Fundamentalismo

Persoa cun cartel cunha máxima fundamentalista cristián.

Denomínanse fundamentalismo as distintas correntes relixiosas que promoven a interpretación literal dun texto fundamental ou sacro tal que o Corán ou a Biblia, é dicir, os seus contidos son tomados como dogmas de fe, perante os cales ningunha outra autoridade pode ser invocada, e polo tanto prevalecen sobre as leis das sociedades democráticas. Xeralmente fálase do fundamentalismo relixioso, pero o fundamentalismo político non por iso é menos común. Algúns exemplos de libros comúns entre fundamentalistas políticos son A miña loita, de Adolf Hitler, e o Libro Vermello de Mao. O fundamentalismo político non necesariamente relaciónase de xeito directo ou indirecta coas relixións tradicionais, senón que promoven unha cosmovisión radical e ata antiteísta.

O termo tamén se identifica coas correntes antimodernistas de distintas relixións. Ás veces confundense co milenarismo e co mesianismo ou asociase con fanatismo ou extremismo, aínda que este último termo adóitase reservar para actitudes especificamente políticas. O termo integrismo, que é o tradicional en galego para referirse a este fenómeno, está semanticamente moi próximo, aínda que nunha interpretación estrita o fundamentalismo designa un fenómeno moderno (unha forma de rexeitamento ás consecuencias secularizadoras da modernidad, pero xurdido desde a modernidade tecnolóxica), mentres que o integrismo promove unha resposta tradicionalista.

Orixe do termo

O fundamentalismo é un concepto moderno que xorde como reacción cando a sociedade moderna empeza a guiarse por leis humanas e deixa de lado as divinas, afectando aos hábitos e ao estilo de vida. O termo naceu a principios do século XX nos Estados Unidos e rapidamente pasou a definir ideoloxías cristiás protestantes que, enarborando a infalibilidade da Biblia, pretendían un regreso ás posturas fundacionais do cristianismo, baseándose en moitos casos en nocións reaccionarias.

De aí estendeuse a denominación a outros moitos movementos recentes de case todas as relixións do mundo que predican en contra da corrente principal dos seus respectivos credos, aseverando que esta se desviou dos seus fundamentos, ou que se resisten a aceptar ideas progresistas que foron admitidas por unha gran parte da comunidade.

No ámbito castelanfalante, o seu uso é máis recente aínda que no anglosaxón: a edición do DRAE de 1992 aínda non o recollía. Tampouco unha enciclopedia de referencia como a Larousse o incorpora ata a súa revisión de 1984, e unicamente aplicado ao fundamentalismo islámico. No corpus da RAE, un banco de datos que recolle textos de todas as épocas, non aparece ata 1950, nun tratado xurídico, e a maioría de ocorrencias son da última década. A diferenza do ámbito anglosaxón, a súa introdución e popularización vén asociado exclusivamente ao rexurdir do integrismo musulmán. A edición (1995) do RAE xa recolle fundamentalismo, aplicado a lectura literal do Corán.

O dicionario da Real Academia Galega non contempla a palabra fundamentalismo

As bases do fundamentalismo

En moitos casos, o concepto do fundamentalismo vén irremediablemente atado á interpretación dunha Sagrada Escritura (Biblia, Corán, Tora...), sobre a que, no entanto, sostense que é infalible, atemporal e universalmente válida. Así, en oposición ao proceso de relativización das "verdades absolutas" contidas nos Libros Sagrados que se viña dando ata agora, atopamos unha rotunda afirmación do valor de cada versículo dos mesmos e unha apoloxía da súa aplicación literal, nalgúns casos máis aló do que xamais se fixo. Por suposto isto supón a asunción de dous supostos: que Deus outorgou aos seus Profetas unha visión unívoca da súa vontade e que esta está recolleita e é dispoñible de xeito directo aos seguidores da doutrina fundamentalista.

Oposición á ciencia

Auguste Comte, un dos máximos expoñentes do positivismo.

Esta doutrina contrasta na maioría dos casos coa moderna visión científica da realidade, que cuestiona gran parte das interpretacións antigas das Escrituras. A ciencia, desde a Ilustración, ha ir desposuíndo ás relixións de autoridade en moitos campos; o que unido ao esgotamento do positivismo científico durante o século XX, levaría a sectores do ámbito relixioso a unha especie de "contraataque" con forzas renovadas polo desencanto ante as supostas promesas incumplidas dunha ciencia que sacaría á raza humana das miserias milenarias nas que se viu envolta.

Oposición a Occidente

Estamos ante un movemento de carácter case universal, pero, por suposto, non unitario, nin de obxectivos claramente identificables, de feito a miúdo son excluíntes entre si. Moitos grupos definidos como fundamentalistas non usan esa definición ou, pola contra, rexeitan que esta se utilice para xente distinta deles mesmos.

En xeral, podemos dicir que se trata dunha reacción ao papel pasivo do relixioso avalado pola concepción do mundo da Europa contemporánea que exportó e impuxo en moitos lugares do mundo uns valores que moitos perciben como unha atentado ás súas raíces e identidade. Por iso, en moitas ocasións percíbese o fundamentalismo como unha doutrina anti-occidental e asóciase exclusivamente aos movementos islamistas que se opoñen aos sistemas autoritarios seculares establecidos no mundo islámico trala descolonización.

Con todo, na Historia déronse outras correntes de pensamento que cabería cualificar de fundamentalistas no seu momento, entre as que cabo citar a Reforma protestante ou os almohades e almorábides que invadiron Al-Andalus. E, así mesmo, existen movementos fundamentalistas no seo de países occidentais e baseados na cultura que se considera occidental. O único que se pode admitir é que o fundamentalismo vai contra uns principios que o mundo occidental fixo seus e que a súa tradición relixiosa (cristianismo) asumiu, sobre todo un aspecto especialmente importante: a separación entre relixión e Estado e a aceptación de que as leis humanas predominen sobre as divinas. Esa diferenza fai que o fundamentalismo sexa nuns réximes (particularmente os islamistas) un instrumento totalitario ou ben noutros (particularmente nos democráticos) se límite a ser a ideoloxía dun ou varios grupos de presión. A ese respecto poderiamos falar, por exemplo, dunha oposición entre o fundamentalismo e a secularización das sociedades; pero non en particular contra Occidente, aínda que as sociedades occidentais identifíquense claramente con ese proceso.

Doutra banda, é necesario recordar que no fundamentalismo non é unha forma de conservadorismo senón máis ben de tradicionalismo (con todas as reformas que iso precise), de volta aos supostos valores dun pasado idealizado. En ningún caso existe unha tendencia a manter o presente ou inmediatamente anterior, pois precisamente os fundamentalistas quéixanse da corrupción moral crónica da súa contorna e a necesidade dunha «purificación». As cabezas pensantes dos grupos fundamentalistas fan referencia a un pasado exemplar que, en realidade, non está recollido en ningunha fonte senón que é unha idealización dos momentos cume da cultura que lles é propia. Nas seccións de cada relixión verase ao que se refire cada un.

Fundamentalismo en política

Retrato de Jerry Falwell, pastor protestante cuxo movemento, a Maioría Social, aboga por lexislar para favorecer ás elites conservadoras.

Toda iniciativa fundamentalista está abocada a inmiscirse na política do Estado no que se desenvolve polo seu mesma natureza moralista e reformista. Xa que o Estado posúe o monopolio da educación ou, polo menos, o seu control en practicamente todo o mundo, os fundamentalistas vense constantemente enfrontados a el cando as súas doutrinas son ignoradas ou, como ocorre habitualmente, totalmente criticadas no ensino. É obvio que calquera movemento destas características buscará a maior difusión das súas ideas entre o gran público e de aí a necesidade de controlar os vehículos do saber. Os fundamentalistas adoitan basearse en escolas de pensamento preexistentes e modificalas á súa medida ou ben crear as súas propias.

Os partidos e asociacións de ideas fundamentalistas están activos nos Estados Unidos, Israel e case todos os países do mundo árabe, mentres que brillan pola súa ausencia en Europa e África. A aceptación varía desde a súa prohibición en Alxeria aos exemplos de fundamentalismo triunfante: o Wahhabismo que é a doutrina oficial de Arabia Saudita e o réxime dos Aiatolás xiíes en Irán. Só vendo as traxectorias de ambos países atopamos a primeira proba de que o fundamentalismo non é incompatible cunha política prol-occidental e, polo tanto, que a orientación política do mesmo está altamente condicionada polos factores nos que xorde.

Fundamentalismo relixioso

Houbo fundamentalismo en todas as relixións ao longo da historia, aínda que predomina nas denominadas "abrahámicas": cristianismo, xudaísmo e islam. Parten dunha contrapocisión ao laicismo e a emancipación da razón xurdidos da modernidade, na que cren causa dos males do mundo. Analizan o mundo contemporáneo aplicando sempre categorías relixiosas. Teñen en común a asunción dos seus libros sagrados como única verdade (nunha lectura literal), a loita contra partidarios doutras interpretacións e a xustificación de todos os seus actos pola vontade de Deus. Propoñen a transformación do mundo para establecer unha orde social baseado en categorías que adoitan chamar de "xustiza" ou de "verdade". En xeral os fundamentalistas son moi maniqueos: eles son os elixidos que actúan xustamente e que os que teñen a verdade, e os outros son o mal, os que esqueceron ou desprezado a mensaxe divina.

Richard Dawkins, acérrimo detractor do creacionismo e o extremismo relixioso.

O científico e escéptico Richard Dawkins apunta directamente ao fundamentalismo relixioso como unha fonte de violencia e de irracionalidade. Pouco logo dos atentados do 11 de setembro de 2001, cando lle preguntaron en que podería cambiar o mundo, Dawkins respondeu:

Moitos de nós viamos á relixión como unha tontería inofensiva. Poida que as crenzas carezan de toda evidencia pero, pensabamos, se a xente necesitaba un consolo no que apoiarse, onde está o dano? O 11 de setembro cambiouno todo. A fe revelada non é unha tontería inofensiva, pode ser unha tontería letalmente perigosa. Perigosa porque lle dá á xente unha confianza firme na súa propia rectitude. Perigosa porque lles dá a falsa coraxe de matarse a el mesmos, o que automaticamente elimina as barreiras normais para matar a outros. Perigosa porque lles inculca inimizade a outras persoas etiquetadas unicamente por unha diferenza en tradicións herdadas. E perigosa porque todos adquirimos un estraño respecto que protexe con exclusividade á relixión da crítica normal. Deixemos xa de ser tan condenadamente respetuosos!

Ademais, ata cando os fundamentalistas forman unha maioría numérica, a súa posición inalterable é a de vítimas da corrente principal^{[Cómpre referencia]}. Deste xeito, sempre se aseguran unha distancia exculpatoria cos problemas que os seus ensinos e métodos non abordan ou son incapaces de resolver. O fundamentalismo vese a el mesmo como a clave para acabar cos problemas da sociedade moderna, pero evita afrontar moitos deles porque nin sequera os recoñece como tales, p.ex.: as enfermidades e outros desastres son castigo de Deus e un Goberno fundamentalista ou, mellor dito, con elementos fundamentalistas (Irán, Arabia Saudita) sempre poderá argumentar que unha catástrofe que afecta ao pobo sucede porque este non segue ao pé da letra as prescripcións divinas.

Fundamentalismo cristián

Artigo principal: Fundamentalismo cristián.

Caricatura aparecida en 1871 na publicación inglesa The Hornet que representa a Charles Darwin con corpo de mono, para satirizar a súa teoría da evolución.

O termo fundamentalista no contexto cristián refírese a un movemento dentro do cristianismo que afirma a súa adhesión aos fundamentos de devandita fe. En varias denominacións cristiás hai fundamentalistas, non sendo unha denominación en si senón máis ben un movemento que atravesa o cristianismo no seu conxunto. Dependendo da denominación particular ten caracterísitcas especiais pero en xeral, considérase a á conservadora da Igrexa cristiá.

Certas manifestacións do fanatismo cristián da Idade Media, onde o teocentrismo era dominante, pódense considerar como fundamentalistas. Críase que os únicos elixidos que alcanzarían a salvación eran os cristiáns e por iso perseguían aos infieis ou os intentaban converter. As cruzadas, a inquisición e, en xeral, o celo da Igrexa para borrar calquera herexía pódense interpretar como mostra de fundamentalismo.

A partir do século XIX, xorde un novo tipo de fundamentalismo a comunidades cristiás que cren na Biblia como libro revelado, que contén verdades históricas expresadas de xeito literal (por exemplo, cren na creación tal como está narrada no Xénese e polo tanto opóñense á teoría da evolución das especies de Darwin). Esta corrente é máis forte entre o protestantismo americano. O catolicismo asimila á oposición ao Concilio Vaticano Segundo, visto como demasiado liberal, e adóitaselle chamar integrismo. Os mormóns e grupos afíns tamén se poden considerar cristiáns radicais ou fundamentalistas, aínda que eles rexeitan esta denominación.

Durante o século XX é cando se produce o crecemento máis significativo dos fundamentalismos cristiáns, especialmente en Europa e Estados Unidos. Teñen en común a aplicación de lecturas literais da Biblia en todos os aspectos, desde a política á vida cotiá familiar, a determinación na evanxelización e a difusión da mensaxe cristiá por todas partes ata a conversión dos non crentes nesta relixión. Considérase que o fundamentalismo cristián é unha reacción contra a teoloxía máis progresista e tamén contra o humanismo laico os que consideran a causa da "crise moral da sociedade", representada esta pola decadencia da familia tradicional, a individualización da moral e a perda de relación entre a persoa e Deus.

Estes movementos caracterízanse polo feito de que en xeral nunca recorreron á violencia tanto en Europa occidental como nos Estados Unidossetembro 2015^{[Cómpre referencia]} probablemente debido á relación específica que existe nestes territorios entre o contexto cultural e a democracia, xa que é no marco do cristianismo onde se construíu o proceso que conduciría ao sistema democrático moderno, a través da Reforma primeiro e da Ilustración máis tarde, aínda que este impulso haxa ter que loitar historicamente, xustamente, contra a hexemonía das institucións eclesiásticas sobre a sociedade civil. Probablemente estes movementos teñen asumido que se queren que os cidadáns de Europa ou América de hoxe os escoiten deben falar nunha linguaxe adecuada ao contexto democrático.

Cartel no exterior da redacción en Tennessee da revista baptista Sword of The Lord de tendencia fundamentalista.

Os movementos máis activos caracterízanse pola súa loita especificamente en cuestións como; a aborto, o homosexualidade, o feminismo, o humanismo, a pornografía e a fractura da familia tradicional. Movementos máis virulentos, por exemplo a Maioría Moral de Jerry Falwell nos Estados Unidos, traballan para a modificación da lexislación e na influencia no goberno a partir da formación de elites académicas conservadoras . Por outra banda no contexto Europeo, Comuñón e Liberación, por exemplo, combate a "cultura dominante" do Estado laico italiano, acusándoo de tentar contra a liberdade de expresión dos valores cristiáns no marco da escola pública

Fundamentalismo mormón

Leroy S. Johnson, líder da igrexa de Xesús Cristo dos Santos dos Últimos Días desde 1954 ata a súa morte en 1986.

O fundamentalismo mormón é un movemento conservador que cre ou practica o que os seus seguidores consideran aspectos fundamentais do mormonismo. Isto representa unha ruptura da liña practicada pola Igrexa de Xesús Cristo dos Santos dos Últimos Días e un retorno a doutrinas e costumes que os fundamentalistas cren que foi un erro de abandonar, tales como a poligamia, a "Lei da Consagración", a teoría "de Adán-Deus", a expiación con sangue, o sacerdocio patriarcal, elementos da investidura mormona. Os fundamentalistas mormóns formaron numerosas seitas moitas das cales establecéronse en comunidades illadas en áreas do oeste de EUA.

Fundamentalismo xudeu

Abraham Isaac Kook, figura destacada do sionismo relixioso, nunha imaxe de 1924.

Dentro do xudaísmo hai varias correntes fundamentalistas chamadas en xeral ultraortodoxos. Hoxe en día destacan aqueles que seguen os ensinos dos rabinos hasídicos, os haredis, así como certas correntes do sionismo que consideran que o secularismo do movemento foi un fracaso e que propugnan a instauración dun estado teocrático en Israel.

A maior parte das escolas xudías cren que o Tanakh (Antigo Testamento) non pode ser entendido literalmente ou illado, senón que son necesarias as interpretacións do Talmud e o Midrash para entendelo. O xudaísmo ortodoxo, pero, aínda que non toma o Tanakh literalmente, considérao divino, infalible e transmitido sen cambios esenciais, dando ademais unha grande importancia ás palabras e letras concretas empregadas no texto. Os haredis ven o Talmud e o Midrash como divinos e infalibles en contido, aínda que non en termos. Os haredis, á súa vez, defenden a infalibilidade da súa propia interpretación das fontes tradicionais da verdade. Finalmente, os caraítas, segundo eles mesmos, "son unha seita xudía que non recoñece a autoridade da tradición postbíblica incorporada no Talmud e nos traballos rabínicos máis tardíos". En definitiva, son estes últimos elementos xunto cos sionistas acérrimos, os que se poden considerar como os verdadeiros xudeus fundamentalistas. Con todo, na súa relación co Estado de Israel, vese o oposto das súas posicións.

Algunhas correntes hasídicas moi minoritarias desacreditan o sionismo como unha herexía, enfróntanse activamente co estado israelí e a todos os xudeus que se identifiquen con el, e néganse a falar hebreo, usando só o yiddish. Isto débese a que consideran que a existencia do Estado de Israel impide a chegada do Mesías. O sionismo relixioso, pola contra, o pai espiritual foi Abraham Isaac Kook (1865-1935), ve no Estado de Israel o inicio do tempo mesiánico e interpreta eventos como a Guerra dos Seis Días como sinais que o confirman. De importancia política é a reivindicación xudía co apoio divino da Terra Santa, Eretz Israel. Esta actitude foi defendida por fundamentalistas como os do grupo xa desaparecido Gush Emunim («Bloque dos creentes», fundado en 1974), para os que as renuncias territoriais israelís equivalían a un sacrilexio, o que levou a un dos seus membros a asasinar a Yitzhak Rabin en 1995. Dita visión opoñíase ao sionismo secular, segundo o cal os xudeus debían ser unha nación como as demais.

Fundamentalismo islámico ou islamismo radical

O fundamentalismo islámico define os posicionamentos relixiosos que reclaman un retorno á pureza do "Islam orixinal", caracterizados pola súa oposición máis ou menos encarnizada á Occidente como símbolo de corrupción e dexeneración e porque consideran que a Xaria ou lei islámica é suficiente para rexer a sociedade, facendo a miúdo unha interpretación extremadamente rigorista.

O presidente exipcio Anwar el-Sadat, asasinado por membros do movemento Xihad Islámico

Os máis radicais destes movementos defenden a loita armada (que toma a miúdo a forma de terrorismo) para conseguir os seus obxectivos. A nivel relixioso, esta postura xustifícase nos cinco alicerces do islam, algunhas correntes propoñen un sexto: o Xihad. 'Xihad' significa "loita ou combate" e implica varias interpretacións: dende o esforzo que debe facer todo musulmán para mellorarse, para ser mellor crente, tratándose entón dun "combate interior", ata o dereito da comunidade de crentes á lexítima defensa ou mesmo ao ataque contra os "inimigos do islam".

Outro dos aspectos máis visibles das tendencias radicais islámicas afectan a muller e constitúen un dos puntos de conflito máis importante con outros grupos: os fundamentalistas adoitan relegar a muller a un segundo plano, facéndoa vestir con excesiva modestia e negándolle parte dos seus dereitos.

Historicamente, a inquietude dos musulmáns para reencontrar un islam "puro" e "desoccidentalizado" aparece co fin da colonización, cando naceron movementos como o dos Irmáns Musulmáns. Pola súa banda, a creación do Estado de Israel en Palestina (1948) e o conflito árabe-israelí subseguinte exacerbaron este fundamentalismo, procreando ás veces un furibundo antisionismo. O triunfo da revolución iraniana (1979) estimulou a tendencia e outorgoulle unha dimensión de rexeitamento o imperialismo (sobre todo o dos Estados Unidos). A retórica antiimperialista e antiamericana incorporouse desde entón e absorbeu en moitos aspectos ao panarabismo laico. O Irán, así como Paquistán, Sudán e outros países de maioría musulmá, ensaiaran un certo laicismo que foi completamente varrido e substituído pola incorporación da lei islámica ao seu sistema xurídico.

Ataque terrorista ao World Trade Center de Nova York o 11 de setembro de 2001 por parte de extremistas islámicos.

Diversos autores non se poñen de acordo en que termo é o máis apropiado, xa que no caso de moitos movementos non hai tanto un retorno a posturas fundamentais e orixinais historicamente do islam senón máis ben unha evolución extremista da súa postura relixiosa. Para B. Lewis, "fundamentalismo" é un termo de orixe cristiá para referirse a movementos que fan lecturas literalistas da Biblia en contraposición a outras interpretacións teolóxicas. Pero, segundo este autor, no caso do islam non ten sentido utilizar este termo xa que non se da esta distinción entre teólogos musulmáns na actitude cara ao texto do Corán. Outros autores como J. Esposito discrepan do termo pola súa asociación "co activismo político, o extremismo, o fanatismo, o terrorismo e o antiamericanismo", e prefiren falar "resurgimiento islámico". Pola outra banda, autores como Sadiq Jalal al-Azm e Hassan Hanafi si atopan adecuado o termo de "fundamentalismo islámico" porque consideran que si hai un retorno ao "Islam básico". Pola contra tamén se denomina a esta tendencia "islamismo" aínda que esta palabra designe, en primeiro termo, o "conxunto de dogmas e preceptos que constitúen a relixión dos musulmáns ", sen ningunha connotación extremista. Tampouco todos os autores están de acordo con este concepto, o que fai que non sexa universalmente aceptado.

Pola violencia da súa rama máis extremista, e pola proliferación das súas actuacións no mundo enteiro, o fundamentalismo islámico preséntase como un dos máis agresivos de todos os existentes. Pódense citar os exemplos do magnicidio do presidente exipcio Anwar el-Sadat (1979) polo seu acordo de paz con Israel, o atentado á AMIA (o maior da arxentina), os atentados do 11-S en Nova York ou os do 11-M en Madrid (o maior atentado terrorista de Europa).

Fundamentalismo hinduísta

O fundamentalismo hinduísta, ultraconservador e nacionalista, defende que a única relixión da India sexa o hinduísmo para o cal aboga pola expulsión do país de musulmáns, cristiáns e practicantes doutras relixións. Coma todo fundamentalismo relixioso, defende a interpretación literal das escrituras relixiosas, nas que se defende o sistema de castas e a submisión da muller.

Os ataques ás minorías, o conflito entre hinduístas e sikhs no Punjab e os frecuentes incidentes fronteirizos entre India (de maioría hinduísta) e Paquistán (de maioría musulmá), están relacionados co fundamentalismo hinduísta. Mahatma Gandhi foi asasinado por fundamentalistas hindús, membros do Hindu Mahasabha, partido nacionalista que defendía a Hindutva, ideoloxía que promulgaba a superioridade do hinduísmo coma a relixión superior e perfecta. Recentemente denunciose a existencia de grupos fundamentalistas nas filas do BJP (Partido Popular Indio), un dos dous grandes partidos da India.

Véxase tamén

Bibliografía

• CABRERA, Hashim Ibrahim. Fanatismo y religión: El Islam ante el fanatismo (Relatorio do director de Verde Islam, Revista de Información e Análise. Seminario «Liberdade relixiosa», celebrado en Córdoba os días 26 e 27 de xullo de 1997). Documento de Internet: www.webislam.com
• CASANOVA, José. Dimensiones Públicas de la Religión en las modernas sociedades occidentales. En: Iglesia Viva, No. 178-179, xullo/outubro de 1995, pp. 395 – 410.
• GELLNER, Ernest. Posmodernismo, razón y religión. Ediciones Paidós Ibérica S.A., Barcelona, 1994.
• KEPEL, Gilles. Al Oeste de Alá, La penetración del Islam en Occidente. Ediciones Paidós Ibérica S.A., Barcelona, 1995ª.
• KEPEL, Gilles (Dir.). Las Políticas de Dios. Grupo Anaya & Mario Muchnik. Madrid, 1995b.
• Mardones, José María (Dir). 10 palabras clave sobre fundamentalismos. Editorial VERBO DIVINO, Estella (Navarra), 1999.
• PACE, Enzo e GUOLO, Renzo. Los fundamentalismos. SIGLO XXI Editores. México, 2006.
• PALOMINO, Rafael. Laicidad, laicismo y ética pública Arquivado 25 de setembro de 2013 en Wayback Machine., Athena Intelligence Journal Arquivado 25 de setembro de 2013 en Wayback Machine., Vol. 3, No 4, pp. 77–97
• PATIÑO, Carlos. Política e Identidad en el comienzo del Siglo XXI. Editorial UNIVERSIDAD PONTIFÍCIA BOLIVARIANA. Medellín, 1998.
• TAMAYO, Juan José. Fundamentalismos y diálogo entre religiones. Editorial TROTTA. Madrid, 2004.
• SALEH, WALEED. El ala radical del Islam. El Islam político: realidad y ficción, Siglo XXI, Madrid, 2007.

Outros artigos

• Puritanismo
• Fanatismo
• Islamismo

Ligazóns externas

• Resistiendo y Desafiando a los Fundamentalismos Religiosos (en castelán)