Jump to content

Zewditu

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ

 

Zewditu
mmádu
ụdịekerenwanyị Dezie
mba o sịEthiopia Dezie
aha enyereJudit Dezie
aha ọmaempress regnant Dezie
ụbọchị ọmụmụ ya29 Eprel 1876 Dezie
Ebe ọmụmụEjersa Goro Dezie
Ụbọchị ọnwụ ya2 Eprel 1930 Dezie
Ebe ọ nwụrụAddis Ababa Dezie
Ebe oliliImperial Palace, Addis Ababa Dezie
ŃnàMenilek II Dezie
ŃnéAbetchew Bayan Dezie
nwanneShoa Reggad Menelik Dezie
Dị/nwunyeGugsa Welle, Araya Selassie Yohannes, Gwangul Zegeye, Wube Atnaf Seged Dezie
nwaN. Gwangul, N. Gugsa Dezie
EzinụlọHouse of Solomon Dezie
asụsụ ọ na-asụ, na-ede ma ọ bụ were na-ebinye akaAmharic language Dezie
ọrụ ọ na-arụOnye ndọrọ ndọrọ ọchịchị, emperor Dezie
Ọkwá o jiEmperor of Ethiopia Dezie
okpukpere chi/echiche ụwaEthiopian Orthodox Tewahedo Church Dezie
ihe omume dị ịrịba amacoronation Dezie

Zewditu (Ge'ez: ዘውዲቱ, a mụrụ Askala Maryam; 29 Eprel, na afọ 1876 2 Eprel, na afọ 1930) bụ Eze Nwanyị nke Etiopia site na afo 1916 ruo na afọ 1930.[1] Nwanyị mbụ bụ onye isi nke mba a ma ama n'Afrika na narị afọ nke 19 na nke 20, na onye mbụ na naanị eze nwanyị na-achị alaeze Etiopia, a maara ọchịchị ya maka mgbanwe nke onye na-achị ya na onye nketa ya Ras Tafari Makonnen (onye nọchiri ya dị ka Emperor Haile Selassie I), nke ọ na-ekwu okwu ma na-emegide ya mgbe niile, n'ihi nkwenye siri ike na nsọpụrụ okpukpe siri ike. Ọ bụ eze nwanyị kachasị ọhụrụ na-achị, yana nwanyị ikpeazụ nke Etiopia bụ onye isi ala ruo mgbe ntuli aka afọ 2018 nke Sahle-Work Zewde dị ka onye isi ala.

Oge ọ malitere

[dezie | dezie ebe o si]

A na-akpọ ya Askala Maryam ("Askal nke Meri", ụdị okooko osisi), mana na-eji aha e nyere Zewditu, onye ga-abụ eze nwanyị bụ nwa mbụ nke Negus (ma ọ bụ Eze) Menelik nke Shewa, onye gafere eze ukwu Menelik nke Abụọ. Zewditu bụ okwu Amharic nke pụtara "Okpokpu", ọ bụ ezie na ọ na-apụta mgbe ụfọdụ n'ụzọ na-ezighi ezi dị ka "Judi", nke ya na ya na-enweghị njikọ. Nne ya, Weyziro (Lady) Abechi, bụ nwanyị a ma ama nke Wollo na onye enyi dị mkpirikpi nke Menelik nke Abụọ. Nne ya kewara na Menelik mgbe Zewditu dị obere, nna ya na nwunye ya Baffana zụlitere onye ga-abụ eze nwanyị n'ọdịnihu. Negus Menelik mechara lụọ Taytu Betul, mana nwunye a amụghị ụmụ. Menelik nwere ụmụ atọ a ma ama: Zewditu n'onwe ya; nwa nwoke, Asfa Wossen, onye nwụrụ tupu ya eruo ogo mmadụ; na nwa nwanyị ọzọ Shewa Regga, nne <i id="mwLQ">Lij</i> Iyasu, onye ga-anọchi Menelik. Otú ọ dị, Emperor nọgidere na-akpachi anya Zewditu, onye ya na nne nne ya bụ Empress Taytu nwekwara mmekọrịta dị mma, ọ bụkwa akụkụ nke ezinụlọ nna ya maka ihe ka ukwuu n'oge ndụ ya.

N'afọ 1886, Zewditu dị afọ iri lụrụ Ras Araya Selassie Yohannes, nwa na onye nketa nke Emperor Yohannes nke anọ. Alụmdi na nwunye ahụ bụ nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị, ebe a haziri ya mgbe Menelik kwetara ido onwe ya n'okpuru ọchịchị Yohannes. Yohannes na Menelik mechara banye n'ọgụ ọzọ, Otú ọ dị, na Menelik malitere nnupụisi megide ọchịchị Yohannes. Alụmdi na nwunye Zewditu enweghị nwa, ebe ọ bụ na ọ dị obere n'oge alụmdi na nwunye ya, ọ bụ ezie na di ya mụrụ nwa nwoke site na nwanyị ọzọ. Mgbe Araya Selassie nwụrụ na afọ 1888, ọ hapụrụ Mekele wee laghachi n'ụlọ nna ya na Shewa. N'agbanyeghị ibu iro dị n'etiti Menelik na Yohannes, Zewditu jisiri ike n'oge esemokwu ahụ iji nọgide na-enwe mmekọrịta dị mma na ha abụọ. N'ihe ịrịba ama nke nkwanye ùgwù na mmetụta ịhụnanya ya maka nwunye nwa ya, Emperor Yohannes nke anọ zigara Zewditu na Shewa na nnukwu onyinye nke ehi bara uru, n'oge mmekọrịta dị n'etiti ya na nna ya dị ala.

Zewditu lụrụ di na nwunye abụọ ọzọ, ha abụọ dị mkpirikpi, tupu ọ lụọ Ras Gugsa Welle. Gugsa Welle bụ nwa nwanne Empress Taytu, nne nne Zewditu. Zewditu na Taytu enweela mmekọrịta dị mma, mana njikọ dị n'etiti ha abụọ nyeere aka ime ka mmekọrịta ahụ sie ike. N'adịghị ka alụmdi na nwunye mbụ ya, a na-eche na alụmdi na nwunye Zewditu na Gugsa Welle nwere obi ụtọ.

Ịrịgo n'ike

[dezie | dezie ebe o si]

Mgbe Emperor Yohannis nke anọ nwụrụ n'Agha Metemma megide ndị Mahdist nke Sudan, na Agha Mahdist, Negus Menelik nke Shewa weghaara ike wee ghọọ Emperor nke Ethiopia na afọ 1889. Nke a weghachiri usoro nwoke nke usoro ndị eze, dịka nkwupụta Emperor Yohannes maka ocheeze bụ site na njikọ nwanyị na usoro ahụ. Dị ka nwa nwanyị nke Menelik nke Abụọ, Zewditu ga-abụ eze ikpeazụ sitere na usoro ndị eze Solomon. Onye nọchiri ya bụ Haile Selassie nwekwara njikọ n'usoro ụmụ nwanyị. Menelik nwụrụ na afọ 1913, <i id="mwQA">Lij</i> Iyasu, nwa nwanne nne Zewditu Shewa Regga, onye a kpọrọ n'ihu ọha dị ka onye nketa na afọ 1909, weghara ocheeze.[2] Iyasu lere Zewditu anya dị ka ihe egwu nye ọchịchị ya, ma chụga ya na di ya n'ime ime obodo.

Eze Nwanyị Zewditu na otu n'ime ndị ụkọchukwu ọ hụrụ n'anya

N'ihi egwu nke ọgba aghara nke nwere ike ịbute, ndị minista kpebiri ịghara ịkpọsa ọnwụ Menelik nke Abụọ n'ihu ọha. N'ihi ya, ọ dịghị mgbe a kpọsara Iyasu dị ka Emperor Iyasu V. Otú ọ dị, ma ọnwụ Menelik na ntinye nke Iyasu bụ ndị a maara ma nabata. Ndị isi Chọọchị, Lord Regent Ras Tessema, na ndị ụkọchukwu kwetara na a ga-eweghachi okpueze Iyasu ruo mgbe ọ kara obere afọ ma soro nwunye ya mee Oriri Nsọ, nke ga-eme ka alụmdi na nwunye ya ghara ịla n'ihu Chọọchị Ọtọdọks. Otú ọ dị, Iyasu zutere nsogbu n'oge na-adịghị anya na ọchịchị ya ma ọ dịghị mgbe e kpuwere ya okpueze. Ndị a ma ama enweghị mmasị n'ebe niile n'ihi omume ya na-adịghị akwụsi ike, chọọchị ahụ jikwa ya enyo maka ọmịiko ndị Alakụba. Mgbe afọ ole na ole nwere nsogbu gasịrị, e wepụrụ Iyasu n'ọchịchị. A kpọrọ Zewditu n'isi obodo, na 27 Septemba, na afọ 1916, Council of State na Ethiopian Orthodox Tewahedo Church mara ọkwa ọnwụ nke Emperor Menelik nke Abụọ ma chụpụ Iyasu n'ihi Zewditu.[3] Aha Zewditu bụ "Nwanyị eze ndị eze" (Negiste Negest), mgbanwe nke aha ọdịnala "King of Kings" ("Nəgusä Nägäst).

Na mbido, ekweghị ka Zewditu jiri ike mee ihe n'onwe ya. Kama nke ahụ, a họpụtara nwa nwanne ya nwoke Ras Tafari Makonnen ka ọ bụrụ onye na-achị achị, a họpụtakwara onye ọchịagha ochie na-eguzosi ike n'ihe nke nna ya, Fitawrari Hapte Giorgis Dinagde ka ọ bụrụ ọchịagha ndị agha. E mekwara Ras Tafari onye nketa doro anya nke Zewditu, n'ihi na ọ dịghị nke ọ bụla n'ime ụmụ ya dị ndụ ruo mgbe ha toro. N'afọ 1928, mgbe mgbalị iwepụ Ras Tafari Makonnen n'ọchịchị dara, a manyere Empress ka ọ kpuchie nwa nwanne ya Negus okpueze.[4]

Ọchịchị

[dezie | dezie ebe o si]

Omume ndọrọ ndọrọ ọchịchị

[dezie | dezie ebe o si]

Ọ bụ ezie na ndị aristocracy nke ndị Etiopia na-akwado Zewditu n'ozuzu ha, ọ naghị enwe ịnụ ọkụ n'obi maka ọtụtụ ndị ikwu ya. Nne nne Zewditu na nwanne nne di ya, Dowager Empress Taytu Betul, hapụrụ isi obodo mgbe ọnwụ Menelik gasịrị, mana a ka na-atụkwasị ha obi n'ụzọ ụfọdụ n'ihi ihu ọma doro anya ọ na-eme n'oge ọchịchị di ya nwụrụ anwụ. N'ịgbalị igbochi mmetụta ya, ndị aristocracy mere ndokwa ka a họpụta di nwa nwanne ya nwoke bụ Ras Gugsa Welleo ka ọ bụrụ gọvanọ dịpụrụ adịpụ, na-ewepụ ya n'ụlọ ikpe. Nzọụkwụ a, ọ bụ ezie na e bu n'uche ka ọ bụrụ ọgụ megide Taytu kama megide Zewditu, ekwere na ọ kpasuru Zewditu iwe nke ukwuu. Zewditu nwetakwara obi amamikpe maka iwere ocheeze n'aka Lij Iyasu, onye nna ya chọrọ ịnọchi ya mgbe o kwenyere na iwepu Iyasu dị mkpa, ọ masịrị nna ya nke ukwuu, ọ naghịkwa enwe obi ụtọ n'ịgbaghara ọchịchọ ya. Nkewa ya na di ya na obi amamikpe ya maka iwepu Iyasu jikọtara ọnụ iji mee ka Zewditu ghara inwe obi ụtọ dị ka Empress. Ọ bụ ezie na o mere ya ihe jọgburu onwe ya, ọ nwere mmetụta dị ukwuu maka nwa nwanne ya nwoke Iyasu, a na-ekwukwa na ọ bere ya ákwá mgbe a gwara ya na a na-eme ya Empress dịka a chụpụrụ nwa nwanne ya maka ndapụ n'ezi ofufe. N'ụzọ na-arịwanye elu, Empress si n'ọrụ gọọmentị pụọ n'ime ụwa nke ibu ọnụ na ekpere, ebe ihe ndị na-aga n'ihu gbara onye nketa ahụ gburugburu, Tafari Makonnen, nwetara ike na mmetụta n'ụlọ ikpe.

Agha megide Iyasu

[dezie | dezie ebe o si]

Oge mmalite nke ọchịchị Zewditu gosipụtara agha megide Lij Iyasu, onye gbapụrụ n'agbụ. N'ịbụ onye nna ya, Negus Mikael nke Wollo, onye ndú ugwu dị ike, kwadoro, Iyasu gbalịrị iweghachi oche-eze ahụ. Ha abụọ enweghị ike ịhazi mbọ ha n'ụzọ dị irè, mgbe mmeri ụfọdụ gasịrị, e meriri nna Iyasu ma weghara ya n'Agha nke Segale. A na-agagharị Negus n'okporo ámá Addis Ababa n'agbụ, na-ebu nkume nchegharị n'ubu ya, tupu ọ banye n'ọnụ ụlọ ocheeze ma susuo akpụkpọ ụkwụ Empress ọnụ iji rịọ ya ebere. Onye ga-anọchi n'ocheeze ahụ, Ras Tafari Makonnen, anọghị n'ihe ngosi a n'ihi mmetụta nke nwunye ya, onye bụ nwa nwa Negus Mikael.

Mgbe ọ nụrụ banyere mmeri na mmechuihu nna ya, Iyasu n'onwe ya gbagara Afar. Mgbe ọtụtụ afọ nke ịgba ọsọ gasịrị, Dejazmach Gugsa Araya Selassie mechara jide Iyasu, nwa nwoke nke di mbụ Zewditu mụrụ site na nwanyị ọzọ. Gugsa Araya nwetara aha Ras site n'aka nne nne ya, yana Princess Yeshashework Yilma, nwa nwanne Tafari Makonnen, dị ka nwunye ya. Mgbe e jidere Iyasu, Eze Nwanyị Zewditu na-ebe ákwá rịọrọ ka o debe ya n'ụlọ pụrụ iche n'ala obí eze, ebe ọ ga-ahụ maka nlekọta ya ma nwee ike ịnata ndụmọdụ okpukpe. Ọ chọtara Ras Tafari na Fitawrari Habte Giyorgis Dinagde ka ha na-emegide ya n'ụzọ na-enweghị isi, ya mere ọ kwụsịrị. Otú ọ dị, o mere ka o doo anya na nri kachasị amasị ya na uwe na ihe okomoko na-adịgide adịgide rutere Iyasu n'ebe e jidere ya na Sellale.

Uto nke Tafari

[dezie | dezie ebe o si]

Ka ọchịchị Empress Zewditu na-aga n'ihu, ọdịiche dị n'etiti ya na onye nketa ya, Ras Tafari Makonnen ji nwayọọ nwayọọ gbasaa. Tafari bụ onye na-eme ihe n'oge a, na-ekwere na ọ dị mkpa ka Etiopia meghee onwe ya n'ụwa iji dịrị ndụ. N'ime nke a, o nwere nkwado nke ọtụtụ ndị na-eto eto. Otú ọ dị, Zewditu bụ onye na-agbaso omenala, na-ekwere na nchekwa nke ọdịnala Etiopia. O nwere nkwado siri ike nke ụka na nkwenye a. Otú ọ dị, Zewditu ji nwayọọ nwayọọ pụọ na ndọrọ ndọrọ ọchịchị na-arụsi ọrụ ike, na-ahapụ Tafari ike. N'okpuru nduzi Tafari, Etiopia banyere na Njikọ Mba, ma wepụ ịgba ohu. Zewditu na-etinye onwe ya n'ọrụ okpukpe, dị ka iwu ọtụtụ ụlọ ụka dị mkpa.

N'afọ 1928, e nwere obere nnupụisi megide mgbanwe Tafari, mana ọ nweghị ihe ịga nke ọma. A manyere Empress Zewditu inye Tafari, onye na-achịkwa ọtụtụ n'ime gọọmentị Etiopia ugbu a, utu aha Eze (Negus). Ọ bụ ezie na Negus Tafari nọgidere n'okpuru ọchịchị aha nke Zewditu (onye ka bụ Negeste Negest, ya bụ. Empress), Tafari bụzi onye na-achị Etiopia. E mere ọtụtụ mgbalị iji chụpụ ya, mana ha niile enweghị ihe ịga nke ọma. N'afọ 1930, di Zewditu bụ Ras Gugsa Welle duziri nnupụisi megide Negus Tafari na Begemder, na-enwe olileanya ịkwụsị ọchịchị n'agbanyeghị arịrịọ na iwu nwunye ya ugboro ugboro ka ọ kwụsị, mana ndị agha Etiopia nke oge a meriri ya ma gbuo ya n'agha na Agha nke Anchem na 31 Maachị, na afọ 1930.

Ọnwụ na onye nọchiri ya

[dezie | dezie ebe o si]

N'ụbọchị nke abụọ n'ọnwa Eprel n'afọ 1930, ụbọchị abụọ mgbe e gbusịrị Ras Gugsa Welle n'agha, Empress Zewditu nwụrụ. Dị ka ụfọdụ akụkọ ihe mere eme a ma ama si kwuo, Zewditu nwụrụ n'ihi ihe ijuanya na iru uju mgbe ọ nụrụ banyere ọnwụ di ya, mana akụkọ ndị ọzọ na-emegide nke a, na-azọrọ na a gwaghị Zewditu ihe agha ahụ ga-esi na ya pụta tupu ọnwụ mberede. Ụfọdụ ndị nnọchi anya mba ọzọ na Addis Ababa kọrọ n'oge ahụ na Empress ahụ na-arịa ahụ ọkụ mikpuru n'ime nnukwu akpa mmiri dị nsọ oyi iji gwọọ ya ọrịa ya, mana ahụ ya malitere ịsụ ngọngọ wee nwụọ obere oge ka nke ahụ gasịrị.[5]

Negus Tafari nọchiri Zewditu n'ocheeze, onye were aha Emperor Haile Selassie.

Osisi ezinụlọ

[dezie | dezie ebe o si]

Templeeti:Tree chart/startTempleeti:Tree chart

Templeeti:Tree chart

Templeeti:Tree chart Templeeti:Tree chart/end

Ezinụlọ nna

[dezie | dezie ebe o si]

Templeeti:Chart top

  1. Dil Na'od (Last king of Axum)
  2. Mkhbara Widam (Mahbere-Widam)
  3. Agba Seyun (Yakob)
  4. Sinfa Ar'ad
  5. Negus Zaré
  6. Asfiha
  7. Yakob
  8. Bahr Seggad
  9. Adam Asgad (Widma Asgad)
  10. Tasfa Iyasus
  11. Yekuno Amlak, emperor of Ethiopia, 12??–1285
  12. Prince Qidma Seggada
  13. Amda Seyon I, emperor of Ethiopia
  14. Newaya Krestos, emperor of Ethiopia
  15. Dawit I, emperor of Ethiopia
  16. Zara Yaqob, emperor of Ethiopia, 1399–1468
  17. Baeda Maryam I, emperor of Ethiopia, 1448-1478
  18. Na'od, emperor of Ethiopia, 14??–1508
  19. Dawit II, emperor of Ethiopia, c. 1496–1540
  20. Prince Segwa Qal
  21. Warada Qal
  22. Lesba Qal
  23. Negasi Krestos, ruler of Shewa
  24. Sebestyanos, ruler of Shewa
  25. Kidane Kale, ruler of Shewa
  26. Amha Iyasus, ruler of Shewa
  27. Asfaw Wossen, ruler of Shewa
  28. Wossen Seged, 1808–1813, ruler of Shewa
  29. Sahle Selassie, king of Shewa, 1795–1847
  30. Haile Melekot, king of Shewa, 1824–1855
  31. Menelik II, emperor of Ethiopia, 1844–1913
  32. Empress Zewditu, 1876–1930

Templeeti:Chart bottom

Ebenside

[dezie | dezie ebe o si]
  1. ↑ Treaty of Arbitration of August 5, 1929
  2. ↑ Marcus (1995). The Life and Times of Menelik II: Ethiopia 1844-1913. Lawrenceville: Red Sea Press, 241, 261. ISBN 1-56902-010-8. 
  3. ↑ Marcus, Menelik II, pp. 278–281
  4. ↑ Bahru Zewde (2001). A History of Modern Ethiopia, second, Oxford: James Currey. ISBN 0-85255-786-8. 
  5. ↑ Henze (2000). Layers of Time, A History of Ethiopia. New York: Palgrave. ISBN 0-312-22719-1. 

Njikọ mpụga

[dezie | dezie ebe o si]

Templeeti:S-start Templeeti:S-hou Templeeti:S-reg Templeeti:S-bef Templeeti:S-ttl Templeeti:S-aft Templeeti:S-end

Ewepụtara na https://ig.wikipedia.org/w/index.php?title=Zewditu&oldid=101809