadeert bleef: conséquentelijk wierdt ik ter audiente by de
koningin ingebraght, in welkers appartement de welgemelte grandes (:om
door die extraordinaire demonstratie van eer mijn functie meer solemniteyt
en luyster te gheeven:) sigh mede lieten vinden, staande ter linker- eude
 POLITIEKE LEVEN VAN DEN HEER VAN SCHONENBERG. 545

de hoffdames ter rechterzijde. Het cérémoniel was gelijk als by den ko-
ningh; ende haar Majesteyt geliefde mijn succint compliment te beant
woorden in seer obligeante expressien, relatif tot sijne Bretann: Maj : ende
den Vereenighden-Staat , — betuygende wijders eene sonderlinge satisfactie
over het minnelijk ajustement der diflerenten. Affgaande reconduiseerde my
meergemelte conducteur in deselfde form naar mijn hotel , ende nam by my
het middaghmaal. Nu ben ik geoccupeert met visites te ontfangen ende
contra-visites aff te leggen, 't welke noch eenige dagen duyren zal:, naar
welke embarrassante cérémonies ik hoope my weeder geheellijk aan de
dienst van sijne Bretann: Maj: en van haar hoogh rnog: te consacreeren .
Den koningh was redelijk van coleur en gestalte, wat min geswollen in
't aansight, ook de stem claarder, ende de spraak min belemmert als my
in de vorige private audientie toegescheenen hadt; bevindende sigh sijne
(Iiith.nl Maj: in tamelijke goede gesontheyt. Waarmede blijve met alle eer-
biedichheyt
Weledele gestrenge heer !
VWeledele gestr: seer ootmoedighen dienaar,
(get.) F. SCHONENBERG.
Madrid den 26 Aug. 1700.
Naar de originele missive in het Rijks archief te 's Hage, en aldaar in
de lias: »Spanje," Ao 1700.
 DE HEBREEl WSCHE BOEKWERKEN

ID HET BRITSCHE MUSEUM ,

EN DE BOEKDRUKKER DA COSTA. '

- (In het Athenaeum van den 28sten Jan. jl. komt een beknopt his
torisch berigt voor aangaande de hebreeuwsche boekwerken in het
britsche museum, een onderwerp behandelende dat zamenhangt met
de groote belangstelling die in onzen tijd, vooral ook in Engeland,
de hebreeuwsche, en in 't algemeen joodsche, bibliographie verwekt.
Wij gelooven onzen lezers geen ondienst te bewijzen, daaruit het
hoofdzakelijkste mede te deelen. //Terwijl de bibliotheek van het britsche
museum reeds 600,000 gedrukte boekdeelen bevat en nog steeds
voortgaat dat aantal jaarlijks met ongeveer 20,000 stuks te vergrooten ,
is het wel van belang eenigzins bekend te zijn met de waarde van
enkele harer afdeelingen. Wij verheugen ons daarom over de ver
schijning van eene //Hebreeuwsche BibliograpMé" (Berlin , ASHER) , van
de hand van den geleerden hebrei'st JOSEPH ZEDNER, aan wiens
zorg men ook de nieuwe en fraaije schikking dier boeken in onze
nnatwnal liórary" verschuldigd is. Hierdoor zijn wij in staat een
verslag te geven over den oorsprong, den aanwas, de tegenwoor
dige getalsterkte en den toestand dier verzameling.
Toen het museum het eerst voor 't publiek geopend werd, op den
15den Januarij 1759, met eene boekerij van 50,000 gedrukte boeken ,
bevatte het slechts één rabijnsch werk, namelijk de Editio princepi
van den Talmud, die vroeger aan HENDRIK VIII toebehoord , voorts
deel uitgemaakt had van de boekerij der engelsche koningen, en
door koning GEORGE II aan het britsch museum ten geschenke ge
geven was.
Weinig maanden daarna ontving de verzameling eene vorstelijke
gift van 18 boekdeelen, loopende over alle takken d^er rabijnsche
literatuur.
1 Overgenomen uit de Konst- en Letterbode 1860. No. 16 en 17.
 I)E HEBREEUWSCHE BOEKWERKEN ENZ. 547

THOMAS HOLLIS, een der begunstigers van het britsche museum,

was van meening, dat die werken ten tijde der rupubliek verzameld
waren, met oogmerk om ze aan eenige universiteit of geleerde stich
ting aan te bieden, maar bij de restauratie vielen zij met de natie
aan KAREL II ten deel. De koning echter schonk ze aan geene ge
leerde instelling ; nam ze ook niet op in zijne eigene boekerij , of
schoon ze allerpraohtigst , in marokijn leder, gebonden en met zijn
naameijfer en kroon (op eigen bevel) voorzien waren ; zij bleven bij
den boekverkooper onopgemerkt en onbetaald liggen gedurende zijne
geheele regering, met neg drie duizend andere boekdeelen, in ver
schillende talen , even sierlijk gebonden , maar ook evenzeer veron
achtzaamd, zonder opgeëischt te worden. Ditzelfde het geval zijnde
onder de regeringen van JACOBUS II, koning WILLEM en koningin
ANNA, werden zij ten laatste door den boekverkooper met verlies
aan andere boekverkoopers verkocht, om zich voor het inbinden en
den interest van het voorgeschoten geld schadeloos te stellen. De
bijeen bewaarde hebreeuwsche boeken werden, in den eersten tijd
der regering van GKORGË I, door den voortreffelijken SALOMON DA
COSTA aangekocht. Wanneer wij de eenigzins ongegronde bewering
van mr. HOLLIS, wiens republikeinsche gezindheid wel bekend is,
met betrekking tot den tijd toen deze boeken verzameld werden , ter
zijde stellen, is evenwel hetgeen hij er verder over zegt, zeer aan
nemelijk , vooral daar hij op zeer vertrouwelijken voet met den //voor-
treflelijken SALOMON DA COSTA" stond, die de verzameling aan het
britsch museum ten geschenke gaf. Dit geschenk ging vergezeld van
een' merkwaardigen brief van den gever, gerigt //aan de edele wijze
en geleerde opzigters der prachtige bewaarplaats , britsch museum ge
naamd" en beginnende op de volgende wijze in oosterschen stijl : //Alzoo
zegt SALOMON , de zoon van den nederigen , vroomen en gëeerden ISAAC
DA COSTA, bygenaamd ATHIAS, onlangs in de stad Amsterdam overleden,
een van het volk , Joden genaamd , die verstrooid zijn onder de vol
keren, en van dat gedeelte der gevangenen van Jerusalem, die zich
in Spanje nederzetteden ; die meer dan vier-en-vijftig jaren in vei
ligheid, voorspoed en zonder gewetensdwang gewoond heeft in deze
hoofdstad, uitstekende boven alle steden in aantal, moed, vrijheid,
handel, kennis, wetenschap, beschaafdheid en menschelijkheid van
inwoners." Daarop vervolgt hij met den aard van het geschonkene te
beschrijven , en besluit met te zeggen , dat hij aangespoord is die boeken
aan de britsche natie te schenken //als een gering bewijs van zijnr
548 DB HEBREKUWSCHE BOEKWEDKEN IN HET BRITSOHE

hoogachting, liefde, eerbied en dankbaarheid." Het is aangenaam,

volgens de getuigenis van mr. HOLLIS , te vernemen , dat s. DA
COSTA, de schenker dezer boekdeelen, //hoewel slechts een makelaar,
toch een man van kennis en deugd was, en met zulke zeldzame
bekwaamheid in zijn vak begaafd, dat hij gedurende zijn leven honderd
duizend pond bijeengebragt had , zonder ergernis in het openbaar te ge
ven , noch geheim bedrog of laagheden te plegen." — Dit was zeer waar
schijnlijk het begin van de hebreeuwsche boekerij in het britsch museum.
Doch het duurde lang, zeer lang, voor er door dezelfde opzigters
krachtdadige pogingen aangewend werden om op den grondslag,
door DA COSTA gelegd, een waardig gebouw op te rigten.
Thans is , vooral door medewerking van den heer PANNIZZI , die
een gedeelte der verzameling van H. i. MICHAEL te Hamburg aan
kocht, en door tuschenkomst van den hr. ASHER (te Berlijn) het
aantal hebreeuwsche boeken in het britsche museum tot 8000 boek
deelen gestegen, zoodat deze verzameling wat het aantal betreft,
buiten de Oxfordsche, de aanzienlijkste geworden is."
Daar wij over den in dit artikel voorkomenden s. DA COSTA eenige
nadere bijzonderheden wenschten te weten, vooral over zijne al- of
niet verwantschap met onzen beroemden dichter van denzelfden naam ,
was het ons aangenaam, na toezending van vermeld nummer van
het Athenaeum aan de hh. DA COSTA te Amsterdam , eene aantee-
kening van hen te ontvangen, die wij vermeenen den lezer niet te
mogen onthouden.)

//De in dit artikel vermelde byzonderheden betreffende SOLOMOK

DA COSTA waren ons niet onbekend, en zijn nog uitvoeriger te lezen
in het belangrijk werk Memoirs of Libraries , including a handboek
of Library Economy by EDWARD EDWARDS. Londen, TRÜBNER & Co.
1859. Vol I. pag 451 en vgg.
//Hetgeen ons voorts van dien persoon en het geslacht van dien
milden donateur voor den geest staat, deelen wy gaarne mede. —
Ten aanzien van het geslacht behoorde hy eigentlij k tot de ATHTASSEN,
terwijl hy en zijne geheele familietak den naam van DA COSTA-ATHIAS
droeg, ten gevolge van die spaansche en portugeesche gewoonte,
waarvan nog onlangs in den Navorscher aart en oorsprong is uit
eengezet. — Van daar zoo in Engeland als in Holland, eene familie
DA COSTA-ATHIAS, die wederom kortheidshalve (enkel) DA COSTA is
 MUSEUM, EN DE BOEKDRUKKER DA COSTA. 549

genoemd , zonder dat dit eenige verwarring by de joden , als zijnde

res publicae notorietatis te weeg bracht.
//Er is dus, qua agnaten althands, tusschen onze familie en deze
ATHIASSEN hoegenaamd geene betrekking. — Dr. |CAPADOSE te 's Hage
is door onderscheiden huwelijksrelatien van die familie afkomstig;
tot welke ook behoord heeft ISA AC DA COSTA ATHIAS ' , lid van
staatslichamen in het revolutionaire tijdvak van ons land, in 1795
en vgg. , gijnde hy één van die zeer weinige portugeesche Joden ,
welke deze gevoelens waren toegedaan. - .
//De geheele familie DA COSTA-ATHIAS , als stam , rekende haar
afkomst van die vermaarde serie , of huis , van ATHIASSEN , die met
zooveel lof sedert de uitdrijving uit Spanje de boekdrukkunst hebben
geoefend. Aan het hoofd daarvan staat IOM TOB ATHIAS , wiens spaan-
sche naam JERONIMO de VARGAS was , en die in gemeenschap met
ABRAHAM USQUE, alias (met een portugeeschen naam)- DUARTE PINHEL ,
den welbekenden spaanschen bijbel van Ferrara in het licht gaf. De
miskenning dier byzonderheid van dubbele namen , elders geheel voor
bijgezien, heeft aanleiding gegeven tot eene schromelijke verwarring
in de geschiedenis dier uitgave. Zie hieromtrent Israël en de Volken.
Derde stuk, blz. 257 en vgg.
Afstammelingen van deze ATHIASSEN , eerste vluchtelingen uit Spanje ,
zijn geweest de vermaarde joodsche drukkers in Nederland, wier
uitnemende druk van den Pentateuchus 2 door de Staten-Generaal
in het jaar 1677 met een gouden keten en medaille is vereerd, en
welke tot basis heeft gestrekt aan de latere editiën van LEUSDEN en
VAN DER HOOGHT.
//Wat nu onzen engelschen SALOMON ATHIAS betreft, zeker was hy,
gelijk ook uit de engelsche berichten blijkt , niet alleen lid dezer familie
DA COSTA-ATHIAS, maar had ook ongetwijfeld deel in de firma der
drukkerij. Van daar zijn groote tijdelijke rijkdom, die hem in staat
stelde tot het oefenen van weldadigheid op zulk eene koninklijke
schaal. Om dat koninklijke mest ts doen uitkomen, wordt hy in
het engelsche berichtj' niet de wooidsn -'an THOMAS HOLLIS , genoemd :
//no other than a broker.'* Het verschijnsel van zoo groote liberali-
teit is intusschen ciuïer 'ds Israëlitec zoo ii< Engeland als hier te
lande alles behalve vreemd. Waarom hy evenwel gemeend heeft de

Zie mr. H. j. KOENEN, Oestti. der Joden in Nederl. pag. 375 sqq.
Zie KOENEN t. a. pi. p. 325 sqq. Israël en de Volken, p. 270 en 2
550 DE HEBRERUWSCHE BOEKWERKEN ENZ.

kwaliteit van makelaar in verband met zijne betrekking tot de boek-

drukkerij te ambiëren is ons onbekend.
//Ten slotte verwijzen wy naar het in den aanvang vermeld werk
van EDWARDS, alwaar t. a. p., zoowel de hoogst curieuse missive,
ten geleide van de schitterende gift, in haar geheel , als zeer be
langrijke details omtrent den persoon van S. D. C. uit de pen van
HOLLIS te lezen zijn, en die slechts by een klein uittreksel in het
nummer van 't Athenaeum zijn opgenomen. Voor het geval dat dit
boek niet by de hand mocht wezen, nemen wy hier ten besluite
over, hetgeen de schrijver van dien milden, edelen en eenvoudigen
man [onder meer uitnemends] verhaalt: //Vele jaren lang heeft hy
jaarlijks onder ons volk, by mijn weten in de graafschappen van
Surrey en Kent alleen, meer dan duizend pond sterling besteed. Dit
is verrigt in een distrikt van omstreeks dertig aan elkander gren
zende kei-spelen, waar hy ten deele wekelijks heen rijdt, de bejaarde
en zwakke armen die zulks verdienen met kleederen , voedsel en
geld voorziet, en oorzaak is dat de ijverige doch behoeftige jeugd
gekleed , onderwezen en op boerderijen , by degelijke , werkzame ,
fatsoenlijke lieden, geplaatst wordt, waarby men niet vergeten mag,
dat deze geheele zaak zonder gedruisch of geruchtmaking plaats grijpt.
Eene weldadigheld als deze , goed ontworpen , ruim , bestendig , ne
derig en zonder byoogmerken, is voorwaar nuttig voor de maatschappij
en strekt der menschelijke natuur tot eere."
Februari) 1860. Mrs. I. en A. D. C.
 COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES
This book is due on the date Indicated below, or at the
expiration of a deflnite period after the date of borrowing, as
provided by the rules of the Library or by special arrange
ment with the Librarian in charge.

DATE BORROWED DATE DUE DATE BORROWED

,IUL23'5

C2a(ll4l)Ml00
893.19