TÜRKMENISTANYŇ TELEKOMMUNIKASIÝALAR WE

INFORMATIKA INSTITUTY

TELEKOMMUNIKASIÝALAR FAKULTETI

“FIZIKA” KAFEDRASY

“FIZIKA”
dersinden

“Tolkunlar maýyşgak gurşawda. Akustika.”

temasyboýunça
amalysapagyňýazgysy

1-nji kurs 14-nji sapak amaly

Taýýarlan: Fizika kafedrasynyň mugallymy A.Geldibaýewa

1
 14-nji amaly sapak.
“Tolkunlar maýyşgak gurşawda. Akustika.”
𝑐𝑐+𝜗𝜗
1. 𝜈𝜈 ′ = 𝜈𝜈 - Dopleriň prinsipi boýunça gözegçiniň kabul edýän
𝑐𝑐−𝑢𝑢
sesiniň ýygylygynyň formulasy.
bu ýerde ν − çeşmäniň goýberýän sesiniň ýygylygy, u − ses çeşmesiniň
tizligi, υ − gözegçiniň hereketiniň tizligi, c − sesiň ýaýraýyş tizligi.
Gözegçi ses çeşmesine tarap hereket edende υ > 0 , ses çeşmesi gözegçä
tarap hereket edende u > 0

𝛾𝛾𝛾𝛾𝛾𝛾
2. 𝑐𝑐 = � - Gazlarda sesiň ýaýraýyş tizligi
𝜇𝜇

bu ýerde µ − molýar massa, T − gazyň absolýut temperaturasy, R −

uniwersal gaz hemişeligi, γ = C p / CV − adiabata görkezijiligi ( C p − gazyň
hemişelik basyşdaky ýylylyk sygymy, CV -gazyň hemişelik göwrümdäki
ýylylyk sygymy).
E
3. υ = ,- Gurşawda (sredada) ses tolkunlarynyň ýaýraýyş tizligi
ρ

bu ýerde E− sreda üçin Ýungyň moduly, ρ− sredanyň dykyzlygy.

𝑐𝑐
4. 𝜗𝜗 = - elektromagnit tolkunlaryň gurşawda ýaýraýyş tizligi (faza
𝑛𝑛
tizligi)
Bu ýerde n- gurşawyň döwülme görkezijisi, c- ýagtylygyň wakuumdaky
ýaýraýyş tizligi
5. 𝑛𝑛 = √𝜀𝜀𝜀𝜀 - gurşawyň döwülme görkezijisi
𝜗𝜗
6. 𝜆𝜆 = 𝜗𝜗𝜗𝜗 = - elektromagnit tolkunyň uzynlygy
𝜈𝜈
𝑐𝑐
7. 𝜈𝜈 ′ = 𝜈𝜈𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟 = - rezenatorda çeşmäniň göýberýän ses tolkuny
𝜆𝜆

3𝑅𝑅𝑅𝑅
8. < 𝜗𝜗𝑘𝑘𝑘𝑘 > = � - iki atomly gazyň kwadrat tizligi
𝜇𝜇

3
9.𝑊𝑊𝑘𝑘 = 𝑅𝑅𝑅𝑅 − Molekulanyň öňe bolan kinetik energiýasy
2

2
 Mesele işlemegiň mysallary
1-nji mesele: λ = 1,7 sm akustik tolkun uzynlygyna gurnalan, hereketsiz
duran rezonatora ν = 18kGs ýygylykly ses çeşmesi ýakynlaşýar.
Howanyň temperaturasy T = 290 K bolanda, çeşmäniň goýberýän ses
tolkuny rezonatorda yrgyldyny döretmek üçin, çeşme nähili tizlik bilen
hereket etmeli?
Berlen: Çözülişi:
𝑐𝑐+𝜗𝜗 𝑐𝑐
𝜆𝜆 = 1,7 𝑠𝑠𝑠𝑠 = 0,017𝑚𝑚 𝜈𝜈 ′ = 𝜈𝜈; 𝜗𝜗 = 0; 𝜈𝜈 ′ = 𝜈𝜈;
𝑐𝑐−𝑢𝑢 𝑐𝑐−𝑢𝑢
𝑐𝑐𝑐𝑐 𝑐𝑐𝑐𝑐
𝜈𝜈 = 18𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 = 18 ∙ 103 𝐺𝐺𝐺𝐺 = 𝑐𝑐 − 𝑢𝑢; 𝑢𝑢 = 𝑐𝑐 − ;
𝜈𝜈′ 𝜈𝜈′

𝛾𝛾𝛾𝛾𝛾𝛾 𝑐𝑐
𝑇𝑇 = 290 𝐾𝐾 𝑐𝑐 = � ; 𝜈𝜈 ′ = 𝜈𝜈𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟𝑟 = ;
𝜇𝜇 𝜆𝜆

𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐
𝛾𝛾 = 1,4 𝑢𝑢 = 𝑐𝑐 − ; 𝑢𝑢 = 𝑐𝑐 − 𝜈𝜈𝜈𝜈
𝑐𝑐

𝛾𝛾𝛾𝛾𝛾𝛾
𝜇𝜇 = 0,029 𝑘𝑘𝑘𝑘/𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑢𝑢 = � − 𝜈𝜈𝜈𝜈;
𝜇𝜇

1,4 ∙ 8,31 ∙290𝐾𝐾

R=8,31 J/(mol K) 𝑢𝑢 = � − 18 ∙ 103 𝐺𝐺𝐺𝐺 ∙ 0,017𝑚𝑚 =
0,029

𝑢𝑢 =? = 341,08 − 306 = 35,08𝑚𝑚/𝑠𝑠

2-nji mesele: Radar deňizde suwasty gämini tapdy, şöhlelenýän signal
t=36 mks. Suwuň dielektrik hemişeligi 𝜀𝜀 = 81 bolandygyny göz öňünde
tutup, lokatordan suwasty gämä çenli aralygy kesgitläň.
Berlen: Çözülişi:
𝑐𝑐 𝑐𝑐
t=36 mks= 36 ∙ 10−6 𝑠𝑠 2𝑆𝑆 = 𝜗𝜗𝜗𝜗; 𝜗𝜗 = =
𝑛𝑛 √𝜀𝜀𝜀𝜀
𝑐𝑐𝑐𝑐 3∙108 ∙36 ∙ 10−6 𝑠𝑠 10800
𝜀𝜀 = 81 𝑆𝑆 = = = = 600𝑚𝑚
2√𝜀𝜀𝜀𝜀 2√81∙1 18
𝜇𝜇 = 1
S=?

3
3-nji mesele: Ýarganat diwara perpendikulýar υ = 6 m s tizlik bilen uçup
barýarka ýygylygy 𝜈𝜈 = 45 ∙ 103 𝐺𝐺𝐺𝐺 bolan ultrases çykarýar. Ýarganat
haýsy ν 1 we ν 2 iki ses ýygylyklaryny eşidýär? Howada sesiň ýaýraýyş
tizligi c = 340 m s .

Berlen: Çözülişi:
𝑐𝑐+𝜗𝜗
𝜗𝜗 = 6𝑚𝑚/𝑠𝑠 𝜈𝜈 ′ = 𝜈𝜈; 𝑢𝑢 = 𝜗𝜗
𝑐𝑐−𝑢𝑢
𝑚𝑚
𝑐𝑐+𝜗𝜗 340 𝑠𝑠 +6 𝑚𝑚/𝑠𝑠
3
𝜈𝜈 = 45 ∙ 10 𝐺𝐺𝐺𝐺 𝜈𝜈1 = 𝜈𝜈 = 𝑚𝑚 𝑚𝑚 45 ∙ 103 𝐺𝐺𝐺𝐺 = 45 ∙ 103 𝐺𝐺𝐺𝐺
𝑐𝑐+𝜗𝜗 340 𝑠𝑠 +6 𝑠𝑠

𝑚𝑚 𝑚𝑚
𝑐𝑐+𝜗𝜗 340 +6
c=340m/s 𝜈𝜈2 = 𝜈𝜈 = 𝑠𝑠
𝑚𝑚
𝑠𝑠
𝑚𝑚 ∙ 45 ∙ 103 𝐺𝐺𝐺𝐺 =
𝑐𝑐−𝜗𝜗 340 −6
𝑠𝑠 𝑠𝑠

𝜈𝜈1 =? 𝜈𝜈2 =? = 46,3 ∙ 103 𝐺𝐺𝐺𝐺 = 46,3𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘

4-nji mesele: Uzynlygy l=1m bolan turba howa bilen doldurylan we bir
gapdalyndan açylan. 𝜗𝜗 = 340𝑚𝑚/𝑠𝑠 tizligini alyp, nähili iň kiçi ýygylykda
turbada duran ses tolkunlary emele gelip başlar.
5-nji mesele: 2 atomly gazyň kwadrat tizligi < 𝜗𝜗𝑘𝑘𝑘𝑘 > birnäçe şertlerde
480 m/s-a deň. Şol bir şertlerde sesiň gazda ýaýraýyş tizligini
kesgitlemeli.
6-njy mesele: Elektromagnit tolkunyň ýygylygy 𝜈𝜈 = 5𝑀𝑀𝑀𝑀𝑀𝑀, dielektrik
syzyjylygy 𝜀𝜀 = 2 bilen magnit däl meýdandan wakuuma geçýär.
Tolkunyň uzynlygynyň ösdürmesini tapmaly.
7-nji mesele: Azodyň molekulalarynyň öňe bolan hereketiniň ortaça
molýar kinetik energiýasy 𝑊𝑊𝑘𝑘 = 3,4 𝑘𝑘𝑘𝑘/𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 bolsa, azotda sesiň
ýaýraýyň tizligini kesgitlemeli.
8-nji mesele: Iki atomly gazda sesiň ýaýaraýyş tizligini tapyň. Eger
basyşy 𝑃𝑃 = 1,01 ∙ 105 𝑃𝑃𝑃𝑃 bolanda gazyň dykyzlygy 𝜌𝜌 = 1,29 𝑘𝑘𝑘𝑘/𝑚𝑚3 .

4
9-njy mesele: Iki otly şol bir tekizlikde biri-birine tarap hereket edýär.
Olaryň biriniň beýlekisinde eşidilen sesiň ýygylygy 9/8 gezek üýtgäp
bilen ýaly, olaryň tizligi nähili bolmaly? Howada ses ýaýramagynyň
tizligi c=335m/s.
Özbaşdak işlemek üçin meseleler.
1-nji mesele: ν 0 = 1700Gs ýygylykly ses yrgyldylarynyň çeşmesi we kabul
ediji enjam bir nokatda ýerleşýärler. t = 0 wagtdan çeşme kabul edijiden
a = 10 m s 2 hemişelik tizlenme bilen daşlaşyp ugraýar. Sesiň tizligini
υ = 340 m s hasaplap, çeşme herekete başlan wagtyndan t = 10s geçenden
soň hereketsiz duran ses kabul edijiniň kabul edýän yrgyldysynyň
ýygylygyny tapmaly.
2-nji mesele: Sesiň intensiwligi I = 10 mWt m 2 . Sesiň gatylygynyň L1

derejesini we sesiň p basyşynyň amplitudasyny tapmaly.

3-nji mesele: Demir ýolda duran elektrik otlusyna υ = 72 km sag tizlikde tiz
otly golaýlaşýar. Elektrik otlusy ν 0 = 0,6kGs ýygylykly ses signalyny
berýär. Tiz otlynyň sürüjisiniň eşidýän ses signalynyň hyýaly ν
ýygylygyny kesgitlemeli.
4-nji mesele: Iki otly 72 we 54 km sag tizlikler bilen bir-birleriniň
garşysyna hereket edýärler. Birinji otly 600Gs ýygylykly signal berýär.
Sesiň tizligi 340 m s . Ikinji otlynyň ýolagçysy otlular duşuşmazdan öň we
soň signaly nähili ýygylyk bilen eşider.
5-nji mesele: Tekiz ses tolkuny x okuň ugry boýuhça ýaýraýar.
Tolkunyň togtama koeffisiýenti γ = 0,023m −1 . x = 0 nokatda sesiň gatylygy
L = 60dB . tapmaly: a) koordinatasy x = 50m bolan nokatda sesiň gatylygyny;
b) sesiň eşidilmeýän nokadynyň x koordinatasyny.
6-njy mesele: ν = 400Gs ýygylykly ses, temperaturasy T = 290 K we basyşy
p = 104kPa bolan azotda ýaýraýar. Sesiň basyşynyň amplitudasy p 0 = 0 ,5 Pa .
Azodyň bölejikleriniň yrgyldylarynyň A amplitudasyny kesgitlemeli.

5
7-nji mesele: Howada ýaýraýan tekiz ses tolkunynyň ýolunda R = 50sm
radiusly şar dur. Ses tolkunynyň uzynlygy λ = 20sm , ýygylygy ν = 1700Gs ,
basyşyň yrgyldysynyň amplitudasy howada (∆p )m = 3,5Pa . Yrgyldynyň
periodynyň dowamynda şaryň üstüne düşýän ortaça energiýanyň
akymyny tapmaly.
8-nji mesele: F1 = 147 N güýç bilen dartylan kiriş kamerton bilen ν ur = 8Gs
urgy (yrgyldama) ýygylygyny berýär. Kirşi F2 = 156,8 N güýç bilen
dartanlaryndan soň bolsa ol kamerton bilen sazlaşykly ses berip ugrady.
Kamertonuň ν 2 yrgyldy ýygylygyny tapmaly.

9-njy mesele: Normal şertlerde gury howadaky sesiň intensiwligi

I = 10 pWt m 2 . Şol şertlerde howanyň udel akustik garşylygyny Z S we sesiň

basyşynyň amplitudasyny p0 kesgitlemeli.

Peýdalanylan edebiýatlar
1. ТрофимоваТ.И. Сборникзадачпокурсуфизики. – М., 1996.
2. Волькенштейн В.С. Сборник задач по общему курсу физики.
M., 2006.
3. Иродов И.Е. Задачи по общей физике. – М., 2007.
4. Чертов А.Г., Воробьев А.А. Задачник по физике. – М., 2009.