ASAL USUL BAHASA MELAYU

Untuk mengetahui asal usul Bahasa Melayu kita perlu mengetahui asal-usul penutur
aslinya terlebih dahulu, iaitu orang Melayu. Asal-usul bangsa Melayu sehingga kini
masih kabur. Akan tetapi beberapa sarjana Eropah seperti Hendrik Kern (Belanda) dan
Robert von Heine Geldern (Austria) telah melakukan penyelidikan secara kasar latar
belakang dan pergerakan masyarakat Melayu kuno.

Teori mereka menyatakan bahawa bangsa Melayu berasal daripada kelompok

Austronesia, iaitu kelompok manusia yang berasal dari daerah Yunan di China yang
kemudiannya berhijrah dalam bentuk beberapa gelombang pergerakan manusia dan
akhirnya menduduki wilayah Asia Tenggara.

Gelombang pertama dikenali sebagai Melayu-Proto dan berlaku kira-kira 2500 tahun
Sebelum Masehi

Kira-kira dalam tahun 1500 tahun Sebelum Masehi, datang pula gelombang kedua yang
dikenali sebagai Melayu-Deutro. Mereka mendiami daerah-daerah yang subur di pinggir
pantai dan tanah lembah Asia Tenggara. Kehadiran mereka ini menyebabkan orang-
orang Melayu-Proto seperti orang-orang Jakun, Mahmeri, Jahut, Temuan, Biduanda dan
beberapa kelompok kecil yang lain berpindah ke kawasan pedalaman. Justeru itu,
Melayu-Deutro ini merupakan masyarakat Melayu yang ada pada masa kini.

Bahasa Melayu berasal daripada rumpun bahasa Austronesia, manakala bahasa-bahasa

Austronesia ini berasal daripada keluarga bahasa Austris. Selain daripada rumpun bahasa
Austronesia, rumpun bahasa Austro-Asia dan rumpun bahasa Tibet-Cina.

BAHASA –BAHASA
AUSTRIS

BAHASA-BAHASA BAHASA-BAHASA BAHASA-BAHASA

AUSTRO-ASIA TIBET-CINA AUSTRONESIA
Rumpun bahasa Austronesia ini pula terbahagi kepada empat kelompok yang lebih kecil :
1. Bahasa-bahasa Kepulauan Melayu atau Bahasa Nusantara.
Contoh : bahasa Melayu, Aceh, Jawa, Sunda, Dayak, Tagalog, Solo, Roto, Sika dan
lain-lain.

2. Bahasa-bahasa Polinesia
Contoh : bahasa Hawaii, Tonga, Maori, Haiti

3. Bahasa-bahasa Melanesia
Contoh : bahasa-bahasa di Kepulauan Fiji, Irian and Kepulaun Caledonia

4. Bahasa-bahasa Mikronesia
Contoh : bahasa-bahasa di Kepulauan Marianna, Marshall, Carolina dan Gilbert.

Bahasa-Bahasa Austronesia

Bahasa-Bahasa Bahasa-bahasa Bahasa-Bahasa Bahasa-Bahasa

Nusantara Polinesia Melanesia Mikronesia

Bahasa Melayu tergolong dalam cabang Bahasa-bahasa Nusantara yang mempunyai

bahasa yang paling banyak, iaitu kira-kira 200 hingga 300 bahasa.

Bentuk Bahasa Melayu yang dituturkan di Kepulauan Melayu pada zaman dahulu
dikenali sebagai Bahasa Melayu Kuno dan jauh berbeza dengan Bahasa Melayu yang
moden. Bentuk Bahasa Melayu Kuno hanya dapat dilihat melalui kesan tinggalan sejarah
seperti batu-batu bersurat. Batu-batu bersurat yang menggunakan Bahasa Melayu
dipercayai ditulis bermula pada akhir abad ke-7. Sebanyak empat batu bersurat telah
dijumpai yang mempunyai tarikh tersebut :

1. Batu Bersurat Kedukan Bukit (683 M) - Palembang

2. Batu Bersurat Talang Tuwo (684 M) – Palembang
3. Batu Bersurat Kota Kapor (686 M) – Pulau Bangka, Palembang
4. Batu Bersurat Karang Brahi (686 M) – Palembang

Berpandukan isinya, penulisan di batu bersurat tersebut dibuat atas arahan raja Srivijaya,
sebuah kerajaan yang mempunyai empayar meliputi Sumatera, Jawa, Semenanjung
Tanah Melayu, Segenting Kra dan Sri Lanka. Oleh itu, ini menunjukkan bahawa Bahasa
Melayu telah digunakan sebagai bahasa rasmi dan bahasa pentadbiran kerajaan Srivijaya,
sekaligus meluaskan penyebaran Bahasa Melayu ke tanah jajahan takluknya . Walaupun
bahasa pada batu bersurat itu masih berbahasa Sanskrit, akan tetapi masih terdapat
pengaruh Bahasa Melayu Kuno di dalamnya.

Istilah “Melayu” timbul buat pertama kali dalam tulisan Cina pada tahun 644 dan 645
Masehi. Tulisan ini menyebut mengenai orang “Mo-Lo-Yue” yang mengirimkan utusan
ke Negeri China untuk mempersembahkan hasil-hasil bumi keada Raja China. Letaknya
kerajaan “Mo-Lo-Yue” ini tidak dapat dipastikan dengan tegas. Ada yang mencatatkan di
Semenanjung Tanah Melayu dan di Jambi, Sumatera.

Selain daripada empat batu bersurat yang disebutkan tadi, terdapat juga bahan-bahan lain
yang dihasilkan dalam zaman kerajaan Srivijaya pada abad ke-7 hingga ke-13 Masehi. :

1. Batu Bersurat Gandasuli (832 M) – Gandasuli, Jawa Tengah

2. Sebuah batu bersurat yang dijumpai di Bangkahulu bertarikh 1000 Masehi.
3. Sebuah patung gangsa yang dijumpai di Padang Lawas, Tapanuli bertarikh 1029 M
dengan tulisan pada kaki alasnya
4. Sebuah patung di Padang Rocore, Batanghari bertarikh 1286 M dengan catatan
perkataan “Malaya” atau “Melayu” pada bahagian belakangnya.

Bahasa Melayu (Abad ke-13 hingga 18 Masehi)

Pada zaman ini tiga buah batu bersurat yang menunjukkan perkembangan Bahasa Melayu
telah dijumpai :

1. Batu Bersurat Pagar Ruyong, Minangkabau (1356 M) – ditulis dalam tulisan India
dan memperlihatkan pengaruh Bahasa Sanskrit.
2. Batu Nisan di Minye Tujuh, Acheh (1380 M) – juga ditulis dalam tulisan India
dengan beberapa perkataan Arab
3. Batu Bersurat Terengganu – dijumpai di Sungai Teresat, Kuala Berang Terengganu.
Tarikh sebenar tidak dapat dipastikan, tetapi ia dipercayai ditulis antara tahun 1303 M
hingga 1387 M. Ia ditulis dalam tulisan Jawi.

Abad ke –13 adalah waktu bermulanya zaman peralihan di Kepulauan Melayu dengan
berkembangnya agama Islam ke rantau ini. Ini telah mempengaruhi bangsa dan bahasa di
sini, terutamanya bangsa dan bahasa Melayu. Pengaruh India sedikit demi sedikit mula
digantikan dengan pengaruh Islam dan Arab.

Zaman penting bagi Bahasa Melayu ialah pada zaman Kerajaan Melayu Melaka.
Kerajaan Melayu Melaka yang telah menerima Islam dan berjaya membina empayar
yang luas telah dapat meningkatkan kemajuan dan perkembangan Bahasa Melayu di
rantau ini. Bahasa Melayu telah digunakan dalam pentadbiran dan aktiviti perdagangan
serta menjadi “lingua franca” para pedagang. Bahasa Melayu juga telah menjadi alat
penyebaran agama Islam ke seluruh Kepulauan Melayu. Bahasa Melayu telah mendapat
bentuk tulisan baru iaitu tulisan Jawi. Perbendaharaan kata juga telah bertambah dengan
wujudnya keperluan untuk mengungkapkan idea-idea yang dibawa oleh peradaban Islam.
Keagungan Kesultanan Melaka jelas tergambar di dalam “Sejarah Melayu” oleh Tun Seri
Lanang, sebuah karya dalam Bahasa Melayu yang sangat tinggi nilainya.

Kedatangan orang-orang Eropah dan kejatuhan Kesultanan Melaka ke tangan Portugis

pada tahun1511 masehi tidak menamatkan pengaruh Bahasa Melayu. Ramai di antara
mereka yang menjalankan penyelidikan dan menyimpan catatan mengenai bahasa dan
kesusasteraan Melayu. Beberapa contoh usaha mereka ialah :

1. Pigafetta, seorang ketua kelasi berbangsa Itali dalam pelayarannya bersama Magellan,
telah menyusun kamus Melayu-Itali semasa singgah di Pulau Tidore pada tahun 1521.
Ia merupakan daftar kata daripada bahasa yang dituturkan oleh orang-orang di
pelabuhan itu dengan lebih 400 patah perkataan dan adalah daftar kata Melayu-
Eropah yang tertua. Kedudukan Pulau Tidore yang terletak jauh daripada tempat asal
Bahasa Melayu menggambarkan betapa luasnya Bahasa Melayu tersebar.

2. Jan Hugen Van Linschotten, seorang bangsa Belanda pernah tinggal di Indonesia
antara tahun 1586 hingga 1592 dan berkhidmat sebagai pegawai kepada pemerintah
Portugis. Beliau ada mencatatkan dalam bukunya bahawa Bahasa Melayu dianggap
sebagai bahasa yang paling dihormati antara bahasa-bahasa negeri timur.

3. Pada awal abad ke-18, Francios Valentijn, seorang pendeta dan ahli sejarah bangsa
Belanda yang banyak menulis menganai wilayah Kepulauan Melayu, telah
menggambarkan kepentingan Bahasa Melayu seperti berikut :
“Bahasa mereka, Bahasa Melayu, bukan sahaja dituturkan di daerah pinggir laut,
tetapi juga digunakan di seluruh Kepulauan Melayu dan di segala negeri-negeri
Timur, sebagai suatu bahasa yang difahami di mana-mana sahaja oleh setiap orang.”

Satu bukti tentang tingginya martabat Bahasa Melayu dan luas penggunaanya di wilayah
ini adalah pada surat-menyurat antara pentadbir dan raja-rja di Kepulauan Melayu.
Antaranya ialah :

1. Surat Sultan Acheh kepada Kapitan Inggeris, James Lancester (1601)

2. Surat Sultan Alauddin Shah dari Acheh kepada Harry Middleton (1602)
3. Surat Sultan Acheh kepada raja Inggeris, King James (1612)

Ketiga-tiga surat ini tersimpan di perpustakaan Bodelein, London

Dalam abad ke-17, terdapat banyak usaha oleh sarjana-sarjana Eropah untuk menyusun
kamus dan daftar kata, yang kemudiannya diteruskan kepada bidang morfologi, sintaksis
dan fonologi.

Tokoh-tokoh tempatan juga tidak ketinggalan memberikan sumbangan. Kebanyakan

usaha mereka berkisar tentang agama dan sastera. Palembang dan Acheh telah
menggantikan telah menggantikan Melaka sebagai pust keintelektualan Melayu. Antara
tokoh-tokoh di Acheh ialah :

1. Sheikh Nuruddin Al-Raniri (“Bustanul Salatin”)

2. Shamsuddin Al-Sumaterani (“Mirat Al-Mukmin”)
3. Abdul Rauf Singkel (“Mirat Al-Tullab”)
4. Hamzah Fansuri (“Syair Perahu”)

Di Palembang pula terdapat Abdul Samad Al-Falambani dengan kitab “Hikayat Al-
Salakin”.

Selain daripada Acheh dan Palembang, beberapa tokoh juga timbul di tempat-tempat lain.
Di Brunei, Pengiran Syahbandar Muhammad Salleh (Pengiran Indera Muda) telah
menghasilkan “Syair Rakis”, manakala di Banjarmasin pula terkenal dengan Arshad Al-
Banjari dengan kitab “Sabil Al-Muhtadin”. Sheikh Mohd Ismail Daud Al-Fatani di
Pattani pula menghasilkan “Matla’al Badrain” dan “Furu’ Al-Masail”.

Bahasa Melayu (Abad ke-19 dan 20 Masehi)

Kemuncak kegiatan alam persuratan Melayu melalui Bahasa Melayu dan tulisan Jawi
adalah di Penyengat, sebuah pulau di Kepulauan Riau yang menjadi sebahagian daripada
Kerajaan Johor-Riau. Di sinilah dari abad ke 19 hingga awal abad ke 20, tertumpunya
kegiatan keintelektualan Melayu-Islam dan perkembangan Bahasa Melayu selanjutnya.

Banyak karya serta kitab diterbitkan di pulau ini, seperti kitab “Al-Hakim” oleh Tajuddin
Abdul Fadzil Ahmad ibn Abdul Karim (1863 M) dan “Sabil Al-Hidayat” oleh Sayyed
Aluwi Ba’aluwi (1899 M)

Tetapi hasil penulisan yang terkenal dan terpenting dalam dunia persuratan Melayu ialah
karya Raja Ali Haji, iaitu “Bustan Al-Katibin” (1857 M), “Pengetahuan Bahasa” (1859
M), “Salasilah Melayu dan Bugis” (1865 M) dan “Tuhfat Al-Nafis” (1865 M). Pada masa
itu juga di Johor terdapat beberapa hasil penulisan seperti “Hikayat Negeri Johor” dan
“Kitab Pemimpin Johor”.

Kerajaan Melayu Johor-Riau terus menjadi pusat pengembangan Bahasa Melayu

sehingga ia menjadi bahasa persatuan di seluruh Nusantara.

Sebelum Inggeris bertapak di Semenanjung Tanah Melayu, Bahasa Melayu menjadi satu-
satunya bahasa perantaraan bagi penduduk negara ini. Ia digunakan sebagai bahasa
pentadbiran di semua pusat pemerintahan dan menjadi bahasa pengantar di institusi
pendidikan yang ada pada ketika itu seperti pusat pengajian Islam dan kelas agama.
Perhubungan antara rakyat juga menggunakan Bahasa Melayu, termasuk di pusat-pusat
perniagaan seperti Melaka, Pulau Pinang dan Singapura yang sebahagian besar
penduduknya terdiri daripada orang Melayu.
Pada zaman penjajahan Inggeris di Tanah Melayu, khususnya ketika sebelum berlaku
Perang Dunia Kedua, Bahasa Melayu terus digunakan untuk tujuan urusan rasmi di
Negeri-Negeri Melayu Bersekutu dan Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu. Pegawai-
pegawai Inggeris yang bertugas di Negeri-Negeri Melayu sebelum Perang Dunia Kedua
dikehendaki mempelajari Bahasa Melayu dan mesti lulus dalam peperiksaan Bahasa
Melayu sebelum disahkan dalam jawatan.

Sebahagian daripada pegawai-pegawai itu terus menaruh minat yang tinggi terhadap
Bahasa Melayu, sehingga dikenali sebagai sarjana Bahasa Melayu. Antaranya ialah R.O.
Winstedt, J.R. Wilkinson, C.C. Brown, W.E. Maxwell, W. Marsden, W.G. Shellabear
dan J. Crawford.

Hanya selepas Perang Dunia Kedua kedudukan serta peranan Bahasa Melayu mula
terancam. Pegawai-pegawai Inggeris baru yang jahil terhadap Bahasa Melayu membawa
tekanan kepada kehidupan rakyat di negara ini, menerusi nilai-nilai baru yang
diperkenalkan. Orang-orang Inggeris menjadi “tuan” dan segala yang bersangkutan
dengan cara hidup mereka diberi nilaian yang tinggi termasuk bahasa mereka.

Ini diperkukuhkan dengan dasar menggunakan bahasa Inggeris sebagai bahasa pengantar
dalam sistem persekolahan. Dalam keadaan Bahasa Melayu menerima tekanan,
kesusasteraan Melayu terus dihasilkan, bukan oleh cendiakawan berpendidikan barat
tetapi cerdik pandai lulusan sekolah Melayu atau Arab.

Kemerosotan Bahasa Melayu tidak berterusan. Pada awal abad ke-20, semangat
kebangsaan bergema dan orang-orang Melayu mula mengorak langkah untuk
memperjuangkan bahasa ibunda mereka. Wartawan, sasterawan, budayawan, guru-guru
Melayu dan ahli-ahli politik berganding bahu memperjuangkan cita-cita ini. Akhbar dan
majalah menjadi saluran utama untuk menyuarakan hasrat ini. Perjuangan Bahasa
Melayu digerakkan serentak dengan perjuangan politik membebaskan tanah air daripada
penjajahan.

Akhirnya kejayaan tercapai dengan termaktubnya Artikel 152 dalam Perlembagaan

Persekutuan Tanah Melayu, yang menyebut bahawa “Bahasa Kebangsaan negara ini
adalah Bahasa Melayu dan hendaklah ditulis dalam apa-apa tulisan sebagaimana yang
diperuntukan dengan undang-undang Parlimen”. Dengan perakuan ini, maka bermulalah
era baru bagi Bahasa Melayu, satu bahasa yang pernah menjadi lingua franca bagi
seluruh Kepulauan Melayu.