Ilota

O ilota (do latín Ilōta, e este do grego Εἱλώτης, Heilṓtēs) era o servo de Esparta. Non hai que confundilos cos escravos-mercadoría, que existían ademais pero que eran máis ben raros. O ilotismo áchase tamén noutras sociedades gregas, como Tesalia, Creta ou mesmo Sicilia.

Os ilotas ocupaban unha situación moi inferior á dos periecos e dos homoioi, considerados orixinarios de Mesenia, no suroeste do Peloponeso. Eran escravos públicos, propiedade do Estado espartano, formando parte integrante dos bens rurais dos espartiatas, tamén coñecidos como os homoioi. Esta xente estaba adscrita á terra, que era propiedade do estado espartano, pero que era repartida en calidade de cesión aos homoioi, os cales se encargaban de que os ilotas a explotasen.

Canto maior era o seu número, máis crecía a desconfianza e crueldade con que os espartiatas os trataban, até o punto que había un ritual (a Krypteia) organizado á mantenta para a persecución e o exterminio dos ilotas. Ademais, o flaxelado público anual e o vestir diferentes, funcionaba como medida intimidatoria para que non se sublevasen.

Os ilotas son os campesiños de Esparta. Eran descendentes das comunidades campesiñas sometidas á forza polos dirixentes. O seu status créase coa reforma de Licurgo. Non son estritamente escravos, senón servos: pertencen ao Estado, están adscritos á propiedade que cultivan, non podían ser obxecto de comercio, poden casar e ter fillos e quedan cos froitos do seu traballo unha vez deducida a renda que corresponde ao titular da facenda.

De modo excepcional, os ilotas podían ser recrutados para o exército e liberados logo. Moito máis numerosos que os cidadáns, a reforma de Licurgo deixounos por completo á marxe da vida social. Os “Iguais”, que temían a súa rebelión, declarábanlles solemnemente a guerra cada ano, humillábanos e aterrorizábanos (Krypteia).

Etimoloxía

A palabra provén do latín Ilōta, e este do grego Εἱλώτης (Heilṓtēs). A etimoloxía que relaciona o termo εἵλως, -ωτος (heílōs, -ōtos) co nome da cidade de Helos (grego antigo Ἕλος), situada ao sur de Esparta, xa aparece en Helánico e Teopompo, pero é pouco verosímil, tanto no aspecto histórico como no lingüístico.

Respecto diso, Pausanias afirma: «Eles foron os primeiros chamados ilotas». O nome sería pois un simple etnónimo. A explicación é pouco plausíbel no plano histórico e imposíbel no plano fonético. Propúxose relacionar a palabra co aoristo do verbo grego antigo ἁλίσκομαι, halískomai, «ser capturado, estar prisioneiro» (grego antigo ϝαλῶναι). De feito, algúns autores non consideran a palabra como un simple etnónimo, senón como un nome con connotación. Antíoco de Siracusa escribe: «[eles] foron decretados escravos e chamados ilotas», mentres que Teopompo apunta: «chamaron ás poboacións servís, a uns, ilotas, a outros, penestes». Con todo a explicación é dubidosa: non se pode concluír que o nome non ten etimoloxía.

É certo que unha parte do ilotismo é resultado das conquistas: é o caso dos mesenios, reducidos no século -VIII nas guerras mesenias. Ademais, Heródoto chama «ilotas» aos mesenios.

Respecto dos primeiros ilotas, a situación é menos clara. Segundo a tradición (Teopompo), serían os descendentes dos habitantes iniciais, aqueos, que á chegada dos dorios foron sometidos. Pero todos os aqueos non puideron ser reducidos ao ilotismo: así, a cidade de Amiclas, sede das Xacintias, gozaba dun status privilexiado. Outros autores antigos propoñen teorías alternativas: segundo Antíoco de Siracusa, os ilotas son os lacedemonios que orixinalmente non participaron nas guerras mesenias. Para Éforo de Cumas, son os periecos de Helo, rebelados e despois reducidos á escravitude. A historiografía moderna apoia a tese de Antíoco de Siracusa.

Historia

Orixes

A crenza de que o ilotismo foi o resultado da agresión dos invasores dorios de Laconia xa estaba contida na tradición clásica.

Segundo Teopompo os ilotas eran os descendentes dos habitantes pregregos que foran subxugados polos aqueos antes da chegada dos dorios.

A pesar do que a arqueoloxía puido revelar, o noso coñecemento das condicións en Laconia é aínda moi fragmentario. Non hai ningunha idea definitiva do papel xogado polos habitantes pregregos no asentamento de Laconia antes da invasión doria e por iso, a afirmación de Teopompo de que os ilotas laconios eran aqueos, acéptase xeralmente.

Como en Atenas antes de Solón, os campesiños espartanos que non podían pagar as súas débedas, fixéronse dependentes dos terratenentes e logo convertéronse en ilotas. Esta «servidume» constituíuse despois da conquista de Mesenia, o que significa que o ilotismo se modeló por evolución. Os ilotas laconios desenvolvéronse como resultado da experiencia gañada despois das guerras mesenias.

Campesiños laconios e mesenios que foron asignados á terra que orixinariamente lles pertenceu (os habitantes das cidades costeiras e dalgúns asentamentos terra dentro non foron reducidos á condición de ilotas, senón que se converteron en periecos). Esta terra foi parcelada en lotes (klêros) que se entregaban en usufruto aos cidadáns (tanto as terras como os ilotas que as traballaban pertencían ao Estado, polo que o cidadán para o que traballaban non podía liberalos).

Os ilotas espartanos estaban en relación directa cun cidadán particular de Esparta, en cuxo klêros estaban a traballar. Cada klêros era cultivado por varias familias de ilotas baixo o control de funcionarios designados polo Estado espartano. Tiñan que entregar parte da colleita á familia usufrutuaria do klêros (apóphora), quedando o resto á súa disposición. Hai discrepancias sobre se os ilotas debían entregar aos seus amos a metade do que cultivaban ou tiñan unhas cantidades asignadas de antemán fose cal fose a produción. Un detalle importante é que os ilotas eran posuidores dos medios de produción que usaban (apeiros, gando e aveños domésticos), o cal os diferencia do resto de escravos gregos. Á parte da explotación a que estaban sometidos, os ilotas eran obrigados, nalgúns casos, a participar nas campañas militares en calidade de carrexadores, auxiliares e mesmo como infantaría lixeira.

O antagonismo entre ilotas e espartanos constituíu sempre unha constante da política interior e exterior do Estado espartano. Uns e outros vivían nunha situación de continua tensión. Os ilotas mantiñan aos espartanos baixo a constante ameaza da revolta. Hai que ter en conta que os ilotas excedían en número aos cidadáns nunha proporción de vinte a un, e que eran o núcleo da produción agrícola espartana. Por outra banda, os espartanos, temendo tal rebelión, dubidaban sempre en embarcárense en campañas militares que os levasen fóra de Esparta. Ademais, para manter subxugados aos ilotas, institucionalizaran a krypteía. Cada ano, os éforos declaraban a guerra aos ilotas. Os mozos espartanos, na súa formación como guerreiros, dispersábanse polas rexións rurais onde vivían os ilotas e atacaban, durante a noite, os poboados ilotas para matar os contestatarios e posíbeis xefes.

A pesar de todo, como consecuencia da angustiosa necesidade de Esparta de cidadáns (homoioi), a presenza no exército espartano de ilotas foi cada vez máis frecuente. Os ilotas servían como infantaría lixeira ou como remeiros na frota. Durante a Guerra do Peloponeso, mesmo loitaron como infantaría pesada (hoplitas). Os ilotas que se distinguían en batalla podían ser mesmo liberados (os neodamodes). Con todo, os ilotas non desapareceron e cando os romanos invadiron Laconia en -195, aínda atoparon alí ilotas que vivían no seu tradicional estado.

Segundo autores como Arnold J. Toynbee, o sistema de sometemento dos ilotas, consecuencia das conquistas espartanas, foi o feito que produciu o estancamento de Esparta, a súa incapacidade para asumir o liderado de Grecia e o seu definitivo fracaso.

O ilotismo

O trazo común ao ilotismo e á escravitude era un estado que podía ser descrito como «ausencia de liberdade».

Ranovich clasificou ao ilotismo entre os tipos non desenvolvidos dunha sociedade escravista.

Sinalouse que existía nas rexións menos desenvolvidas do Oriente Próximo, unha forma de escravitude que lembra ao ilotismo. De interese particular son as referencias á subxugación dos antigos habitantes de Canaán polos israelitas.

Este tipo de servidume parece haberse dado cando conquistadores que aínda non son sedentarios e non desenvolveron o principio da propiedade privada se apoderan de terra agrícola e subxugan aos campesiños que a traballan. A forma de dependencia variaba segundo as condicións locais, o que explica as diferenzas entre a forma atopada en Esparta e a de Creta, as dúas moi similares.

Non é apropiado o termo de servidume por varias razóns:

• Ao contrario que na servidume feudal, a dependencia dos campesiños de Esparta (e outros lugares da Grecia Antiga) non era resultado da gradual diferenciación de clases, senón que xurdiu dunha expansión agresiva. Formouse nunha etapa primitiva da civilización baseada primariamente na escravitude e (como proban de maneira particular as condicións en Creta) que tendería á escravitude.
• Ao contrario dos servos feudais, os ilotas non estaban ligados aos propietarios de terra individuais, senón a todo o corpo de conquistadores. Xunto á agresión, é dicir a adquisición pola forza da terra e do pobo que a traballa, un factor decisivo na aparición do ilotismo foi o baixo nivel de civilización dos conquistadores, como se ve nas súas relacións de propiedade con respecto á terra e aos produtores primarios.

É máis unha «escravitude non desenvolvida» ou «un tipo non desenvolvido de escravitude». Ademais do ilotismo coñecido nas comunidades espartanas e cretenses, parecen existir outras formas específicas de «escravitude non desenvolvida».

Véxase tamén

Bibliografía

• (en francés) Jean Ducat, Lles Hilotes, École française d'Athènes, bulletin de correspondance hellénique, suppl. XX, Athènes, 1990 ide=1&actionID=page&prevpos=9&serie ide=BCHSuppl&volume number=20&issue number=0&startpos=216 lire en ligne sur lles CEFAEL
• (en francés) Edmond Lévy, Sparte: histoire politique et sociale jusqu’à a conquête romaine, Seuil, coll. «Points Histoire», París, 2003 (ISBN 2-02-032453-9).

Ligazóns externas

• Thomas R. Martin: An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander (Panorama da historia da Grecia Antiga desde a época micénica até a de Alejandro); texto inglés, con índice electrónico, no Proxecto Perseus.
  • Véxanse este apartado e o seguinte: The Helots of Messenia (Os ilotas de Mesenia).
  • Helot Revolt at Sparta (A revolta ilota en Esparta).

Outros artigos

• Lacedemonios.
• Periecos.
• Esquiritas.
• Trófimos.
• Tresantes.
• Escravitude na Antiga Grecia.