Friol

Friol
Localización
	43°01′44″N 7°47′27″O / 43.0289, -7.7908
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	Provincia de Lugo
Capital	Friol
Poboación
Poboación	3.616 (2023) (12,26 hab./km²)
Xentilicio	friolés
Xeografía
Superficie	295 km²
Altitude	481 m
Comparte fronteira con	Lugo ; Sobrado ; Guitiriz ; Begonte ; Toques ; Guntín ; Palas de Rei ; Outeiro de Rei
Organización política
• Alcalde	Antonio Muíña Pena
	Eleccións municipais en Friol
Identificador descritivo
Código postal	27...
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	27020

Friol é un concello da provincia de Lugo, pertencente á comarca de Lugo. Segundo o IGE en 2015 tiña 3942 habitantes (4490 no 2006, 4533 no 2005, 4580 no 2004, 4646 no 2003). O xentilicio é «friolés».^[1]

Demografía

Censo total	3942 ⁽²⁰¹⁵⁾
Menores de 15 anos	261 (6,62 %)
Entre 15 e 64 anos	2253 (57,15 %)
Maiores de 65 anos	1428 (36,22 %)

Evolución da poboación de Friol Fontes: INE e IGE.
1900	1930	1950	1981	2004	2009	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022	2023
8865	10 176	10 037	5878	4580	4246	4202	4137	4071	4004	3942	3894	3842	3772	3744	3664	3682
(Os criterios de rexistro censual variaron entre 1900 e 2004, e os datos do INE e do IGE poden non coincidir.)

Historia

Mapa das parroquias de Friol.

No rexistro de mámoas feito por Pedro Vázquez de Ornas en 1609 menciónase como a de maior importancia do concello a dos Castelos, na xurisdición da Torre de Narla, propiedade de Alonso Ordóñez das Seixas. Tamén se menciona, entre outras, a de Anafreita, a de Porto Anguieiro (Anxeriz) e a de Reigosa.

Na Rocha de Narla, onde estivo a casa e castelo dos Ulloas, posiblemente houbera con anterioridade un poboado castrexo.

Durante a romanización esta zona estivo baixo o convento xurídico de Lucus Augusti.

Na época visigótica creouse o condado de Narailiensis (de Narla), definido no concilio lucense en 569. Estendíase entre as provincias da Coruña e Lugo, e descoñécese a súa capitalidade, aínda que o topónimo de San Martiño de Condes permitir supor que era alí.

Daquela época quedan topónimos como Argerei, Ascariz, Gimondriz, Guldriz, Nobigilde, Recarei, Remesil ou Guimarei.

A raíz dese condado xurdiron outras ramas, como os de Mera, Parga ou Presares. Este último, se ben non acadou tanta sona como o da Casa de Parga, tiña unha grande extensión territorial, desde o monte da Cova de Serpe pasando por Aranga, Melide e as terras de Montaos e Bergantiños.

A finais do século X Tareixa, monxa do mosteiro de Sobrado dos Monxes e sobriña de San Rosendo, deu liberdade aos habitantes de Anafreita, sobre os que exercía señorío.

O rei Afonso IX hospedouse en San Martiño de Condes, desde onde enviou unha carta a Lugo ordenando que non recoñecesen a outro señor máis que ao bispo.

En abril de 1362 Vasco Pérez, fillo de Pedro López de Rodeiro, deu ao bispo de Lugo as súas posesións do couto de San Martiño dos Condes e no lugar da Mota en correge mento e enmenda de moytos maes e dannos e queyxumes de paes, e de casas e roubos de gaados e de outras cousas mobles... e mortes de homes que eu fize e cometi por miña autoridade en o seu couto de Lugo contra a dita igrexa e os vasallos dela sen sua culpa...>.

Na Idade Media as familias Ulloa, Parga e Seixas repartíronse o poder neste termo. Daquela época queda a torre de Friol, a fortaleza de San Paio de Narla, a torre de Miraz, o pazo de Remesil e o pazo de Trasmonte. Estas terras foron obxecto de loitas e preitos, como quedou reflectido nas chancelerías e nos escritos de Vasco da Ponte. O xenealoxista menciona que nas revoltas do século XV entre os nobres galegos Gonzalo Ozores de Ulloa gañou Narla, sendo sucedido por Lope Sánchez de Ulloa, da casa de Monterrei, quen o cedeu ao bispo de Lugo, xunto cos coutos de San Martiño dos Condes e Ferreira de Negral. Esta cesión foi confirmada por Sancho de Ulloa, fillo de Lope.

Durante o século XV as terras estaban repartidas entre a casa de Parga (da que foi sucesora a casa de Miraz), a de San Paio de Narla (propiedade dos Vázquez de Seixas), a casa de Ulloa (sucedida pola dos condes de Monterrei) e o bispo de Lugo, cos mosteiro de Sobrado dos Monxes e Santo Antoniño de Toques, e a orde militar de Santiago (pasando despois as súas propiedades á coroa).

A fortaleza de San Paio de Narla foi reconstruída no século XVI por Vasco de Seixas, señor da Casa Solar e Castro de Seixas e do Pazo de San Paio de Narla; era fillo de Vasco de Seixas "o vello" e de María Álvarez de Soutomaior, e neto de Vasco de Seixas, quen no século XIV fora señor de San Paio, Osera, Chantada, Ferreira, Samos, Sobrado e Eiré. Participou na loita dinástica dos Trastámara en favor de Henrique II de Castela. O espazo señorial lucense estaba daquela repartido entre cinco familias: os Vázquez de Seixas, Ulloa, Lemos, Saavedra e Pardo.

As terras constituíronse como concello a comezos do século XIX. O 9 de agosto de 1834, durante as guerras carlistas, un destacamento da provincia de Pontevedra foi atacado por un grupo de carlistas dirixido polo canónico Martínez Villaverde. Os carlistas incendiaron a casa de Bañales, onde se resgardara a gornición. O 19 de xullo de 1839 a columna liberal de Friol matou o faccioso Manuel Perdiz, vingando nel aquel desastre. En 1874 houbo un motín popular co gallo do sorteo da quinta de 125.000 homes, que provocou a queima dos documentos do arquivo municipal.

Gastronomía

En marzo celébrase a feira do queixo de Friol e pan de Ousá.

Deportes

Xogadoras do PM Friol no campo da Reigosa.

O deporte con máis popularidade no concello é o fútbol sala, con equipos nas ligas autonómicas masculina e feminina. O equipo Peluquería Mixta Friol, que xoga no campo da Reigosa, compite na Segunda Federación Feminina na tempada 2023-24.

Educación

No lugar das Donas (Vilalvite) está a escola Meniñeiros, onde se imparte o método de pedagoxía Waldorf.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Friol.

A Roxica.
Fortaleza de San Paio de Narla.
Pazo fortaleza de Friol.
Base Militar de Campelo

Lugares de Friol

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Friol vexa: Lugares de Friol.

Parroquias

Galicia | Provincia de Lugo | Parroquias de Friol

Notas

↑ Costas González, Xosé-Henrique (2016). Os xentilicios de Galicia e dos outros territorios de lingua galega (PDF). Vigo: Universidade de Vigo. p. 48. ISBN 978-84-8158-706-7.

Véxase tamén

Este artigo sobre concellos de Galicia é, polo de agora, só un bosquexo. Traballa nel para axudar a contribuír a que a Galipedia mellore e medre.
Existen igualmente outros artigos relacionados con este tema nos que tamén podes contribuír.

[1] Costas González, Xosé-Henrique (2016). Os xentilicios de Galicia e dos outros territorios de lingua galega (PDF). Vigo: Universidade de Vigo. p. 48. ISBN 978-84-8158-706-7.

[1]