Tadhg Dall Ó hUiginn
| Beathaisnéis | |
|---|---|
| Breith | 1550 (Féilire Ghréagóra) Cúige Chonnacht  |
| Bás | Márta 1591 40/41 bliana d'aois |
| Gníomhaíocht | |
| Gairm | file |
| Tréimhse ama | Glúin an 16ú aois |
| Teangacha | An Ghaeilge |
File clasaiceach Gaelach ba ea Tadhg Dall Ó hUiginn (c. 1550- c. 31 Márta 1591) ar dhuine d’fhilí móra na nGael.[1][2] Ba cheann de na filí is iomráití é, ó ré-dhéanach na bhfilí Gaelach. "Chum sé filíocht a thugann pléisíúr agus taitneamh fós ceithre chéad bliain tar éis a ceaptha lena grástúlacht agus a hornáideacht, le líofacht agus foirfeacht na teanga inti".[3]
Tugann a shaol léargas dúinn ar na filí, ar na huaisle, ar thuaisceart Chonnacht agus ar stair na nGael sa 16ú hAois.
Saol
[cuir in eagar | athraigh foinse]Muintir
[cuir in eagar | athraigh foinse]Bhí Tadhg Dall ina bhall de theaghlach d'fhilí gairmiúla ó thuaisceart Chonnacht. Tá ainm a mháthar anaithnid. Ba é Mathghamhain Ó hUiginn, file a d’éag 1585, athair Thaidhg Dhaill; mac eile leis ba ea Maol Muire (d’éag c.1590) a bhí ina ardeaspag ar Thuaim. I Luighne, Co. Shligigh, a bhí cónaí ar Mhathghamhain.[3]
Bhí muintir Uiginn in ann, dar leo féin, a nginealach a rianú siar go dtí Niall Naoighiallach.[3]
Is dóigh gurbh i Luíne a rugadh an tUiginneach, barúntacht Luighne i gContae Shligigh.[4] Tá cruthú ar an dáta 1550 i gcáipéis in Oifig na nAnnála Poiblí faoi Mhaitiú Ó hÚiginn ó 'Dougharane' a fuair bás ar an 9 Eanáir 1558 agus a raibh a shealúchas mar ábhar fiosrúcháin i Sligeach ar an 27 Iúil 1590.[5][6]
Is in áit ar theorainn Chontae Shligigh agus Mhaigh Eo, san áit a dtugtar Caisleán an Dumha[7] inniu air (suite i gCoistealaigh), a d'fhás sé suas. Bhí sé i gCúil re Coill[8] nuair a d'éag sé ar 31 Márta 1591 is cosúil.[3]
Radharc
[cuir in eagar | athraigh foinse]Cé gur glaodh 'Dall' ar an tUiginneach, níl aon fhianaise go raibh sé dall.[3] Tuigtear, áfach,go raibh sé 'gearr-radharcach' nó 'ar leathshúil', b’fhéidir. Thug file amháin ‘Tadhg tuadhall’ air : tuairimíonn Knott go gciallódh sin é a bheith dall sa tsúil chlé.
Saothar
[cuir in eagar | athraigh foinse]Is iad na dánta leis is minice a luaitear: ‘Nodlaig do-chuamair don Chraoibh’;[9][10] ‘Fearann cloidhimh críoch Bhanbha’; ‘D’fhior chogaidh comhailtear síothcháin’; ‘Tógaibh eadrad is Éire’.[3]
Foinsí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Eleanor Knott - A bhfuil aguinn dár chum Tadhg Dall Ó Huiginn (1550–1591) idir mholadh agus marbhnadh, aoir agus ábhacht, iomarbháigh agus iomchasaoid (Cumann na Sgríbheann nGaedhilge, 1922).[11]
- The bardic poems of Tadhg Dall Ó Huiginn (1550–1591)[12]
- Art Ó Beoláin - Merriman agus filí eile (1985)
- 'Tadhg Dall Ó hUiginn: foinse dá shaothar', Pádraig Ó Fiannachta (ed.), An dán díreach Léachtaí Cholm Cille 24 (Maigh Nuad 1994) 77-113
- Pádraigín Riggs - Tadhg Dall Ó hUiginn: His Historical and Literary Context, Subsidiary Series 21 ISBN 1870166795 (Cumann na Scríbhinn nGaedhilge - Irish Texts Society 2010)[13]
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ Darach Ó Scolaí. "Sraith - Scéalta Staire - Tadhg Dall Ó hUiginn (Leabhar Breac)" (ga). An Siopa Gaeilge. Dáta rochtana: 2021-04-01.
- ↑ "Ó hUiginn, Tadhg Dall | Dictionary of Irish Biography". www.dib.ie. Dáta rochtana: 2022-03-31.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 "Ó hUIGINN, Tadhg Dall (1550–1591)" (ga). ainm.ie. Dáta rochtana: 2021-03-31.
- ↑ "Luíne/Leyny" (ga). Logainm.ie. Dáta rochtana: 2021-03-31.
- ↑ Deirtear sa cháipéis : ;Tadeus vulgariter dictus Teg Dall Ó Higyn est proximus et legitimus heres predicti mathei qui nunc est etatis quadragintorum annorum et maritatus'.
- ↑ Níl an logainm Dougharane níl ainm cosúil leis ar aon bhaile fearainn i Sligeach anois ach bhí an t-ainm 'Ducharne' (?Gaeilge: Dúcharn) ar bhaile fearainn i bparóiste Achadh Chonaire sna Hearth Money Rolls agus is dócha gurb ionann iad.
- ↑ "Caisleán an Dumha/Doocastle" (ga). Logainm.ie. Dáta rochtana: 2021-03-31.
- ↑ "Cúil re Coill/Coolrecuill" (ga). Logainm.ie. Dáta rochtana: 2021-04-01.
- ↑ bardic.celt.dias.ie. ""Nodlaig do-chuamair don Chraoibh"". Dáta rochtana: 2021.
- ↑ MARGO GRIFFIN-WILSON (2012). "Review of Tadhg Dall Ó hUiginn: His Historical and Literary Context. Irish Texts Society Subsidiary Series 21". Béaloideas 80: 234–239. ISSN 0332-270X.
- ↑ Tadhg Dall Ó Huiginn; Internet Archive (1922). "A bhfuil aguinn dár chum Tadhg Dall Ó Huiginn (1550-1591) : idir mholadh agus marbhnadh aoir agus ábhacht iomarbháigh agus iomchasaoid". Lúndain : Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & co., ltd. d'fhoillsigh ar son Chumainn na sgríbheann Gaedhilge.
- ↑ "The bardic poems of Tadhg Dall Ó Huiginn (1550–1591)". celt.ucc.ie. Dáta rochtana: 2021-04-01.
- ↑ "Tadhg Dall Ó hUiginn: His Historical and Literary Context Subsidiary Series 21 | Litríocht" (en-GB). Dáta rochtana: 2021-04-01.