Wikipedia

Pisika

masna a siensia a maipanggep ti panagadal iti banag

Ti piksika (manipud iti Taga-ugma a Griego: φύσις, romanisado: physis, lit. 'katutubo') ket maysa a masna a siensia a maipanggep ti panagadal iti banag[1] ken ti bukodna a panaggunay babaen ti limbang nga oras, a mairaman dagiti mainaig a konsepto a kas ti enerhia ken puersa.[2] Iti nalawlawa pay, daytoy ket ti sapasap a panagusig iti katutubo, a maaramid tapno maawatan ti panagtignay a sitatakneng iti law-ang.[3][4][5]

Dagiti nadumaduma a kas pagarigan iti maipapan ti bagi a penomena

Ti pisika ket isu ti kadaaanan nga kadagiti akademia a disiplina, a baka isu daytoy ti kadaana babaen ti pannakairamanna iti astronomia.[6] Kadagiti napalabas a milenio, ti pisika ket paset iti masna a pilosopia a mairaman ti kimika, ken dagiti pudno a sanga iti matematika, ken biolohia, ngem idi panawen ti Sientipiko a Rebolusion idi maika-16 a siglo, dagiti masna a siensia ket rimsua a kas maysa a naisangsangayan a programa ti panagsukisok iti bukodda a karebbengan.[7] Ti pisika ket ket maisabsabat kadagiti adu a interdisiplinario a luglugar ti panagsukisok, a kas ti biopisika ken kabuklan a kimika, ken dagiti pagbeddengan iti pisika ket saan a nainget a naipalpalawag. Adu dagiti kapanunotan iti pisika a kadawyan a mangipalawag ti kamasapulan a mekanismo kadagiti sabsabali a siensia, bayat nga agluklukat kadagiti baro a adalanan iti panagsukisok kadagiti lugar a kas iti matematika ken pilosopia.

Ti pisika ket nakaaramid kadagiti naimudingan a parawad babaen ti panakaparang-ay kadagiti baro a teknolohia a rimsua manipud kadagiti teoretika a naparang-ay. Para iti kas pagarigan, dagiti panagrang-ay iti panakaawat iti elektromagnetismo wenno nuklear a pisika ket nagitulod ti dagus a panagrang-ay kadagiti baro a produkto a dramatiko ti pannakatranspormana iti moderno nga aldaw ti kagimongan, a kas dagiti telebision, dagiti kompiuter, dagiti domestiko nga aparato, ken dagiti nuklear nga armas; ti panagrang-ay iti termodinamiko a nagitulod ti panagrangrang-ay iti industrialisasion; ken dagiti panagrang-ay iti mekaniko ket nagiparegget ti panagrangrang-ay iti kalkulo.

Pakasaritaan

urnosen
 
Ni Apo Isaac Newton (1643–1727)
 
Albert Einstein (1879–1955)
Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan iti pisika

A kas ti naipakaammo dita baba, dagiti pamay-an a nausar ti pannakaawat ti panagkukua iti masna a penomena ken dagiti nagbanaganda ket timmaud manipud iti pilosopia, a nain-inut a sinukatan babaen ti masna a pilosopia ken ti masna a siensia, ken ti isasangpet iti moderno a pannakkonsepto iti pisika.

Ti masna a pilosopia ket adda dagiti nagtaudan idiay Gresia idi panawen ti Arkaiko a panawen, (650 BCE – 480 BCE), nga idi dagiti Pre-Sokratiko a pilosopo a kas ni Thales ket saan a namati kadagiti nalatak a masna, relihioso wenno mitolohiko a panangipalpalawag para iti masna a penomena ken nagiproklema a ti tungngal maysa a pasamak ket addaan iti masna gapuanan .[8] Nagitukonda kadagiti kapanunotan a napasingkedan babaen ti panagrason ken panagpalpaliiw ken adu kadagiti bukodda a hipotesis ket napaneknekan a nagballaag kadagiti eksperimento,[9] kas pagarigan ti atomismo.

Ti masna a siensia ket naiparang-ay idi idiay Tsina, India ken kadagidiay Islamiko a kalipato, idi nagbaetan ti maika-4 ken maika-10 a siglo BCE. Dagiti kaadu deskripsion ket nagbalin a nadayeg kadagiti pisiko ken astronomo, kas pagarigan ni Archimedes iti pagturayan iti mekanika, estadistika ken hidrostatika. Ti eksperimental a pisika ket naipayaammo iti panageksperimento ti kapanggepan kadagiti estatiko babaen ti mediebal a Muslim a pisiko a kas ni al-Biruni ken Alhazen.[10][11]

Ti klasiko a pisika ket nagbalin a naisina a siensia idi dagiti nasapa a moderno nga Europeano ket nagus-usarda kadagitoy nga eksperimento ken kadagiti kaadu a pamay-an tapno maduktalanda ti tattan a makunkuna a ti linlinteg iti pisika.[12][13] Ni Kepler, Galileo ken naisangsangyan a ni Newton ket nakaduktal ken nangitipon kadagiti sabsabali a linlinteg iti panaggunay.[14] Idi panawen ti industrial a rebolusion, idi immadu ti pannakasapul ti enerhia, ket immadu met dagiti panagsukisok, a daytoy ti nagiturong ti pannakaduktalan kadagiti baro a linteg iti termodinamiko, kimika ken elektromagnetiko.

 
Solvay a Konperensia iti 1927, nga adda dagiti prominente a pisiko a kas ni Albert Einstein, Niels Bohr, Marie Curie, Erwin Schrödinger ken Paul Dirac.

Ti moderno a pisika ket nagrugi kadagiti obra ni Einstein kadagiti relatibidad ken kaadu a pisika.

Pilosopia

urnosen
Adu pay a pakaammo: Pilosopia iti pisika

Iti adu a pamay-an, ti pisika ket naggapu manipud iti taga-ugma a Griego a Pilosopia. Manipud ti immuna a panagpadas ni Thales ti panagidasig kadagiti banag, aginggana ti panagikkat ni Democritus a dagiti banag ket nasken a maipabassit iti di-naidumaduma a kasasaad, ti Ptolemaiko nga astronomia iti maysa a kristalino a pirmamento, ken ti libro ni Aristoteles a Pisika (iti maysa a nasapa alibro iti pisika, a nagipadas ti panagusig ken panagilawlawag iti panaggunay manipud iti maysa a pilosopo a kapanunotan), dagiti nadumaduma a Griego a pilosopo ket nakaparangayda kadagiti bukodda a teoria iti katutubo. Ti pisika ket ammo idi a kas timasna a pilosopia aginggan idi maika-18 a siglo.

Babaen ti maika-19 a siglo ti pisika ket naibanaganen a kas maysa a disiplina a naisangsangayan manipud iti pilosopian ken dagiti sabsabali a siensia. Ti pisika, a kasla dagiti sabsabali a siensia, ket agtalek iti pilosopia iti siensia tapno makaited iti makaanay a deskripsion iti sientipiko a pamay-an.[15] Ti sientipiko a pamay-an ket agaramat iti maysa a priori a panagrason ken ti pay maysa a posteriori a panagrason ken ti panagusar ti Bayesian nga inperensia tapno marukod ti kammapategan iti naited a teoria.[16]

Ti pannakaparang-ay iti pisika ket nakasungbat kadagiti adu a saludsod dagiti nasapa a pilosopo, ngem dagitoy ket nakaparsua met kadagiti baro a saludsod. Ti panagadal iti pilosopiko a sayasay a nakapalikmut iti pisika, ti pilosopia iti pisika, ket mangiraman kadagiti sayasay a kas ti kasasaad iti limbang ken oras, determinismo, ken metapisikal a kapanunotan a kas ti emperismo, naturalismo ken realismo.[17]

Adu kadagiti pisiko ket nagsurat kadagiti kapanggepan ti pilosopiko a nagbanagan kadagiti obrada, a kas ni Laplace, a nagipatakder ti gapuanan a determinismo,[18] ken Erwin Schrödinger, a nagsurat iti kuantum a mekanika.[19] Ti matematiko a pisiko a ni Roger Penrose ket tinawtawagan idi a ti Platonista babaen ni Stephen Hawking,[20] ti maysa a kapanunotan ni Penrose a pinatungtunganna iti librona, Ti Dalan iti Kinapudno.[21] Ni Hawking ket tinawtawagna ti bagina a kas ti maysa a "di-mababain a reduksionista" ken sumupsuiat kadagiti kapanunotan ni Penrose.[22]

Dagiti bugas a teoria

urnosen
Adu pay a pakaammo: Sangsanga iti pisika, Klasiko a pisika, Moderno a pisika, Pamwidan iti pisika

Nupay ti pisika ket mangidatar kadagiti nawatiwat ken nadumaduma a sistema, adda dagiti teoria nga us-usaren kadagiti amin a pisiko. Tunggal maysa kadagitoy a teoria ket naekperimento a nasubokan kadagiti adu a bilbilang ken nabirukan nga husto a kas maysa a panagpattapatta iti katutubo (a adda iti naisangayan a turayan ti kinapudno). Kas pagarigan, ti teoria iti klasiko a mekanika ket husto nga impalpalawagna ti panaggunay dagiti banag, no met laeng dagitoy ket dakdakelda ngem dagiti atomo ken aggungunayda a basbassit ngem ti pardas iti lawag. Dagitoy a teoria ket agtultuloy kadagiti aktibo a lugar ti panagsukisok, ken ti naisangayan nga aspekto iti klasiko a mekanika a makunkuna a kas ti gulogulo a naduktalan idi maika-20 a siglo, tallo a siglo kalpasan ti kasisigud a pagannurotan iti klasiko a mekanika babaen ni Isaac Newton (1642–1727).

Dagiti sentro a teoria ket importante a ramramit para iti panagsukisok kadagiti naipangpangruna a topiko, ken dagiti sinoman a pisiko, uray no sabsabali ti panakaipangpangrunada, ket manamnama dagitoy a lireradoda kadagitoy. Dagitoy ket mairaman dagiti klasiko a mekanika, kuantum a mekanika, termodinamiko ken estadistika amekanika, elektromagnetismo, ken espesial a relatibidad .

Klasiko a pisika

urnosen
Nangruna nga artikulo: Klasiko a pisika

Ti klasiko apisika ket mairamn ti tinawtawid a sangsanga ken dagiti topiko a nabigbigan ken dagiti naparang-ay sakbay ti rugi ti maika-20 a siglo a dagiti klasiko a mekanika, akustika, optika, thermodynamika, ken elektromagnetismo. Ti klasiko a mekanika) ket maipanggep kadagiti bagi nga inaramid babaen dagiti puersa ken dagiti bagbagi ti panagggunay ken mabalin a mabingbingay kadagiti estatika (panagadal kadagiti puersa iti maysa a bagi wenno bagbagi nga agtaltalna), kinematika (panagadal ti panaggumay nga awan ti pnakaraeman ti gapuanan), ken dinamikas (panagadal ti panaggunay ket dagiti puersa a mangarig ti daytoy); ti mekanika ket mabalin pay a mabingbingay iti natangken a mekanika ken agayos a mekanika (a naamaamo dagitoy a kas ti agtultuloy a mekanika), inaudi ket mangiramraman kadagiti sanga a kas ti hodroestatika, hidrodinamika, aerodinamika, ken pneumatika. Ti akustika, ti panagadal ti uni, ket kanayon a maikapanunotan a sanga ti mekanika gapu ta ti uni ket gapuanan ti panagggunay dagiti partikula ti angin wenno banag a pagbanagan ti allon ti uni ken mabalin a maipalawag iti termino dagiti linteg ti mekanika. Dagiti kangrunaan a moderno a sanga ti akustiko ket ti ultrasonika, ti panagadal dagiti allon ti uni ti nanagato a prekuensia ti labes ti sakup ti panakangeg ti tao. Ti optika, ti panagadal ti lawag, ket saan laeng a maipanggep ti makita a lawag ngem ti pay inpraroho ken ultrabioleta a radiasion, a mangipakita kadagiti amin a penomena ti makita a lawag malaksid ti bisibilidad, a kas ti, panagballatek, repraksion, panaglapped, dipraksion, panakaiwarwaras, ken polarisasion ti lawag. Ti pudot ket maysa apornma ti enerhia, ti akin-uneg nga enerhia a tagikua baben dagiti partikula a binukel dagiti sustansia; ti termodinamika ket maipanggep kadagiti pannakaibagian a nagbaetan ti pudot ket dagiti sabali a porma ti enerhia. Ti elektrisidad ken magnetismo ket naadadal idi a kas agmaymaysa a sanga ti pisika manipud idi nadekket a pannakaikapet a nagabetanda ket naduktalan idi nasap a maika-19 a siglo; ti maysa nga ayus ti elektrisidad ket mangited ti magnetiko a lugar ken ti agbalbaliw a magnetiko a lugar ket mangipartuat ti ayus ti elektrisidad. Ti Elektroestatika ket maipanggep kadagiti elektrisidad a karga a nakatalna, ti elektrodinamika nga adda ti aggungunay a karga, ken magnetoestatika nga adda kadagti magnetiko nga ungto a nakatalna.

Moderno a pisika

urnosen
Nangruna nga artikulo: Moderno a pisika

Ti klasiko a pisika ket sapasap a maipanggep ti banag ken enerhia iti normal a gantingan ti panagpalpaliiw, bayat a ti kaaduan ti moderno a pisika ket maipanggep ti panagkukua ti banag ken enerhia babaen kadagiti nakaro a kasasaad wenno iti dakkel unay wenno bassit unay a gantingan. Kas pagarigan, ti atomiko ken nuklear a pisika ket ti panagadal ti banag kadagiti kabasiitan a gantingan a dagiti kimiko nga elemento ket mabalin a mailasin. Ti pisika dagiti elementario a partikula ket adda pay basbassit a gantingan, gapu ta daytoy ket maipanggep ti kangrunaan a paspaset ti banag; daytoy a sanga ti pisika a makunkuna pay a kas ti nangato nga enerhia a pisika gapu ti kangato unay nga enerhia ti nasken a makapataud kadagiti adu a kita ti partikula kadagiti dakkel a pagipardasan ti partikula. Iti daytoy a gantingan, ti ordinario, ti sentido komon a pakinakem ti limbang, oras, banag, ken enerhia ket saanen nga umiso.

Dagiti kangrunaan a teoria ti moderno a pisika nga ket mangited ti maysa a sabali a ladawan dagiti konsepto ti limbang, oras, ken banag manipud iti nairepresenta ti klasiko a pisika. Ti kuantom a teoria ketmaipanggep ti mapagtalken, ngem ti agnanayon, a katutubo kadagiti adu a penomena iti agpang ti atomiko ken suatomiko, ken ti adda a komplementario nga aspekto dagiti partikula ken dagiti allon iti deskripsion kadagiti kasta a penomena. Ti teoria itirelatibidad ket maipanggep ti deskripsion ti penomena a maaramid ti maysa a kuadro iti reperensia a daytoy ket aggungunay iti respeto ti agpalpaliiwr; ti espesial a teoria iti relatibidad ket maipanggep ti agpapada a panaggunay iti nalinteg a linia ken ti sapasap a teoria iti relatibidadr iti naipardasan apanaggunay ken ti panakaikapetna iti grabitasion. Dagitoy dua a kuantom a teoria ken dagiti teoriada ti relatibidad ket makabiruk kadagiti pakaipakatan kadagiti amin a lugar ti moderno a pisika.

Paggiddiatan ti klasiko ken moderno a pisika

urnosen
 
Dagiti kangrunaan a pagturayan iti pisika

Bayat a ti pisika ket mangipaturong ti panakaduktal kadagiti naisangalubongan a linlinteg, dagiti teoriana ket naisanlad kadagiti nalitnaw a pagturayan iti panakayatanup. A dagiti linteg iti klasiko a pisika ket pudno a mangipalpalawag kadagiti sistema a ti kinaipangpangruna ti kaatiddog ti gantingan ket dakdakkel ngem ti atomiko a gantingan ken dagiti panaggunay ket nabunbuntog ngem ti pardas iti lawag. Iti ruar iti daytoy a pagturayan, dagiti napalpaliiw ket saanda a maipada kadagiti naipadto. Ni Albert Einstein ket nagiparawad iti pagsukogan iti espesiala relatibidad, a angsukat kadagiti kapagarupan ti patingga nga oras ken limbang nga adda ti limbang nga oras ken mangipalubos iti napudno a panangipalpalawag kadagiti sitema a nangbukel nga adda kadagiti kapardas a gangani kapadpada ti pardas titi lawag. Ni Max Planck, Erwin Schrödinger, ken dagiti dadduma pay ket nangipaammo ti kuantuma mekanika, ti maysa a mabalina akapanunotan kadagiti partikula ken panagitignay a mangpalubos iti napudno a panagipalpalawag kadagiti atomiko ken subatomiko a gantingan. Kalpasan daytoy, ti teoria tikuantuma lugar ket nagitipon ti kuantuma mekanika ken espesial a relatibidad. Ti sapasap a relatibidad ket nagpalubos ti dinamiko, a killo ti limbang nga oras, a dagiti nawatiwat a sistema ken dakkel a gantingan a patakder iti law-ang ket mabalin ken nasayaat a maipalpalawag Ti sapasap a relatibidad ket saan pay a naitiptipon kadagiti sabsabali a kammasapulan a deskripsion; adda dagiti nadumaduma a kandidato kadagiti kuantum a grabidad ket agdama a maparparang-ay.

Pakaikabagian kadagiti sabali a paset

urnosen
 
Daytoy nasukog a parabola a lava a panagayos ket mangipakita ti pannakaipakat ti Matematika iti Pisika – iti daytoy a kaso, ti linteg ti agtintinnag a bagbagai ni Galileo.
 
Ti Matematika ken Ontolohia ket maus-usar iti Pisika. Ti Pisika ket maus-usar iti Kimika ken Kosmolohaia.

Dagiti kasapulan

urnosen

Ti matematika iti lengguahe nga inusar para iti kompakto a pannakailawlawag ti urnos ti katutubo, a naipangpangruna dagiti linteg ti Pisika. Daytoy ket inmatangan ken inpatakderan babaen ni Pythagoras,[23] Ni Plato,[24] Ni Galileo,[25] ken ni Newton.

Dagiti teoria ti pisika ket agus-usar ti Matematika[26] tapno makagun-od ti urnos ken makaited dagiti napudno a pagannurotan, ti pudno wenno nakarkulo a panakailawlawagan, panakaaduan a nagbanagan ken dagiti maipadto. Dagiti resulta ti eksperimento iti pisika ket dagiti numerikal a panagrukod. Technologies based on Mathematics, kasla ti panagbilang ket nakaaramid ti panagbilang a pisika a kas maysa nga aktibo a lugar ti panagsukisok.

 
Ti pannakailasin a nagbaetan ti Matematika ken Pisika ket nalawag, ngem saan unay a nalaka a makita, a nipangpangruna ti Matematiko a Pisika.

Ti ontolohia ket maysa a kasapulan para iti Pisika, ngen saan a para iti Matematika. Ti kayatna a sawen daytoy ket ti Pisika ket patingga a maipanggep ti panangipalpalawag ti pudno a lubong, bayat a ti Matematika ket maipanggep kadagiti narikut a maawatan a tabas, uray pay ti labes ti pudno a lubong. Nga isu a dagiti pannakaisao ti Pisika ket sintetiko, bayat a ti matematika ket analitiko. Ti matematika ket aglaon kadagiti pangipagarupan, bayat a ti Pisika ket aglaon kadagiti teoria. Dagiti Matematika a maisao ket nasken laeng a lohikal a napudno, bayat a dagiti padto ti Pisika a maisao ket nasken a maipada kadagiti napalpaliiw ken eksperimental a datos.

Ti pannakailasin ket nalawag, ngem saan a nalaka makitkita. Kas pagarigan, ti Matematiko a Pisika ket isu ti pannakaipakat ti Matematika iti Pisika. Dagiti pamay-anna ket Matematiko, ngem ti suhetona key Pisikal.[27] Dagiti parikut iti daytoy a paset ket mangrugi ti maysa a "Matematika a modelo ti Pisikal a kasasaad" ken maysa a "Matematika a panagipalpalawag iti Pisikal a linteg". Kadagiti amin a maisao ti matematika a maus-usar para iti pakailawlawagan ket adda ti narigat a mabirukan a Pisikal a kayatna a sawen. Ti kamaudian a pakailawlawagan ket adda ti nalaklaka a mabirukan a kayatna a sawen, gapu ta daytoy ti birbiruken ti agsulsolbar.

Ti pisika ket sanga ti kammasapulan asiensia, a saan a ti maaramat a siensia.[28] Ti pIsika ket makunkuna pay a kas "ti kammasapulan a siensia" gapu ti suheto ti panagadal kadagiti amin a sanga ti masna a siensia a kas ti Kimika, Astronomia, Heolohia ken Biolohia ket pawpawilan babaen dagiti linteg ti pisika.[29] Kas pagarigan, ti Kimika ket ti panagadal kadagiti tagikua, patakder, ken panagsumamay iti banag (ti naipatengnga nga isip ti kimika iti atomiko a gantingan ket ket mangilasin daytoy manipud iti pisika). Dagiti patakder ket maporma gapu ta dagiti partikula ket magipeksada kadagiti elektriko a puersa iti tunggal maysa kaniada, dagiti tagikua ket mairaman ti maipapan ti bagi a pannakaidasig ti naited a sustansia, ket ti panagsumamay ket nabebedan babaen kadagiti linteg ti pisika, kasla ti konserbasion ti enerhia, masa ken karga.

Ti Pisika ket maipakat kadagiti industria a kas ti inhiniera ken medisina.

Pannakaipakat ken inpluensia

urnosen
 
Ti tornilio ni Arkimedes, ti maysa a simple a makina para iti panagawit
 
Ti pannakaipakat dagiti pisikal a linteg iti panagawit kadagiti likido
Nangruna nga artikulo: Naipakat a pisika

Ti naipakat a pisika ket isu ti sapasap a termino para iti panagsukisok ti pisika a maipanggep para iti naisangsangayan a panagusar. Ti kurikulum ti naipakat a pisika ket kadawyan nga aglaon kadagiti bassit a klase iti naipakat a medisina, a kas ti heolohia wenno elektriko nga inhinniera. Daytoy ket kadawyan a maigiddiat manipud iti inhiniera gapu ta ti mangipakat a pisisista ket baka saan nga agdardaremdem maysa a naisangsangayan a banag, ngem agus-usar ti panagsukisok ti pisika nga adda ti gandat a mangparang-ay ti baro a teknolohia wenno panagsolbar kadagiti parikut.

Daytoy nga arngian ket kapadpada ti naipakat a matematika. Dagiti mangipakat a pisisista ket mabalin pay nga interesadoda iti panagusar ti pisika para iti sientipiko a panagsukisok. Kas pagarigan, dagiti tao nga agobobra ti pagipardasan a pisika ket mabalinda nga agsukisok kadaghiti nasaysayaat a panagduktal kadagiti partikula para iti panagsukisok ti teoretiko a pisika.

Ti pisika ket kaaduan a maus-usar iti inhinniera. Kas pagarigan, ti estatiko, maysa asubpaset iti mekanika, ket maus-usar iti panagipatakder kadagiti rangtay ken dagiti nadumaduma a patakder. Ti pannakaawat ken panagusar ti akustika ket nagbanagan kadagiti nasaysayaat konsierto a pagkantaan; a maipada pay, ti panagusar kadagiti optika a mangpartuat kadagiti nasaysayaat a ramit ti optiko. Ti pannakaawawat ti pisika makapabalin kadagiti napudpudno a simulador ti panagpatayab, video nga ay-ayam, ken dagiti pelikula, ken kadawyan a kammasapulan iti porense a panagusig.

Ti kaadda ti pagalagadan a konsenso a dagiti linteg ti pisika ket unibersal ken san nga agbalbaliw manipud kadagiti napalabas a panawen, ti pisika ket mabalin a mausar ti panagadal kadagiti banag a nailubnak ti panakaidudua. Kas pagarigan, ti panagadal ti taudan ti Daga, ti sinoman ket mabalinda nga imodelo ti masa ti Daga, temperatura, ken ti gatad ti panagtayyek, kadagiti napalabas a panawen. Daytoy ket makapabalin para iti simulador iti inhenniera a mangpapardas kadagiti baro a panagrang-ay ti teknolohia.

Ngem adu pay dagiti interdisiplinaridad a pamay-an dagiti pisisista ken adu pay dagiti nangruna a paset a naimpluensian babaen ti pisika, a kas ti, paset iti ekonopisika ken sosiopisika.

Panagsukisok

urnosen

Sientipiko a pamay-an

urnosen

Dagiti pisisista ket agus-usarda ti maysa a sientipiko a pamay-an tapno masubokanda ti panakaumisu ti maysa a pisikal a teoria, nga agus-usar ti naipamay-ay nga arngian tapno maipada dagiti pagbanagan ti maisalsaludsod a teoria nga adda dagiti maitaripnong a pagbanagan a maala manipud kadagiti eksperimento ken dagiti panagpalpaliiw a naaramid a mangsubok daytoy. Dagiti eksperimento ken panagpalpaliiw ket naur-urnong ken maipadpada kadagiti naipadto ken hipotesis a naaramid babaen ti maysa a teoria, a mangtulong daytoy ti panagikeddeng wenno panakaisu ti teoria.

Dagiti teoria a kaaduan a nasuportaran babaen ti datos ken saan pay a napaay kadagiti ania man anga emperikal a panasubok ket makunkuna a dagiti sientipiko a linteg, wenno dagiti masna a linteg. Amin a teoria, a mairaman dagiti makunkuna a sientipiko a linteg, ket mabalin a masukatan babaen dagiti napudpudno, dagiti naisapasap a sinao no adda dagiti panagisuppiatan ti teoria nga addanto dagiti mabirukan a napalpaliiw a datos.[30]

Teoria ken eksperimento

urnosen
Nangruna nga ar-artikulo: Teoretiko apisika ken Eksperimento a pisika
 
Ti astronauta ken ti Daga ket nawaya nga agtintinnag
 
Ti kimat ket maysa a elektriko a koriente

Dagiti teoria ket agsuksukisokda ti panagrang-ay dagiti matematiko a modelo nga umannurot kadagiti adda nga eksperimento ken nagballigi a nangipadto ti sumaganad a nagbanagan, bayat a dagiti agsuksukisok ket agpanunotda ken agaramidda kadagiti eksperimento tapno subokanda ken sukisokenda dagiti baro a penomena. Nupay ti teoria ken eksperimento ket mailaslasinda a naiparang-ay, dagitoy ket napigsa nga agkammasapulanda ti tunggal maysa kaniada. Ti panagrang-ay ti pisika ket kankanayon a maumay no dagiti agsuksukisok ket makaduktalda kadagiti saan a maipalawag dagiti adda a teoria, wenno no adda dagiti baro a teoria ket makaaramid kadagiti masubokan a maipadto, a mangregget kadagiti baro nga eksperimento.

Dagiti pisisista nga agob-obra kadagiti panangitignay ti teoria ken eksperimento ket makunkuna a penomenologo. Dagiti penomenologo ket agkitkitada kadagiti narikut a penomena a napalpaliiw kadagiti eksperimento ken agob-obrada kadagitoy tapno maibagada kadagiti kammasapulan a teoria.

Ti teoretiko a pisika ket naipakasaritaan a nakaala ti panagregget manipud iti pilosopia; ti elktromagnetismo ket naipagkaykaysa idi iti daytoy a pamay-an.[31] Ti labes ti ammo a law-ang, ti paset ti teoretiko a pisika ket mangipanggep pay kadagiti hipotetikal a banbanag,[32] a kas ti paralelo a law-ang, ti maysa a multiberso, ken dagiti nangatngato a dimension. Dagiti teoriata ket nagiyawagda kadagitoy a kapanunotan nga adda ti namnama a panasolbar kadagiti naisangsangayan a parikut kadagiti adda teoria. Ken nagsukisokda kadagiti pagbanagan kadagitoy a kapanunotan ken nagob-obrada kadagiti masubokan a maipadto.

Ti eksperimento a pisika ket mangibaga, ken ibaga babaen ti, inhenniera ken teknolohia. Dagiti agsuksukisok a pisisista a nairaman kadagiti maaramat a panagsukisok a daremdem ken agar-aramid kadagiti eksperimento kadagiti ramramit a kas dagiti pagipardasan ti partikula ken dagiti laser, ngem dagiti nairaman ti naipakat a panagsukisok ket kadawyanda nga agobobra ti industria, nga agparparang-ay kkadagiti teknolohia a kas ti magnetiko a resonante a panagiladawan (MRI) ken dagiti transistor. Ni Feynman ket nagisurat a dagiti agsuksukisok ket mabalinda nga agsukisok kadagiti lugar a saan a suksukisoken dagiti teoriata.[33]

Kadakkel ken dagiti gandat

urnosen
 
Ti pisika ket mangiraman ti panagmodelo ti masna a lubong babaen ti teoria, a kadawyan a ti pakaaduan. Ditoy, ti dalan ti maysa a partikula ket naimodelo iti matematika ti kalkulo tapno maipalpalawag ti panagkukuana: ti pannakainnugot ti sanga ti pisika nga ammo a kas ti mekanika.

Ti pisika ket sakupenna ti ti nawatiwat nga intar ti penomena, manipud kadagiti elementario a partikula (a kas dagiti quarks, neutrinos ken elektrons) aginggana ti kadakkelan a nalatak a rimpuok dagiti ariwanas. Ti mairaman kadagitoy a penomena ket dagiti kangrunaan a banag a mangbukel kadagiti amin a parsua. Isu a ti pisika ket sagpaminsan a makunkuna a ti "kammasapulan a siensia".[29] Ti pisika ket mangigandat a magipalpalawag kadagiti nadumaduma a penomena a rimsua iti katutubo iti termino ti nalaklaka a penomena. Isu a, ti pisika ket mangigandat a mangikapet kadagiti parsua a mapalpaliiw ti nagtagitaon kadagiti ramut a kaso, ken isilpoda amin dagitoy a kaso.

Kas pagarigan, ti taga-ugma aTsina ket nakapalpaliiwda a dagiti naisangayan a bato (lodestone) ket aginnasidegda babaen ti di-makitkita a puersa. Daytoy a pakagapuan makunkunan a kas ti magnetismo, ken immuna idi nga adu nga inad-adal idi maika-17 a siglo. A nasapsapa bassit ngem dagiti Insik, dagiti taga-ugma a Griego ket ammoda dagiti sabsabali a banag a kas ti ambar, a no daytoy ket iradrad iti dutdot daytoy ket gapunan ti kapdpada a di-makitkita a pangtignay a nagbaetan dagitoy dua. Daytoy pay ket adu nga inad-adal idi maika-17 a siglo, ken makunkuna tattan a ti elektrisidad. Isu a, ti pisika ket nakaawaten kadagiti dua a panagpalpaliiw ti katutubo iti termino dagiti ramut a kaso (elektrisidad ken magnetismo). Nupay kasta, ti adu pay a pangobra idi maika-9 a siglo ket nagipakita a dagitoy dua ket sabsabali nga aspekto iti maysa a puersa – ti elektromagnetismo. Daytoy a pamay-an ti "panagkaykaysa" a puersa ket agtultuloy tatta nga aldaw, ken ti elektromagnetismo ken ti nakapsot a nuklear a puersa ket naipanunotanen a dua nga aspekto iti nakapsot nga elektro a panagtignay. Ti Pisika ket agnamnama a makabiruk ti patingga a rason ti (Teoria iti Amin) no apay a ti katutubo ket kastoy (kitaen ti paset ti Agdama a panagsukisok dita baba para iti adu pay a pakaammo).

Dagiti nagibasaran

urnosen
  1. ^ Ni Richard Feynman ket nagirugi kadagiti bukodna a Lektura nga adda iti atomiko a hipotesis, a kas iti kinabukodannna a nakompakto nga insao para kadagiti amin a sientipiko a pannakaammo: "No, iti adda a kataklismo, amin a sientipiko a pannakaammo ket madadaelto, ken maysa laeng a sentensia ti maipasa kadagiti sumaruno a kaputotanan …, ania dagiti insao nga aglaon laeng iti kaaduan a pakaammo iti kabassitan a balikas? Mamatiak … a dagiti amin a banbanag ket maaramid kadagiti atomo – dagiti bassit a partikula nga agpalpalikmut iti agnanayon a panaggungunay, nga agaw-awis iti tunggal maysa kaniada no agaddayoda bassit, ngem maiyabug no maipespesda iti tunggal maysa. …" Feynman, R. P.; Leighton, R. B.; Sands, M. (1963). The Feynman Lectures on Physics [Dagiti Lektura iti Pisika ni Feynman] (iti Ingles). Vol. 1. p. I-2. ISBN 0-201-02116-1.
  2. ^ Maxwell, J. C. (1878). Matter and Motion [Banag ken Panaggunay]. D. Van Nostrand. p. 9. ISBN 0-486-66895-9. Physical science is that department of knowledge which relates to the order of nature, or, in other words, to the regular succession of events. [Ti maipapan ti bagi a siensia ket isu ti departamento iti pannakaammo a mangibaga iti urnos ti katutubo, wenno, iti sabali a balikas, ti kadawyan a panagsasaruno dagiti paspasamak.]
  3. ^ H.D. Young; R.A. Freedman (2004). Unibersidad a Pisika nga adda ti Moderno a Pisika (Maika-11 nga ed.). Addison Wesley. p. 2. Ti pisika ket maysa a eksperimental a siensia. Dagiti pisiko ket agpalpaliiwda ti penomena ti katutubo ken padasenda a biruken dagiti tabas ken pamunganayan a minaig kadagitoy a penomena. Dagitoy a tabas ket makunkuna a maipapan ti bagi a teoria wenno, no dagitoy ket nasayaatdan a naipatakder ken adun ti panakaus-suarda, ket dagiti maipapapan ti bagi a linteg wenno dagiti pamunganayan.
  4. ^ S. Holzner (2006). Pisika para kadagiti masitammel. Wiley. p. 7. ISBN 0-470-61841-8. Ti pisika ket ti pinagadal iti lubongmo ken ti lubong ken ti nakapalikmut a law-angmo.
  5. ^ Paammo: Ti termino a 'law-ang' ket naipalpalawagan a kas dagiti amin a maipapan ti bagi a naparsua: ti kinadagupan iti limbang ken oras, amin a porma iti banag, enerhia ken momento, ken dagiti maipapan ti bagi a linteg ken dagiti agnanayon a mangituray kaniada. Nupay kasta, ti termino a 'law-ang' ket mabalin pay nga usaren iti sabali bassit a kabanagan iti kontesto a kapanunutan, a mangibagbaga ti konsepto a kas ti kosmos wenno ti pilosopiko a lubong.
  6. ^ Adda dagiti ebidensia a dagiti kasapaan a sibilisasion a napetsado iti labes ti 3000 BCE, a kas dagitiSumeriano, Taga-ugma nga Ehipsio, ken dagiti Tanap ti Indo a Sibilisasion, ket addada amin kadagiti maipadpadto a pannakaammo ken ti nasayaat a panakaawat kadagiti panaggunay iti Init, Bulan, ken bitbituen.
  7. ^ Ti 1620 a Novum Organum ni Francis Bacon ket naipangruna iti panagranrang-ay iti sientipiko a pamay-an.
  8. ^ Singer, C. Ababa a Pakasaritaan iti Siensia iti maika-19 a siglo. Streeter Press, 2008. p. 35.
  9. ^ Lloyd, Geoffrey (1970). Nasap a Griego a Siensia: Thales aginggan ken ni Aristoteles. Londres; New York: Chatto ken Windus; W. W. Norton ken Kompania. pp. 108–109. ISBN 0-393-00583-6.
  10. ^ Glick, Livesey & Wallis (2005, pp. 89–90)
  11. ^ Mariam Rozhanskaya ken I. S. Levinova (1996), "Estatika", p. 642, iti Rashed & Morelon (1996, pp. 614–642)
  12. ^ Ben-Chaim, Michael (2004). Eksperimental a Pilosopia ken ti Panakaipasngay ti Emperiko a Siensia: Boyle, Locke ken Newton. Aldershot: Ashgate. ISBN 0-7546-4091-4. OCLC 53887772.
  13. ^ Weidhorn, Manfred (2005). Ti Tao iti Milenio: Ti Naisangsangyan nga Impakto ni Galileo iti Pakasaritaan ti Lubong. iUniverse. p. 155. ISBN 0-595-36877-8. Ni Weidhorn ket Inpakaammona ni Galili a kas ti "ama iti moderno a Pisika"
  14. ^ Ni Guicciardini, Niccolò (1999), Agbasbasa ti Principia: Ti Panagsupiat tiu Pamay-an ni Newton para iti Masna a Pilosopia manipud idi 1687 aginggana idi 1736, New York: Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan.
  15. ^ Rosenberg, Alex (2006). Pilosopia iti Siensia. Routledge. ISBN 0-415-34317-8. Kitaen ti Umuna a Kapitulo para iti panakitungtungan iti pakasapulan iti pilosopia iti siensia.
  16. ^ Peter Godfrey-Smith (2003), Kapirulo 14 "Bayesianismo ken dagiti Moderno a Teoria iti Ebidensia" Teoria ken Kinapudno: ti panagipaammo iti pilosopia iti siensia ISBN 0-226-30063-3
  17. ^ Peter Godfrey-Smith (2003), Kapitulo 15 "Empirismo, Naturalismo, ken Sientipiko a Realismo?" Teoria ken Kinapudno: ti panangiyammmo iti pilosopia iti siensia ISBN 0-226-30063-3
  18. ^ Kitaen ti Laplace, Pierre Simon, Ti Pilosopiko a Sarita kadagiti Probabilidad, a naipatarus manipud iti maika-6 a Pranses nga edisionm babaen niFrederick Wilson Truscott ken Frederick Lincoln Emory, Dover Publications (New York, 1951)
  19. ^ Kitaen ti "Ti Panakaipatarus iti Kuantum a Mekanika" Ox Bow Press (1995) ISBN 1-881987-09-4. ken "Ti Panagkitak iti Lubong" Ox Bow Press (1983) ISBN 0-918024-30-7.
  20. ^ Ni Stephen Hawking ken Roger Penrose (1996), Ti Katutubo iti Limbang ken Oras ISBN 0-691-05084-8 p.4 "Mapanpanunutko a ni Roger ket maysa a Platonista iti pusuna ngem nasken a bukodna a sungbatan daytoy."
  21. ^ Roger Penrose, Ti Dalan iti Kinapudno ISBN 0-679-45443-8
  22. ^ Roger Penrose; Abner Shimony; Nancy Cartwright; Stephen Hawking (1997). Ti Dakkel, ti Bassit ken Panunot ti Tao. Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. ISBN 0-521-78572-3.
  23. ^ "Dijksterhuis (1986) Timekanisasion ti lubong a ladawan: Ni Pythagoras aginggana ken ni Newton". Getcited.org. 27 Pebrero 2002. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-08-05. Naala idi 30 Enero 2012.
  24. ^ "Ti pakasaritaan ti matematika". Urayno kadawyan a maipalpalagip tatta a kas maysa a pilosopo, ni Plato ket maysa pay kadagiti kangrunaan a suki ti matematika ti taga-ugma a Gresia. Naiparegget babaen ni Pythagoras, isu ket nangibangon ti bukodna nga akademia idiay Atenas idi 387 BC, nga isu idiay ket nangipapigsa ti matematika a kas isu ti dalan ti kaaduan a pannakaawat a maipanggep ti kinapudno. A naisangsangayan, nga isu ket naawis a ti heometria ket isu idi ti tulbek a panaglukat kadagiti limed ti law-ang. Ti senial a mabasa ti sumrekan ti akademia ket: “Pawilan dagiti kumneng ti heometria a sumrek ditoy.”
  25. ^ "Ti pilosopia ket naisurat iti dayta a nalatak a libro nga agnanayon a makitkitatayo. A kayatko a sawen ket ti law-ang, ngem saantayo a maawatan no saantayo nga umuna nga adalen ti pagsasao ken rakemen dagiti simbolo a panakaisurat daytoy. Daytoy a libro ket naisurat iti matematika a pagsasao, ken dagiti simbolo ket ket dagiti trianggulo, sirkulo ken dagiti heometriko a pigura, a no awan ti pannakaitulong dagitoy ket di mabalin a maawatan ti tao ti ania man a balikasna daytoy, ken no awan dagitoy datayo ket barengbarengtayo nga agkalkallautang iti nasipnget a laberinto." – Galileo (1623), Ti ensayador, a kas inadaw nga insao babaen ni G. Toraldo Di Francia (1976), Ti Panagusig iti Pisikal a Lubong ISBN 0-521-29925-X p.10
  26. ^ "Dagiti panakaipakat ti Matematika kadagiti Siensia". Math.niu.edu. 25 Enero 2000. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2015-05-10. Naala idi 30 Enero 2012.
  27. ^ Ti pannakipakat ti matematika kadagiti parikut ti pisika ken ti panagrang-ay kadagiti pamay-an a matematiko a mabalin para kadagitoy a panakipakat ken para kadagiti pagannurotan dagiti maipapan ti bagi a teoria." Ti pannakaipalpalawag manipud iti Warnakan ti Matematiko a Pisika. http://jmp.aip.org/jmp/staff.jsp Naiyarkibo 2006-10-03 iti Wayback Machine
  28. ^ Asosasion ti Amerikano para iti Panagparang-ay ti Siensia, Siensia. 1917. Panid 645
  29. ^ a b Dagiti lektura ni Feynman iti Pisika Tomo I. Feynman, Leighton ken Sands. ISBN 0-201-02115-3 Kitaen ti Kapitulio 3 : "Ti panakaikabagian ti Pisika kadagiti Nadumaduma a Siensia" para ioti sapsap a tungtungan. Par iti pilosopiko a sayasay no dagiti dadduma a siensia ket mabalin a "maipabassit" iti pisika, kitaen ti reduktionismo ken dagiti espesial a siensia).
  30. ^ Adda dagiti pamunganayan, a kas ti linteg ti panaggunay ni Newton, ket sapasapda pay laeng a makunkuna a "linlinteg" urayno dagitoy ket saanda a namammoan a mangipatingga a kaso kadagiti baro a teoria. Isu nga, kas pagarigan, iti (1993, Luis de la Peña and Peter Hodgson, eds.) Ti Pilosopia ti Likud ti Pisika Philosophy Behind Physics ISBN 0-387-55914-0, pp 18–24 (Kapitulio 2) ni Thomas Brody , ket mangipalpalawag ti 'epistemiko a siklo' a dagiti estudiante tipisika ket nakaduktalda a ti pisika ket saan a nalpas a produkto ngem daytoy ket pamay-an iti panagpartuat ti [dayta aprodukto].
  31. ^ Kitaen, para iti kas pagarigan, ti impluensia ni Kant ken Ritter ken ni Oersted.
  32. ^ Dagiti kosepto a naibagbaga a hipotetiko ket mabalin nga agbalbaliw manipud kadagiti napalabas a panawen. Kas pagariagn, ti atoma ti maika-19 a siglo a pisika ket inuy-uyaw babaen dagiti dadduma a tao, a mairaman ti panagdillaw ni Ernst Mach ti pormulasion ti estadistiko a mekanika ni Ludwig Boltzmann. Babaen ti gibus ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, ti atomo ket saanen a nakunkuna a hipotetiko.
  33. ^ Feynman, Richard (1965). Ti Karakter ti Pisikal a Linteg. ISBN 0-262-56003-8. p.157: "Iti kinapudno dagiti eksperimento ket addaanda kadagiti agmaymaysa a karakter. Isuda ket … kankanayon nga agar-aramid kadagiti eksperimento iti rehion nga ammo dagiti tao a dagiti teorista ket saanda pay nakaaramid kadagiti ania man a panagpugto. "
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Pisika&oldid=396732"