Jump to content

Եվրոպա (արբանյակ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Եվրոպա (այլ կիրառումներ)
Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հոկտեմբերի 23, 2017) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

Եվրոպա
(Յուպիտեր II)
Europa
Եվրոպայի հետին կիսագունդը մոտավոր բնական գույնով։ Վերին աջ մասում երևացող խառնարանը Պույլն է, իսկ մուգ շրջանները Եվրոպայի մակերևույթի այն մասերն են, որտեղ ջրային սառույցի շերտի մեջ կան զգալի միներալների խառնուրդներ։ Լուսանկարվել է Գալիլեո ԱՄԿ-ից 1996 թվականի սեպտեմբերի 7-ին
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել է8 հունվար 1610[1] թ. (Գալիլեո Գալիլեյի և
Սիմոն Մարիուսի կողմից)
Բացարձակ մեծություն (H)5,29[2]
Հեռավորությունը Յուպիտերից670 900 կմ[3][4]
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին664 862 կմ
Ապոհելին676 938 կմ
Մեծ կիսաառանցք670 900 կմ
Էքսցենտրիսիտետ0,009[3][4]
Սիդերիկ պարբերություն3,551181 օր[3]
Ուղեծրային արագություն13,740 կմ/վ[4]
Թեքվածություն0,470° (Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ)
1,791° (խավարածրի հարթության նկատմամբ)[3][4]
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Շառավիղ1560,8 ± 0,5 կմ[2]
Մակերևույթի մակերես3,09 × 107 կմ²
Ծավալ1,593 × 1010 կմ³
Զանգված(4,799844 ± 0,000013) × 1022 կգ[2]
Միջին խտություն3,013 ± 0,005 գ/սմ³[2]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն1,314 մ/վ²
2-րդ տիեզերական արագություն2,025 կմ/վ
Պտույտի պարբերությունՍինքրոն[5]
Առանցքի թեքում0,1°[6]
Ալբեդո0,67 ± 0,03[2]
Մթնոլորտային տվյալներ
Մթնոլորտի ջերմաստիճան50 Կ[7]
Մթնոլորտային ճնշում0,1 մՊա (10−12 բար)[8]

Եվրոպա (հուն․՝ Ευρώπη), Յուպիտերի վեցերորդ արբանյակը, Գալիլեյան արբանյակներից ամենափոքրը և Արեգակնային համակարգի արբանյակների մեջ մեծությամբ վեցերորդը։ Հայտնաբերվել է Գալիլեո Գալիլեյի կողմից 1610 թվականին[1]։ Արբանյակի հայտնագործման մեկ այլ թեկնածու էր գերմանացի աստղագետ Սիմոն Մարիուսը, որը դիտել էր այն 1609 թվականին, բայց չէր հրատարակել իր տվյալները։

«Եվրոպա» անվանումը կապված է հին հունական առասպելաբանության հերոսներից մեկի՝ Զևսի (Յուպիտերի) սիրուհու անվան հետ։ Այս անվանումը առաջարկվել է Սիմոն Մարիուսի կողմից 1614 թվականին, բայց երկար ժամանակ գործածության մեջ չի եղել։ Գալիլեյն իր հայտնաբերած 4 արբանյակներն անվանել էր «Մեդիչիի մոլորակներ» և ուղղակի համարակալել էր դրանք։ Եվրոպան անվանել էր «Յուպիտերի երկրորդ արբանյակ» (հաճախ այն անվանում էին «Յուպիտեր 2»)։ Միայն 20-րդ դարի կեսերից է «Եվրոպա» անվանումը տարածում գտել։

Աննշան չափով փոքր լինելով Լուսնից՝ Եվրոպան հիմնականում կազմված է սիլիկատներից և ունի ջրային սառցե կեղև[9] ու հավանաբար պողպատ-նիկելային միջուկ։ Արբանյակի վրա գոյություն ունի նոսր մթնոլորտ, որը հիմնականում բաղկացած է թթվածնից։ Մակերևույթը կտրտված է ճեղքերով և ակոսներով, իսկ խառնարանները համեմատաբար հազվադեպ են։ Եվրոպան ունի ամենահարթ մակերևույթը Արեգակնային համակարգի հայտնի մարմինների միջև[10]։ Մակերևույթի հարաբերական երիտասարդությունն ու հարթությունը հանգեցրեց այն վարկածին, որ մակերևույթի տակ գոյություն ունի ջրային օվկիանոս, որը կարող է պարունակել նաև արտերկրային կյանք[11]։ Համաձայն այս տեսության՝ մակընթացային ուժերի ազդեցության տակ արբանյակի ընդերքը տաքանում է, որը և պահպանում է այդ օվկիանոսը հեղուկ վիճակում և առաջացնում է երկրաբանական ակտիվություն[12]։ 2014 թվականի սեպտեմբերի 8-ին ՆԱՍԱ-ն հայտարարեց, որ ապացուցվել է Եվրոպայի վրա տեկտոնիկ ակտիվության առկայությունը՝ առաջին այսպիսի նշանը Երկրից բացի մեկ այլ երկնային մարմնի վրա[13]։ 2015 թվականի մայիսի 25-ին գիտնականները հայտարարեցին, որ Եվրոպայի մակերևույթի որոշ առանձնահատկություններ ծածկված են ծովային աղով։ Սա կարող է կարևոր լինել պարզելու համար՝ կա՞ արդյոք կյանք Եվրոպայի վրա[14]։

2013 թվականի դեկտեմբերին ՆԱՍԱ-ն հայտարարեց Եվրոպայի սառցե կեղևում կավային միներալների հայտնաբերման մասին (մասնավորապես, ֆիլոսիլիկատներ)[15]։ Դրանից բացի Հաբլ աստղադիտակի միջոցով արբանյակի վրա հաջողվել է հայտնաբերել նաև ջրային գոլորշու շիթեր, ինչպիսիք դիտարկվել են Սատուրնի արբանյակ Էնցելադի վրա, որոնք ենթադրաբար կրիոհեյզերներ են[16]։

Երկրի վրա գտնվող աստղադիտակներից կատարվող հետազոտություններից զատ, Եվրոպան հետազոտվել է նաև մի քանի ավտոմատ միջմոլորակային կայաններով սկսած 1970-ական թվականներից։ 1989 թվականին արձակված Գալիլեո ավտոմատ միջմոլորակային կայանի առաքելության արդյունքներում ստացվել են մեծ քանակությամբ տեղեկություններ Եվրոպայի մասին։ Առայժմ արբանյակի մակերևույթին ոչ մի տիեզերական սարք վայրէջք չի կատարել, սակայն նրա խոստումնալից առանձնահատկությունների պատճառով առաջարկվել են մի քանի հետագա հետազոտությունների ծրագրեր. Եվրոպական Տիեզերական Գործակալությունը նախագծում է Յուպիտերի սառցե արբանյակների հետազոտող (JUICE) ԱՄԿ-ն, որը նախատեսվում է ուղարկել դեպի Գանիմեդ և արձակվելու է 2022 թվականին, սակայն այն երկու անգամ անցնելու է Եվրոպայի մոտով[17]։ Իսկ ՆԱՍԱ-ն նախագծում է Եվրոպայի բազմա-անցումային առաքելությունը, որը արձակվելու է 2020-ականների կեսին[18]։

Հայտնաբերում և անվանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպան Յուպիտերի մյուս երեք մեծ արբանյակների հետ միասին (Իո, Գանիմեդ և Կալիստո) հայտնաբերվել է Գալիլեո Գալիլեյի կողմից 1610 թվականի հունվարի 8-ին[1] և հավանաբար նրանից անկախ նաև Սիմոն Մարիուսի կողմից։ Իոյի և Եվրոպայի առաջին հայտարարված դիտարկումը կատարվել է 1610 թվականի հունվարի 7-ին Գալիլեո Գալիլեյի կողմից Պադուայի համալսարանում՝ օգտագործելով 20× մեծացնող ռեֆրակտոր աստղադիտակ։ Սակայն այդ դիտարկման ժամանակ աստղադիտակի ցածր խոշորացման պատճառով Գալիլեյը չի կարողացել տարբերել իրարից Իոն և Եվրոպան, և այդ երկուսը գրանցվել են որպես մեկ լուսատու կետ։ Հաջորդ օրը՝ հունվարի 8-ին (ՄԱՄ-ի կողմից օգտագործվում է որպես Եվրոպայի հայտնաբերման օր), Իոն և Եվրոպան առաջին անգամ երևացել են որպես առանձին մարմիններ[1]։

Եվրոպան անվանվել է Հունական դիցաբանության մեջ Փյունիկիայի Տյուրոս քաղաքի արքայի դստեր՝ Եվրոպայի անունով։ Ինչպես և բոլոր Գալիլեյան արբանյակները, Եվրոպան նույնպես անվանվել է Զևսի (Յուպիտերը հունական դիցաբանությունում) սիրուհիներից մեկի անունով։ Եվրոպան առևանգվել էր Զևսի կողմից և հետագայում դարձել Կրետե կղզու թագուհի[19]։ Անվանումները առաջարկվել են Սիմոն Մարիուսի կողմից, ով Գալիլեյից անկախ հայտնաբերել էր այդ չորս արբանյակները[20]։ Մարիուսը ուղարկել էր իր առաջարկը Յոհան Կեպլերին[20][21]։

Այս անունները չեն օգտագործվել բավականին երկար ժամանակ՝ մինչ 20-րդ դարի կեսերը[22]։ Ավելի վաղ աստղագիտական գրականությունում Եվրոպան նշանակվում էր պարզապես հռոմեական թվով՝ Յուպիտեր II (այս անվանումները առաջարկվել էին Գալիլեյի կողմից) կամ որպես «Յուպիտերի երկրորդ արբանյակ»։ 1892 թվականին Ամալթեայի հայտնաբերումը, որի ուղեծիրը ավելի մոտ է Յուպիտերին, քան Գալիլեյան արբանյակներինը, Եվրոպային ետ մղեց երրորդ դիրքը արբանյակների ցանկում։ 1979 թվականին Յուպիտերի համակարգով անցած Վոյաջեր կայանների միջոցով հայտնաբերվեցին ևս երեք ներքին արբանյակներ, և ներկայում Եվրոպան համարվում է Յուպիտերի վեցերորդ արբանյակը։ Չնայած դրան՝ այն դեռևս երբեմն անվանվում է Յուպիտեր II[22]։

Ուղեծիր և պտույտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անիմացիան ցույց է տալիս Իոյի Լապլասի ռեզոնանսը Եվրոպայի և Գանիմեդի հետ

Եվրոպան պտտվում է Յուպիտերի շուրջ երեք և կես օրվա ընթացքում մոտ 670 900 կմ ուղեծրային շառավղով։ Ուղեծրի էքսցենտրիսիտետը կազմում է 0,009, ուղեծիրը շատ մոտ է շրջանագծին, իսկ ուղեծրի թեքումը Յուպիտերի հասարակածային հարթության նկատմամբ կազմում է ընդամենը 0,470°[23]։ Ինչպես և մյուս Գալիլեյան արբանյակները, Եվրոպան գտնվում է մակընթացային փականի մեջ Յուպիտերի հետ. նրա միայն մի կիսագունդն է միշտ ուղղված դեպի մոլորակը։ Արբանյակի մակերևույթի վրա կա մի կետ, որից Յուպիտերը երևում է կախված ուղիղ գլխավերևում։ Եվրոպայի առաջին միջօրեականը անցնում է հենց այդ կետով[24]։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մակընթացային փականը կարող է ամբողջական չլինել, և հնարավոր է, որ արբանյակի պտույտը ոչ սինխրոն է. Եվրոպան պտտվում է սեփական առանցքի շուրջ ավելի արագ, քան Յուպիտերի շուրջ պտույտն է, կամ ամենաքիչը այդպես է պահել իրեն անցյալում։ Սրա մասին խոսում է ներքին զանգվածի բաշխման մեջ նկատվող ասիմետրիկությունը, ինչպես նաև այն, որ ընդերքային ջրի շերտը բաժանում է սառցե կեղևը քարե միջուկից[5]։

Եվրոպայի ուղեծրի փոքր էքսցենտրիսիտետը պահպանվում է այլ Գալիլեյան արբանյակների ձգողական խաթարումների հաշվին, և դրա հաշվին արբանյակի այն կետը, որի անմիջապես վերևում գտնվում է Յուպիտերը, անընդհատ տատանվում է մի կետի շուրջ։ Այս տանտանումները նաև առաջացնում են մակընթացային երևույթներ Եվրոպայի ընդերքային օվկիանոսում։ Արբանյակի ուղեծրի էքսցենտրիսիտետը անընդհատ պահպանվում է նրա Իոյի հետ ունեցած ուղեծրային ռեզոնանսի պատճառով[25]։ Այսպիսով, մակընթացային ուժերի ազդեցություններն աղբյուր են Եվրոպայի ներքին տաքացման և երկրաբանական ակտիվության համար, ինչպես նաև պահպանում են ընդերքային օվկիանոսի ջուրը հեղուկ վիճակում[12][25]։ Այս էներգիայի հիմնական աղբյուրն է Յուպիտերի պտույտը. նրա պտույտի էներգիան վերածվում է Իոյի ուղեծրային պտույտի էներգիայի այս արբանյակի պտույտի արդյունքում Յուպիտերի վրա առաջացած մակընթացությունների միջոցով, և հետո փոխանցվում է Եվրոպային ու Գանիմեդին ուղեծրային ռեզոնանսների շնորհիվ[25][26]։

Գիտնականները, հետազոտելով Եվրոպայի մակերևույթի յուրօրինակ գծերը, եկան այն եզրահանգման, որ դրանք ապացույց են այն փաստի, որ Եվրոպան պտտվել է փոփոխվող առանցքի շուրջ իր պատմության ինչ-որ ընթացքում։ Եթե սա հաստատվի, ապա կբացատրվեն Եվրոպայի շատ առանձնահատկություններ։ Եվրոպայի մակերևույթին գտնված բազմաթիվ խաչվող ճեղքերը կարող են խոսել նրա օվկիանոսում գոյություն ունեցած հզոր մակընթացությունների արդյունքում առաջացած կեղևի լարվածության մասին։ Եվրոպայի առանցքի տատանումները կարող են ազդեցություն ունենալ նաև նրա ընդերքային օվկիանոսի տարիքի, ջերմության և կազմության վրա։ Այս երևույթի արդյունքում առաջացած լարվածությունը պետք է առաջացներ կեղևի ճեղքեր, և հետևաբար, հնարավոր է, որ Եվրոպայի վրա հայտնաբերված բծերը շատ ավելի նոր ձևավորումներ են[27]։

Ծագում և էվոլյուցիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավանաբար, Եվրոպան (ինչպես և այլ գալիլեյան արբանյակները) կազմավորվել է Յուպիտերի շուրջ մոլորակի առաջացումից հետո ձևավորված ակկրեցիոն սկավառակից[28][29][30]։ Դրանով է բացատրվում այն փաստը, որ այդ արբանյակների ուղեծրերը մոտ են շրջանագծին, և ուղեծրերի շառավղերը պարբերաբար մեծանում են[30]։ Այս սկավառակը կարող էր ձևավորվել նախա-Յուպիտերի մոտ գազի մասնիկների հիդրոդինամիկ կոլապսի արդյունքում արտանետման պատճառով[30]։ Սկավառակի ներքին մասը ավելի տաք էր, քան արտաքինը, և հետևաբար ներքին արբանյակները ավելի քիչ են պարունակում ջուր և այլ ցնդող նյութեր[28]։

Եթե գազային սկավառակը բավականաչափ տաք էր, ապա գոլորշու մեջ առաջացած պինդ մասնիկները, հասնելով մոտ 1 սմ չափերի, կարող էին բավականին արագ նստել սկավառակի միջին մասերում[31]։ Հետո Գոլդրիխ-Վորդի ձգողական անկայունության մեխանիզմի շնորհիվ գազային սկավառակում գոյացած բարակ շերտից ձևավորվել են մի քանի կիլոմետր չափերով մարմիններ[30]։

Եվրոպայի ձևավորման նախնական շրջանում նրա ջերմաստիճանը կարող էր գերազանցել 700 Կելվինը, ինչը կարող էր բերել ցնդող նյութերի ինտենսիվ արտանետման, որոնք արբանյակի ձգողությունը չէր կարող պահել տիեզերք արտանետվելուց[32][33]։ Արբանյակի վրա այժմ էլ է տեղի ունենում նման պրոցես. ջրածնի ատոմները, որոնք առաջանում են ռադիոլիզի արդյունքում, արտանետվում են տիեզերք, իսկ թթվածինը մնում է՝ ձևավորելով նոսր թթվածնային մթնոլորտ։ Ներկա պահին, կախված ընդերքում առաջացած ջերմության քանակից, արբանյակի կեղևի մի քանի կիլոմետր կարող է լինել հալված վիճակում[33]։

Ֆիզիկական առանձնահատկություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եվրոպայի (ներքևում ձախից), Լուսնի (վերևում ձախից) և Երկրի (աջից) չափերի համեմատությունը
Գալիլեոյից կատարված առաջնային կիսագնդի լուսանկարները. մոտավորապես բնական գույներում (ձախից) և վառացված գույներում (աջից)
Իրական գույներում լուսանկար. պատկերված են Եվրոպայի Յուպիտերին հակառակ կիսագնդի բծերը
Վառացված գույներով լուսանկարը ցույց է տալիս Եվրոպայի բծերը

Եվրոպան մի փոքր է զիջում Լուսնին չափերով։ Ունենալով մոտ 3100 կմ տրամագիծ՝ այն չափերով վեցերորդ արբանյակն է, և տասնհինգերորդ մարմինն է ամբողջ Արեգակնային համակարգում։ Եվրոպան ամենափոքրն է Գալիլեյան արբանյակներից, սակայն զանգվածով այն ավելին է, քան իրենից փոքր մնացած բոլոր հայտնի արբանյակները միասին վերցրած[34]։ Նրա խտությունը համեմատական է Երկրային խմբի մոլորակների հետ և կազմում է 3,013 գ/սմ³: Այն հիմնականում կազմված է սիլիկատային քարերից[35]։

Ներքին կազմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվարկվել է, որ Եվրոպայի արտաքին շերտը կազմված է մոտ 100 կմ հաստությամբ ջրից, դրա մի մասը սառած է որպես կեղև, իսկ մյուսը գտնվում է հեղուկ վիճակում որպես ընդերքային օվկիանոս սառույցի շերտի տակ։ Վերջերս Գալիլեո կայանից կատարված մագնիսական դաշտի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ արբանյակն ունի ինդուցված մագնիսական դաշտ, որն առաջանում է նրա Յուպիտերի մագնիսական դաշտի հետ փոխազդեցության արդյունքում, որը ցևյց է տալիս, որ արբանյակի ընդերքում կա հաղորդիչ նյութի շերտ[36]։ Հավանական է, որ այս շերտն է ընդերքային աղի ջրի օվկիանոսը։ Եվրոպայի կեղևը պտտվել է մոտ 80°-ով, որը հնարավոր չէր լինի, եթե սառցե կեղևը սերտորեն կպած լիներ մանտիային[37]։ Եվրոպան կարող է ունենալ մետաղական պողպատե միջուկ[38]։

Մակերևույթի առանձնահատկություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպան Արեգակնային համակարգի ամենահարթ մարմիններից մեկն է, այնտեղ չկան մեծ լեռներ կամ խառնարաններ[39]։ Այնուամենայնիվ, Եվրոպայի հասարակածային մասը ծածկված է 10 մետրանոց սառցե պիկերով, որոնք առաջանում են երբ վերևից ընկնող արևային լույսը հալեցնում է ձյունի մեջ ուղղահայաց ճեղքեր[40]։ Եվրոպայի մակերևույթի վրա նկատվող մեծ նշանները համարվում են ալբեդոյի նշաններ և իրենցից ներկայացնում են աննշան տատանումներ մակերևույթի բարձրության մեջ։ Եվրոպայի մակերևույթին խառնարանները քիչ են, քանի որ արբանյակը տեկտոնիկ ակտիվ է և հետևաբար նրա մակերևույթը երիտասարդ է[41][42]։ Եվրոպայի սառցե մակերևույթը ունի 0,64 ալբեդո (լույսի անդրադարձելություն), որը ամենաբարձր ցուցանիշնե է բոլոր մնացած արբանյակների միջև[23][42]։ Սա նույնպես խոսում է երիտասարդ և ակտիվ մակերևույթի մասին։ Հաշվի առնելով գիսաստղերի և այլ երկնային մարմինների ռմբակոծության հաճախությունը Եվրոպայի մակերևույթի տարիքը գնահատվում է մոտ 20-ից 180 միլիոն տարի[43]։ Այնուամենայնիվ Եվրոպայի մակերևույթի առանձնահատկությունների ծագման և բնույթի մասով դեռևս չկա հաստատված կարծիք գիտնականների մեջ[44]։

Եվրոպայի մակերևույթի վրա ռադիացիայի մակարդակը մոտավորապես հավասար է 5400 մԶվ-ի մեկ օրվա ընթացքում[45], այս մակարդակը մարդու համար կարող է առաջացնել ծանր հիվանդություն կամ մահ ընդամենը մեկ օրվա ճառագայթման արդյունքում[46]։

Բծեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Եվրոպայի բծերի ցանկ

Եվրոպայի ամենատպավորիչ մակերևույթի առանձնահատկությունն են բարդ իրար հետ խաչվող նախշեր գոյացնող բծերը, որոնք ծածկում են ամբողջ մակերևույթը։ Մոտիկից ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս ճաքերի երկու կողմիերի կեղևը տեղաշարժվել է իրար հանդեպ։ Բծերի լայնությունը հասնում է մինչև 20 կիլոմետրի, հաճախ նրանց արտաքին կողմերը ավելի մուգ են[47]։ Բծերի առաջացման ամենատարածված վարկածի համաձայն, նրանք հավանաբար առաջացել են, երբ ավելի տաք սառույցի արտանետումնրը ճեղքել են Եվրոպայի կեղևը[48]։ Այս էֆեկտը կարող է նման լինել Երկրի վրայի Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի սառցե դաշտերում առաջացած շերտերին։ Այս երևույթները հավանաբար առաջացել են Յուպիտերի հետ փոխազդեցության արդյունքում գործող մակընթացային ուժերի ազդեցության հետևանքով։ Քանի որ Եվրոպան գտնվում է Յուպիտերի հետ մակընթացային փականում, և նրա հիմանկանում միայն մի կողմն է ուղղված դեպի մոլորակը, ապա այս փոխազդեցության արդյունքում առաջացած առանձնահատկությունները պետք է ունենան մոտավորապես կանխատեսելի ձև։ Սակայն, Եվրոպայի վրա այս ձևն ունեն միայն ամենաերիտասարդ բծերը, մյուսները կախված տարիքից ավելի ու ավելի են տարբերվում ձևով։ Սա կարող է բացատրվել նրանով, որ Եվրոպայի կեղևը պտտվում է մի փոքր ավելի արաք քան ընդերքը, որը հնարավոր կլինի ընդերքային օվկիանոսի առկայության դեպքում, որը անջատում է սառցե կեղևը արբանյակի մանտիայից[49]։ Վոյաջերներից և Գալիլեոյից կատարված լուսանկարները համեմատելու արդյունքում, գիտանականները եզրակացրին, որ սառցե կեղևը կատարում է մեկ ամբողջական պտույտ մանտիայի նկատմամբ մոտավորապես 12000 տարվա ընթացքում[50]։ Վոյաջերներից և Գալիլեոյից կատարված լուսանկարները թույլ տվեցին նաև ապացուցել, որ Եվրոպայի վրա տեղի է ունենում նաև սուբդուկցիայի երևույթը, երբ մակերևույթի մի շերտը ընկղմվում է մյուսի տակ, ճիշտ այնպես, ինչպես դա տեղի է ունենում Երկրի օվկիանոսային սալերի դեպքում[51][52]։ Այսպիսով սառցե սալերը, ինչպես և երկրային տեկտոնիկ սալերը, անցնելով ընդերք կրկին հալչում են։ Կեղևի ճեղքումները[51] և սառցե սալերի տեղաշարժները[52] ծառայում են առաջին վկայությունները այն փաստի, որ սալերի տեկտոնիկ երևույթներ գոյություն ունեն Երկրից բացի այլ երկնային մարմնի վրա[13]։

Այլ երկրաբանական առանձնահատկություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տե՛ս նաև՝ Եվրոպայի երկրաբանական առանձնահատկությունների ցանկ
Ձախից՝ մակընթացային ծագման առանձնահատկություններ. բծեր, «պեպեններ» և աջից՝ Կոնամարա քաոս շրջանը, ժայռոտ 250 մ բարձրությամբ պիկեր խառնված հարթ սալերի հետ

Եվրոպայի մակերևույթի մեկ այլ առանձնահատկություն են շրջանաձև կամ էլիպսաձև «պեպենները», դրանք կարող են լինել գոգավոր, ուռուցիկ կամ հարթ, մուգ հետքեր, մյուսները ունեն խառը կտրտված մակերես։ Ուռուցիկ մասերը այնպիսի տեսք ունեն, կարծես ներքևից սեղմման հետևանքով են առաջացել[53]։

Այս «պեպենների» առաջացման վարկածներից մեկի համաձայն դրանք տաք սառցի դիապիրներ են, որոնք բարձրանում են վեր ավելի սառը սառցի շերտերի մեջ, Երկրի վրա դիտարկվող մագմայի պարկերի նման[53]։ Հարթ մուգ հետքերը կարող էին առաջանալ հալված ջրի սառելու հետևանքով, որը կարող էր դուրս գալ մակերես տաք սառույցի հետ միասին։ Խառը կտրտված մակերեսով «պեպենները» (որոնց խմբերը անվանում են «քաոսներ», օրինակ՝ Կոնամարա քաոսը) կարող են առաջացած լինել կեղեվի բազմաթիվ փոքր կտորներից որոնք սառելով կպել են իրար հետ ավելի մուգ նյութի մեջ, ձևավորելով Երկրային այսբերգների նամակ կառուցվածքներ որոնք մնում են սառած ծովերում[54]։

«Պեպենների» առաջացման ևս մեկ վարկածի համաձայն, դրանք հանդիսանում են «Գալիլեոյից» կատարված վաղ լուսանկարների վատ որակի արդյունք, և դրանք իրականում գոյություն չունեն։ Պատճառաբանվում է, որ արբանյակի վրա գտնվող սառույցի շերտը չափազանց բարակ է, որպեսզի կարողանա ապահովել կոնվեկցիոն դիապիրների առաջացումը[55][56]։

2011 թվականի նոյեմբերին Օստինի Տեխասի համալսարանի մի խումբ գիտնականներ «Նեյչր» ամսագրում հրապարակած հոդվածում ապացուցեցին, որ Եվրոպայի վրա գտնվող «քաոսները» գտնվում են մեծ լճերի վրա[57][58]։ Այս լճերը առաջացել են սառցե շերտի մեջ և ամբողջովին փակված են սառույցի շերտերով բոլոր կողմերից։ Այս լճերի գոյությունը կարելի է ապացուցել միայն արբանյակի մակերևույթի անմիջական ուսումնասիրություններով[58]։

Ընդերքային օվկիանոս

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եվրոպայի ընդերքի կազմության հնարավոր երկու տարբերակները

Գիտնականները համակարծիք են, որ Եվրոպայի ընդերքում գոյություն ունի հեղուկ ջրից բաղկացած օվկիանոս, մակընթացային լարվածություններից առաջացող ջերմությունը պահպանում է այս օվկիանոսը հեղուկ վիճակում[12][59]։ Եվրոպայի մակերևույթային ջերմությունը կազմում է մոտ 110 Կ (−160 °C; −260 °F) հասարակածի վրա և միայն 50 Կ (−220 °C; −370 °F) բևեռներում, պահպանելով արբանյակի սառցե կեղևը գրանիտի պես ամուր[7]։ Առաջին անգամ ընդերքային օվկիանոսի գոյությունը առաջարկվեց հաշվի առնելով մակընթացային տաքացման տեսական գոյությունը (Եվրոպայի ուղեծրի էքսցենտրիսիտետի և այլ Գալիլեյան արբանյակների հետ ուղեծրային ռեզոնանսի պատճառով)։ Գալիլեոյի լուսանակարման թիմը փաստում է այս օվկիանոսի գոյությունը հիմնվելով Վոյաջերների և Գալիլեոյի լուսանկարների վերլուծության վրա[59]։ Ամենավառ փաստարկն է հանդիսանում քաոսների առկայությունը, որոնք բացատրվում են շրջաններ, որտեղ ընդերքային օվկիանոսը հալեցրել է կեղևը։ Այս բացատրությունը վիճարկվում է, քանի որ երկրաբանների մեծամասնությունը կողմ է «հաստ սառույցի» մոդելին, ըստ որի կեղևի սառույցը այնքան հաստ է, որ ընդերքային օվկիանոսը շատ հազվադեպ է, եթե ոչ երբեք, փոխազդում մակերևույթի հետ[60]։ «Հաստ սառույցի» վարկածի լավագույն ապացույց է հանդիսանում Եվրոպայի մեծ խառնարանների ուսումնասիրությունը։ Արբանյակի մակերևույթի ամնեամեծ հարվածային կառուցվածքները շրջապատված են կոնցենտրիկ օղակներով, և լցված են համեմատաբար հարթ նոր սառույցով։ Հիմնվելով այս դիտարկումների վրա, ինչպես նաև հաշվարկելով մակընթացային ուժերի հետևանքով առաջացած ջերմության քանակը Եվրոպայի արտաքին սառցե կեղևի հաստությունը գնահատվել է մոտ 10–30 կմ[61], ներառյալ փափուկ «տաք սառույցի» շերտը։ Այստեղից հետևում է, որ այս կեղևից ներքև գոյություն ունեցող օվկիանոսը կարող է ունենալ մոտ 100 կմ խորություն[43][62]։ Այստեղից կարելի է հաշվարկել Եվրոպայի օվկիանոսի ծավալը 3 × 1018 մ3, մոտավորապես երկու և կես անգամ շատ քան Երկրի օվկիանոսների ընդհանուր ծավալն է[63][64]։

Բարակ սառույցի մոդելի համաձայն Եվրոպայի սառցե կեղևը ունի ընդամենը մի քանի կիլոմետր հաստություն։ Սակայն գիտնականների մեծամասնությունը եզրակացնում են, որ այս մոդելը վերաբերվում է միայն արբանյակի մակերևույթի այն հատվածներին, որոնք ճկունություն են դրսևորում Յուպիտերի մակընթացությունների ազդեցության տակ։ Որոշ մոդելներ ենթադրում են, որ Եվրոպայի արտաքին ճկուն սառցի շերտը կարող է լինել մոտ 200 մ։ Եթե արբանյակի սառցե կեղևը իրականում այդքան բարակ է, այս «բարակ սառույցի» մոդելի համաձայն ընդերքի ջրերը պարբերաբար դուրս են գալիս մակերևույթ առաջացած ճեղքերի միջով, դրանով իսկ ստեղծելով «քաոսների» լանդշաֆտ[65]։

Կազմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գալիլեո կայանի տվյալներով Եվրոպան ունի թույլ մագնիսական մոմենտ, որը ինդուցվում է Յուպիտերի մագնիսական դաշտի տատանումների արդյունքում։ Արբանյակի մագնիսական դաշտի հզորությունը մագնիսական հասարակածի շրջանում կազմում է մոտ 120 նՏ, որը մոտ վեց անգամ փոքր է Գանիմեդի դաշտի հզորությունից և մոտ վեց անգամ մեծ է Կալիստոյից[66]։ Ինդուկցված մոմոնետի գոյությունը ենթադրում է Եվրոպայի ընդերքում բարձր հաղորդականությամբ նյութի շերտի առկայություն։ Այս շերտի ամենահավանական թեկնածուն է ընդերքային աղի ջրի օվկիանոսը[38]։

1979 թվականին Վոյաջեր կայանների Եվրոպայի մոտով անցումից սկսած գիտնականները փորձում են հասկանալ արբանյակի մակերևույթի կարմրա-շագանակագույն նյութի բաղադրությունը, որը ծածկում է մակերևույթի առանձնահատկությունների մակերեսը[67]։ Այս մուգ նյութերի սպեկտրոգրաֆիկ հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ դրանք կարող են լինել հարուստ տարբեր աղերով, այնպիսիք, ինչպես մագնեզիումի սուլֆատը, որոնք նստում են մակերեսին ընդերքից բարձրացած ջրերի գոլորշիացման արդյունքում[68]։ Այս հետազոտությունների արդյունքում պարզված խառնուրդների կազմության մեկ այլ բացատրություն կարող է լինել ծծմբական թթվի հիդրատների առկայությունը[69]։ Այնուամենայնիվ, այս երկու նյութերն էլ անգույն են մաքուր վիճակում, և կարմրավուն գույնը կարող է բացատրվել ծծումբի միացությունների առկայությամբ[70]։

Ջերմության աղբյուր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մակընթացային տաքացումը առաջանում է երկու երևույթների հետևանքով. մակընթացային շփման և մակընթացային ճկման, որոնք իրենց հերթին առաջանում են մակընթացային արագացման պատճառով։ Ուղեծրային և պտույտի էներգիաները տարածվում են արբանյաի միջուկի, ենդերքային օվկիանոսի և կեղևի մեջ[71]։

Մակընթացային շփում

Օվկիանոսի մակընթացությունների շփումը հատակի և ծածկող սառույցի շերտի հետ վերափոխվում է ջերմության։ 2008 թվականի վերջում առաջարկվեց վարկած, որ Յուպիտերի հզոր մակընթացային ալիքները պահում են Եվրոպայի օվկիանոսի ջերմությունը բարձր մակարդակի վրա։ Սա առաջացնում է այսպես կոչված Ռոսբիի ալիքներ, որոնք շարժվում են բավականին դանդաղ, մոտավորապես մի քանի կիլոմետր օրվա ընթացքում, սակայն կարող են առաջացնել զգալի կինետիկ էներգիա։ Ներկայիս ուղեծրի թեքման պայմաններում (մոտ 0,1 աստիճան), Ռոսբիի ալիքներից առաջացած ռեզոնանսը կարող է ունենալ 7,3×1017 Ջ կինետիկ էներգիա, որը երկու հազար անգամ մեծ է քան հիմնական մակընթացային ուժերի ստեղծած հզորությունը[72][73]։ Այս էներգիայի տարածումը կարող է լինել Եվրոպայի օվկիանոսի հիմնական ջերմության աղբյուրը[72][73]։

Մակընթացային ճկում

Մակընթացային ճկման արդյունքում ջերմություն է անջատվում Եվրոպայի ընդերքի և կեղևի ճկումից մակընթացային ալիքների ազդեցության տակ[74]։ Սառցե կեղևի ճկման առաջացած ջերմության քանակը կարող է լինել 100-ից հազար անգամ ավելի շատ, քան արբանյակի միջուկի ճկումից կարող է առաջանալ[75]։ Եվրոպայի օվկիանոսի հատակը կարող է նաև տաքացվել այս ճկումների արդյունքում առաջացող հիդրո-ջերմային ակտիվությունից, որը կարող է նման լինել Երկրի օվկիանոսների հրաբխային գործունեությանը[71]։

2016 թվականին հրապարակված փորձերի և հետազոտությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ մակընթացային ճկման արդյունքում առաջացած և տարածված ջերմությունը կարող է լինել մոտ մեկ տասնյակ անգամ ավելին, քան նախկինում կարծում էին[76][77]։ Այս հետազոտություններից պարզվեց, որ հիմնական ջերմությունը առաջանում է, այլ թէ սառույցի մասնիկների իրար հետ շփման հետևանքով, այլ սառույցի բյուրեղային կառուցվածքից, այս բյուրեղների դեֆորմացիայի արդյունքում[76][77]։ Որքան մեծ է այս դեֆորմացիան այնքան մեծ քանակով ջերմություն է անջատվում։

Ռադիոակտիվ տրոհում

Մակընթացային տաքացումից բացի, Եվրոպայի ընդերքը կարող է նաև տաքացվել քարե մանտիայի մեջ պարունակվող ռադիոակտիվ տարրերի տրոհման միջոցով[71][78]։ Սակայն բոլոր արբանյակի ընդերքի մոդելները և դիտարկված տվյալները ենթադրում են, որ արբանյակի ընդերքում առկա է մոտ հարյուր անգամ ավելի ջերմություն, քան կարող էր առաջանալ միայն ռադիոակտիվ տրոհման արդյունքում[79], այսպիսով ապացուցելով, որ Եվրոպայի ընդերքի հիմնական տաքացման աղբյուր է հանդիսանում մակընթացային ուժերի ազդեցությունը[80]։

Շիթեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջրային գոլորշու շիթեր Եվրոպայի վար (ենթադրական պատկեր)[81]

Հաբլ աստղադիտակը 2012 թվականին լուսանկարել է Եվրոպայի մի լուսանկար, որում ենթադրվել է ջրային գոլորշու շիթ, որը արտանետվում էր արբանյակի հարավային բևեռին մոտ շրջանում[82]։ Լուսանկարում երևացող շիթերի բարձրությունը գնահատվել է մոտ 200 կմ, որը մոտ 20 անգամ Էվերեստ լեռից բարձր է[16][83][84]։ Սակայն, դրանից հետո կատարված դիտարկումների արդյունքում Եվրոպայից արտանետվող շիթեր այլևս չեն նկատվել։ Հետևաբար, ենթադրվել է, որ եթե նույնիսկ այս շիթերը պատահում են, դրանք պատահական բնույթ ունեն[85], և համաձայն մակընթացային ուժերի ազդեցությունների կանխատեսման մոդելի հավանական է, որ կարող են առաջանալ, երբ Եվրոպան գտնվում է իր ուղեծրով Յուպիտերից ամենահեռու կետում[86]։ Արբանյակի վրա գործող մակընթացային ուժերը մոտ 1000 անգամ ավելի հզոր են քան Լուսնի ազդեցությունն է Երկրի վրա։ Միակ մյուս արբանյակը Արեգակնային համակարգում, որի վրա նկատվել են այսպիսի շիթեր Սատուրնի արբանյակ Էնցելադն է[16]։ Եվրոպայի շիթերի ժայթքման ծավալը գնահատվում է մոտ 7000 կգ/վ[86], իսկ Էնցելադի մոտ այս ցուցանիշը գնահատվում է մոտ 200 կգ/վ[87][88]։

Մթնոլորտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրային և տիեզերական աստղադիտակների դիտարկումների արդյունքում պարզվել է, որ Եվրոպան ունի նոսր և բարակ մթնոլորտ, որը կազմված է հիմնականում մոլեկուլյար թթվածնից (O2)[89][90]։ Արբանյակի մակերևութային մթնոլորտային ճնշումը կազմում է 0,1 մՊա, կամ 10−12 անգամ փոքր Երկրի ցոցանիշից[8]։ 1997 թվականին Գալիլեո կայանը հաստատեց նաև Եվրոպայի նոսր իոնոսֆերայի գոյությունը (մթնոլորտի վերին շերտ, որը պարունակում է լիցքավորված մասնիկներ), որը ստեղծվում է արեգակնային ճառագայթման և Յուպիտերի մագնիսոլորտի մասնիկների ազդեցության շնորհիվ[91][92], որը նույնպես ապացուցում է մթնոլորտի գոյությունը։

Եվրոպայի շուրջ մագնիսական դաշտը։ Կարմիր գիծը ցույց է տալիս Գալիլեո կայանի անցման հետագծի ուղղությունը։

Ի տարբերություն Երկրի մթնոլորտի թթվածնին, Եվրոպայի մոտ այն չունի կենսաբանական ծագում։ Արբանյակի մթնոլորտը առաջացել է ռադիոլիզի արդյունքում, որի ընթացքում մոլեկուլները դիսոցվում են ռադիացիայի ազդեցության տակ[93]։ Արևի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը և Յուպիտերի մագնիսոլորտի լիցքավորված մասնիկները (իոնները և էլեկտրոնները) հարվածում են Եվրոպայի մակերևույթին, տրոհելով ջուրը թթվածնի և ջրածնի։ Այս քիմիական տարրերը դրանից հետո ադսորբվում և «փոշիանում» են առաջացնելով մթնոլորտ։ Նույն ռադիացիան նաև արտանետում է այս մասնիկները մակերևույթից վեր, և այս երկու ազդեցությունների արդյունքում էլ հենց ստեղծվում է արբանյակի մթնոլորտը[94]։ Քանի որ մոլեկուլյար թթվածինը բավականին երկար է իջնում մակերևույթի վրա, այն հանդիսանում է մթնոլորտի հիմնական մասը։ Այս մոլեկուլները վերադառնալով մակերևույթ, ջրի նման, չեն սառչում սառույցի մեջ, այլ վանվում են մակերևույթից բալիստիկ հետագծով։ Մոլեկուլյար ջրածինը չի վերադառնում մակերչևույթ, քանի որ այն բավականաչափ թեթև է և կարոզղանում է արտանետվել Եվրոպայի ձգողության դաշտից դեպի տիեզերք[95][96]։

Դիտարկումները ցույց են տվել, որ ռադիոլիզի արդյունքում առաջացած մոլեկուլյար թթվածնի մի մասը չի արտանետվում դեպի մթնոլորտ, այլ մնում է մակերևույթի մեջ, և քանի որ ընդերքային օվկիանոսը շփվում է մակերևույթի հետ (վերը բերված ենթադրությունների արդյունքում), այս թթվածինը կարող է անցնել օվկիանոս՝ դրանով իսկ խթանելով կենսաբանական պրոցեսներ[97]։ Գնահատականներից մեկի համաձայն Եվրոպայի մակերևութային սառույցի գոյության ամբողջ ընթացքում այս մեխանիզմով ընդերքային օվկիանոս կարող էր անցնել այնքան թթվածին, որը կարող է համեմատական լինել Երկրի օվկիանոսների խորը մասերի իրավիճակի հետ[98]։

Եվրոպայի ձգողությունը հաղթահարած ջրածինը, ինչպես նաև ատոմական և մոլեկուլյար թթվածինը ձևավորում են գազային թոր արբանյակի ուղեծրի երկայնքով։ Այս «չեզոք ամպը» նկատվել է Կասինի և Գալիլեո կայանների կողմից, և ունի ավելի խիտ կազմություն, քան Յուպիտերի մեկ այլ արբանյակ Իոինն է։ Կանխատեսող մոդելների համաձայն, այս թորում առկա բոլոր ատոմներն ու մոլեկուլները ի վերջո իոնացվում են և ցնում Յուպիտերի մագնիսոլորտային պլազման[99]։

Հետազոտություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եվրոպան առաջին անգամ լուսանկարել է Պիոներ 10 կայանը 1973 թվականին, սակայն այն անցել է արբանյակից բավականին հետու և ավելի լավ որակի լուսանկարներ չի կատարել
Վոյաջեր 2 կայանի կատարած լուսանկարը 1979 թվականին

Եվրոպայի մոտ տարածությունից հետազոտությունները սկսեցին 1973 և 1974 թվականներին Պիոներ 10 և 11 ավտոմատ միջմոլորակային կայանների անցումից Յուպիտերի համակարգով։ Առաջին լուսանկարները վատ որակի էին։ 1979 թվականին երկու Վոյաջեր կայանները անցան Յուպիտերի համակարգով, և կատարեցին բարձր որակի լուսանկարում և հետազոտություններ, ցույց տալով Եվրոպայի սառցե մակերևույթի առկայությունը։ Այս լուսանկարները ընդունելով որպես հիմք շատ գիտնականներ սկսեցին խոսել ընդերքային օվկիանոսի առկայության մասին։ Սկսած 1995 թվականից Գալիլեո կայանը մտավ Յուպիտերի ուղեծիր և ութ տարվա ընթացքում կատարում էր բարձր որակի լուսանկարում և այլ տարաբնույթ հետազոտություններ։ Դրանք այս պահին Գալիլեյան արբանյակների ամենամանրակրկիտ ուսումնասիրություններն են։ Կայանը կատարել է Եվրոպայի մոտով բազմաթիվ անցումներ[100]։ 2007 թվականին Նոր հորիզոններ կայանը նույնպես լուսանկարեց Եվրոպան, իր դեպի Պլուտոնը կատարվող թռիչքի ընթացքում անցնելով Յուպիտերի մոտով[101]։

Նախատեսվող առաքելություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաերկրային կյանքի առկայության մասին չդադարող քննարկումները ապահովել են Եվրոպայի հանդեպ բարձր հետաքրքրություն և հետևաբար առաջիկայում կազմակերպվող առաքելություններ[102][103]։ Այս առաքելությունների նպատակները լայն են՝ Եվրոպայի քիմիական կազմության հետազոտություններից մինչև ընդերքային օվկիանոսում արտերկրային կյանքի փնտրելը[104][105]։ Եվրոպա ուղևորվող առաքելությունները պետք է դիմակայեն Յուպիտերի համակարգի, ինչպես նաև արբանյակի վրա գոյություն ունեցող ռադիացիայի բարձր մակարդակին[103]։ Եվրոպայի մակերևույթը ստանում է օրական մոտ 5,40 Զվ ռադիացիա[106]։

2011 թվականին Եվրոպա ուղղվող առաքելությունն առաջարկվեց ԱՄՆ Մոլորակագիտական հետազոտությունների տասնամյակի շրջանակներում[107]։ Որպես պատասխան, ՆԱՍԱ-ն սկսեց Եվրոպայի վրա իջեցվող սարքի, դրա հետ մեկտեղ նաև Եվրոպայի մոտով անցնող սարքի և Եվրոպայի ուղեծրակայանի նախնական նախագծումը[108][109]։ Ուղեծրակայանի համար հիմնական շեշտը դրվում է օվկիանոսի ուսումնասիրությունների վրա, իսկ բազմակի անցման մասում ուսումնասիրվելու է արբանյակի քիմիական կազմը և էներգիաները։ 2014 թվականի հունվարին հայտարարվեց այս առաքելության համար հավելյալ 80 միլիոն դոլարի ֆինասավորման հաստատման մասին[110][111]։

  • Եվրոպայի բազմակի անցման առաքելություն - 2013 թվականի հուլիսին Եվրոպայի առաքելության մի մասի նախագիծը, որն անվանվեց «Եվրոպա Քլիպեր», ներկայացվեց Ռեակտիվ Շարժման Լաբորատորիայի և Կիրառական ֆիզիկայի լաբորատորիայի կողմից[112]։ 2015 թվականի մայիսին ՆԱՍԱ-ն պաշտոնապես հայտարարեց, որ հաստատել է Եվրոպա Քլիպեր առաքելությունը, և ներկայացրեց այդ առաքելության ժամանակ օգտագործվող գիտական գործիքները[113]։ Եվրոպա Քլիպերի նպատակն է հայտարարվել՝ հետազոտել Եվրոպան նրա բնակելիության պարզելու համար, ինչպես նաև բացահայտել ապագա առաքելությունների ժամանակ նախատեսվող վայրէջքների վայրերը։ Եվրոպա Քլիպերը չի մտնի արբանյակի ուղեծիր, այլ կուղեծրի Յուպիտերին և կկատարի Եվրոպայի 45 մոտ անցումներ։ Սարքի վրա տեղադրված կլինեն սառույցը թափանցող ռադար, կարճ ալիքային սպեկտրոմետր, տոպոգրաֆիկ լուսանկարչական սարք և իոնային և չեզոք սպեկտրոմետր։
  • 2012 թվականին Յուպիտերի սառցե արբանյակների հետազոտող (JUICE) առաքելությունը ընտրվել է Եվրոպական Տիեզերական Գործակալության կողմից իրականացման համար[17][114]։ Այս առաքելությունը ներառում է Եվրոպայի մոտով երկու անցումներ, սակայն ավելի նպատակաուղղված է Գանիմեդի հետազոտությունների[115]։

Չիրականացված առաքելություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ձախից՝ ջրի տակ աշխատող կրիոբոտ։ Աջից՝ Եվրոպայի իջեցվող սարքի նախագիծը. ՆԱՍԱ 2005[116] թվական

Վաղ 2000-ականներին ՆԱՍԱ-ի Յուպիտերի Եվրոպայի ուղեծրակայան և ԵՏԳ-ի Յուպիտերի Գանիմեդի ուղեծրակայան նախագծերը առաջարկվել էին միասին, որպես Եվրոպայի Յուպիտերի համակարգի առաքելություն ծրագրի մասեր, նախատեսված արձակման 2020 թվականին[117]։ 2009 թվականին այս նախագծին տրվեց նախապատվություն Տիտանի Սատուրնի համակարգի առաքելություն նախագծի փոխարեն[118]։ Այն ժամանակ գոյություն ունեին նաև այլ առաջարկություններ[119]։ Ճապոնիան առաջարկել էր նաև Յուպիտերի մագնիսոսֆերիկ ուղեծրակայան առաքելությունը։

2007 թվականից ԵՏԳ-ն սկսել էր իրականացնել Յուպիտերի Եվրոպայի ուղեծրակայան առաքելության նախագիծը, մեկ այլ տարբերակ էր Սառցե Քլիպերը[120], որը պետք է իր վրա կրեր Դիփ Իմփաքթ առաքելության խոցող սարքի նման սարք, այն պետք է ղեկավարվող հարված իրականացներ Եվրոպայի մակերևույթին, որից հետո մեկ այլ ավելի փոքր տիեզերական սարք պետք է հավաքեր և հետազոտեր այս հարվածի հետևանքով արտանետված նյութերը[120][121]։

2006 թվականին մերժվեց նաև Յուպիտերի սառցե արբանյակների ուղեծրակայան առաքելությունը, որը նախատեսվում էր, որ պետէ է ունենար միջուկային կայանով սնուցում և իոնային շարժիչներ[103][122]։ Այն կազմում էր Պրոմեթեուս նախագծի մի մասը[122]։ Այս առաքելության շրջանակներում[123] նախատեսվում էր իջեցնել Եվրոպայի մակերևույթին Եվրոպայի իջեցվող սարք կայանը, որը նույնպես միջուկային սնուցում պետք է ունենար[123]։

Եվրոպայի ուղեծրակայան առաքելությունը պետք է հետազոտեր ընդերքային օվկիանոսը և նրա փոխազդեցությունը ընդերքի հետ։ Նրա վրա նախատեսվում էր տեղադրել կապի ենթահամակարգ, լազերային բարձրաչափ, մագնիսամետր, Լենգմուրի զոնդ, և քարտեզագրող խցիկ[124][125]։ Եվրոպայի ուղեծրակայանը հաստատվեց իրականացման 1999 թվականին, սակայն կանգնեցվեց 2002-ին[39]։

Եվրոպայի իջեցվող սարք սարքը պետք է հետազոտեր արբանյակի բնակելիությունը և թույլ տար հաստատել Եվրոպայի ընդերքում ջրի գոյությունը և գնահատել նրա աստղակենսաբանական պոտենցիալը[126]։

Առաջարկվել էին նաև ավելի հավակնոտ նախագծեր, որոնցից մեկը նախատեսում էր արբանյակի մակերևույթի հորատումը ջերմային գայլիկոնով, որպեսզի սառցե կեղևի մեջ որոնվեին կենսանիշեր[127][128]։ 2001 թվականին առաջարկված մեկ այլ նախագիծ նախատեսում էր մեծ միջուկային ռեակտորով զինված կրիոբոտի օգտագործումը հորատելու և հասնելու համար ընդերքային օվկիանոսին[103][129]։ Երբ այն հասներ հեղուկ ջրին, այն պետք է դուրս թողեր ստորջրյա սարք (հիդրոբոտ) որը և պետք է հավաքեր և Երկիր ուղարկեր օվկիանոսի մասին տվյալներ[130]։ Այս երկու սարքերը պետք է ստերիլիզացված լինեին, որպեսզի երկրային օրգանիզմները հնարավոր չլիներ հասցնել Եվրոպայի օվկիանոսի էկոհամակարգ[131]։ Այս առաքելությունը դեռևս չի հասել պլանավորման փուլի[132]։

Հնարավոր կյանքի առկայություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գեոջերմային էներգիայի հետևանքով տեղի ունեցող ժայթքում Ատլանտիկ օվկիանոսի հատակին։

Եվրոպան համարվում է Արեգակնային համակարգում ամենահավանական երկնային մարմինը, որը կարող է ունենալ արտերկրային կյանք[98][133]։ Կյանքը կարող է գոյություն ունենալ նրա ընդերքային օվկիանոսում, որտեղ հնարավոր է, որ գոյություն ունեն Երկրի օվկիանոսների խորքում գոյություն ունեցող հիդրոթերմալ կափույրներ[104][134]։ Նույնիսկ եթե Եվրոպայի վրա գոյություն չունի հրաբխային հիդրոթերմալ ակտիվություն, ՆԱՍԱ-ի հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ այնտեղ կարող են առաջանալ երկրային մակարդակի թթվածնի և ջրածնի քանակներ[135]։ 2015 թվականին գիտնականները հայտարարեցին, որ ընդերքային օվկիանոսի աղերը ծածկում են Եվրոպայի որոշ մակերևույթի առանձնահատկությունների մակերեսը, ենթադրելով, որ օվկիանոսը փոխազդում է մակերևույթի հետ։ Սա կարող է կարևոր լինել Եվրոպայի բնակելիության գնահատման համար[14][136]։ Այս պահին դեռևս Եվրոպայի վրա կյանքի գոյության ապացույցներ չկան, սակայն հեղուկ ջրի հնարավոր առկայությունը և նրա փոխազդեցությունը քարե մանտիայի հետ խթան են հանդիսանում շարունակելու արբանյակի հետազոտությունները միջմոլորակային կայաններով[137]։

Մակընթացային ուժերի ստեղծած էներգիան առաջացնում է ակտիվ երկրաբանական պրոցեսներ Եվրոպայի ընդերքում, ճիշ այնպես, ինչպես դա տեղի է ունենում նրա քույր-արբանյակ Իոյի վրա։ Չնայած Եվրոպան, ինչպես Երկիրը, կարող է նաև ունենալ ռադիոակտիվ տրոհման արդյուքում անջատված ընդերքային էներգիա, մակընթացային ուժերի ազդեցությունը շատ ավելի մեծ են[138]։ Այնուամենայնիվ, այս ուժերի ազդեցությունը երբեք չի կարողանա ապահովել Եվրոպայի օվկիանոսում այնպիսի կենսաբանական բազմազանություն, ինչպիսին ստեղծվել է Երկրի մակերևույթին[139]։ Կյանքը Եվրոպայի վրա կարող է գոյություն ունենալ հիդրոթերմալ կափույրների շրջակայքում, օվկիանոսի հատակին, կամ օցկիանոսի հատակի տակ, որտեղ Երկրի վրա գտնվել են էնդոլիթմեր։ Այն կարող է նաև գոյություն ունենալ օվկիանոսը ծածկող սառույցի հատակին կպած կամ ազատորեն կարող է լողալ ամբողջ օվկիանոսով, և նման լինել Երկրի բևեռային շրջանների բակտերիաներին[140]։ Սակայն, եթե Եվրոպայի օվկիանոսի ջերմաստիճանը լինի չափազանց ցածր, ապա այստեղ այստեղ Երկրի նման կենսաբանական օրգանիզմներ չեն կարող գոյություն ունենալ։ Ինչպես նաև, եթե այս օվկիանոսի ջուրը չափազանց աղի է, ապա այստեղ կարող են իրենց կյանքը պահպանել միայն հալոֆիլները[140]։

Կան ապացույցներ, որ Եվրոպայի սառցե կեղևի մեջ փակված, կարող են գոյություն ունենալ լճեր, և դրանք պետք է բաժանված լինեն ընդհանուր օվկիանոսից սառցի շերտով[57][58]։ Եթե սա հաստատվի, ապա այս լճերը ևս կարող են լինել մեկ այլ կյանքի հնարավոր առաջացման վայրեր։

Կան ապացույցներ, որ Եվրոպայի մակերևույին համարյա ամեն տեղ կա զգալի քանակի ջրածնի պերօքսիդ[141]։ Քանի որ ջրածնի պերօքսիդը տրոհվում է թթվածնի և ջրի, երբ փոխազդում է հողուկ ջրի հետ, հետազոտողները կարծում են, որ այն կարող է լինել կյաքի ձևերի գոյատևելու համար բավարար էներգիայի աղբյուր։

Եվրոպայի սառցե կեղևի վրա գտնված կավային նյութերը (հատկապես, ֆիլոսիլիկատները), հաճախ նույնականացվում են Երկրի վրա օրգանական միացությունների հետ[15]։ Այս միներալների առկայությունը Եվրոպայի վրա կարող է լինել աստերոիդի կամ գիսաստղի հետ բախման արդյունք[15]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Blue, Jennifer (2009 թ․ նոյեմբերի 9). «Planet and Satellite Names and Discoverers». USGS.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Yeomans, Donald K. (2006 թ․ հուլիսի 13). «Planetary Satellite Physical Parameters». JPL Solar System Dynamics. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «JPL HORIZONS solar system data and ephemeris computation service». Solar System Dynamics. ՆԱՍԱ, Jet Propulsion Laboratory. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Overview of Europa Facts». NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 Geissler, P. E.; Greenberg, R.; Hoppa, G.; Helfenstein, P.; McEwen, A.; Pappalardo, R.; Tufts, R.; Ockert-Bell, M.; Sullivan, R.; Greeley, R.; Belton, M. J. S.; Denk, T.; Clark, B. E.; Burns, J.; Veverka, J.; Hoppa, G.; Helfenstein, P.; McEwen, A.; Pappalardo, R.; Tufts, R.; Ockert-Bell, M.; Sullivan, R.; Greeley, R.; Belton, M. J. S.; Denk, T.; Clark, B. E.; Burns, J.; Veverka, J. (1998). «Evidence for non-synchronous rotation of Europa». Nature. 391 (6665): 368–70. Bibcode:1998Natur.391..368G. doi:10.1038/34869. PMID 9450751.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  6. ↑ Bills, Bruce G. (2005). «Free and forced obliquities of the Galilean satellites of Jupiter». Icarus. 175 (1): 233–247. Bibcode:2005Icar..175..233B. doi:10.1016/j.icarus.2004.10.028. ISSN 0019-1035.
  7. ↑ 7,0 7,1 McFadden, Lucy-Ann; Weissman, Paul; Johnson, Torrence (2007). The Encyclopedia of the Solar System. Elsevier. էջ 432. ISBN 0-12-226805-9.
  8. ↑ 8,0 8,1 McGrath (2009). «Atmosphere of Europa». In Pappalardo, Robert T.; McKinnon, William B.; Khurana, Krishan K. (eds.). Europa. University of Arizona Press. ISBN 0-8165-2844-6.
  9. ↑ Chang, Kenneth (2015 թ․ մարտի 12). «Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System». New York Times. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 13-ին.
  10. ↑ «Europa». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  11. ↑ Tritt, Charles S. (2002). «Possibility of Life on Europa». Milwaukee School of Engineering. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 «Tidal Heating». geology.asu.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 Dyches, Preston; Brown, Dwayne; Buckley, Michael (2014 թ․ սեպտեմբերի 8). «Scientists Find Evidence of 'Diving' Tectonic Plates on Europa». NASA. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 Dyches, Preston; Brown, Dwayne (2015 թ․ մայիսի 12). «NASA Research Reveals Europa's Mystery Dark Material Could Be Sea Salt». ՆԱՍԱ. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 12-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Cook, Jia-Rui c. (2013 թ․ դեկտեմբերի 11). «Clay-Like Minerals Found on Icy Crust of Europa». NASA.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Cook, Jia-Rui C.; Gutro, Rob; Brown, Dwayne; Harrington, J.D.; Fohn, Joe (2013 թ․ դեկտեմբերի 12). «Hubble Sees Evidence of Water Vapor at Jupiter Moon». NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 Amos, Jonathan (2012 թ․ մայիսի 2). «Esa selects 1bn-euro Juice probe to Jupiter». BBC News Online. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 2-ին.
  18. ↑ Borenstein, Seth (2014 թ․ մարտի 4). «NASA plots daring flight to Jupiter's watery moon». Associated Press.
  19. ↑ Arnett, Bill (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Europa». Nine Planets. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 27-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 Marius, S.; (1614) Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici [1], where he attributes the suggestion to Johannes Kepler
  21. ↑ «Simon Marius (January 20, 1573 – December 26, 1624)». Students for the Exploration and Development of Space. University of Arizona. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 Marazzini, Claudio (2005). «I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius (The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius)». Lettere Italiane. 57 (3): 391–407.
  23. ↑ 23,0 23,1 «Europa, a Continuing Story of Discovery». Project Galileo. NASA, Jet Propulsion Laboratory. Արխիվացված է օրիգինալից 1997 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  24. ↑ «Planetographic Coordinates». Wolfram Research. 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 29-ին.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Showman, Adam P.; Malhotra, Renu (1997). «Tidal Evolution into the Laplace Resonance and the Resurfacing of Ganymede» (PDF). Icarus. 127 (1): 93–111. Bibcode:1997Icar..127...93S. doi:10.1006/icar.1996.5669.
  26. ↑ Moore, W. B. (2003). «Tidal heating and convection in Io». Journal of Geophysical Research. 108 (E8): 5096. Bibcode:2003JGRE..108.5096M. doi:10.1029/2002JE001943. ISSN 0148-0227. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 2-ին.
  27. ↑ Cook, Jia-Rui C. (18 September 2013) Long-stressed Europa Likely Off-kilter at One Time. jpl.nasa.gov
  28. ↑ 28,0 28,1 Prockter L. M., Pappalardo R. T. (2007). Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence W. Johnson (ed.). Encyclopedia of the Solar System. Academic Press. էջեր 431–448. ISBN 978-0-12-088589-3. {{cite book}}: Unknown parameter |part= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
  29. ↑ Canup R. M., Ward W. R. (2009). R. T. Pappalardo, W. B. McKinnon, K. K. Khurana (ed.). Europa. University of Arizona Press. էջեր 59–84. Bibcode:2009euro.book...59C. ISBN 9780816528448. {{cite book}}: Unknown parameter |url1= ignored (օգնություն); Unknown parameter |часть= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 А. Камерон. (1978). Формирование регулярных спутников. М.: Мир. էջ 522. {{cite book}}: More than one of |pages= and |page= specified (օգնություն)
  31. ↑ Goldreich P., Ward W. R. (1973). «The formation of planetesimals». Astrophysical Journal. 183: 1051–1061. Bibcode:1973ApJ...183.1051G. doi:10.1086/152291.
  32. ↑ Fanale F. P., Johnson T. V., Matson D. L. (1977). J. A. Burns (ed.). «Planetary Satellites». University of Arizona Press: 379–405. Bibcode:1977plsa.conf..379F. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |part= ignored (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  33. ↑ 33,0 33,1 Д. Моррисон, Дж. А. Бернс. (1978). Спутники Юпитера. М.: Мир. էջեր 270–275.
  34. ↑ Եվրոպայի զանգվածը՝ 48×1021 կգ։ Իսկ Արեգակնային համակարգի իրենից փոքր արբանյակների զանգվածը միասին կազմում է 39,5×1021 կգ
  35. ↑ Jeffrey S. Kargel, Jonathan Z. Kaye, James W. Head, III; և այլք: (2000). «Europa's Crust and Ocean: Origin, Composition, and the Prospects for Life» (PDF). Icarus. Planetary Sciences Group, Brown University. 148 (1): 226–265. Bibcode:2000Icar..148..226K. doi:10.1006/icar.2000.6471. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author2= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  36. ↑ Phillips, Cynthia B.; Pappalardo, Robert T. (2014 թ․ մայիսի 20). «Europa Clipper Mission Concept:». Eos, Transactions American Geophysical Union. 95 (20): 165–167. Bibcode:2014EOSTr..95..165P. doi:10.1002/2014EO200002. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 3-ին.
  37. ↑ Cowen, Ron (2008 թ․ հունիսի 7). «A Shifty Moon». Science News. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 Kivelson, Margaret G.; Khurana, Krishan K.; Russell, Christopher T.; Volwerk, Martin; Walker, Raymond J.; Zimmer, Christophe (2000). «Galileo Magnetometer Measurements: A Stronger Case for a Subsurface Ocean at Europa». Science. 289 (5483): 1340–1343. Bibcode:2000Sci...289.1340K. doi:10.1126/science.289.5483.1340. PMID 10958778.
  39. ↑ 39,0 39,1 «Europa: Another Water World?». Project Galileo: Moons and Rings of Jupiter. NASA, Jet Propulsion Laboratory. 2001. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  40. ↑ «Ice blades threaten Europa landing». BBC News.
  41. ↑ Arnett, Bill (7 November 1996) Europa. astro.auth.gr
  42. ↑ 42,0 42,1 Hamilton, Calvin J. «Jupiter's Moon Europa». solarviews.com.
  43. ↑ 43,0 43,1 Schenk, Paul M.; Chapman, Clark R.; Zahnle, Kevin; and Moore, Jeffrey M. (2004) "Chapter 18: Ages and Interiors: the Cratering Record of the Galilean Satellites", pp. 427 ff. in Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere, Cambridge University Press, ISBN 0-521-81808-7.
  44. ↑ «High Tide on Europa». Astrobiology Magazine. astrobio.net. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  45. ↑ Frederick A. Ringwald (2000 թ․ փետրվարի 29). «SPS 1020 (Introduction to Space Sciences)». California State University, Fresno. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 4-ին.
  46. ↑ The Effects of Nuclear Weapons, Revised ed., US DOD 1962, pp. 592–593
  47. ↑ Geissler, P. (1998). «Evolution of Lineaments on Europa: Clues from Galileo Multispectral Imaging Observations». Icarus. 135: 107–337. Bibcode:1998Icar..135..107G. doi:10.1006/icar.1998.5980.
  48. ↑ Figueredo, P. H.; Greeley, R. (2004). «Resurfacing history of Europa from pole-to-pole geological mapping». Icarus. 167 (2): 287. Bibcode:2004Icar..167..287F. doi:10.1016/j.icarus.2003.09.016.
  49. ↑ Hurford, T. A.; Sarid, A. R.; Greenberg, R. (2007). «Cycloidal cracks on Europa: Improved modeling and non-synchronous rotation implications». Icarus. 186: 218. Bibcode:2007Icar..186..218H. doi:10.1016/j.icarus.2006.08.026.
  50. ↑ Kattenhorn, Simon A. (2002). «Nonsynchronous Rotation Evidence and Fracture History in the Bright Plains Region, Europa». Icarus. 157 (2): 490–506. Bibcode:2002Icar..157..490K. doi:10.1006/icar.2002.6825.
  51. ↑ 51,0 51,1 Schenk, Paul; McKinnon, William B. (1989). «Fault Offsets and Lateral plate motions on Europa: Evidence for a mobile ice shell». Icarus. 79 (1): 75–100. Bibcode:1989Icar...79...75S. doi:10.1016/0019-1035(89)90109-7.
  52. ↑ 52,0 52,1 Kattenhorn, Simon; Prockter, Louise (2014). «Evidence for subduction in the ice shell of Europa». Nature Geosciences. 7 (9): 762. Bibcode:2014NatGe...7..762K. doi:10.1038/ngeo2245.
  53. ↑ 53,0 53,1 Sotin, Christophe; Head III, James W.; Tobie, Gabriel (2001). «Europa: Tidal heating of upwelling thermal plumes and the origin of lenticulae and chaos melting» (PDF). Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  54. ↑ Goodman, Jason C.; Collins, Geoffrey C.; Marshall, John; Pierrehumbert, Raymond T. «Hydrothermal Plume Dynamics on Europa: Implications for Chaos Formation» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  55. ↑ O'Brien, David P.; Geissler, Paul; and Greenberg, Richard; Geissler; Greenberg (2000 թ․ հոկտեմբեր). «Tidal Heat in Europa: Ice Thickness and the Plausibility of Melt-Through». Bulletin of the American Astronomical Society. 30: 1066. Bibcode:2000DPS....32.3802O.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  56. ↑ Greenberg, Richard (2008). Unmasking Europa. Springer + Praxis Publishing. ISBN 978-0-387-09676-6.
  57. ↑ 57,0 57,1 Schmidt, Britney; Blankenship, Don; Patterson, Wes; Schenk, Paul (2011 թ․ նոյեմբերի 24). «Active formation of 'chaos terrain' over shallow subsurface water on Europa». Nature. 479 (7374): 502–505. Bibcode:2011Natur.479..502S. doi:10.1038/nature10608. PMID 22089135.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Marc Airhart (2011). «Scientists Find Evidence for "Great Lake" on Europa and Potential New Habitat for Life». Jackson School of Geosciences. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 Greenberg, Richard (2005) Europa: The Ocean Moon: Search for an Alien Biosphere, Springer + Praxis Books, ISBN 978-3-540-27053-9.
  60. ↑ Greeley, Ronald; et al. (2004) "Chapter 15: Geology of Europa", pp. 329 ff. in Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere, Cambridge University Press, ISBN 0-521-81808-7.
  61. ↑ Park, Ryan S.; Bills, Bruce; Buffington, Brent B. (2015 թ․ հուլիս). «Improved detection of tides at Europa with radiometric and optical tracking during flybys». Planetary and Space Science. 112: 10–14. Bibcode:2015P&SS..112...10P. doi:10.1016/j.pss.2015.04.005. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  62. ↑ Adamu, Zaina (2012 թ․ հոկտեմբերի 1). «Water near surface of a Jupiter moon only temporary». CNN News. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  63. ↑ «All the Water on Europa». NASA Astronomy Picture of the Day. 2012 թ․ մայիսի 24. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 8-ին.
  64. ↑ Williams, Matt (2015 թ․ սեպտեմբերի 15). «Jupiter's Moon Europa». Universe Today. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 9-ին.
  65. ↑ Billings, Sandra E.; Kattenhorn, Simon A. (2005). «The great thickness debate: Ice shell thickness models for Europa and comparisons with estimates based on flexure at ridges». Icarus. 177 (2): 397–412. Bibcode:2005Icar..177..397B. doi:10.1016/j.icarus.2005.03.013.
  66. ↑ Zimmer, Christophe; Khurana, Krishan K.; Kivelson, Margaret G. (2000). «Subsurface Oceans on Europa and Callisto: Constraints from Galileo Magnetometer Observations» (PDF). Icarus. 147 (2): 329–347. Bibcode:2000Icar..147..329Z. doi:10.1006/icar.2000.6456.(չաշխատող հղում)
  67. ↑ «Europa Mission to Probe Magnetic Field and Chemistry». Jet Propulsion Laboratory. 2015 թ․ մայիսի 27. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 29-ին.
  68. ↑ McCord, Thomas B.; Hansen, Gary B.; և այլք: (1998). «Salts on Europa's Surface Detected by Galileo's Near Infrared Mapping Spectrometer». Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  69. ↑ Carlson, R. W.; Anderson, M. S.; Mehlman, R.; Johnson, R. E. (2005). «Distribution of hydrate on Europa: Further evidence for sulfuric acid hydrate». Icarus. 177 (2): 461. Bibcode:2005Icar..177..461C. doi:10.1016/j.icarus.2005.03.026.
  70. ↑ Calvin, Wendy M.; Clark, Roger N.; Brown, Robert H.; Spencer, John R. (1995). «Spectra of the ice Galilean satellites from 0.2 to 5 µm: A compilation, new observations, and a recent summary». Journal of Geophysical Research. 100 (E9): 19, 041–19, 048. Bibcode:1995JGR...10019041C. doi:10.1029/94JE03349.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 «Frequently Asked Questions about Europa». NASA. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  72. ↑ 72,0 72,1 Zyga, Lisa (2008 թ․ դեկտեմբերի 12). «Scientist Explains Why Jupiter's Moon Europa Could Have Energetic Liquid Oceans». PhysOrg.com. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 28-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 Tyler, Robert H. (2008 թ․ դեկտեմբերի 11). «Strong ocean tidal flow and heating on moons of the outer planets». Nature. 456 (7223): 770–772. Bibcode:2008Natur.456..770T. doi:10.1038/nature07571. PMID 19079055.
  74. ↑ «Europa: Energy». NASA. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին. «Tidal flexing of the ice shell could create slightly warmer pockets of ice that rise slowly upward to the surface, carrying material from the ocean below.»
  75. ↑ Tyler, Robert (2008 թ․ դեկտեմբերի 15). «Jupiter's Moon Europa Does The Wave To Generate Heat». University of Washington. Science Daily. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  76. ↑ 76,0 76,1 Stacey, Kevin (2016 թ․ ապրիլի 14). «Europa's heaving ice might make more heat than scientists thought». Brown University. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  77. ↑ 77,0 77,1 McCarthy, Christine; Cooper, Reid F. (2016 թ․ հունիսի 1). «Tidal dissipation in creeping ice and the thermal evolution of Europa». Earth and Planetary Science Letters. 443: 185–194. Bibcode:2016E&PSL.443..185M. doi:10.1016/j.epsl.2016.03.006. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  78. ↑ Pappalardo, Robert T.; McKinnon, William B.; Khurana, K. (2009). «Heat Transfer in Europa's Icy Shell». In Pappalardo, Robert T.; McKinnon, William B.; Khurana, K. (eds.). Europa. The University of Arizona Press. էջ 405. ISBN 9780816528448.
  79. ↑ Lowell, Robert P.; DuBosse, Myesha (2005 թ․ մարտի 9). «Hydrothermal systems on Europa» (PDF). Geophysical Research Letters. 32 (5). Bibcode:2005GeoRL..32.5202L. doi:10.1029/2005GL022375. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  80. ↑ Ruiz, Javier (2005 թ․ մայիսի 25). «The heat flow of Europa» (PDF). Universidad Complutense de Madrid. Universidad Complutense de Madrid. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մայիսի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  81. ↑ «Hubble discovers water vapour venting from Jupiter's moon Europa». ESA/Hubble Press Release. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  82. ↑ «Hubble discovers water vapour venting from Jupiter's moon Europa». Hubble Space Telescope Team. 2013 թ․ դեկտեմբերի 12. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  83. ↑ Fletcher, Leigh (2013 թ․ դեկտեմբերի 12). «The Plumes of Europa». The Planetary Society. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  84. ↑ Choi, Charles Q. (2013 թ․ դեկտեմբերի 12). «Jupiter Moon Europa May Have Water Geysers Taller Than Everest». Space.com. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  85. ↑ Dyches, Preston (2015 թ․ հուլիսի 30). «Signs of Europa Plumes Remain Elusive in Search of Cassini Data». NASA. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  86. ↑ 86,0 86,1 Roth, L.; Saur, J.; Retherford, K. D.; Strobel, D. F.; Feldman, P. D.; McGrath, M. A.; Nimmo, F. (2013 թ․ նոյեմբերի 26). «Transient Water Vapor at Europa's South Pole» (PDF). Science. 343 (6167): 171–174. Bibcode:2014Sci...343..171R. doi:10.1126/science.1247051. PMID 24336567. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013-12-16-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 26-ին.
  87. ↑ Hansen, C. J.; Esposito, L.; Stewart, A. I.; Colwell, J.; Hendrix, A.; Pryor, W.; Shemansky, D.; West, R. (2006 թ․ մարտի 10). «Enceladus' Water Vapor Plume». Science. 311 (5766): 1422–1425. Bibcode:2006Sci...311.1422H. doi:10.1126/science.1121254. PMID 16527971.
  88. ↑ Spencer, J. R.; Nimmo, F. (2013 թ․ մայիս). «Enceladus: An Active Ice World in the Saturn System». Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 41: 693. Bibcode:2013AREPS..41..693S. doi:10.1146/annurev-earth-050212-124025.
  89. ↑ Hall, D. T.; Strobel, D. F.; Feldman, P. D.; McGrath, M. A.; Weaver, H. A. (1995). «Detection of an oxygen atmosphere on Jupiter's moon Europa». Nature. 373 (6516): 677–681. Bibcode:1995Natur.373..677H. doi:10.1038/373677a0. PMID 7854447.
  90. ↑ Savage, Donald; Jones, Tammy; Villard, Ray (1995 թ․ փետրվարի 23). «Hubble Finds Oxygen Atmosphere on Europa». Project Galileo. NASA, Jet Propulsion Laboratory. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  91. ↑ Kliore, Arvydas J.; Hinson, D. P.; Flasar, F. Michael; Nagy, Andrew F.; Cravens, Thomas E. (1997 թ․ հուլիս). «The Ionosphere of Europa from Galileo Radio Occultations». Science. 277 (5324): 355–358. Bibcode:1997Sci...277..355K. doi:10.1126/science.277.5324.355. PMID 9219689.
  92. ↑ «Galileo Spacecraft Finds Europa has Atmosphere». Project Galileo. NASA, Jet Propulsion Laboratory. 1997. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  93. ↑ Johnson, Robert E.; Lanzerotti, Louis J.; and Brown, Walter L.; Lanzerotti; Brown (1982). «Planetary applications of ion induced erosion of condensed-gas frosts». Nuclear Instruments and Methods in Physics Research. 198: 147. Bibcode:1982NucIM.198..147J. doi:10.1016/0167-5087(82)90066-7.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  94. ↑ Shematovich, Valery I.; Cooper, John F.; Johnson, Robert E. (2003 թ․ ապրիլ). «Surface-bounded oxygen atmosphere of Europa». EGS – AGU – EUG Joint Assembly (Abstracts from the meeting held in Nice, France): 13094. Bibcode:2003EAEJA....13094S.
  95. ↑ Liang, Mao-Chang; Lane, Benjamin F.; Pappalardo, Robert T.; Allen, Mark; Yung, Yuk L. (2005). «Atmosphere of Callisto» (PDF). Journal of Geophysical Research. 110 (E2): E02003. Bibcode:2005JGRE..11002003L. doi:10.1029/2004JE002322. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  96. ↑ Smyth, William H.; Marconi, Max L. (2007 թ․ օգոստոսի 15). «Processes Shaping Galilean Satellite Atmospheres from the Surface to the Magnetosphere – Workshop on Ices, Oceans, and Fire: Satellites of the Outer Solar System, Boulder, Colorado – Abstracts» (PDF). էջեր 131–132.
  97. ↑ Chyba, C. F.; Hand, K. P. (2001). «PLANETARY SCIENCE: Enhanced: Life Without Photosynthesis». Science. 292 (5524): 2026–2027. doi:10.1126/science.1060081. PMID 11408649.
  98. ↑ 98,0 98,1 Hand, Kevin P.; Carlson, Robert W.; Chyba, Christopher F. (2007 թ․ դեկտեմբեր). «Energy, Chemical Disequilibrium, and Geological Constraints on Europa». Astrobiology. 7 (6): 1006–1022. Bibcode:2007AsBio...7.1006H. doi:10.1089/ast.2007.0156. PMID 18163875.
  99. ↑ Smyth, William H.; Marconi, Max L. (2006). «Europa's atmosphere, gas tori, and magnetospheric implications». Icarus. 181 (2): 510. Bibcode:2006Icar..181..510S. doi:10.1016/j.icarus.2005.10.019.
  100. ↑ The Journey to Jupiter: Extended Tours – GEM and the Millennium Mission Արխիվացված 2013-03-16 Wayback Machine. Solarsystem.nasa.gov. Retrieved on 23 July 2013.
  101. ↑ «PIA09246: Europa». NASA photojournal. 2007 թ․ ապրիլի 2. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 9-ին.
  102. ↑ David, Leonard (2006 թ․ փետրվարի 7). «Europa Mission: Lost In NASA Budget». Space.com.
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 103,3 Friedman, Louis (2005 թ․ դեկտեմբերի 14). «Projects: Europa Mission Campaign; Campaign Update: 2007 Budget Proposal». The Planetary Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  104. ↑ 104,0 104,1 Chandler, David L. (2002 թ․ հոկտեմբերի 20). «Thin ice opens lead for life on Europa». New Scientist.
  105. ↑ Muir, Hazel (22 May 2002) Europa has raw materials for life, New Scientist.
  106. ↑ Ringwald, Frederick A. (29 February 2000) SPS 1020 (Introduction to Space Sciences) Course Notes, California State University, csufresno.edu.
  107. ↑ Zabarenko, Deborah (2011 թ․ մարտի 7). «Lean U.S. missions to Mars, Jupiter moon recommended». Ռոյթերս. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  108. ↑ «Europa Lander». NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 15-ին.
  109. ↑ March 2012 OPAG Meeting. Lunar and Planetary Institute, NASA. Retrieved on 23 July 2013.
  110. ↑ Khan, Amina (2014 թ․ հունվարի 15). «NASA gets some funding for Mars 2020 rover in federal spending bill». Los Angeles Times.
  111. ↑ Girardot, Frank C. (2014 թ․ հունվարի 14). «JPL's Mars 2020 rover benefits from spending bill». Pasadena Star-News.
  112. ↑ The Europa Clipper – OPAG Update Jet Propulsion Laboratory/Applied Physics Laboratory
  113. ↑ «NASA's Europa Mission Begins with Selection of Science Instruments». NASA.
  114. ↑ Selection of the L1 mission. ESA, 17 April 2012. (PDF). Retrieved on 23 July 2013.
  115. ↑ «JUICE—Science objectives». European Space Agency. 2012 թ․ մարտի 16. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 20-ին.
  116. ↑ «Small RPS-Enabled Europa Lander Mission» (PDF). NASA–JPL. 2005 թ․ փետրվարի 13. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  117. ↑ «NASA and ESA Prioritize Outer Planet Missions». NASA. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 26-ին.
  118. ↑ Rincon, Paul (2009 թ․ փետրվարի 20). «Jupiter in space agencies' sights». BBC News. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 20-ին.
  119. ↑ «Cosmic Vision 2015–2025 Proposals». ESA. 2007 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 20-ին.
  120. ↑ 120,0 120,1 McKay, C.P. (2002). «Planetary protection for a Europa surface sample return: The Ice Clipper mission». Advances in Space Research. 30 (6): 1601–1605. Bibcode:2002AdSpR..30.1601M. doi:10.1016/S0273-1177(02)00480-5. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  121. ↑ Goodman, Jason C. (9 September 1998) Re: Galileo at Europa, MadSci Network forums.
  122. ↑ 122,0 122,1 Berger, Brian; NASA 2006 Budget Presented: Hubble, Nuclear Initiative Suffer Space.com (7 February 2005)
  123. ↑ 123,0 123,1 Abelson & Shirley – Small RPS-Enabled Europa Lander Mission (2005) Արխիվացված 2011-10-08 Wayback Machine. (PDF). Retrieved on 23 July 2013.
  124. ↑ 2012 Europa Mission Studies. OPAG 29 March 2012 (PDF). Lunar and Planetary Institute, NASA. Retrieved on 23 July 2013.
  125. ↑ Europa Study Team (2012 թ․ մայիսի 1), «EUROPA STUDY 2012 REPORT» (PDF), EUROPA ORBITER MISSION (PDF), JPL – NASA, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ փետրվարի 2-ին, Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին
  126. ↑ Europa Study Team (2012 թ․ մայիսի 1), «EUROPA STUDY 2012 REPORT» (PDF), EUROPA LANDER MISSION (PDF), Jet Propulsion Laboratory – NASA, էջ 287, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 5-ին, Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին
  127. ↑ Weiss, P.; Yung, K. L.; Kömle, N.; Ko, S. M.; Kaufmann, E.; Kargl, G. (2011). «Thermal drill sampling system onboard high-velocity impactors for exploring the subsurface of Europa». Advances in Space Research. 48 (4): 743. Bibcode:2011AdSpR..48..743W. doi:10.1016/j.asr.2010.01.015.
  128. ↑ Hsu, J. (2010 թ․ ապրիլի 15). «Dual Drill Designed for Europa's Ice». Astrobiology Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  129. ↑ Knight, Will (2002 թ․ հունվարի 14). «Ice-melting robot passes Arctic test». New Scientist.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  130. ↑ Bridges, Andrew (2000 թ․ հունվարի 10). «Latest Galileo Data Further Suggest Europa Has Liquid Ocean». Space.com. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 8-ին.
  131. ↑ Preventing the Forward Contamination of Europa. Washington (DC): National Academy Press. 2000. ISBN 0-309-57554-0. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 13-ին. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  132. ↑ Powell, Jesse; Powell, James; Maise, George; Paniagua, John (2005). «NEMO: A mission to search for and return to Earth possible life forms on Europa». Acta Astronautica. 57 (2–8): 579–593. Bibcode:2005AcAau..57..579P. doi:10.1016/j.actaastro.2005.04.003.
  133. ↑ Schulze-Makuch, Dirk; Irwin, Louis N. (2001). «Alternative Energy Sources Could Support Life on Europa» (PDF). Departments of Geological and Biological Sciences, University of Texas at El Paso. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  134. ↑ Nicola Jones (2001 թ․ դեկտեմբերի 11). «Bacterial explanation for Europa's rosy glow». New Scientist. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբեր-ին.
  135. ↑ «Europa's Ocean May Have An Earthlike Chemical Balance», Jpl.nasa.gov, Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 18-ին
  136. ↑ Wall, Mike (2015 թ․ հունիսի 9). «NASA Aiming for Multiple Missions to Jupiter Moon Europa». Space.com. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 10-ին.
  137. ↑ Phillips, Cynthia (28 September 2006) Time for Europa, Space.com.
  138. ↑ Wilson, Colin P. (2007). «Tidal Heating on Io and Europa and its Implications for Planetary Geophysics». Geology and Geography Dept., Vassar College. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  139. ↑ McCollom, Thomas M. (1999). «Methanogenesis as a potential source of chemical energy for primary biomass production by autotrophic organisms in hydrothermal systems on Europa». Journal of Geophysical Research. Woods Hole Oceanographic Institute. 104: 30729. Bibcode:1999JGR...10430729M. doi:10.1029/1999JE001126.
  140. ↑ 140,0 140,1 Marion, Giles M.; Fritsen, Christian H.; Eicken, Hajo; Payne, Meredith C. (2003). «The Search for Life on Europa: Limiting Environmental Factors, Potential Habitats, and Earth Analogues». Astrobiology. 3 (4): 785–811. Bibcode:2003AsBio...3..785M. doi:10.1089/153110703322736105. PMID 14987483.
  141. ↑ NASA – Mapping the Chemistry Needed for Life at Europa Արխիվացված 2013-04-08 Wayback Machine. Nasa.gov (4 April 2013). Retrieved on 23 July 2013.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիիքպահեստ
Արբանյակները նշված են մեծ կիսաառանցքի աճման կարգով
Ներքին արբանյակներ
Գալիլեյան արբանյակներ
Ֆեմիստոյի խումբ
Հիմալիայի խումբ
Կարպոյի խումբ
Վալետուդոյի խումբ
Անանկեի խումբ
Կարմեի խումբ
Պասիֆեի խումբ
(?) - նշված են արբանյակներ, որոնք այլևս չեն դիտարկվել և համարվում են «կորսված»
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Եվրոպա_(արբանյակ)&oldid=10087295» էջից